technisch lezen en schrijven
betekenis van het woord vastgesteld.
Goed leren lezen is belangrijk
Analoog aan het leren lezen kunnen we bij het schrijven van een woord
Zoals we gezien hebben, is het mogelijk om op school voort te bouwen op
van een elementaire spelhandeling spreken, waarbij via een aantal stap-
de spontaan verworven geletterdheid van kinderen door hun een geletter-
pen van het gesproken woord naar de bijbehorende geschreven vorm
de leeromgeving te bieden waarin verschillende activiteiten plaatsvinden.
wordt gegaan. Hieronder worden de processen weergegeven die daarbij te
In de eerste twee jaren op school hebben kinderen kennis kunnen opbou-
onderscheiden zijn.
wen omtrent geschreven taal. Zo hebben ze zicht gekregen op het doel en de functie van geschreven taal. Ze hebben de nodige ervaring opgedaan
gesproken woord
auditieve analyse
/wip/
/w/ /i/ /p/
met boeken. Ze weten hoe boeken ‘in elkaar steken’, waaraan je kunt zien waar een boek over gaat, op welke manier je een boek kunt lezen en welke
foneem/grafeem-
grafemen
koppeling
samenvoegen
w-i-p
wip
rol illustraties vervullen. Verder hebben kinderen al veel geleerd over de taal die in boeken wordt gebruikt. Ze hebben kennis van de opbouw van
Bij het schrijven van een woord heeft eerst een analyse van de gesproken
verhalen. Bovendien hebben de meeste kinderen in die twee jaar een
vorm van het woord plaats (auditieve analyse). Daarna worden aan de
behoorlijke woordenschat ontwikkeld. Al met al hebben de meeste kinde-
fonemen de juiste grafemen gekoppeld (foneem/grafeem-koppeling). Het
ren eind groep 2 een aantal noties kunnen verwerven over de aard van het
woord wordt vervolgens grafeem-voor-grafeem geschreven. Eventueel
lees- en schrijfproces.
wordt het opgeschreven woord ter controle nog eens nagelezen (visuele
Kúnnen verwerven, want zoals we hebben gezien, ontdekt een aantal kin-
synthese).
deren van groep 2 het principe van het alfabetisch schrift in een dergelijke 74
stimulerende omgeving uit zichzelf. Echter niet allemaal. Veel kinderen
Tijdens de fase van de elementaire lees- en spelhandeling leren kinderen
hebben in groep 3 gericht lees- en schrijfonderwijs nodig.
de strategie van de klank-letterkoppeling toepassen. Het verwerven van kennis over grafemen en fonemen helpt hen te begrijpen hoe de grafemen
De elementaire lees- en spelhandeling
in geschreven woorden de fonemen van gesproken woorden representeren.
Het lees- en schrijfonderwijs dat op veel scholen in groep 3 start, is er pri-
Ze leren hoe ze onbekende woorden kunnen verklanken om betekenis te
mair op gericht om bij kinderen inzicht in het alfabetisch principe te ont-
kunnen verlenen tijdens het lezen.
wikkelen en op basis van de klank-letterkoppeling woorden te leren lezen en schrijven. Om dit leerproces te vergemakkelijken, wordt in eerste instantie gebruik gemaakt van korte woorden waarvan de overeenkomst
Activiteiten die het lezen stimuleren Van belang is dat kinderen de letters zoveel mogelijk op één manier leren.
tussen letters en klanken eenduidig is: woorden die ‘klankzuiver’ zijn.
Dit kan het beste door het woord als uitgangspunt te nemen. De keuze
Hierbij leren kinderen van een grafische naar een fonologische code te
voor het woord wordt vooral ingegeven vanuit het perspectief van beteke-
werken. We spreken dan van de elementaire leeshandeling. Onderstaande
nisvol lezen. Een goede aanpak is om te beginnen met letters die contraste-
figuur laat zien welke processen bij het lezen van een afzonderlijk woord
rende klanken hebben en verwarrende klanken te vermijden. De praktijk
een rol spelen.
laat zien dat kinderen vooral problemen hebben met: b/d/p, ei/ie, eu/ui/ou, s/z en m/n. Om misverstanden over letters die op elkaar lijken te voorko-
geschreven woord
visuele analyse
verklanken
klanken samenvoegen
men, zoals bijvoorbeeld bij de b en de d, is het verstandig om deze letters
tak
t-a-k
/t/ /a/ /k/
/tak/
afzonderlijk te introduceren. Ter illustratie: eerst komt de b aan de orde en later pas de d. Het is vooral in het begin van het proces van leren lezen van
Het lezen van een woord veronderstelt eerst een analyse van het geschre-
belang om dit uitgangspunt te hanteren. Leraren kunnen hoofdletters en
ven of gedrukte woord in de samenstellende grafemen (visuele analyse).
kleine letters beter niet tegelijkertijd aanbieden. Het beste kunnen kinde-
Vervolgens worden aan die grafemen de juiste fonemen gekoppeld (gra-
ren eerst kleine letters leren, omdat die voor het leren lezen van belang
feem/foneem-koppeling), waarna het woord door samenvoeging van die
zijn. Pas later leren zij geleidelijk hoofdletters en kleine letters van elkaar te
fonemen wordt verklankt (auditieve synthese). Eenmaal verklankt wordt de
onderscheiden. Ten slotte verdient het aanbeveling om kinderen letters te
75
laten schrijven, het liefst leesletters. Het schrijven van letters is namelijk
Stimulering van de elementaire lees- en spelhandeling
een krachtig middel om letterkennis te ontwikkelen. Voor het leren van de
De elementaire lees- en spelhandeling veronderstelt bij kinderen een aan-
elementaire leeshandeling is het dus niet alleen van belang dat kinderen
tal vaardigheden. Hoe deze vaardigheden in het onderwijs kunnen worden
vanaf het begin veel teksten lezen, maar is het nodig dat ze ook dagelijks
gestimuleerd wordt hieronder beknopt beschreven.
de gelegenheid krijgen om te schrijven. Conventies/regels van geschreven taal Wil men kinderen op een efficiënte wijze de grafeem/foneem-koppeling
Besteed tijdens het leren lezen en schrijven regelmatig aandacht aan de
leren, dan kan men hen deze koppeling eerst bij klankzuivere km-, mk- en
conventies van geschreven taal. Vooral bij kinderen uit milieus waarin
mkm-woorden (bijvoorbeeld op, ma, jas) laten uitvoeren. Kinderen die in
geschreven taal niet zo’n belangrijke plaats inneemt. Is er bij kinderen van
het begin van het leren lezen niet over voldoende kennis van de geschreven
groep 3 onvoldoende kennis van de conventies van geschreven taal, dan is
taal beschikken, hebben veel instructie en tijd nodig om de relatie tussen
het aan te raden deze alsnog, op functionele wijze, te ontwikkelen.
grafemen en fonemen te doorzien. Ze moeten bij het leren van de grafeem/foneem-koppeling, vaardigheden als het hakken en plakken van woorden leren. Het hakken is een voorwaarde om met succes te kunnen
76
Fonemisch bewustzijn Voor kinderen die moeite hebben met het analyseren van de fonemische
plakken. Bij het leren van de grafeem/foneem-koppeling moet de leraar
structuur van woorden, is expliciete instructie op dit gebied nodig. Ter
door het hakken en plakken van woorden zowel het zien als luisteren bena-
bevordering van het fonemisch bewustzijn verdient het aanbeveling om
drukken. Dit blijkt namelijk de meest effectieve manier om de gra-
kinderen niet alleen woorden te laten lezen, maar ook te laten schrijven.
feem/foneem-koppeling te onderwijzen. Leraren leggen daarbij vooral de
Richt de activiteiten zo in dat kinderen de vaardigheden altijd in een bete-
nadruk op de beginklanken van een woord. Van belang blijft echter de con-
kenisvolle context oefenen.
text. Leren lezen gaat het beste in een betekenisvolle context.
77
Letterkennis Leraren kunnen de automatisering van de grafeem/foneem-koppeling sti-
Bij het leren herkennen en onderscheiden van letters hebben kinderen
muleren door kinderen elke dag zowel een nieuwe tekst te laten lezen als
ondersteuning en aanmoediging nodig. Voor kinderen die aan het begin
hen daarnaast ook enkele al bekende teksten te laten herlezen. In de inter-
van groep 3 nog geen letters kennen, vraagt het leren ervan veel tijd en
actie met het kind is het goed om hen er telkens op te wijzen dat kopjes en
oefening. Ontdekken van relevante verschillen komt het herkennen van let-
illustraties al iets vertellen over de inhoud. Het is belangrijk dat kinderen
ters ten goede. Blijft het kind bepaalde letters, zoals p, b, en d , verwarren,
datgene wat ze hebben gelezen aan hun eigen kennis over het tekstonder-
dan kan een geheugensteuntje in de vorm van een gebaar of plaatje vaak
werp kunnen koppelen.
helpen om de letter te onthouden.
Tips: - Laat kinderen woorden die bij het lezen centraal staan ook opschrijven. Schrijven is pas levensecht als kinderen woorden mogen opschrijven die
Ontsleutelen van klankzuivere mkm-woorden Goede instructie in de grafeem/foneem-koppeling impliceert een diversiteit van leesactiviteiten. Dit betekent dat het lezen van afzonderlijke woor-
ze zelf bedenken en die dus betekenis voor hen hebben. Dit heeft een
den, van wisselrijtjes en van losse zinnen naast elkaar aan de orde kunnen
positief effect op zowel het leren lezen als het leren schrijven.
komen. Ook hier geldt dat schrijven lezen ondersteunt. Al schrijvend pas-
- Ter ondersteuning van de schrijfmotoriek kunnen oefeningen worden gegeven waarin volledige letterpatronen de belangrijkste eenheid vormen. - Stimuleer het gebruik van schrift voor communicatie. Geef aanwijzingen
sen kinderen namelijk de strategie van de foneem/grafeem-koppeling toe bij het formuleren van hun gedachten in geschreven taal. Op die manier ondersteunen schrijfactiviteiten de strategie van het ontsleutelen van geschreven taal. Stimulerend werkt eveneens door datgene wat de kinde-
gericht op het ordenen van informatie en op het aanleren van bepaalde
ren zeggen op het bord te schrijven en dat te laten naschrijven. Als laatste
schrijfconventies, bijvoorbeeld bij het schrijven van een verjaardags-
voorbeeldactiviteit noemen we hier de vrije schrijfactiviteiten waarbij dat-
kaart.
gene wat de kinderen schrijven in groepjes nabesproken wordt.
Zelfstandig en vlot lezen van klankzuivere mkm-woorden
woorden te leren lezen en schrijven. Om dit leerproces te vergemakkelijken,
Kinderen moeten nieuwe woorden zelfstandig kunnen ontsleutelen. Hierin
wordt in eerste instantie gebruik gemaakt van woorden die ‘klankzuiver’
kunnen twee fasen worden onderscheiden: (1) hardop lezen van woorden
zijn.
zonder te spellen en (2) stil lezen zonder te spellen. In de praktijk zullen
Analoog aan het leren lezen kunnen we bij het schrijven van een woord van
kinderen bekende woorden snel of automatisch gaan lezen. Kinderen pas-
een elementaire spelhandeling spreken. Tijdens de fase van de elementaire
sen dan de spellende strategie alleen nog toe bij onbekende woorden of bij
lees- en spelhandeling leren kinderen de strategie van de klank-letterkoppe-
meerlettergrepige woorden waarvan ze de delen niet direct herkennen.
ling toepassen.
Het is belangrijk dat kinderen veel oefenen en dat zelfstandig lezen gestimuleerd wordt. Zoals kinderen graag een favoriet verhaal herhaaldelijk
Van belang blijft de context. Leren lezen gaat het beste in een betekenisvolle
voorgelezen krijgen, zo herlezen ze ook graag een tekst die ze leuk vinden.
context. Automatisering van de grafeem/foneem-koppeling wordt bevorderd
Het herhaald lezen van een verhaal komt niet alleen het automatisch ont-
door het dagelijks lezen van zowel nieuwe als bekende teksten. Een goede
sleutelen van woorden ten goede, maar bevordert ook het vlot lezen en
instructie in de grafeem/foneem-koppeling houdt in dat er een diversiteit
begrijpen van teksten.
aan leesactiviteiten plaatsvindt. Zelfstandig lezen maakt daarvan een belangrijk onderdeel uit.
Zelfstandig en vlot schrijven van klankzuivere mkm-woorden
78
In het beginnend schrijfonderwijs is veel aandacht nodig voor de techniek
Leraren kunnen kinderen leeswoorden ook laten opschrijven. Van belang is
van het schrijven. Het leren van de juiste schrijfbeweging staat centraal.
schrijven voor communicatieve doeleinden te stimuleren. Is er bij de kinde-
Dit is een proces dat de nodige tijd vraagt. Bij schrijfoefeningen kunnen
ren onvoldoende kennis van de conventies van geschreven taal, werk hier
het beste hele letters als bewegingseenheid worden genomen. In het
dan aan op een functionele wijze. Laat de kinderen vaardigheden oefenen in
geheugen worden vooral die punten van letterpatronen opgeslagen waar
een betekenisvolle context.
de bewegingsrichting verandert. Verder blijkt de snelheid van de schrijfbeweging niet gelijkmatig te zijn, maar af te nemen bij verandering van richting.
Van klankzuivere naar complexe woorden Nadat kinderen de code van geschreven taal in zijn elementaire vorm hebben leren kennen, leren ze geleidelijk aan ook meer complexe woorden
8.
Technisch lezen en schrijven, start
lezen, zoals woorden met clusters van medeklinkers (bijvoorbeeld krant), meerlettergrepige woorden (bijvoorbeeld maandag) en niet klankzuivere
8.1 Kinderen kennen de meeste letters; ze kunnen de letters fonetisch benoemen. 8.2 Kinderen kunnen klankzuivere (km-, mk- en mkm-)woorden ont sleutelen zonder eerst de afzonderlijke letters te verklanken. 8.3 Kinderen kunnen klankzuivere woorden schrijven.
woorden (bijvoorbeeld hond en water). Een snelle woordherkenning is daarbij van belang. Hoe minder aandacht het ontsleutelen van woorden vraagt, hoe meer tijd er over is voor het richten van de aandacht op de betekenis van de tekst. Goede lezers verschillen van zwakke lezers vooral in de snelheid van decoderen. Het automatiseren van de woordherkenning is dan ook een belangrijke doelstelling. Vooral zwakkere lezers hebben expliciete instructie nodig bij het leren lezen van meer complexe woorden, zoals:
Werken met doel 8 in de klas
- korte woorden met clusters van medeklinkers zoals stem, wolk en stronk; - woorden die uit meer lettergrepen bestaan zoals bloempot, blokken en
Veel kinderen hebben in groep 3 gerichte lees- en schrijfinstructie nodig. Voor het leren van de elementaire leeshandeling is het van belang dat kinderen dagelijks ruime gelegenheid krijgen om te lezen en te schrijven. Het
ballon; - woorden met spellingpatronen zoals duw, trein, kous, bank, veer en boter.
lees- en schrijfonderwijs is er primair om bij kinderen het inzicht in het alfabetisch principe te ontwikkelen en op basis van de klank-letterkoppeling
Leraren kunnen het lezen van woorden met clusters van medeklinkers bij
79
kinderen bevorderen door hen de clusterpatronen te laten analyseren en weer synthetiseren. Op die manier maken ze de leerlingen bewust van de klankopbouw van die clusters. Verder kunnen ze het leerproces van meerlettergrepige woorden vereenvoudigen door hen te leren hoe ze woorden op kunnen delen in hun samenstellende lettergrepen. Het is handig om daarbij met samenstellingen zoals voetbal te beginnen. Woorden met korte en lange klinkers verdienen aparte aandacht. Kinderen kunnen met behulp van spellingregels leren hoe de schrijfwijze van woordparen als botten en boten is beregeld. Woorden met specifieke spellingpatronen kunnen het beste veel worden geoefend. Een leraar kan hiermee beginnen zodra kinderen klankzuivere woorden vlot en nauwkeurig kunnen lezen. Met het oog op een versnelling van het leesproces is het van belang dat kinderen ook woordidentificatietechnieken leren toepassen. Het gaat dan om strategieën als het gebruik maken van grammaticale informatie. In het bijzonder moet dan worden gedacht aan het volgende. - Woorden herkennen op basis van andere (bekende) woorden. Bijvoorbeeld: woorden zoals boomstam en kniekous kunnen herkend worden door te kijken naar de onderdelen. 80
- Gebruik maken van informatie van zinspatronen. - Gebruik maken van informatie van de context. Bijvoorbeeld: in de zin 'Lieke zit op de bank en kijkt t.v.' heeft bank een heel andere betekenis dan in de zin 'Lieke gaat met haar spaarvarken naar de bank'. - Gebruik maken van illustraties. - Voorspellen op basis van zinscontext. - Voorspellen op basis van de grammatica. Er zijn verschillende activiteiten die kinderen kunnen helpen om vlot te gaan lezen. Heel belangrijk is dat kinderen veel lezen. Kinderen zelfstandig teksten laten lezen, stimuleert hun leesontwikkeling. Door deze vorm van lezen leren ze woorden die typerend zijn voor schriftelijk taalgebruik. Kinderen kunnen ook teksten die ze graag lezen, herlezen. Herhaling helpt kinderen vlotter te lezen. Soms lijkt het dat werken volgens een leesmethode en authentiek leren met elkaar in tegenspraak zijn. Toch hoeft dit niet zo te zijn.37 We geven hiervan een voorbeeld.
37
Biemond, H., Kleef, M. van & Wentink, H. (1999). Authenticiteit: irreëel of levensecht.
Interactief taalonderwijs op de basisschool. Jeugd in School en Wereld, 83, ( 6) 9.
Denise heeft in haar groep 3 een balans gevonden tussen werken met de methode en de eigen inbreng van kinderen. Op het moment dat het woord 'geit' aan de orde is tijdens de leesles, hebben de kinderen zoveel verhalen over geiten dat ze gezamenlijk besluiten
q
teksten te schrijven voor een geitenboek. En als in de tweede helft van het schooljaar de hoofdletters centraal staan, richt ze met de kinderen een zogenaamde 'hoofdletterhoek' in. Iedere dag krijgt een groepje kinderen de gelegenheid om in deze speciale hoek naar eigen behoefte te experimenteren. 9.
Technisch lezen en schrijven, vervolg
9.1 Kinderen lezen en spellen klankzuivere woorden (van het type mmkm, mkmm en mmkmm). 9.2 Kinderen lezen korte woorden met afwijkende spellingpatronen en meerlettergrepige woorden. 9.3 Kinderen maken gebruik van een breed scala van woordidentificatietechnieken. 9.4 Kinderen herkennen woorden steeds meer automatisch. 83
Werken met doel 9 in de klas Nadat kinderen de code van geschreven taal in zijn elementaire vorm hebben leren kennen, leren ze geleidelijk aan ook meer complexe woorden lezen, zoals woorden met clusters van medeklinkers, meerlettergreppige woorden en niet klankzuivere woorden. Een snelle woordherkenning is daarbij van belang. Hoe minder aandacht het ontsleutelen van woorden vraagt, des te meer tijd er over is voor het richten van de aandacht op de betekenis van tekst. Het automatiseren van de woordherkenning is dan ook een belangrijke doelstelling. Zwakkere lezers hebben expliciete instructie nodig. Het flexibel leren toepassen van woordidentificatietechnieken bevordert het leesproces. Kinderen moeten leren gebruik te maken van strategieën om achter de betekenis van woorden te komen. Veel lezen blijft belangrijk! Vooral zelfstandig lezen van teksten is bevorderlijk, ook met het oog op de verwerving van kennis van schriftelijk taalgebruik. Herhaling helpt kinderen vlotter lezen.
