1. Betekenis en geschiedenis van het masker

Introductie  – Het masker   

 

1. De betekenis en geschiedenis van het masker  2. Het masker in de kunst  3. Cobra’s spel met het masker 

1. Betekenis en geschiedenis van het masker    Het  masker  is  op  vele  manieren  sterk  verbonden  met  de  geschiedenis  en  tradities  van  mensen en heeft meerdere diepere betekenissen. Ons woord ‘persoon’ is afgeleid van het  Latijnse  woord  ‘persona’,  dat  masker  betekent  en  betrekking  heeft  op  de  essentie  van  iemands  persoonlijkheid,  identiteit.  Als  een  mens  een  masker  draagt  blijft  zijn  identiteit  verborgen en geeft de expressie van het masker een nieuwe identiteit. Deze verandering is  vaak imposanter en dramatisch.     Het  masker  is  een  voorwerp,  een  laag  materiaal,  waarmee  het  gezicht  voor  een  poosje  helemaal  of  voor  een  deel  kan  worden  bedekt.  Mensen  zetten  een  masker  op  om  zich  te  vermommen, om zichzelf er feestelijk uit te laten zien, om zich te beschermen, er bestaan  riten  en  gebruiken  met  maskers.  Bij  velerlei  gelegenheden  –  positieve  en  negatieve  –  speelden en spelen maskers een grote rol.    In de verschillende culturen heeft het masker een lange geschiedenis. Een paar opvallende  voorbeelden worden hier beschreven.    Masker van Toetanchamon ‐ doodsmaskers    In  1922  werd  het  ongeschonden  graf  van  de  jonge  farao  Toetanchamon  van  het  Oude  Egypte  ontdekt  door  de  archeoloog  Howard  Carter.  Het  meest  waardevolle  uit  zijn  graf  was  het  masker  dat  op  de  mummie  van  de  farao  zat.  Het  3.500  jaar  oude  gouden  doodsmasker  van  Toetanchamon  is  wereldberoemd.  Het  mummificeren  zorgde  dat  het  lichaam  bewaard  bleef,  zodat  het  de  ziel  kon  ontvangen,  en  zorgde  dat  de  dode  farao  op  de  god  Osiris  ging  lijken.  Het  masker  toont  Toetanchamon  als  Osiris.  Het  is  waarschijnlijk  ook  een  reproductie  van  het  gezicht  van  de  jonge  koning.  Het  oude  gebruik  van  doodsmaskers  komt  ook  in  andere  culturen voor.           

  Pestmasker ‐ maskers ter bescherming    Maskers  worden  ook  ingezet  ter  bescherming.  Het  pestmasker  werd  gedragen  ter  bescherming  tegen  de  besmettelijke  ziekte  de  pest.  Tijdens  oorlogen  dragen  bijvoorbeeld  soldaten  maskers  om  zich  te  beschermen  tegen  dodelijke  gassen.  Bij  medische  behandelingen  worden  maskers  gebruikt:  ter  bescherming  van  het  gezicht  tijdens  bestralingen.  En  de  brandweer  trekt  brandende  gebouwen  in  met  maskers  op,  tegen de rookontwikkeling, gassen  en het stof. Ook duikers dragen een pak met een masker  om  onder  water  te  kunnen  ademen.  In  bepaalde  beroepen  zijn  maskers  voorgeschreven,  denk  aan  het  spuiten met verf en in de bouw. Het schoonheidsmasker, een gelei die op het gezicht wordt  aangebracht, brengt voedingsstoffen in het gezicht waarmee de gevolgen van droogte, vuile  lucht  en  van  veroudering  worden  bestreden.  In  ons  hoofd  zitten  vitale  functies  (hersenen,  ademen, eten) die beschermd moeten worden tegen invloeden.    Carnaval en Halloween – feesten met maskers    Maskers spelen een rol bij bepaalde feestdagen. Bij het volksfeest Carnaval horen eet‐ en  verkleedpartijen. Het feest begint op 11 november. 11 is van oudsher het getal van dwazen  en  gekken.  En  11  november  is  precies  40  dagen  voor  21  december,  de  kortste  dag.  Van  oorsprong is het een religieus (katholiek) feest. Tijdens Carnaval wordt er ongeremd gefeest  en  gegeten,  voorafgaande  aan  de  vastentijd  (vóór  Pasen).  Carnaval  wordt  in  de  wereld  op  heel veel verschillende manieren gevierd. Het Nederlandse Carnaval is heel anders dan het  Carnaval  in  Rio  de  Janeiro  of  het  Carnaval  van  Venetië.  Wat  wel  overal  hetzelfde  is  dat  mensen  met  Carnaval  uit  het  keurslijf  breken,  uit  de  band  springen:  zich  even  niet  willen  houden  aan  de  dagelijkse  regels  en  wetten.  Met  Carnaval  onttrekken  mensen  zich  aan  armoede  en  aan  hoog  en  laag  in  de  samenleving.  Mensen  doen  zich  anders  voor:  verkleden  zich  en  dragen  gekke  of  juist mooie maskers.     Halloween  wordt  sinds  enige  jaren  ook  in  Nederland  gevierd,  maar  vroeger  vooral  alleen  in  Ierland,  Groot  Brittannië, de Verenigde Staten en Canada. Hallows Eve is de  avond  voor  Allerheiligen,  1  november.  In  de  Iers‐Keltische  kalender begon het jaar op 1 november, dus was 31 oktober  oudejaarsavond. De oogst was binnen, het zaaigoed voor het  volgende jaar lag klaar en dus was er even tijd voor een vrije  dag.  In  Groot‐Brittannië  werd  Halloween  vooral  door  de  Kelten  gevierd.  De  geesten  die  uit  dode  mensen  op  zouden 

rijzen, werden aangetrokken door voedsel voor hen neer te leggen. Om de boze geesten af  te weren droegen de Kelten maskers. In Amerika duikt de pompoen lantaarn op, die in de  hele wereld het bekendste gezicht van Halloween is geworden.    Superhelden – fictieve karakters     Een  superheld  is  een  fictief  karakter dat  veel  voorkomt in strips, films en tv‐series. Het gaat  om  een  held  met  superkrachten  of  andere  bovenmenselijke  eigenschappen.  Bekende  superhelden  zijn  Superman,  Spider‐Man,  Zorro  en  Batman.  Superhelden  hebben  een  geheime  identiteit  en  werken  over  het  algemeen  onder  een  andere  naam  om  te  voorkomen  dat  hun  vrienden  en  familie  doelwit  worden  van  hun  vijanden.  Hun  kostuums  zijn  het  handelsmerk  van  de  superhelden.  Bij  het  kostuum  hoort  een  masker,  dat  ze  een  nieuwe  identiteit  geeft.  De  maskers  zijn  soms  klein  rond  de  ogen,  of  bedekken  het  hele  gezicht.  In  de  wereldberoemde  sciencefiction  tv‐serie  Star  Trek,  over  de  volgende  generatie  en  bewoners van andere planeten, worden ook kostuums en maskers gedragen waardoor je je  in het fictieverhaal kunt verplaatsen.    Trendy maskers – muziek ‐ mode   

AMSTERDAM  ‐  Het  jaarlijkse  muziekfestival  5  Days Off, dat zich richt op elektronische muziek,  viert zijn tiende editie. Vijf dagen lang bieden de  Amsterdamse  podia  Melkweg  en  Paradiso  ruimte aan het beste uit alle actuele stromingen  binnen  de  dancescene.  Van  woensdag  tot  en  met  zondag  kunnen  liefhebbers  genieten  van  optredens  van  onder  meer  Hot  Chip,  Groove  Armada,  Paul  Kalkbrenner,  Fake  Blood  en  Krause.  De  shows  van  Hot  Chip  in  Paradiso  (6  maart)  en  Paul  Kalkbrenner  in  de  Melkweg  (7  maart) zijn inmiddels uitverkocht, net als de passe‐partouts voor het festival. (ANP) (Bericht  in Het Parool: 3 maart 2010). Een song  van Nick  &  Simon heeft de titel Het Masker (te  beluisteren op YouTube: http://www.youtube.com/watch?v=RE1Bp36CYuo  Modeontwerper  Daryl  van  Wouw  ontwierp  de  Mask  Sweaterdresses  en  de  groene  Mask Hoody.           

  Harlekijn – in het theater    In het vroegere Rome en Griekenland gebruikten acteurs maskers om de personificatie met  hun rol te vergemakkelijken. In China en Japan gebruiken acteurs in het traditionele theater  nog  steeds  maskers.  In  de  westerse samenleving worden in  het  theater  bijna  geen  maskers  meer gedragen. Soms nog wel in  operettes  en  opera’s.  De  harlekijn  is  een  heel  bekend  personage  uit  de  Commedia  dell’arte,  een  Italiaanse  vorm  van volkstoneel. Hij verbergt zijn  gezicht  achter  een  zwart  halfmasker. De harlekijn was een  voorloper  van  de  hedendaagse  clown.  In  het  Nederlands  wordt  de komische harlekijn ook paljas genoemd, maar er zijn ook  tragische  harlekijnen.  De  harlekijn  is  door  beroemde  kunstenaars      geschilderd,  zoals  door  Picasso en Paul Cézanne.           Afrikaanse maskers      Maskers zijn een heel belangrijk onderdeel van de Afrikaanse cultuur. Ze worden daar niet  gebruikt  om  te  verkleden.  Het  masker  dient  als  middel  om  de  geest  van  de  voorouder  te  laten  spreken.  De  betekenis  van  het  masker  is  niet  gemakkelijk  uit  te  leggen.  Het  masker  bepaalt in Afrika namelijk niet als enige de verschijning van de persoon die het draagt. Het  gaat om de totale verschijning, dus ook om de kleding en de attributen die erbij horen en in  de hand worden gehouden. Elk Afrikaans volk heeft zijn eigen type maskers, met een eigen  betekenis en een eigen gebruik. Die kunnen sterk van elkaar verschillen. De maskers worden  gemaakt met natuurlijke materialen zoals hout, touw, gras, haar, veren, vezels, dierenhuid  en aardewerk.     Afrikaanse maskers worden in de Afrikaanse cultuur beschouwd als de rustplaats van oude  geesten.  Ze  bevatten  de  sleutel  die  de  levende  wereld  verbinden  met  de  dode.  In  de  westerse wereld zijn ‘ik’ en ‘jij’ een duidelijke zaak. Maar voor  Afrikanen  ligt  dat  anders.  ‘Ik’  is  daar  omgeven  door  geesten  met wie het ‘ik’ praat en die het ‘ik’ vormen. Wie een Afrikaans  masker  opzet  verandert  als  persoon.  Je  krijgt  dan  niet  alleen  een ander gezicht, maar verdwijnt en verandert in de geest van  het  masker  en  neemt  de  eigenschappen  en  het  gedrag  van  deze geest aan.    Gezag, macht en orde gaan hand in hand met rituelen. Ook bij  ons.  Denk  aan  de  gouden  koets  op  Koninginnedag  en  aan  de 

toga  van  de  rechter.  De  Afrikaanse  maskers  zijn  geesten  die  in  de  dorpen  aan  alles  en  iedereen  structuur  en  leiding  geven.  Geesten  tegenspreken  kan  niet  in  de  Afrikaanse  traditie.     Er zijn mannelijke en vrouwelijke maskers. Mannelijke zien er vaak dreigend uit en hebben  soms iets dierlijks. Bijvoorbeeld ronde, open en uitpuilende ogen. En agressief, met vaak een  open mond met duidelijk zichtbare tanden. Vrouwelijke maskers hebben hun ogen juist vaak  neergeslagen.  Sommige  volken  in  Afrika  hebben  bijzondere  vrouwelijke  maskers  met  een  smal fijn gezicht, een kleine mond een scherpe lange neus en een ingewikkeld kapsel. Vaak  zijn ze wit want dat is de kleur van schoonheid en van het dodenrijk. Wit is ook moedermelk,  wat  symbool  staat voor alles  wat goed en gezond  is.  Opvallend  is  dat  vrouwelijke maskers  niet  door  vrouwen  gedragen  mogen  worden.  Het  dragen  van  maskers  is  in  Afrika  een  mannenzaak.  Uitzondering  hierop  zijn  de  zwarte  Sowei‐maskers  van  het  volk  de  Mende.  Alleen vrouwen mogen die dragen en ermee dansen.    Afrikanen hebben altijd de overeenkomst gezien tussen de mens en het dier. Diermaskers en  diermensmaskers komen dan ook opvallend vaak voor. Aan veel van die maskers kun je vaak  niet meer zien of het om een mens of een dier gaat. Er zijn ook maskers die alleen dieren  uitbeelden; die maskers praten niet maar slaken alleen kreten uit zoals de dieren.    Het  gebruik  van  maskers  heeft  te  maken  met  rituelen  en  initiaties,  waarbij  bijvoorbeeld  jonge  leden  volledig  lid  van  de  stam  worden.  Er  zijn  vruchtbaarheidsrites  om  het  geboortecijfer  te  laten  stijgen  en  bij  begrafenissen  worden  maskers  gedragen.  Het  maskerwezen  heeft  dan  ook  de  taak  om  een  dwalende  dode  de  weg  te  wijzen  en  bij  een  verdachte doodsoorzaak de familie en de gemeenschap te zuiveren.     Pablo  Picasso,  James  Ensor,  George  Braque,  Matisse en leden van de Cobrabeweging zich  door Afrikaanse maskers laten inspireren.      In  de  tentoonstelling    ‘Maskerade’  zijn  enkele  bijzondere  authentieke  Afrikaanse  maskers opgenomen. Bij deze maskers hoor  je  de  bijbehorende  muziek  en  zie  je  de  dansen  die  met  de  maskers  werden  uitgevoerd.    


 


2. Het masker in de kunst     In oude tijden werd er met het masker een aanval op de orde nagestreefd of werden grote  gevaren  afgewend.  In  het  werk  van  Jeroen  Bosch  (1451  –  1516,  in  de  overgangsperiode  van  de  late  Middeleeuwen  naar  de  Renaissance),  is  het  masker  deel  van  menselijk  drama,  wrede  spot  en  gevaarlijke  uitzinnigheid.  In  de  18e  eeuw  heeft  het  masker  alleen  een  verfijnde  en  sierlijke  functie.  Voor  de  impressionisten,  in  de  19e  eeuw,  is  het  masker  helemaal  niet  belangrijk.  Maar  dat  verandert  als  James  Ensor  en  Pablo  Picasso  zich  gaan  interesseren  voor  het  masker.  Op  hun  werk  wordt  hier  nader  ingegaan,  omdat  zij  grote  kunstenaars in de kunstgeschiedenis zijn en omdat ze de Cobrakunstenaars inspireerden.     De  Belgische  schilder  James  Ensor  (1860  –  1949)  schilderde  in  1883  het  werk  Geërgerde  maskers.  Het  masker  is  een  van  de  thema’s  in  het  werk  van  deze  beroemde  schilder,  etser  en  tekenaar.  Hij  hoefde  alleen  maar om zich heen te kijken om zich door maskers te laten  inspireren.  In  de  winkel  van  zijn  ouders  werden  Oosterse  theatermaskers verkocht.     Bovendien werd de stad Oostende, waar hij woonde, eenmaal per jaar, tijdens het Carnaval  van Oostende, overstroomd door maskers. In zijn eerste periode waren de maskers objecten  die  hij  in  zijn  stillevens  gebruikte.  Later  gaan  de  maskers  zijn  hele  oeuvre  overheersen.  Massa’s maskers heeft hij uit zijn penselen laten vloeien. Volgens Ensor tonen zij het ware  gezicht  van  de  mensen  die ze dragen. Naarmate Ensor  zich meer genegeerd en  afgewezen  voelde  door  de  kunstwereld,  kwam  hij  meer  en  meer  in  verzet.  Door  de  conflictsituatie  tussen  hem  en  de  maatschappij,  gebruikte  hij  sterk  geladen  afbeeldingen  in  zijn  werk,  zoals  van  maskers,  skeletten,  de  dood,  carnaval  en  travestieten  om  die  maatschappij  voor  schut  te  zetten.  Ensor  schilderde  en  tekende  geen  exotische  maskers  maar  het  carnavalsmasker,  de  grimassen  van  de  bedroefde  Pierrot,  de  gekke  neuzen,  de  opgeblazen wangen, schele ogen.             

 

Vanaf  ongeveer  1905  begon  de  Spaanse  kunstenaar  Pablo  Picasso  (1881  –  1973)  Afrikaanse  maskers  en  beeldhouwwerken  te verzamelen. Hij raakte er rond 1900 voor  het  eerst  mee  bekend  door  zijn  vriend  de  kunstenaar  Henri  Matisse  (1869‐1954).  Picasso  experimenteerde  al  voortdurend  met nieuwe technieken en ideeën. In 1907  schilderde  hij  het  grote  schilderij  Les  Demoiselles  d’Avignon,  dat  gezien  wordt  als het eerste echte kubistische werk in de  kunstgeschiedenis. Het doek was zo anders  dan  alles  wat  er  tot  die  tijd  was  geschilderd,  dat  het  een  schok  teweeg  bracht.  Veel  kunsthistorici  menen  dat  dit  schilderij  als  het  eerste  werk  gezien  moet  worden  van  de  20ste  eeuwse  moderne  schilderkunst.                                        PARIJS – Op een veiling in Parijs is voor een masker van de  West‐Afrikaanse  Fang‐stam  dat  Pablo  Picasso  geïnspireerd  zou  hebben,  5,9  miljoen  euro  betaald.  Dat  is  een  recordbedrag  voor  een  primitief  kunstwerk.  Verwacht  was  dat  het  1,5  miljoen  euro  zou  opbrengen.  (Trouw  –  16  juni  2006).           

 

Picasso  begreep  het  eerst  welk  profijt  hij  in  zijn  kunst  kon  hebben  van  de  vormprincipes  van  de  bevolkingsgroepen  uit  Afrika  en  de  eilanden  van  Oceanië.  Hij  introduceerde  ze  voortdurend in zijn schilderijen. Hij haalde er vormen uit, maakte  die langer en herschikte ze. Door ze platter te maken, belegde hij  er  zijn  doeken  mee:  opeenstapelingen  die  hij  kleurde  met  rode  oker,  zwart,  gele  oker.  Deze  kleuren  leidde  hij  ook  af  van  wat  toen  de  ‘negerkunst’  werd  genoemd.  Volgens  Picasso  zijn  de  vormen, cylinders, de kubussen, de lineaire overlappingen die in  het  kubisme  worden  toegepast  van  oorsprong  afkomstig  uit  Kongo en in Ivoorkust. Voor hem, en voor zijn tijdgenoten, is het  masker  een  middel  om  de  werkelijkheid  te  ontleden  en  te  deconstrueren. Het primitieve als bevestiging van het moderne.  Hij  werd  hiermee  de  grondlegger  van  het  kubisme.  De  kubisten  lieten  zich  in  hun  experimenten  met  vormonderzoek  vooral  inspireren  door  de  Afrikaanse  plastiek.          


 


3. Cobra’s spel met het masker  Tijdens  WOII  bestudeert  een  jonge  generatie  Deense  kunstenaars  met  grote  gretigheid  primitieve  kunst.  Men  bezoekt  regelmatig  de  collectie  van  het  Nationaal  Museum  te  Kopenhagen en collecties van primitieve kunst van verzamelaars. Hun onderzoek richt zich  behalve  op  uitingen  uit  Afrika  en  Oceanië  op  de  middeleeuwse  kunst  van  de  Vikingen  en  Scandinaviërs. Ook Eskimomaskers worden bestudeerd.   De  basis  voor  de  relatie  tussen  Cobra  en  het  masker  ligt  in  Denemarken.  De  Denen  liepen  voorop  in  de  artistieke  ontwikkelingen  die  uiteindelijk  tot  de  oprichting  van  Cobra  zouden  leiden.  Het  was  de  Deense  kunstenaar  Egill  Jacobsen  die  binnen  Cobra  voor  het  eerst  maskers afbeeldde in zijn werk en die de belangstelling bij Cobra voor het masker opwekte.  Jacobsen schildert in de jaren dertig onder invloed van Picasso al fantasierijke en spontane  maskers en legt daarmee het fundament voor een Deense ‘maskertaal’.   Voor  Cobra  speelde  het  masker  een  belangrijke  rol.  Een  aantal  van  de  kunstenaars  verzamelde deze kunst ook en maakte reizen naar de gebieden van herkomst. Ze bezochten  in  Parijs  het  Musée  de  l’Homme,  dat  al  vanaf  1910  over  grote  verzamelingen  Afrikaanse  kunst beschikte. Ook na de ontbinding van Cobra, in november 1951, blijft het masker in het  werk van kunstenaars een terugkerend thema.  Onderstaand  een  uitleg  over  de  betekenis  van  het  masker  heeft  in  het  werk  van  Egill  Jacobsen en van de Nederlanders Anton Rooskens, Eugène Brands en Corneille.   Egill Jacobsen  In  de  jaren  dertig  experimenteerde  de  Deense  kunstenaar  Egill  Jacobsen  in  zijn  schilderijen  met  vormelementen,  bijvoorbeeld  het  ruitpatroon,  maar  paste  die  anders  toe  dan  de  kubisten.  Toch  was  in  al  zijn  werk  het  kubisme  duidelijk  van  invloed.  De  maskers  die  Egill  Jacobsen  al  in  de  jaren  dertig  schildert  hebben  een  volkomen  andere  uitdrukking dan de maskers van negers, Eskimo’s of indianen. Jacobsen koppelt zijn maskers  los van de Afrikaanse maskers en ontwikkelt een maskertaal die verbonden is met de Deense  schildertraditie.  Ook  in  het  kleurgebruik.  Zijn  maskerschilderijen  hebben  een  enorm 

theatraal effect: in de vroege maskers komen de tanden duidelijk uit. Maar de tanden in het  werk  van  Jacobsen  zijn  anders  dan  die  in  de  maskerschilderijen  van  Picasso.  Picasso  schilderde maskers met ontblote tanden in een gruwelijke schreeuw. Egill Jacobsen’s tanden  drukken  een  grote  levenslust  uit,  hartstochtelijke  vitaliteit  en  agressie  en  ze  vertonen  gelijkenis met onder meer de drakekoppen op het Osebergschip in Noorwegen. Hij weet met  een abstracte vormentaal een sterke figuratieve impressie van het masker op te roepen.   Anton Rooskens  Cobrakenner  Willemijn  Stokvis  schrijft  in  het  boek  ‘De  taal  van  Cobra’:  “Anton  Rooskens  komt  de  eer  toe  het  water  uit  de  rotsen  te  hebben  geslagen,  want  zijn  in  1945  geschilderde  ‘Les  gens  du  soleil’  betekende  het  eerste  signaal  van  een  serieuze  vormvernieuwing in Nederland”.   De  confrontatie  met  de  maskers  en  voorouderbeelden  uit  Nieuw‐Guinea  op  de  eerste  grote  naoorlogse  tentoonstelling  ‘Kunst in vrijheid’, die plaatsvond in het Rijksmuseum, had hem  tot  zijn  vormdoorbraak  gestimuleerd.  Aanvankelijk  ging  Rooskens  aandacht  uit  naar  ‘Indiaanse  motieven’  uit  Zuid‐ Amerika,  maar  mede  onder  invloed  van  Picasso’s  ‘Les  Demoiselles  d’Avignon’  uit  1907  richtte  hij  zijn  belangstelling daarna volledig op Afrika. In 1954 maakte hij  zijn  gedroomde  reis  naar  Midden‐Afrika,  maar  van  de  magie  die  hij  er  hoopte  aan  te  treffen  was  ook  toen  al  weinig  meer  te  bekennen.  Rooskens  liet  zich  er  vooral  boeien  door  de  natuur  en  de  kleurige  kleding  van  de  zwarte bevolking. Het prachtige ‘Village negre’ ontstond in  een  reeks  van  schilderijen  en  gouaches  die  Anton  Rooskens direct na zijn inspirerende Afrikareis maakte.  Eugène Brands  Eugène  Brands  was  al  vroeg  gefascineerd  door  primitieve  culturen.  “Wij  westerlingen,  zijn  eigenlijk  de  primitieven”  zei  hij;    “wij  vernietigen  alles.  De  zogenaamde  ‘primitieven’  leven  veel dichter bij de natuur”. In 1947 maakte hij een serie experimentele ‘primitieve’ maskers  waarin  hij  de  geheimzinnige  oerkrachten  van  het  universum  wilde  uitdrukken.  Twee  van  deze  maskers  zijn  bewaard  gebleden  en  opgenomen  in  ‘Maskerade’.  Vanuit  diezelfde  belangstelling verzamelde Brands authentieke volksmuziek en rituele voorwerpen. 

  In de oorlogsjaren maakte Brands natuurgetrouwe tekeningen van authentieke maskers op  verzoek  van  de  handelaar  in  etnografica  Louis  Lemaire.  De  zoon  van  Louis,  de  bekend  geworden  fotograaf  Frits  Lemaire,  fotografeerde  Eugène  Brands  in  1947  op  de  grond  gezeten  tussen  experimentele  maskertekeningen  en  kort  daarna  maakte  hij  foto’s  van  Eugène en van zijn vrouw Toos in poses met de door Brands gemaakte maskers. Dergelijke  maskers, met onder andere ingelegde eierschaal, maakte hij vlak na de oorlog.  Corneille  Corneille  ontwikkelt  zich  in  de  Cobragroep  tot  een  kunstenaar  die  de  wereld,  zoals  hij  die  ziet, aan zich voorbij laat trekken. Hij was een reiziger. Al vroeg worden er vele verbanden  tussen zijn werk en zijn reizen gelegd. Na de oorlog brak zijn reislust door. Samen met Karel  Appel vertrok hij naar Brussel. Hij reisde naar Denemarken, naar Frankrijk (Parijs) en in 1947  naar Boedapest. In 1948 reisde hij naar Noord‐Afrika, naar Tunesië en in 1949 naar Algerije.  Noord‐Afrika  boeide  hem  vanwege  het  felle  licht  en  vanwege  de  tegenstelling  tussen  de  geometrische strakheid van de steden en de organische erosie van de natuur. De barsheid  van  de  woestijn  had  aantrekkingskracht  op  hem.  Na  omzwervingen  in  Majorca  en  Italië  maakt Corneille  eind 1956 zijn eerste grote reis naar een negental Middenafrikaanse laden.  Sindsdien hield Afrika hem in de greep. Corneille: “Er is een groot verschil tussen mijn reizen  naar Afrika en naar andere delen van de wereld. Afrika is magischer, het houd je meer vast.  De kleur van het landschap, de bomengroei, de luchten zijn onvergetelijk”. Pas in 1992 keert  Corneille terug naar Afrika. Er is een tv‐film van gemaakt. Ook in die tijd ontstaat zijn grote  verzameling van Afrikaanse kunst. Dorpelingen boden hem beelden, maskers en deuren van  graanschuren aan, die hij driftig opkocht.  

  In de dorpscholen trok hij met kinderen op en maakte samen met hen krijttekeningen op het  bord. Corneille: “Er schuilt een enorme vitaliteit in zo’n masker. Ze halen er echt krachten uit  voor het hele dorp. Het is niet zomaar een dans (met het masker). Het is de vitaliteit uit de  vlakte halen, naar het dorp toe. Uiteindelijk is het voor mij hetzelfde. Er schuilt een enorme  kracht in de maskers en die komen mij werkelijk ten goede”. Corneille is nooit zo ver gegaan  dat  hij  de  rituele  en  religieuze  betekenissen  van  de  Afrikaanse  kunst  heeft  gebruikt  om  er  een  betekenis  aan  te  geven  in  zijn  eigen  werk.  Daarvoor  was  hij  toch  te  zeer  de  poet,  de  dromer die de werkelijkheid wilde vervormen om er zijn eigen wereld mee te maken.        Cobra, de historische kunstbeweging  De  Cobrakunstenaars  zochten  na  WOII  vrijheid  in  hun  kunstuitingen.  Zij  waren  ervan  overtuigd  dat  die  vrijheid  onder  meer  gevonden  kon  worden  in  de  niet‐westerse  kunst,  waartoe  zij  ook  de  primitieve  kunst  rekenden.  Onder  ‘primitieve’  kunst  verstonden  zij  de  stammenkunst  uit  Afrika,  Oceanië  en  van  Indianen  uit  Noord‐Amerika.  In  hun  werkwijze  poogden  zij  beelden  uit  het  onbewuste  naar  boven  te  halen  en  vormen  te  scheppen  die  verwant zijn aan het werk van primitieven.   De Cobrabeweging, die maar korte tijd bestond (van 1948 tot 1951) was een internationale  experimentele kunstenaarsgroep. Bij de oprichting waren aanvankelijk Nederlandse, Deense  en Belgische kunstenaars betrokken. In de korte tijd van het bestaan sloten zich kunstenaars  uit  meer  Europese  landen  aan.  Vooral  door  de  1e  internationale  Cobratentoonstelling,  in 

november  1949  in  het  Stedelijk  Museum  Amsterdam,  waarvan  iedereen  schande  sprak,  heeft  Cobra  bekendheid  gekregen.  Cobra  heeft  later  een  belangrijke  plaats  in  de  Nederlandse en internationale kunstgeschiedenis gekregen.   Het doel van de beweging was de kunst een nieuwe start te geven en daarbij terug te grijpen  op oorspronkelijke creatieve uitingen, waarvan zij vormen zagen in onder meer de primitieve  kunst,  in  de  kindertekening,  in  uitingen  van  zwakzinnigen.  In  Nederland  was  de  moderne  kunst tijdens de oorlog stil blijven staan, er werd nog op een theoretisch academische wijze  les  gegeven  aan  de  kunstacademies  en  schilders  maakten  nog  steeds  ‘klassieke’  modelschetsen,  stillevens  en  landschappen.  De  jonge  Karel  Appel,  Constant  en  Corneille  hadden zulke lessen ook gevolgd. Na de oorlog trok eerst Constant naar Parijs en kort daarna  gingen de drie vrienden samen. Constant had in 1946 in Parijs de Deense kunstenaar Asger  Jorn ontmoet, die in Denemarken lid was van een Deense experimentele kunstenaarsgroep.  Naar dit voorbeeld richtten de Nederlanders in juli 1948 de Experimentele Groep in Holland  op,  waaraan  ook  Anton  Rooskens,  Theo  Wolvecamp,  Eugène  Brands,  Jan  Nieuwenhuijs,  Lucebert, Jan Elburg en Gerrit Kouwenaar deelnamen. Het doel: Nederland was bevrijd van  de onderdrukker, nu de kunst nog.   Foto:  de  Experimentele  Groep  in  Holland,  in  feestelijke  uitdossing. (Opgericht  in juli 1948. In november 1948 ging de groep op in de Cobrabeweging.) Staand vlnr: Anton  Rooskens,  Jan  Nieuwenhuijs,  Eugène  Brands,  Karel  Appel,  Theo  Wolvecamp.  Zittend  vlnr:  Corneille, Gerrit Kouwenaar, Jan Elburg, Constant (Lucebert ontbreekt). Foto Ruud Melchers. 

Direct na de oorlog stelden zij zich op de hoogte van de internationale kunstontwikkelingen.  In  Parijs  zagen  zij  afbeeldingen  van  het  werk  van  de  grote  vernieuwers  in  de  kunst:  Pablo  Picasso,  Paul  Klee  en  Joan  Miró.  Hun  werk  had  in  de  oorlog  grote  ontwikkelingen  doorgemaakt. Ze ontmoetten er de Deense kunstenaar filosoof Asger Jorn en de Belgische  dichter,  schrijver  en  theoreticus  Christian  Dotremont.  Op  8  november  1948  werd  in  Parijs 

een  internationale  experimentele  groep  opgericht:  Cobra.  Samen  sta  je  immers  sterker  bij  het bereiken van een doel: de kunst vernieuwen door te experimenteren.  In  Denemarken  had  een  jonge  generatie  experimenteel  ingestelde  kunstenaars  (van  de  groepen Høst en later Helhesten) voor, tijdens en direct na de oorlog al een nieuwe richting  in de beeldende kunst ontwikkeld en ingeslagen. Deze ontwikkeling liep vooruit op de kunst  die later (in november 1948) tijdens Cobra zou ontstaan. De Deense kunstenaars meenden  dat hun kunst in overeenstemming was met de internationale kunstontwikkeling. Tijdens de  oorlog  bestuderen  Deense  kunstenaars  al  met  grote  gretigheid  primitieve  kunst.  Men  bezocht regelmatig de collectie van het Nationaal Museum te Kopenhagen.  

 

LF/04/2010           

1. Betekenis en geschiedenis van het masker

Recommend Documents