Blad 21
September 2012
Symboliek van Kleur (1) De symbolische betekenis van kleur verschilt van cultuur tot cultuur en verandert in de loop van tijd. Mode en andere sociale systemen spelen in de ontwikkeling een rol. Hier iets over de vier “aardkleuren”, de “oudste kleurtheorie” en de Regenboog. Praten we over een kleur, bijvoorbeeld Blauw, dan hebben we het over een kleur die in de “verzameling blauwe tinten valt”. Hiernaast de beschikbare kleuren in mijn tekstverwerker die de namen Geel Rood en Blauw hebben mee gekregen. Misschien zijn er maar twee tinten bij die je echt geel kan noemen. Daarentegen zijn er gemakkelijk drie tinten Rood en zijn bijna alle tinten blauw ook naar ons gevoel Blauw. Dit komt omdat hoe lichter een kleur is hoe makkelijker het is te veranderen. In wat misschien wel de oudste kleurtheorie is wordt gezegd dat kleur ontstaat in de strijd tussen Licht en Donker. Als we Licht gelijkstellen met Wit en Donker met Zwart, dan is Rood de eerste kleur die ontstaat in de overgang tussen beide, zoals bijna altijd is te zien bij zonsopkomst en ondergang. 0 1
2 3 4
Stap 0 is de Chaos voor de schepping, die begint pas bij stap 1, de verdeling in Licht en Donker en bij stap 2 ontstaat de eerste kleur: Rood. Stap 3 en 4 laten verdere verdelingen zien. De kleur groen ontbreekt in dit schema en groen is ook niet op een logische manier in dit schema in te voegen. Het zou op twee plaatsen kunnen ontstaan na Geel en na Blauw. Zouden we een zomers landschap schilderen met alleen Geel Rood en Blauw, dan moeten we lichtgroen maken door een heel klein beetje Blauw toe te voegen aan Geel. En donkergroen maken we door een beetje Geel toe te voegen aan Blauw. Het is natuurlijk een kwestie van woorden, maar Geel met een klein beetje blauw kunnen we gewoon Geel blijven noemen en blauw met een beetje geel blijft natuurlijk Blauw. En dat is misschien de reden dat men volgens archeologen in de oudheid in Mesopotamië de kleur groen, niet kende. Ik denk dat men er gewoon geen apart woord voor had omdat groen eenvoudig een tint variatie was van geel of van blauw afhankelijk van hoe donker het groen was. Ook in de regenboog zien we het bewijs dat groen slechts een variatie is van geel en van blauw, we zien groen ontstaan op de grens van het geel. Dat Geel wordt verduisterd door het Blauw en is dus zowel een variatie van geel en Blauw. Die verduistering van het geel is ook goed te zien in tekening 1 kleur 7 en 8. Maar met onze huidige kennis “zien” we in de regenboog dat de op zich zelf staande kleur Groen ontstaan door menging van geel met blauw. We zien wat we weten. In de wisselwerking van Licht en Duisternis ontstaat het Rood en vormt samen met het Wit en het Zwart de drie primaire1 kleuren en de basis van heel veel kleursymboliek. Deze drie kleuren zijn eveneens die van de drievoudige Godin: de Maagd = Wit, de Moeder = Rood en de Heks ofwel de Oude Wijze Vrouw = Zwart. Maar ze staan ook voor de drie Sferen, de 1 Ik lap de zogenaamde wetenschappelijke kleurtheorieën even aan mijn laars
Hemel, de Mensenwereld en de Hel. En met deze associaties hangen de Positieve eigenschappen voor Wit, de Negatieve voor Zwart en de Vitale eigenschappen voor Rood samen die we vandaag de dag nog gebruiken. We komen deze drie “primaire kleuren” ook tegen in het Alchemistisch proces, Nigredo de zwarte fase, de start vanuit de chaos, dan de Albedo de witte fase van de ordening, met als hoogtepunt de Rubedo, de laatste Rode fase het ontstaan van het Universele Medicijn. Hoewel in de alchemie ook een gele zowel als een veelkleurige (de pauwstaart) fase voorkomen zijn deze ondergeschikt aan de drie primaire fases, Zwart, Wit en Rood. Als we naar de oudste schilderkunst van de mensheid kijken bijvoorbeeld de grotschilderingen krijt gele oker rode oker roet van Lascaux, zien we dat er een heel beperkt slijm Gele gal bloed Zwarte gal kleurenpalet is gebruikt. In hoofdzaak de kleuren flegmaticus cholericus sanguinicus melancholicus Rood, Geel, Zwart en Wit. Of beter Rode Oker, Water Lucht Vuur Aarde Gele Oker. Roet en Krijt. Uit archeologische vondsten is bekend dat rode oker al door de Neanderthalers als graf gift werd meegegeven. Waarschijnlijk vanwege de associatie met bloed en leven. Rood is dan ook de Vitale kleur ontstaan in de kringloop van Licht en Donker. De oude Grieken kenden de vier Humores of lichaamsvochten, die verantwoordelijk zijn voor de balans in ons lichaam en ook voor ons Humeur. Deze vier vochten zijn Slijm = Wit, Gele Gal = Geel, Bloed = Rood en Zwarte Gal = Zwart. Hiermee zijn ook vier psychologische typen verbonden en daarmee de vier elementen, die nog steeds een belangrijke plaats in het bewustzijn van de mensheid innemen. We vinden associaties terug in de taal en in veel creatieve uitingen. We spreken over Rood van Woede en Zwartgallig, een term die aan duidelijkheid niets overlaat. In het Engels hebben ze voor neerslachtigheid een kleur die dicht bij zwart staat: “feeling Blue” En samen met Geel van Nijd vormt dat het Groen van jaloezie. Deze kleuren symboliek is vroeger heel bewust gebruikt in de beeldende kunst. Alles wat lelijk was werd afgebeeld in geel; Judas bijvoorbeeld werd vaak geschilderd in geel gekleed. Ook ketters kregen in werkelijkheid soms een gele tabberd aan voor hun executie. Tegenwoordig is de symboliek van kleuren meer een praktische, dat bijna geheel los staat van de symbolische. De belangrijkste vraag is vaak: wat helpt de verkoop in de overladen schappen van de supermarkt. We vinden de vier kleuren ook terug in het Indiaanse (Hopi) Medicijnwiel, waar ik de heldere kleuren rood en geel heb vervangen voor de aardkleuren gele oker en rode oker. Waarschijnlijk zijn dit ook de oorspronkelijke kleuren van het medicijnwiel. Ongetwijfeld herkennen de kabbalisten onder ons in het dit wiel de sefirah Malkuth, het domein van de Elementen. Alleen hoort het wit dan olijfgroen te zijn en zwart hoort onderop te staan. Het zwart is hier het Element Aarde, olijfgroen is Water en geel is Lucht. De rode kant is verbonden met het Vuur pad van Malkuth naar Hod en in het groen start het Water pad van Malkuth naar Netzach. Van de gele kant voert een Lucht pad naar Yesod. Maar de associaties van Elementen, Kleuren en Windstreken kunnen van cultuur tot cultuur verschillen. Deze verschillen komen zelfs voor in uiteenlopende gemeenschappen in dezelfde cultuur. ▼Cultuur
“ÆTHER”
VUUR
LUCHT
WATER
AARDE
---
rode oker
geel
olijfgroen
zwart
Hopi
groen
rood
geel
zwart
wit
India
groen
rood
blauw
wit
geel
Westers
zwart
rood
geel
blauw
groen
QBL Malkuth
In de tabel hierboven een aantal kleuren horende bij de Elementen uit vier verschillende “culturen”. Hoewel zoals gezegd er uiteenlopende verschillen zijn, wordt Rood meestal wel met het Element Vuur geassocieerd. De Kleuren van het medicijnwiel, Rood, Geel, Zwart en in mindere mate Wit worden ook wel signaalkleuren genoemd. Om de een of andere reden zijn deze vier kleuren sinds de oertijd in ons archetypisch geheugen vast komen te liggen, Maar ook in de Natuur zijn Rood en Geel in combinatie met Zwart kleuren die duiden op gevaar. De dieren met deze kleuren zijn meestal giftig of in elk geval gevaarlijk. En ook wij mensen gebruiken geel, rood en zwart als signalering. De beide algemene waarschuwingsborden laten dit zien: Links uit de VS en rechts uit West Europa. De signaal werking van kleuren vinden we terug in de heraldiek waar deze voornamelijk werden gebruikt om op te vallen en herkend te worden. Men voerde persoonlijke emblemen die ter bescherming2 en ook als herkenning dienden. Na verloop van tijd vroeg dat om regulering om de herkenbaarheid zo groot mogelijk te houden. Niet zo zeer in het gebruik van een devies, maar onder meer de regulering van het kleur gebruik. Zo werden er een beperkt aantal kleuren toegelaten, Rood, Blauw en Zwart die de Tincturen genoemd worden en Wit en Geel ofwel de Metalen: Zilver en Goud. De Tincturen Groen, Paars, Oranje en Bruin zijn minder courant dan de eerste vijf. Een op de praktijk gebaseerde heraldische regel zegt dat de Metalen alleen gecombineerd mogen worden met een Tinctuur en deze alleen met een metaal. Dit om te voorkomen dat men een zwart devies op een blauw veld krijgt of een wit devies op een geel veld, wat in beide gevallen moeilijk herkenbaar kan zijn. Deze regel wordt echter vaak gebroken, wat overigens niet altijd tot slechte heraldiek aanleiding geeft. Keel
Moed, volharding
Azuur
Waarheid, trouw, geloof
Sabel
Standvastigheid, voorzichtigheid, wijsheid, rouw
Argent – Zilver
Zuiverheid, kuisheid, waarheid
Or – Goud
Rijkdom, vrijgevigheid, overwinning
Sinopel
Hoop, mildheid
Purper
Waardigheid, matigheid. rechtvaardigheid
Oranje
Waarheid, ambitie
kastanje Bruin
Aardse macht
Tincturen
Metalen
Algemeen gebruikte heraldische kleuren
Minder gebruikt Tincturen Zeldzaam
De symboliek van de kleuren is er later bij gekomen en nu min of meer algemeen geworden. Waarschijnlijk zijn de betekenissen van de heraldische kleuren in de loop van tijd vaak veranderd, maar er is nu wel een overeenstemming in de westerse wereld wat betreft hun betekenis. De vijf belangrijkste kleuren in de heraldiek, de drie tincturen en twee metalen, zijn tevens de kleuren die in de “oudste kleurtheorie” in stap twee ontstaan (zie tekening 2) Veel van onze kleursymboliek voert terug naar deze vijf kleuren die samen met groen, paars en indigo de zeven kleuren van de regenboog vormen. Wij komen de regenboog tegen in de relatie tussen muziek en toon. Maar de manier waarop de associatie gelegd wordt tussen de noot en de kleur kan nogal uit een lopen. Een heel eenvoudige systeem is het vergelijken van de trillingen in Hertz van de muzieknoten en de frequentie in Ångstrom3 van de kleur. Op de pianotoetsen staan de frequenties van de noten in Hertz, noten en toetsen zijn in kleur 2 Het totem (familie teken) als bescherming en herkenningsteken 3 Nemen we de golflengte dan spiegelt het spectrum zich en krijgt Rood de hoogste toon
weergegeven. Maar de kleuren zijn niet in overeenstemming met de werkelijke kleur van het licht vanwege de beperkingen van mijn teken programma. Zowel noten als kleuren volgen vanzelfsprekend een geleidelijke schaal. In de westerse muziek zijn de noten allemaal vastgelegd, en hier is de A op 440 Hertz gesteld. Bij een andere toon stelling zullen de kleuren natuurlijk iets verschuiven. Bij een ander octaaf herhalen de kleuren zich, of men kan ze lichter maken bij een hoger octaaf of donkerder bij een lager octaaf. De regenboog heeft altijd aan de wieg gestaan van allerlei kleurtheorieën. We vinden haar ook weer terug in de symbolische kleuren die aan de chakra´s zijn toegewezen. Hieronder de chakra´s en associaties - de noten in de laatste kolom corresponderen met het kleuren spectrum van de vorige tekening, maar horen niet per se bij de chakra´s. Er zijn verschillende systemen om de tonen toe te kennen aan de Chakra´s. kleur
chakra Sahasrara
Element Tijd
Betekenis
♫
Hoger bewustzijn
F
Ajna
Ruimte
Visie, Gewaarworden
E
Vishuddha
Æther
Communicatie, Uiten
D
Anahata
Lucht
Liefde empathie
C
Manipura
Vuur
Ego, Zelfbewustzijn, Energie
B
Swadhisthana
Water
Lichaamsbewustzijn, Levenslust
A
Muladhara
Aarde
Drang tot overleven, Basisbehoeften
G
In de Astrologie worden kleuren toegekend aan onder andere de planeten. En de astrologische4 betekenis van de planeet komt in zekere zin ook overeen met de betekenis van de Kleur. Samen met de Heraldische kleurassociaties en die van de chakra´s kunnen we deze wel als een algemene richtlijn voor de westerse Kleur-symboliek gebruiken. In de laatste 150 jaar heeft een specifieke symboliek inhoud gekregen
de Spirituele Betekenis van Kleur.
"
Maan
'
Saturnus
&
Jupiter
$
Venus
!
Zon
#
Mercurius
% Mars Spiritualiteit kunnen we zien als de tegen pool van het Materialisme en kan zowel religieus zijn als seculair. De Rooms Katholieke kerk heeft een een eenvoudig kleurschema die de aard van de dagelijkse mis aanduidt. Hier is Groen de “alledaagse” kleur, maar een kleur die over het algemeen hoop betekend. Wit voor de feestdagen Kerst en Pasen. Rood op de dagen van het Lijden van Christus. En Paars is de kleur van de boete en de rouw en hier dus contra de maatschappelijk status van het “Purper” en dus met recht een spirituele kleur. De kleur purper werd in de oudheid verkregen uit een slak en was heel kostbaar waardoor alleen de zeer rijken, zoals vorsten en de adel zich kleding in die kleur konden veroorloven. Aan deze kleur wordt in de heraldiek dan ook waardigheid toegeschreven. Een “sociale” betekenis van een kleur is onder andere ook aan het goedkope Indigo gekoppeld. In Engeland spreekt men nog steeds van de “Blauwe Boorden” en de “Witte Boorden”, ofwel de handarbeiders en het administratieve werkers. Blauw voor kleding is dan ook een sociaal laag gewaardeerde kleur. Daarvandaan ook de lage status van de met indigo geverfde spijkerbroeken die zo duidelijk “werkkleding” uitstraalden. Totdat natuurlijk een modetrend het weer tot een status 4 Over die betekenissen een andere keer meer.
symbool verhief en alleen de witte boorden zich als vrije tijdskleding een “merk” spijkerbroek, - dat natuurlijk extra duur was - , konden veroorloven. Blauw was overigens in de schilderkunst van Gotiek en Renaissance een hoog gewaardeerde kleur. Het was een hele dure kleur, omdat het gemaakt werd uit Lapis Lazuli een halfedelsteen. Vanwege deze waardering werd de mantel van Maria voortaan in blauw geschilderd in plaats van Rood wat daarvoor gebruikelijk was. Dat diepblauwe Azuur heeft nog steeds de naam van Koningsblauw. Maar mode is kortstondig en trends moeten heel lang duren voordat het als het ware een soort onderbewust herkennen wordt. Bij veel kleuren is dat gebeurd en worden we van kinds af aan geconditioneerd om op een bepaalde manier te reageren op die speciale kleur. Natuurlijk, net als planten reageren wij anders op bepaalde golflengtes van het licht dan op andere golflengtes. Dat is namelijk een van de theorieën achter de Kleurentherapie. En misschien is dat ook wel de oorzaak dat wij bij een regenboog spectrum van bijvoorbeeld de chakra´s, de meest basale eigenschappen koppelen met Rood en de hogere met de Blauwe tinten. Kracht, Vitaliteit, Vuur Uitbundigheid, vreugde Stralend, Licht Rust, Hoop
Warme activerende kleur Stoffelijk Neutraal
Koelte, Vrede, Wijsheid Geheim, Diepzinnig, Passief religieus, Geloof Actief religieus, Prediken
Koele rustgevende kleur Spiritueel
Voor ons gevoel “wijken” de blauw en violette tinten en vragen de warme tinten om aandacht. Niets voor niets is Rood de kleur die ons op verkeersborden tot voorzichtigheid maant. En Groen wordt over het algemeen gezien als een neutrale kleur. In deze tabel lijken de Blauwe en Violette kleuren speciaal voor spiritualiteit te staan, maar feitelijk zijn alle kleuren spiritueel, ook het basale rood van de Muladhara chakra. Maar om George Orwell te parafraseren: Alle kleuren zijn spiritueel, maar sommige kleuren zijn spiritueler dan andere. We kunnen zeggen dat de kleuren aan de koele kant van het spectrum spiritueler zijn dan aan de warme kant van het spectrum. En de heldere frisse tinten van een kleur zij eveneens spiritueler dan de donkere versie. (Zie 1e en 2e kolom chakra tabel) Dat kan ook gezegd worden van de onverzadigde kleuren, dat zijn kleuren die gemengd zijn met wit, de pastel-tinten. Het materiële Rood wordt “vergeestelijkt” zodra het gemengd met wit tot een zacht Roze wordt. Maar tegelijkertijd wordt de betekenis afgezwakt, van vitale passie tot zachte sentimentaliteit. Natuurlijk vallen kleuren gemengd met zwart, “verduisterde kleuren”, al gauw in de stoffelijke kant van het spectrum. Het gevaar van het teveel mengen met zowel Wit als Zwart is dat de kleuren niet alleen hun zeggingskracht verliezen, maar dat op een gegeven moment ook alle kleuren op elkaar gaan lijken. Gebrek aan zeggingskracht en vaagheid zijn eigenschappen die te vaak ten onrechte met spiritualiteit worden geassocieerd. Zwart is natuurlijk de kleur die het minst voor spirituele zaken in aanmerking lijkt te komen, maar het is - net als Wit - een kleur die de tegenstelling oproept. Dat klopt dan ook met de “oudste” kleurentheorie, want Zwart en Wit zijn geen kleuren maar de bron van alle kleuren en verenigen in zich dan ook alle eigenschappen van kleur. Praktisch volgt het kleurgebruik, bijvoorbeeld in een schilderij, een aantal nauwelijks omschreven regels. Een ervan zegt dat alle primaire kleuren in een werk moeten voorkomen. Dat betekent dat in een uitsluitend met blauw geschilderd werk, zowel een roodachtig blauw, een groenachtig blauw naast een neutraal blauw moet voorkomen. (Violet en Zeegroen mogen natuurlijk ook al zijn die wat meer uitgesproken van karakter. Maar bij een schilderij met een “spirituele inhoud” is kleur slechts een deel van het werk. Het hele doek moet zowel van compositie, onderwerp en uitvoering een “spirituele indruk” maken. In een volgend “Blaadjes” iets meer over de betekenis van kleur in Astrologie en Magie Paul van Wierst.
