Een transparante fantasmagorie Pieter Jan Gijsberts
Inundatie van de blik
Het glazen bad
Een transparante fantasmagorie
Das Subjekt sondern
gehort
nicht
zur
es ist eine Grenze der
Welt, Welt.
Ludwig Wittgenstein
In j u n i 1898 e x p o s e e r t O t t o W a g n e r o p de een m a a n d d a a r v o o r g e o p e n d e K a i s e r j u b i l a u m s - G e d a c h t n i s a u s s t e l l u n g in h e t W e e n s e P r a t e r t w e e i n t e r i e u r s : een s l a a p k a m e r en een b a d k a mer. B e i d e z u l l e n een j a a r l a t e r in W a g n e r s
'Absteigquartier'
in de K o s t l e r g a s s e 3 - een o n d e r d e e l v a n de d o o r W a g n e r g e b o u w d e h u u r w o n i n g e n L i n k e W i e n z e i l e hoek K o s t l e r g a s s e ingebouwd worden. D e b a d k a m e r had een w i t t e t e g e l v l o e r m e t z w a r t e d w a r s s t r e p e n d i e g e d e e l t e l i j k d o o r een w i t - v i o l e t g e s t r e e p t f r o t t é t a p i j t w e r d b e d e k t . W a n d e n en m e u b e l s w a r e n m e t d e z e l f d e s t o f b e k l e e d en o v e r t r o k k e n en o o k de h a n d d o e k e n en de b a d m a n t e l w a r e n u i t dez e s t o f v e r v a a r d i g d . D e w a n d l a n g s h e t bad w a s g e d e e l t e l i j k m e t m a r m e r b e k l e e d w a a r o p de k r a n e n en de d o u c h e w a r e n b e v e s t i g d . Een d i v a n , e n k e l e v e r n i k k e l d e bijz e t t a f e l t j e s en een b i d e t c o m p l e m e n t e e r d e n h e t g e h e e l . H e t m e e s t o p z i e n b a r e n d e w a s n a t u u r l i j k h e t in een v e r n i k k e l d m e t a l e n f r a m e g e v a t t e s p i e g e l g l a z e n bad: h e t v e r j o n g t z i c h n a a r o n d e r e n en r u s t o p e e n g e t r a p t e s o k k e l . D e v o r m en de
De badkamer
b e p a l e n d e n i k k e l e n o m l i j s t i n g g e n e r e r e n de a s s o c i a t i e m e t e e n s a r c o f a a g en een v i t r i n e : de h y g i ë n e w o r d t g e s a c r a l i s e e r d en als idee t e n t o o n g e s t e l d . 1 In zijn b e s p r e k i n g v a n de t e n t o o n g e s t e l d e i n t e r i e u r s , e n k e l e d a g e n n a de o p e n i n g in de Neue Freie Presse,
evoceert Adolf
Loos deze ' m e i s t b e w u n d e r t e Z i m m e r ' , w a a r v o o r de t o e s c h o u w e r s in de rij s t a a n : 'Es ü b t den g a n z e n Z a u b e r d e s i n d i v i d u e l len u n d p e r s ö n l i c h e n a u s . N i e m a n d A n d e r e r k o n n t e d a r i n w o h n e n , N i e m a n d A n d e r e r k o n n t e es so voll u n d g a n z a u s w o h n e n , e r w o h n e n w i e der B e s i t z e r s e l b e r , O t t o W a g n e r . ' 2 Het is een v o o r L o o s ' d o e n o n g e w o n e l o f t u i t i n g , zeker w a n n e e r we zijn a r t i k e l ' D i e P l u m b e r ' v a n een m a a n d l a t e r d a t j a a r lezen, w a a r i n hij een v u r i g p l e i d o o i h o u d t v o o r de s p a r t a a n s h y g i ë n i s c h i n g e r i c h t e , A m e r i k a a n s e en E n g e l s e b a d k a m e r s d i e voorzien w a r e n v a n de n a a k t e t e c h n i s c h e v e r w o r v e n h e d e n . Op een t o o n d i e h e r i n n e r t a a n W a l t W h i t m a n s d o o r L o o s zo geliefde l y r i s c h e e v o c a t i e v a n de A m e r i k a a n s e d e m o c r a t i e - in zijn a r t i k e l ' D i e S c h u h m a c h e r ' u i t a u g u s t u s 1898 c i t e e r t L o o s enkele s t r o f e n u i t W h i t m a n s g e d i c h t ' P i o n e e r s , O P i o n e e r s ! ' b e z i n g t L o o s de ' p l u m b e r ' , d e l o o d g i e t e r a l s de k w a r t i e r m a k e r van de b e s c h a v i n g , a l s de ' P i o n i e r der R e i n l i c h k e i t ' en d o e t hij een o p r o e p o m h e t w a t e r v e r b r u i k in W e n e n d r a s t i s c h te l a t e n stijgen a l s ' e i n e r der d r i n g e n d s t e n K u l t u r a u f g a b e n ' . 3 De f a s c i n a t i e v a n L o o s v o o r W a g n e r s b a d k a m e r is e c h t e r goed te b e g r i j p e n . H e t v e r l e i d e l i j k e e r v a n is de p e r f e c t e e s t h e -
1 Zie voor een gedetailleerde beschrijving Paul Asenbaum en Reiner Zettl, 'Wagners " A b s t e i g q u a r t i e r " , VI, Kostlergasse 3', in: Paul Asenbaum, Peter Haiko, Herbert Lachmayer, Reiner Zettl, Otto Wagner, Möbel und Innenraume, Wenen 1984, pp. 163-181. Tevens Peter Haiko, 'Otto Wagners Interieurs. Vom Glanz d e r f r a n z ö s i schen Könige zur Ostentation der "modernen Zweckmassigkeit'", in: Paul Asenbaum e.a., a.w., pp. 28-34. 2 Adolf Loos, 'Die Interieurs in der Rotunde', in: Adolf Loos, Ins Leere gesprochen, Wenen 1981 (oorspr. 1921), p. 79. 3 Adolf Loos, 'Die Plumber', in: Loos, a.w., pp. 106-107. De waardering van Loos voor Walt W h i t m a n verdient een nadere studie. Zijn fascinatie voor Amerika is mijns insziens anders niet op haar waarde te schatten. Een eerste aanzet is te vinden in het hoofdstuk 'Leaves of Grass' in de ongepubliceerde afstudeerscriptie van Paul Bisseling, TU Eindhoven 1988. Zie tevens Walt Whitman, Leaves of Grass, 1855-1892.
Gustav Klimt. Nuda Veritas
t i s c h e s u b l i m e r i n g v a n de n a a k t e t e c h n i e k : de d o e l m a t i g h e i d v a n h e t baden, de p r o f a n e s f e e r v a n de a l l e d a a g s e r e i n i g i n g w o r d t g e b e d in een w e l h a a s t k u n s t z i n n i g e s a c r a l e a m b i a n c e . De b a d k a m e r w o r d t d a n o o k n i e t g e p u b l i c e e r d in een v a k b l a d v o o r de n i e u w s t e o n t w i k k e l i n g e n o p h e t g e b i e d v a n h e t s a n i 4 'Ein Absteigquartier', in: VER SACRUM, III, 1900, pp. 295 e.v.
t a i r , m a a r in h e t k u n s t t i j d s c h r i f t VER S A C R U M , 4 w a a r i n het bad - o n t t r o k k e n a a n h e t g e b r u i k - h e t a u r a v a n het k u n s t w e r k krijgt toebedeeld. H e t bad v e i n s t een f u n c t i o n a l i t e i t d o o r h e t g e b r u i k v a n het o p h e t e e r s t e g e z i c h t zo h y g i ë n i s c h o g e n d e g l a s , d a t e c h t e r in zijn b r u i k b a a r h e i d o n d e r d o e t v o o r d e r e e d s o p d a t m o m e n t ontwikkelde badkuipen van geëmailleerd metaal, verkoperd
5 Zie het hoofdstuk 'Die Mechanisierung des Bades', in Sigfried Giedions onovertroffen Die Herrschaft der Mechanisierung, Frankfurt, 1987 (oorspronkelijk Mechanization Takes Command, Oxford 1948).
ijzer en zelfs a l u m i n i u m . 5 H e t g l a z e n bad d o e t de n a a k t h e i d v a n h e t l i c h a a m v e r m o e d e n : e e n i e d e r k a n zijn of h a a r f a v o r i e t e n a a k t e r b i j f a n t a s e r e n en p r o j e c t e r e n in deze d e s i d e r o l o g i s c h e a m b i a n c e . W a g n e r s bad is in f e i t e een b a i g n o i r e è d o m i c i l e , een n o m a d i s c h bad d a t d o o r de b e s c h i k b a a r h e i d v a n d e a f b e e l d i n g e n d r a a g b a a r g e w o r d e n is: pin
up.
M e t een h y g i ë n e - c u l t u u r h e e f t d i t bad d a n o o k w e i n i g v a n d o e n ; de o p e n b a a r h e i d d i e W a g n e r z o e k t h e e f t n i e t t e n d o e l de v e r w o r v e n h e d e n v a n de t e c h n i e k t e t o n e n , d e t e c h n i e k is de a m b i a n c e v o o r d e i l l u s i e v a n en d e a l l u s i e o p h e t v i r t u e l e g l a z e n l i c h a a m d a t als G u s t a v K l i m t s Nuda
Veritas
uit hetzelfde
jaar - w a a r s c h i j n l i j k de meest ideale b e w o o n s t e r van dit b o u d o i r - de blik de s p i e g e l v a n de z e l f k e n n i s v o o r h o u d t .
W a g n e r is een m e e s t e r in h e t h a n t e r e n v a n h e t m a s k e r v a n de f u n c t i o n a l i t e i t d a t de s c h i j n b a r e o p e n b a a r h e i d m o e t v e i n z e n w a a r u i t hij z i c h z e l f h e e f t t e r u g g e t r o k k e n en w a a r i n hij een s a r c o f a a g voor de idee v a n de z u i v e r h e i d a c h t e r l a a t . D e n a a k t e w a a r h e i d v a n de l o u t e r e d o e l m a t i g h e i d is h e m n i e t g e n o e g . Zijn b e g r i p ' N u t z s t i l ' en zijn a d a g i u m ' S o l a d o m i n a a r t i s n e c e s s i t a s e s t ' v e r o n d e r s t e l l e n a l t i j d een o v e r s c h r i j d i n g v a n h e t nut; de f a f a d e s v a n zijn g e b o u w e n t o n e n deze i n g e h o u d e n s e n s u aliteit: s l e c h t s in s c h i j n w o r d t de c o n s t r u c t i e b l o o t g e l e g d en van haar b e k l e d i n g o n t d a a n . Deze s c h i j n b a r e n a a k t h e i d is in w e r k e l i j k h e i d een h u i d d i e de e i g e n c o n s t r u c t i e o m g e e f t . W a g n e r s ' n e c e s s i t a s ' o n t p o p t z i c h v o o r t d u r e n d a l s de d r a n g om elke d o o r h e m g e w i l d e f u n c t i o n a l i t e i t te o m k l e d e n m e t h e t gewaad v a n de k u n s t : de f a f a d e s a a n de W i e n z e i l e / K o s t l e r g a s s e l a t e n h u n n a a k t e f u n c t i o n e l e h u i d v e r m o e d e n a c h t e r het d e c r e s c e n d o v a n de m a j o l i c a - b e t e g e l i n g , h e t v e r g u l d e s t u c w e r k en de g l a d d e , l i c h t g e m o d u l e e r d e b e k l e d i n g . De facade v a n de P o s t s p a r k a s s e t o o n t de h e r o ï s c h e l i t t e k e n s van de b o u t e n en m o e r e n d i e de i n d r u k w e k k e n d e h u i d v a n m a r m e r e n p l a t e n b i j e e n te h o u d e n . Deze p e r m a n e n t g e s u b l i m e e r d e ' n e c e s s i t a s ' d i e z i c h tegelijk t o o n t en o n t t r e k t , m a a k t W a g n e r s bad t o t het p e r f e c t e t e g e n d e e l v a n d e K o r p e r k u l t u r , w a a r i n h e t n a a k t e l i c h a a m in feite g e d e s e k s u a l i s e e r d w e r d en t o t p e r f e c t i e g e s t a a l d , t o t spreken en v e r s c h i j n e n g e d w o n g e n . In zijn i n t e r i e u r s en zijn fagades k o e s t e r t W a g n e r het n i e t te e l i m i n e r e n v e r s c h i l t u s s e n de h e l d e r h e i d v a n d a t w a t g e t o o n d m o e t w o r d e n en de afgrondelijkheid van w a t niet w o r d t blootgegeven. De sacrale vorm v a n een g l a z e n s a r c o f a a g d i e W a g n e r k i e s t is w e l l i c h t het o n b e w u s t e b e e l d v a n h e t i n z i c h t d a t N a r c i s s u s n o o d l o t t i g werd t o e n de s c h o o n h e i d v a n zijn l i c h a a m m e t a m o r f o s e e r d e in de a f g r o n d e l i j k h e i d v a n de d o o d .
Axonometrie van het huis van Josephine begane grond en eerste verdieping
Baker,
Inundatie v a n de blik Adolf Loos' o n t w e r p voor J o s e p h i n e Baker
/ sing the body The swimmer through
electric. naked in the swimming-bath,
the transparent
and rolls silently
green-shine,
seen as he
or lies with
to and fro in the heave of the
swims
his face up water.
Walt W h i t m a n
Het g e h e l e o e u v r e v a n A d o l f L o o s z o u b e s c h r e v e n k u n n e n w o r d e n a l s een u i t e r s t s u b l i e m e r e g u l e r i n g en e n s c e n e r i n g v a n het l i c h a a m d o o r m i d d e l v a n de a r c h i t e c t o n i s c h e o r g a n i s a t i e van de blik. H e t b e f a a m d e R a u m p l a n v a n L o o s z o u in e e n d e r gelijke a n a l y s e w a a r s c h i j n l i j k v e r s c h i j n e n a l s de v o o r w a a r d e voor deze i m m e r v l o t t e n d e i n s t a u r a t i e v a n de blik. 1 In de l a b y r i n t i s c h e a m b i a n c e v a n L o o s ' i n t e r i e u r s v o e r t in l a a t s t e i n s t a n t i e h e t g e d e s e m i n e e r d e , m a a r d e s o n d a n k s p a n o p t i c a l e c o r p u s v a n s p i e g e l s ( m e t de v e n s t e r s a l s h u n medeplichtigen), gepolijst m a r m e r e n gepolitoerd hout, regie over de g e t a n t a l i s e e r d e S c h a u l u s t v a n de b e s c h o u w e r .
Tweede verdieping
1
Prikkelende aanzetten tot een dergelijke analyse zijn te lezen in: Beatriz Colomina, 'Adolf Loos: das Andere', in: Scott Marble e.a., Architecture and Body, New York 1988.
H e t n i e t g e r e a l i s e e r d e o n t w e r p u i t 1928 v o o r een h u i s / p r i v é - c a b a r e t v o o r J o s e p h i n e B a k e r in P a r i j s o p een hoek v a n A v e n u e B u g e a u d in het 16e a r r o n d i s s e m e n t , zou een o n g e k e n d e r a d i c a l i s e r i n g v a n deze d o o r de p r o m i s c u e v e r m e n g i n g en d i s p o s i t i e v a n r u i m t e s en l i c h t g e ë n s c e n e e r d e en g e s t i m u l e e r d e ' s c o p i c drive' zijn g e w e e s t . A l l e s d r a a i t in d i t o n t w e r p o m het t w e e v e r d i e p i n g en d o o r s c h i e t e n d e zwembad: een h e d o n i s t i s c h f l u ï d u m , het p u l s e r e n d e h a r t v a n een e r o t i s c h p a r c o u r s . H e t g e v u l d e bad is h e t p o s i t i e f v a n de u i t g e s p a a r d e r u i m t e s v a n de z i c h e v e n e e n s o v e r t w e e v e r d i e pingen uitstrekkende vestibule die net als het zwembad door een l i c h t k a p v a n b o v e n w o r d t a a n g e l i c h t . 'Es w u r d e n s i c h zweifellos die apartesten 2 Ludwig Munz en Gustav Kunstler, Der Architekt Adolf Loos, Wenen 1964, p. 178. De uitvoerigste documentatie van Loos' ontwerp bevindt zich in deze publikatie, pp. 177-181. Zie tevens Benedetto Gravagnuolo, Adolf Loos, Teoria e Opere, Milaan 1981, pp. 191-192; Paul Groenendijk en Piet Vollaard, Adolf Loos. Huls voor Josephine Baker, Rotterdam 1985.
R a u m w i r k i n g e n in d i e s e m H a u s
e r g e b e n h a b e n . ' 2 Z e k e r , m a a r de b e d o e l i n g e n v a n deze ' R a u m w i r k u n g e n ' zijn d e w a r e i n z e t v a n d i t s p e l m e t v o l l e en lege volumina. O p de e e r s t e v e r d i e p i n g w o r d t het b a s s i n g e f l a n k e e r d d o o r t w e e s m a l l e c o r r i d o r s (1,30 bij 2,20 m) v a n w a a r u i t d o o r d i k k e g l a z e n v e n s t e r s de z w e m m e n d e najade, la B a k e r s a u v a g e , z i c h t b a a r is; de c o r r i d o r a a n de s t r a a t z i j d e w o r d t b o v e n d i e n v e r l i c h t d o o r s m a l l e , t e r u g g e z e t t e v e n s t e r s in de f a g a d e. L i c h t , t e g e n l i c h t , b o v e n l i c h t o m r a m e n en o m a r m e n de s c h a d u w e n v a n de c o n t o u r e n v a n de a f g e d w o n g e n v o y e u r i s t i s c h e blik. A d o l f L o o s h e r h a a l t h e t b e e l d v a n de e e u w i g e , w e d e r k e r i g e o n b e r e i k b a a r h e i d v a n 'la m a r i é e m i s e a nue par s e s c é l i b a t a i res' in M a r c e l D u c h a m p s G r o t e G l a s m e t deze a r c h i t e c t o n i s c h e v r i j g e z e l l e n m a c h i n e d i e z i c h v o e d t m e t de a c c e p t a t i e v a n de o n g e n a a k b a r e o n b e r e i k b a a r h e i d , m e t de p e r m a n e n t u i t g e stelde reproduktie. H e t l i c h a a m in het ' g e r e p r o d u c e e r d e ' g l a z e n bad v a n O t t o W a g n e r bleef v i r t u e e l en d a a r o m i n v u l b a a r : het b o o d d e i l l u s i e v a n de i n l o s s i n g v a n de w e n s . H e t g l a z e n b a s s i n v a n L o o s , zijn G r o t e G l a s , is zelf v i r t u e e l : h e t v e r l a n g e n w o r d t p e r m a n e n t bevredigd maar tevens v o o r t d u r e nd geregenereer d door het z i c h t b a r e o b j e c t d a t a l s s o u v e r e i n s u b j e c t het v e r l a n g e n k e e r op keer voedt.
Marchel Duchamp. Etant Donnés: 2. Ie gaz
d'éclairage
