TIJD VOOR KUNST
VE DSOPGA INHOU
ELING S S I B A S & BE R E B L A ASTRID S MANDA D R A R E O N B O E L O W D I R IËTTE W E, ASTR R J 03. VOO A K E M I N ! KUNST CATIE U E ATH D D A E T I R M T U U I . U L T 4 S 0 AN CUL T - FRIT V S T O H O C R A T KR EN DE D I 06. DE E H N SCHOO E D N A 09. V SONEEL A R N E I P N NST T WERK S N 10. KU U K ORIETE V A F N J EREN D N 12. MI I ALSUM K A N ? A T V S N - LIA IS KUN E T G A G W E Z . 14 IL WAT W E SLAG T D A D N , A T A S N N 16. KU INDERE K T S RKUN E D N S I K 21. HRONO C P A H AATSC M D I L . 23
“Het geheim van de kunst is daar in gelegen, dat men niet zoekt maar vindt’’. Pablo Picasso Een uitgave van Chronos over kunst! Een mooier thema kan ik mij niet voorstellen. Want wat is het leven zonder kunst? Beeldende kunst, muziek, dans, theater en cultureel erfgoed, zonder dit alles ziet de wereld er kleurloos uit. Door de globalisering leven we in een snel veranderende wereld. Technische en communicatieve ontwikkelingen gaan snel. De invloed van andere culturen wordt steeds groter op onze leefwereld. Kunst en cultuur zijn in onze multiculturele wereld bindende factoren. Het ministerie van OCW spreekt over het belang van sociale cohesie en dicht de kunstvakken daarin een belangrijke taak toe. Hoe krijgen kunst en cultuur een plaats in het primair onderwijs en op de pabo?
Voorwoord “We moeten onze kinderen leren dromen met hun ogen open” H. Edwards Kunst verbindt, kunst maakt nieuwsgierig, kunst inspireert, kunst reikt verder, kunst is verbeeldingskracht, kunst is leven… Wij leiden onze studenten op tot leerkrachten die het als hun taak zien om kinderen in aanraking te brengen met kunst en cultuur. De student als cultuurdrager inspireert, is enthousiast, is nieuwsgierig en kijkt verder. Als je goed onderwijs wilt geven, is het noodzakelijk om de schoonheid van
De laatste vijf jaar is veel geïnvesteerd door basisscholen en Pabo’s in het formuleren van een visie op cultuureducatie. Vakken als taal, erfgoed, kunst, geschiedenis en aardrijkskunde krijgen een betekenisvolle plaats in het cultuuronderwijs. Cultuureducatie ontwikkelt creativiteit en denkvermogen, maar bevordert ook persoonlijke en sociale ontwikkeling en vergroot communicatieve en expressieve vaardigheden. De effecten van cultuureducatie zijn omvangrijk: de culturele omgeving wordt in het onderwijs geïntegreerd. Daardoor wordt het onderwijs betekenisvoller en interessanter. Dit draagt bij aan zichtbaar plezier, verwondering en voldoening in leren. Het bevordert de cultuurparticipatie van de kinderen nu en in de toekomst. Studenten van Pabo Groenewoud Nijmegen zijn cultuurdragers. Vanuit deze rol is het belangrijk dat studenten zelf culturele ervaringen opdoen en daarmee hun cultuurdragerschap ontwikkelen. Een leerkracht is cultuuroverdrager: het is zijn/haar taak om kinderen enthousiast en deskundig met
kunst te zien. Kinderen kijken, kinderen dromen, en kinderen verwonderen zich over wat ze zien in hun omgeving. Het steentje op straat, de mooie kleur oranje, de tekening aan de muur of het rare getal 3 op het schoolbord in de klas. Kunst is overal en van iedereen. Het zou jammer zijn als we hieraan voorbij gaan omdat we niet durven dromen met onze ogen open. Op Pabo Groenewoud worden regelmatig activiteiten georganiseerd om studenten en docenten te inspireren voor kunst en cultuur. In de multiculturele week verzorgt Stichting InterArt workshops over het cultureel burgerschap waarin studenten en docenten met elkaar in dialoog gaan. Naast themaweken kennen we de inspiratiedagen, waarin studenten de educatieve mogelijkheden onderzoeken van instellingen voor cultureel erfgoed of musea.
cultuur in aanraking te brengen, creativiteit en creatieve denkprocessen te stimuleren door onderzoekend leren. Een van de speerpunten in het beleid van Pabo Groenewoud Nijmegen is ‘kennisontwikkeling’. Kennis hebben van cultuurinhouden en het overdragen daarvan zijn noodzakelijk voor de beroepsontwikkeling van studenten tot startbekwame leerkrachten. In een leerlijn “cultuurdrager/ cultuuroverdrager” betrekken we de culturele omgeving van de pabo in het onderwijs, waardoor we een stimulerend cultureel klimaat realiseren voor studenten en docenten. Kunst maakt het leven rijker en mooier. Astrid Albers Docent beeldende vorming Pabo Groenewoud Nijmegen
Leuk is het om te zien hoe kinderen, studenten en docenten samen genieten van voorstellingen bij ons op de opleiding. De jeugdtheatergroep Kwatta heeft een prachtige kindervoorstelling voor ons gespeeld. Dat was fantastisch. kunst maakt blij, kunst zoekt de dialoog, kunst laat je nadenken, kunst is taal, kunst houdt ons wakker… Onderwijs is kunst! Veel leesplezier Bea Bisseling Bestuurslid Chronos Docent Pedagogiek & Onderwijskunde Pabo Groenewoud Nijmegen
(03
uterkunst; kle Kleuters en kunst; kle kunstkleuters…
uters in de kunst;
opdracht “schrijf ngen die ik kreeg bij de Zomaar een paar ingevi Een kunsts tukje?! een stukje over kunst”. d uit de onderheb ik inspir atie gehaal In mijn vor ige bijdragen en een gewelder keer blijken jonge kin wijspr aktijk. Ook deze dige inspir atiebron. de vraag voor: ik de groep de volgen Op een ochtend leg wat is kunst? ken, maar nie t en wel even over naden Daar moeten de kinder buitelen als en op reacties elk aar snel lang daarna volgen de heen. een water val over elk aar ekenis zoals woord me t een brede bet Kunst. Voor kleuters een lf al ware hze zic op ret aties blijkt die uit onderstaande interp kunsts tukjes zijn… doen op de mat!” “als je een koprol kunt t en dan moeten zwembad een hoepel vas “dan houden ze in het en spr ingen.” de dolfijnen daar doorhe kan springen!” is dat hij al over een cirkel er “het kunstje van mijn bro ur.” “handstand tegen de mu “een moeilijk beeld.” de juf heeft gemaakt.” “de raamschildering die sten maakt.” “dat je hele moeilijke kun gekocht.” hebben het in de winkel we “er staat een koe op en g!” no lderd en het lijkt ook “papa heeft ons geschi “een goocheltruc.”
(04
“de nepzonnebloemen “een schilderij.”
in de klas die voor het
raam hangen.”
j hangt en in wie thuis een schilderi Ver volgens vraag ik bij en nu blijkt dat gers gaan de lucht in welke ruimte. Vele vin door een schilers worden opgesierd verschillende huisk am kunst. “Bij ons in de huisk amer hangt der ij. Maar nie t alleen niet mooi vindt”, de wc omdat mama het hangt een schilderij op uter ons toe. ver trouwt een oudste kle kunstenaar. is iedereen he t eens: een Over wie kunst maakt, kunst te maken. of he t moeilijk is om Tenslotte wil ik we ten ar gezicht zegt eerbied en ontzag op ha Me t een uitdrukking van wel héél knap is. een vierjarige dat he t me t: Anderen reageren daarop in de klas.” gemaakt en die hangen en erk stw kun “wij hebben ook nog niet.” “mijn babyzusje kan dat al vier.” ben ik nt wa “maar ik wel, e om een heuse n valt he t nie t altijd me Ook voor grote mense kunstenaar te zijn… dat lukte niet ilderij te maken, maar “Papa probeerde een sch elp.” omdat mama niet meehi Mariëtte Wolbers leerkracht groep 1-2
De kracht van cultuureducatie
(06
Woensdagochtend 13 juni……… Een grote vrachtwagen vol decorstukken staat voor de deur van Pabo Groenewoud. De voorstelling ‘Koffers op reis’ van theatergroep Kwatta wordt voor alle eerste- en tweedejaars studenten opgevoerd. In de hal ontstaat een vrolijke drukte. Er is alleen één probleem…. het hele decor moet drie trappen omhoog naar de aula. Na wat gemopper en met hulp van vele spierbundels lukt het dan toch. Vier goedbezochte voorstellingen later klinkt het applaus nog door de school. Studenten en docenten hebben genoten en denken nog vele dagen lang aan koffers vol geheimen, koffers vol geluk en koffers die je beter dicht kunt laten. We dromen over liefde op het eerste gezicht en liefde die eerst wat moet groeien. Zo komen wij de zomer wel door!
aantallen bij het Lindenbergtheater; lessen bij het project ‘Zinzones’ van Edu-Art. Daarnaast hebben alle studenten onderzoek gedaan naar cultuureducatie op een basisschool.
De afgelopen 5 jaar heeft Pabo Groenewoud een aantal programmaonderdelen uitgevoerd binnen het project ‘Cultuur en School’. De verkregen subsidiegelden zijn vooral ingezet voor het ontwikkelen van programma’s in de differentiatielijn: het profiel ‘Coördinatie Cultuureducatie’ dat wordt voortgezet in de nieuw te ontwikkelen minor ‘Kunst en Cultuur’. De kunstvakken, die hiermee zijn begonnen, zijn uitgebreid met erfgoed en wellicht komen er nog meer vakgebieden bij. Studenten die de afgelopen jaren voor deze differentiatie ‘Coördinatie Cultuureducatie’ hebben gekozen, hebben ons laten zien hoe cultuureducatie in het basisonderwijs en in cultuurinstellingen gestalte krijgt. Bovendien hebben zij leerarrangementen ontworpen. Dit heeft de volgende producten opgeleverd: educatief materiaal bij een jeugdvoorstelling van Introdans; fototochten rond monumenten over de oorlog en architectuur bij Het Archief in Nijmegen; studenten zijn meegereisd met de voorstelling ‘Koffers op reis’ van theatergroep Kwatta; een onderzoek naar bezoekers-
Sinds een jaar is er op Pabo Groenewoud een werkgroep cultuureducatie. Zij stelt zich ten doel om een lijn cultuureducatie in de major en minor gestalte te geven. Uit ervaring blijkt dat studenten over het algemeen nog niet zoveel culturele bagage hebben. Daarom is het belangrijk dat zij culturele ervaringen blijven opdoen en daarmee hun cultuurdragerschap ontwikkelen. Een aankomend leerkracht wordt cultuuroverdrager. Zijn taak is om kinderen enthousiast en deskundig met cultuur in aanraking te brengen. Hij stimuleert creativiteit en creatieve denkprocessen door onderzoekend leren en heeft hierbij speciale aandacht voor de culturele omgeving.
Tijdens het schooljaar 2006 – 2007 heeft Pabo Groenewoud het accent gelegd op het formuleren van een visie op cultuureducatie, het verbeteren van het culturele klimaat en het zichtbaar maken van een lijn cultuureducatie in het curriculum. Dit wordt de komende jaren voortgezet. Tijdens de komende jaren zullen de landelijke projecten zich richten op de kwaliteitsverbetering van cultuureducatie. Pabo Groenewoud participeert als één van 4 Nederlandse pabo’s in het landelijke project “cultuurmonitor” onder leiding van Cultuurnetwerk Nederland
Een van de speerpunten in het beleid van Pabo Groenewoud is ‘kennisontwikkeling’. Kennis hebben van cultuurinhouden en het overdragen daarvan vindt de opleiding noodzakelijk voor de beroepsontwikkeling van studenten tot startbekwame leerkrachten. In dit kader vat zij het begrip “cultuur” breed op: inhouden van
veel (vak)gebieden kunnen gerekend worden tot het begrip cultuur. Om uitingingen in onze culturele omgeving te begrijpen is kennis nodig. Kennis die de student verkrijgt door de culturele omgeving vanuit meerdere perspectieven te onderzoeken. Dit biedt mogelijkheid voor vakkenintegratie. Cultuureducatie biedt hiervoor kansen. Pabo Groenewoud heeft een leerlijn cultuureducatie voor ogen die ze koppelt aan onderwijseenheden en beroepstaken. Het zal duidelijk zijn dat de opleiding cultuureducatie zich niet wil beperken tot het domein kunst en erfgoed alleen, maar dat meerdere vak- en ontwikkelingsgebieden daarin zullen participeren. Om de lijn cultuurdrager, cultuuroverdrager in het pabo curriculum te implementeren is het boek Cultuur InZicht ontwikkeld. Hieraan hebben Amanda Hendriks en Niekje van de Lavoir, twee docenten van Pabo Groenewoud, een belangrijke bijdrage geleverd. Het boek levert studenten een handvat om zich te ontwikkelen tot rijke cultuurdragers en competente cultuuroverdragers met een heldere visie op cultuureducatie. Dit boek wordt het komend studiejaar ingezet. Cultuureducatie: wat is dat en waartoe dient het? Het gaat om alle vormen van educatie waarbij kunst en cultuur als doel of middel worden ingezet. In de beleidstermen van OCW is het de verzamelnaam voor kunst-, erfgoed-, media- en literatuureducatie. In beleidsstukken uit de afgelopen regeringsperioden kwam steeds het begrip sociale cohesie bovendrijven. Dit begrip heeft een belangrijke rol gespeeld in de verantwoording van cultuureducatie als speerpunt van beleid. Er is de overheid veel aan gelegen openheid en respect te stimuleren tussen mensen in onze multiculturele samenleving. Ze beoogt middels cultuureducatie kinderen op te voeden tot goed cultureel (wereld)burgerschap. De raad voor cultuur vult dat begrip als volgt in: “De culturele burger beschikt over een geheel aan kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee hij zich bewust kritisch en actief kan verhouden tot en participeren in de huidige ingewikkelde, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde samenleving” (advies: Innoveren en Participeren 2007). Anders gezegd en toegepast: wanneer je kinderen de culturele omgeving vanuit meerdere perspectieven leert onderzoeken, draag je bij aan het opvoeden van een nieuwe generatie mensen die op grond van een brede kennisbasis verantwoorde beslissingen kunnen nemen; mensen die gedachten van anderen begrijpen, respecteren en waarderen.
(08
Maar de effecten van cultuureducatie zijn veel omvangrijker. Kinderen leren in verschillende contexten, met verschillende onderwerpen binnen en buiten de school. Dit draagt bij aan zichtbaar plezier, verwondering en voldoening in leren. Het bevordert de cultuurparticipatie van de kinderen nu en in de toekomst. Cultuureducatie ontwikkelt creativiteit en denkvermogen, maar bevordert ook persoonlijke en sociale ontwikkeling en vergroot communicatieve en expressieve vaardigheden. Mijn ogen dwalen door de met lampjes versierde zaal. De vloer is bezaaid met koffers van allerlei vormen en formaten. In het midden zit een innemende meneer aan een tot tafel uitgeklapte koffer uitgebreid en demonstratief te genieten van een heerlijke lunch. Aan de andere kant van de zaal zit een dame, haar onzekerheid verbergend, in een rood mantelpakje haar schrale boterhammetje met een vorkje te eten uit een trommeltje. De meneer nodigt haar met een breed gebaar uit bij hem aan tafel te komen zitten. In haar hart wil ze wel maar… Het publiek kijkt ademloos toe. Ze krijgen wéér ruzie. ‘Zo gaat het nou altijd!’, zegt iemand lachend terwijl hij de zaal verlaat. Niekje van de Lavoir Astrid Albers Amanda Hendriks docenten beeldende vorming Pabo Groenewoud
Bronnen: - Taakgroep primair onderwijs, (2004), Hart(d) voor cultuur. Eindrapport. - Versterking cultuureducatie in primair onderwijs, (2005 – 2006), Sardes. - Publicatie, (2007), Innoveren en participeren; raad voor cultuur . - Een basis voor burgerschap, publicatie (2006), Een basis voor burgerschap; SLO, Enschede. - Vos, F. de, Asselman, E., Mast, G. (2007), XS over kinderen, cultuur en communicatie; Cultuurnet Vlaanderen. Brussel. - Nagel, I. (2004), proefschrift cultuurdeelname in de levensloop; Utrecht 2004. - Prieckaerts, M. (2005), Verlangen naar de eindeloze zee, doctoraalscriptie universiteit Maastricht. -
Website http://tule.slo.nl/M-Start.html
VA
EN DE D I E H N O O H C N DE S
T RO O S T
en kr acht, l e o v e g t g a a ns t vr Beeldhouwk u eelvoer ing, s n e p t is e r e v t zwoegen, sc hilder k uns r e d n o z t a a t uns t onts geen woordk iekennis. n o m r a h t g n ver la c o mp o n e re n arbeid, m o r e e w d ij lt r aagt a Creativit eit v voor afgaat. k o o k r e w t s n ku die aan welk s t ge ve n , o o r t e d n a k heid Echte schoon ar gedaan is. a m r u e b la e als dat hard elden als w as z o z r a a m n ij z K u n s t w e r ke n s tenaar ook; n u k e lk e w n va in de handen maar ineens. o z r e m im n r ze e eigenli jk zijn t e arbeid, s e o n n e g in , oefen P as na s tudie eek, beeld, r t s n e n n e p onheid in komt er sc ho op he t doek. n le e s n e p f o r if t noten op sch th, Frits Litmaa
1 april 2007
(09
rijven over kunst: t om een opstel te sch ch dra op de eg kre en ste jmeg en taaldidactiek, het be l De Klokkenberg in Ni Bouwhuis, docent taal Groep 8 van Basisschoo ke rij Ma eft oi he n mo n lle ee ste edstr ijd nst? Uit de serie op nnaar van deze opstelw wi als n ka Wat versta jij onder ku na Ni . en schrev een jur yrapport bij ge opstel gekozen en daar zien. kinderboek tegemoet
schilderijen zijn. rs. nen ook moderne de an t wa en ere ied t jen leuker In kunst zie vind moderne schilderi Ik n éé de t nk de j Bijv. bij een schilderi allemaal dingen uit to- want dat is met n ee t me is hu on wo ge staan alledat het een ze tijd en op die oude de ige mm So rk. ke ren en de ander een de oude tijd. nik s maal dingen uit l aa lem he s en erg n de mensen mensen zie heb wel respect voor Ik t. ns ku in, maar het is toch vinden. Ik vind het . En die het wel mooi ns da n ee ik d vin t ns ku en zo goed De leukste ook knap dat die mens als k leu t he ik d van schilderijen vin n of een gebouw gen konden schildere din ge mi som n Va t. eg de meeste er iets bewe ken. Het gebouw waar ma sere ïnt ge zo t van kunst ben ik nie rk want daar zijn h kunst in zit is de ke toc is dit ik nk de n da d en nog seerd. Want oie beelden en glas in loo mo t ns ku als k zie Mu door: Nina n! gewoon een plaatje. hele mooie bouwstukke l leuk. Ik hou zelf niet we s som ik d dan je denkt vin er me n l ee t kunst s kunst is vee Du zit j mi ns lge Bijna iedereen denkt da vo ssiek maar iemand zeg. Maar ach- zo van kla en je moet nooit tegen schilderij is of een beeld in. t ns ku e est me ar kunst in er! Het kan daar de n, van haha dat jij da ge de ou die n va ter kunst zit nog veel me t ns t eerst dat ku ns of een mu- Ik dach ziet want het is wél zo. een foto zijn of een da waren. Maar het kunjen eri ild sch n. er dinge ziekstuk en nog veel me
Juryrapport
het betoog van Nina. Mijn complimenten voor p Kunst. haar betoog het begri Nina onderzoekt in mening, heel mooi haar eigen Ze ver woordt daarbij deren nog wat kunst volgens an maar geeft ook aan
(10
schreven: st is het betoog goed ge meer kan zijn. Daarnaa in het slot pakkende inleiding en vlot gefor muleerd, een ng. op haar eerste opmerki komt ze nog eens terug
Mijn favoriete kunstwerk
Ik word meer ontroerd door muziek dan door beeldende kunst. Favoriet is “Het Agnus Dei uit de Hohe Messe van Bach”. Dezelfde muziek komt ook voor in, ik meen, Cantate nr. 12. Hans Cornelissen. De door Bach (onbedoeld) in gang gezette muzikale kettingreacties, die door de eeuwen heen, tot in het huidige millenium ontelbare zielen, blijft inspireren, zowel op papier, doek, beeld, geluid als wel in gevoelens… onsterfelijke schoonheid. Harry Jager
Zijn beelden in hout drukken kwetsbaarheid en dramatiek uit. Ik vind het razend knap dat hij deze gevoelens in dit stugge materiaal kan uitbeelden. Astrid Albers
(12
Zwaan op rode achtergrond; Emile van der Kruk , (1996)
Ik blijf naar dit wonderlijke schilderij kijken. Ik zie steeds nieuwe dingen en heb steeds nieuwe vragen. De kleuren vind ik erg mooi en subtiel en versterken de mysterieuze sfeer. Erny Holla ‘Inwijding’ Alexander Bobkin (1952) Russische schilder en fotograaf
Misschien niet helemaal gepast tussen de Dali’s, Picasso’s en VanGogh’s....Ik vind ze prachtig... maarja.... kom niet aan de kunst van m’n kind....! Masja van Hoof Dubbele glimlach ”Meer werk van Wieke (en Moos als aanstormend talent) is geëxposeerd in onze keuken.”
Mijn meest recente favoriet is dit beeld van Jörg Bach, omdat het oogt als keramiek, iets weg heeft van een stuk houten speelgoed met door het gebruik afgesleten randen, maar in feite een sierlijk gebogen, parelgrijs geschilderde metalen vorm is. Nooit mooier bedrogen. Jan Tijshen
Deze installatie/dit beeld staat in het Afrika museum en hoort bij de vaste collectie. Het heet ‘Yo desplegué las velas’ (ik ontvouwde de zeilen) van Santiago Rodriquez Olazabal. Ik word door dit beeld gefascineerd. De ogen van de man zijn zo echt, dat het lijkt alsof ze dwars door je heen kijken. Toen ik in het Afrika museum werkte ging ik, als ik moest werken, altijd bij dit beeld kijken. Ook om te zien of hij niet weggelopen was. Als ik nu nog weleens het museum bezoek, ga ik altijd nog naar dit beeld kijken. Margriet Kalwij
Ik vind dit een mooi kunstwerk voor in de pabo-catalogus. Erg sober kleurgebruik en mooie compositie! Maaike Nap ”Enfants” van de Franse kunstenaar Pierre Marie Brisson.
Mijn dochter Merlijne maakte dit schilderij toen ze 17 was. Het is in balans maar de tegenstellingen erin trekken toch de aandacht. Zoek het realisme, de fantasie, de symboliek, de … het blijft intrigerend. Jos Marell
Iedereen die mij kent, kent ook mijn passie: Het Sinterklaasfeest. Het siert mijn huiskamer als symbool van de “altijd nieuwe kansen”. Peter van Hasselt
Prachtige compositie, mooie kleuren en spannend in beeld gebracht. Een foto waarnaar je blijft kijken! Het maakt nieuwsgierig… Wat ziet ze? Wat doet ze? Waar is ze? Wat denkt ze? Bea Bisseling
Speciaal voor mij heeft de IJsselsteinse beeldhouwer A.Veldhuizen in 1986 dit beeld gemaakt.
Be The First To See What You See As You See It (2004) , Runa Islam (1970, Bangladesh)
Geen mens kan u iets openbaren dat niet reeds half slapend in de dageraad van uw kennis ligt. De leraar die wandelt in de schaduw van de Tempel te midden zijner leerlingen, geeft niet van zijn wijsheid, maar veeleer van zijn geloof en zijn liefde. Zo hij inderdaad wijs is nodigt hij u niet uit binnen te treden in het huis van zijn wijsheid, maar leidt u veeleer naar de drempel van uw eigen geest. Kahlil Gibran
Al jaren heb ik dit gedicht van Kahlil Gibran in mijn agenda omdat het precies weergeeft waarom ik ooit voor dit vak heb gekozen. Bert Claessens
Op mijn omzwervingen door Amsterdam moet ik altijd even langs bij dit indrukwekkende beeld ‘de violist’ die dwars door de marmeren vloer van de Stopera omhoog rijst. Het beeld is gemaakt door een kunstenaar die anoniem wil blijven en verspreid door Amsterdam prachtige beelden heef t geplaatst. Jan Veen
Dit kunstwerk heet Cruciaal en is gemaakt door Trinette van Schijndel. Ik heb het gekregen als cadeau toen ik weg ben gegaan op Pabo Groenewoud. Het staat nu in een apart hoekje van de tuin. Het meditatiehoekje. De naam en vorm van het beeld straalt kracht en rust uit waar ik me goed bij voel. Ik geniet er nog iedere dag van. Fief Bleeser
(13
? t s n u k Wat is deren over Kunst in k n a v n e k Uitspra
‘Kunst is niet zo maar een kuns tje. Kunst is ie jezelf mooi vind ts wat t en ik vind da t kunst apar t m Maxime oet zijn.’
‘Een stripverhaal vind ik niet echt kunst omdat het uit meerdere stukken bestaat. Als er één plaatje is, vind ik het wel kunst.’ Dagmar ‘Schilderen vind ik een kunst om dat ik het moo maar ook knap i vind want ik schilder zelf ook wel eens dan komt er la maar ng niet zoiets moois uit als w brandt heef t ge at Remmaakt. Maar ik ben wel nog een Franca kind.’
ik echt lden vind ok de e e b e ig ‘Somm onder, o i en bijz l die mosupermoo ij. Maar a ik echt rb e is n e betek nu vind lden van derne bee s.’ nik helemaal n e Carm
eel simpel
‘Kunst kan h Dirk
(14
woon tekenen. nt. Ik hou meer van ge ssa ere int ht ec t nie t ‘Ik vind kuns l leuk.’ dat vind ik dan weer we Graff iti is ook kunst, Tim ‘Als ik lang s een oud g ebouw loop me om zo v gaat er gee an: Wat mo n knopje bij o i! En hoe he Eva bben ze dat gemaakt?’
jk en onbelangri r e p su t inden unst eers m leuk te v o t ik ‘Ik vond k h sc e menoor mij g dat andere jp ri echt niet v g e b ik maar nu uitingsvorm (dus saai), enings- en m n e ig e n n eerst.’ sen ook ee t leuker da s n u k ik d hebben, vin ‘Ik ga niet zo heel vaak Rezki naar museums, maar als ik ga vind ik het w el leuk.’ Jale
‘Theater vind ik geen echte kunstvorm o kunst te mak mdat ik het n en vind heb iet echt veel ben. Ik vers tekeningen, met ta onder ku omdat daar vo n st schilder ijen lgens mij mee Leonardo va en r moeite word n Os t ingestoken .’
eilijk.’
ok heel mo zijn, maar o
erg bezigdat je heel ts Ie . k u le ils helemaal et veel deta n schilderij kan ik me m n je ri e d il ee ‘Ik vind sch r kunst.’ rwerpje op n klein voo denken ove e a e n g In n t. la d st u ho je be ….. zo kun verdiepen… Madelien
KUNST, DAT WAT ZEGGEN KUNST, DAT WILWIL WAT ZEGGEN ONTMOETING MET EEN KUNSTWERK Op een zomerse zondag in juni fiets ik naar het museumpark Orientalis (voorheen het Bijbels Museum) in Heilig Landstichting bij Nijmegen, om daar een tentoonstelling te bezoeken van de joodse, in Amsterdam levende kunstenaar Joseph Semah. Met het project “Thou Shalt Love thy Neighbour as Thyself (An Introduction to the Principle of Relative Expression)” wil de kunstenaar de betekenis van het jodendom en christendom voor de westerse culturen verhelderen. Bij de kassa aangekomen, koop ik een brochure, waarna ik naar de tentoonstellingsruimten loop, onderweg geobserveerd door een eenbultige kameel die rustig zijn wintervacht laat wegkammen door een Nijmeegse scholier in bedoeïenenkledij. Later zal blijken dat ik de eerste ‘installatie’, zoals men dat in dit geval noemt, heb gemist. Zeker afgeleid door die kameel. De installatie die ik bezoek bevindt zich in een klein gebouwtje, dat onderdeel uitmaakt van het dorpje Beth Juda. In een stenen, vrij lage ruimte van circa vier bij drie meter bevinden zich vijf hekwerken van ijzer, gemonteerd op koperen buizen. Ik begrijp niet wat het voorstelt. De hekwerken lopen diagonaal omhoog en doen denken aan heuvels. De koperen buizen schieten als bliksemschichten alle kanten op. De vijf onderdelen staan in relatie tot elkaar, dat is duidelijk. Heeft dit te maken met de bijbelse openbaringen die zich vaak op een berg afspelen en met vuur gepaard gaan? Ik weet het niet. Ik vind het niet lelijk, het heeft wel iets moois. Het liefst zou ik er tussen door lopen. Het beeld intrigeert, maar ik begrijp het niet. Dit is
(16
het moment om de brochure erbij te halen. Daar lees ik: “Deze elementen begrenzen een oppervlakte die qua vorm overeenkomt met het grondplan van de stadsmuren van de oude stad Jeruzalem. Tussen de vijf hekwerken zijn openingen gelaten, zodat Jeruzalem staat voor een open en universele stad. Aan het koper kan, als goed geleidend materiaal, eenzelfde betekenis worden toegekend.” Vervolgens wordt de mogelijke betekenis van het getal vijf toegelicht, bijvoorbeeld verwijzend naar de eerste vijf bijbelboeken, de Thora, naar de vijf broden waarmee Jezus vierduizend mensen te eten gaf en naar de vijf centrale elementen van de islamitische geloofsleer.1 Dit kan ik volgen en ook waarderen. Verbeeld in een constructie van ijzer en koper gaat het hier om het eeuwenoude, zo vaak bezongen Jeruzalem, de stad die volgens drie wereldgodsdiensten de stad van vrede zou kunnen zijn, maar die vandaag de dag vooral een plaats is van wederzijdse destructie. Met behulp van de brochure en reeds aanwezige kennis, kom ik tot een eerste verstaan van dit beeld, waarna ik het ook in alle rust verder op me kan laten inwerken. STILSTAAN OF DOORLOPEN? De kunstzinnige installatie van Semah begint voor mij betekenis te krijgen, omdat ik me inspan om iets van dit beeld te begrijpen en omdat ik informatie gebruik. Beide zijn nodig, zo blijkt uit het gedrag en de opmerkingen van de mensen die het beeld ook bezoeken. Eerst komen er twee Duitse jongelui, midden twintig. “Ik zou het toch
zo graag willen begrijpen. Maar hoe doe je dat?”, hoor ik de een tegen de ander zeggen, terwijl ze zich met hun lange lichamen door de lage deuropening werken, een blik werpen en de lage ruimte weer verlaten. Vervolgens komt er een jonge vader, gevolgd door twee meiden van een jaar of negen. Pa mompelt: “Tsja, wat moet ik hier nu van zeggen?” De meiden kijken, draaien zich meteen weer om, terwijl een van hen, met een intonatie waarvan ik niet weet of het waarderend of afwijzend bedoeld is, zegt: “Kunst!” Tot slot komt er een derde persoon, die in volle vaart naar binnen loopt, door het beschermende koord wordt tegengehouden, kijkt en zonder een woord rechtsomkeert maakt. Driemaal een gemiste kans, zowel voor het kunstwerk als voor deze vluchtige bezoekers. KUNST IN VELE VORMEN De kunstenaar Semah concentreert zich in dit project op het bijbelse (Lev.19:18) en interreligieuze gegeven van de naastenliefde en op de consequenties daarvan. Hij werkt met installaties, een vorm van moderne beeldhouwkunst waarbij de toeschouwer opgenomen wordt in de ruimte van het werk. De moderne beeldhouwkunst ontstond toen Europese kunstenaars in het begin van de 20e eeuw geboeid raakten door de ‘primitieve’ Afrikaanse kunst en door de expressieve kracht van abstractie. Maar kunst kent vele vormen. Er is de meer klassieke beeldhouwkunst, met bijvoorbeeld de grote beelden van geïdealiseerde menselijke vormen van de oude Grieken en Romeinen. In het Kröller Müller museum op de Veluwe
36 gietijzeren schoenleesten, wijnglas, verzilverde kaarsensnuiter, 2 bronzen afgietsels van de kleppen van een venusschelp, houten wandelstok. 170 x 80 x 160 cm Collectie Stichting Cadre/Founder Frits Becht
Kunstinstallatie Joseph Semah: The Wandering Jew / The Wondering Christian, 20.08.1997
of dichterbij in Kleef vinden we sculpturen van Henry Moore en Barbara Hepworth, krachtig in hun abstractie. We kennen de schilderkunst van Michelangelo (die overigens ook beeldhouwer en architect was), van Vincent van Gogh, Paul Klee, de tekenkunst van iemand als Rembrandt, en prenten via houtsnede of zeefdruk. Meer recent is er de fotografie en de videokunst, of de ‘performance’ die zich veelal op straat afspeelt, met bijvoorbeeld de honderden naakte mannen en vrouwen die in juni 2007 fietsend door Amsterdam werden gedirigeerd, door de performer Spencer Tunick die iets dergelijks vier jaar eerder in New York tot stand had gebracht. Maar kunst beperkt zich niet tot de beeldende kunsten. Onnoemelijk veelzijdig en rijk toont zich de kunst in de muziek, in dans, taal, drama en in de architectuur. KUNST, WAT WIL DAT ZEGGEN? Wat is dat nu eigenlijk precies, kunst? Waar komt het vandaan, waartoe dient het, wanneer is iets kunst? Het zal duidelijk zijn dat het onmogelijk is om dit ‘precies’ te benoemen. De verschillende kunstdisciplines worden bepaald door eeuwenoude ontwikkelingen waarin culturen, godsdiensten
(18
en individuen elkaar beïnvloeden. Ook zijn er binnen de verschillende kunsten met hun vele scholen en stijlen diverse en zelfs uiteenlopende opvattingen over wat kunst is. Maar in het algemeen – en daarbij vooral kijkend vanuit spiritualiteit – kunnen we denk ik veilig zeggen dat kunst iets toevoegt aan het dagelijkse leven. Het is meer dan ambachtelijke beheersing van techniek en materiaal, het is meer dan informeren over een thema in de cultuur, de godsdienst of het persoonlijke leven, het is meer dan een uiting van creativiteit. Kunst heeft iets te zeggen – al dan niet religieus gevoed – over het leven zelf. Ze vestigt onze aandacht op zowel de schoonheid als op de onvolkomenheid van het leven. Kunst brengt een verdieping aan door contact te laten maken met de kracht en de broosheid, het vreugdevolle en het pijnlijke, de volheid en de leegte in ons leven als individu en als gemeenschap. Kunst doet waarnemen en waarderen. Door de eeuwen en culturen heen zijn kunstenaars vaak door koningen, godsdienstige leiders of instellingen ingeschakeld, om een bepaalde boodschap kracht bij te zetten.2 Piramiden en paleizen, moskeeën en kerken, mozaïeken en schilderijen, gedichten en muziek moesten andere machthebbers en het volk overtuigen van de macht van farao, bisschop of kalief, van de boodschap van koran of bijbel. Leidinggevenden benutten kunst om te leiden en te inspireren. Maar zij kunnen haar ook misbruiken om te indoctrineren, zoals we dat gezien hebben bij de propagandacampagnes van keizer Augustus en Hitler. Omgekeerd geldt dat veel kunstenaars met hun penseel of fotocamera mensen niet alleen willen bezielen, maar ook aan het denken willen zetten over bijvoorbeeld een godsdienstig gegeven of een misstand in de samenleving. Kunst is zo gezien niet alleen
bezielend, maar ook onderrichtend en cultuurkritisch. KUNST BRENGT IN BEWEGING Wanneer we vanuit spiritualiteit kijken naar kunst, zijn we vooral geïnteresseerd in die bezielende en openbrekende werking van kunst, waardoor kijker of hoorder opnieuw contact maakt met het leven en zijn plaats daarin. Kunst brengt in beweging. Vanuit spiritualiteit klinkt dan de vraag of en hoe deze persoon zich laat bewegen. Die beweging ontstaat niet zomaar. Belangrijk is dat er een samenspel ontstaat tussen het kunstobject – bijvoorbeeld een muziekwerk of een schilderij – en de luisteraar of toeschouwer. De kunstenaar zelf is in de meeste gevallen verdwenen, wat wij zien of horen is zijn werk. In het geval van muziek, dans en drama ligt het complexer, omdat daar ook een uitvoerende instantie aan het werk is, in de vorm van een solist of groep. Wil het kunstwerk in ons leven gaan spreken, dan wordt er van ons aandacht en ontvankelijkheid gevraagd. Even kijken of luisteren en weer verder gaan, volstaan dan niet. Er is tijd nodig om het beeld op mijzelf – op mij met mijn geschiedenis, karakter, kennis en gedachten – in te laten werken. Er zijn gegevens nodig om de beeldtaal te kunnen begrijpen en te interpreteren. Bovenal wordt er eerbied gevraagd, opdat in mijn aandachtige kijken, luisteren en bestuderen iets van de zeggingskracht van het werk kan gaan spreken. De Sixtijnse Madonna van Rafaël, de abstracte boom van Karel Appel, de ‘minimal music’ van Erik Satie, de Matteuspassion van Bach: het zijn kunstwerken die je bij de eerste ontmoeting al kunnen raken. Vaak is dit al veel en is het voor veel mensen genoeg. Maar willen we ons door de wereld van de kunsten laten vormen,
dan vraagt dit om een toewijding die veelzijdiger en duurzaam is. Zo gezien heb ik zelf met Semah op die zondagmiddag slechts een enkele stap gezet in een langer durend traject. KUNST IN DE KLAS Er zijn talloze manieren om studenten en kinderen met kunst in aanraking te brengen.3 Wil het werkelijk betekenisvol zijn, dan is regelmaat belangrijk. Uiteraard kan men denken aan excursies naar beroemde musea en concertzalen in het land. Maar onze stad Nijmegen heeft ook het nodige te bieden, met onder meer programma’s die op kinderen of jongeren zijn afgestemd (de Vereeniging, het Valkhofmuseum, museumpark Orientalis, Afrikamuseum). Een rondleiding door de stad of bezoek aan enkele gebouwen en kerken kunnen het
gevoel voor architectuur en schoonheid op gang brengen. Bijzonder kan het zijn om rond te dwalen in de indrukwekkende ruimte van de Stevenskerk. Voedend kan de stilte worden in de Titus Brandsma Gedachteniskerk, onder de glas-in-loodramen van Jan Toorop en omgeven door moderne wandpanelen van Arie Trum en Coen Tuerlings. Maar schoolgebouw en klas zijn ook ruimten waar we kunstenaars en hun kunst naar toe kunnen halen en waar we, met name via de creatieve vakken, onze kinderen en studenten kunnen uitdagen hun beeldende, muzikale en literaire creativiteit tot kunstzinnigheid te laten omvormen. De leraar vormt in dit alles de spil, wanneer hij voldoende vertrouwen heeft in de kracht van de kunst en zich realiseert dat het hier gaat om een proces dat weliswaar tijd en aandacht vraagt, maar ook alleszins de moeite waard is. Wanneer er
wekelijks een kwartier de tijd wordt genomen voor een kunstgesprekje bij een grote foto of reproductie van een kunstwerk, of voor het rustig beluisteren van klassieke muziek, is de kans groot dat de gevoeligheid en interesse voor kunst bij de leerling voor altijd gewekt is.4 ENKELE KUNSTENAARS EN SPECIALISTEN AAN HET WOORD De kalligraaf Arie Trum over het proces. “Voor mij is het maken van een kunstwerk behalve een artistiek proces ook een ‘spirituele reis’, met als reisdoel: het binnentreden in de ruimte van het kunstwerk zelf. (..) Betekent het feit dat ik een volgende stap niet wil berekenen, geen logischanalytische afwegingen wil maken, dat ik een reeks intuïtieve, min of meer bewuste handelingen toelaat, dat ik eigenlijk
(19
zomaar wat doe? Ik denk van niet. (..) Al werkend, zoekend en kijkend, ga ik een gesprek aan met de diverse betekenislagen van woorden en teksten en voeg daar mijn eigen betekenis aan toe. Daarna is het de taak van de toeschouwer om dit proces ten slotte te voltooien. (..) Misschien zouden we wat meer moeten leren kijken met ons innerlijk.” 5 De musicoloog Wil Kox over het werk van Anton Bruckner en de interpreet. “Een componist, wiens noten, niet alleen voor mij, hun eigen geheim hebben en zo de religieuze ontvankelijkheid tot leven kunnen wekken, is de Oostenrijkse componist Anton Bruckner (1824-1896). (..) Men gaat uit van de veronderstelling, dat deze muziek verwijst naar iets of iemand anders dan de muziek zelf. In het beluisteren (en geduldig analyseren) van de symfonieën van Bruckner hebben deze schrijvers ervaren dat hun religieuze ontvankelijkheid ontwaakte. Kunst, muziek heeft die macht! Ieder, die ooit met aandacht (!) luisterde naar de muziek van Bach, Mozart, Beethoven, Verdi en Fauré (de lezer mag zelf wijzigen of aanvullen) weet intuïtief wat ik bedoel. Daarbij denk ik bij ‘religieus’ in ieder geval aan: de zin voor de diepte van dingen en gebeurlijkheden. Gelovig gezegd: de werkelijkheid beleefd als geschenk, als genade.” 6 De Iraakse dichter Sherko Beka, in 1987 gevlucht uit het Koerdische deel van Irak, over het belang van poëzie. Het gedicht is getiteld “Scheiding”.7 Nemen ze uit mijn poëzie de bloemen dan sterft een van mijn seizoenen Nemen ze uit mijn poëzie de liefde dan sterven twee van mijn seizoenen Nemen ze uit mijn poëzie het brood dan sterven drie van mijn seizoenen Nemen ze uit mijn poëzie de vrijheid
(20
dan sterft mijn hele jaar en ik daarbij Lia van Aalsum, juni 2007*
[email protected] De foto’s bij dit artikel zijn beschikbaar gesteld door Museumpark Orientalis.
1
Het gaat hier om het werk “An Introduction to the Principle of Relative Expression (Jerusalem Surrounded by Mountains)” 1990. Het maakt deel uit van een langlopend traject, dat in de komende jaren in Museumpark Orientalis te zien is. Genoemde installatie is afgebeeld bij dit artikel, met dank aan Museumpark Orientalis.
2
De moeite waard zijn in dit verband de vijf dvd’s “How Art Made the World” (producent Mark Hedgecoe, BBC-documentaire), verkrijgbaar bij de Volkskrant. Op zeer boeiende en heldere wijze wordt uiteengezet hoe de beeldende kunst zich ontwikkelde, via rotstekeningen van 32.000 jaar geleden, het oude Egypte, de Griekse, hellenistische en Romeinse cultuur, om uiteindelijk in de ons meer bekende Europese kunst vorm te krijgen. Met dank aan collega Jo Brouwers! De kijker zij echter gewaarschuwd. Kunst wordt hier nogal functioneel benaderd, als functie van hersenen en psyche, in dienst van samenleving en machthebber. Dat kunst evenzeer of meer nog te maken heeft met de innerlijke aandrang om de schoonheid en weerbarstigheid van het leven te benaderen, komt nauwelijks aan de orde.
3
Dat de aandacht voor kunst (en voor spiritualiteit) geen luxe behoort te zijn, kan men opmaken uit de toenemende waardering voor de vormende waarde van deze gebieden. Zie bijvoorbeeld het internationale project “Arts Meets Science and Spirituality in a Changing Economy”, dat in 1990 te Amsterdam opgestart is. Zie K. Waaijman, Spiritualiteit. Vormen, grondslagen en methoden, Kampen-Gent 2004 (4e druk), pag. 168-169.
4
Er verschijnen steeds meer boeken die de kunsten toegankelijk maken voor kinderen, jongeren en het brede publiek. Kijk eens in de goede (kinder)boekhandel of muziekwinkel.
5
Arie Trum, Het artistieke proces als een spirituele reis, in: Speling jrg.50 (1998), nr. 3.
6
Wil Kox, Over de religieuze ervaring van de muziek en het Te Deum van Anton Bruckner, in: Speling jrg.40 (1988), nr.3.
7
In: Vrijheid hoe maak je het, Breda 1997 (samengesteld door Amnesty International).
T S N T NS KU ER KIND U K R E D N aan eren I Kind slag K eren aandedeslag Kind
(21
LIDMAATSCHAP ALUMNIVERENIGING CHRONOS Alumnivereniging van Pabo Groenewoud Nijmegen en haar rechtsvoorgangers. Iedereen die zich heeft aangemeld voor de reünie van juni
graag horen waaraan behoefte is bij de leden. Meld ze ons,
2004 en daarbij geen bezwaar heeft gemaakt tegen opname
dan kunnen we kijken wat we ermee kunnen doen.
in het bestand is automatisch lid van de Alumnivereniging Chronos. Dat geldt ook voor alle afgestudeerden van 2004
Ook roepen we leden die graag zitting willen nemen in het
t/m 2007. Het lidmaatschap is gratis.
bestuur op zich te melden bij het huidige bestuur.
Chronos heeft een eigen website. Je kunt die vinden onder
Als je contact met het bestuur van Chronos wilt, stuur dan
http://www1.han.nl/restyle/shpo-pn/content/Alumni_
een e-mail naar
[email protected].
Chronos.xml. Op de website staat een link waar je je per-
We zien uit naar reacties...
soonlijke gegevens kunt inzien. Daarvoor hoef je alleen je eigen e-mailadres in te voeren en dan op wijzigen te klikken.
Bestuur van Chronos:
Je ontvangt dan een e-mail met daarin een link naar ‘update alumnus’.
Voorzitter:
Fief Bleeser
Vervolgens kun je daar je gegevens controleren en eventu-
Vice-voorzitter:
Peter Adriaansen
eel aanpassen. Om redenen van privacy is voor deze pro-
Penningmeester: Kees Bosman
cedure gekozen. We willen eenieder verzoeken om in ieder
Leden:
Bea Bisseling
geval even na te gaan of de ingevoerde gegevens nog klop-
Bert Claessens
pen. Voor de meeste mensen die ingeschreven staan, is ge-
Hans Cornelissen
bruik gemaakt van de gegevens die aangeleverd zijn bij de
Laura Fransen
aanmelding voor de reünie van juni 2004.
Erny Holla Jos Marell
We roepen eenieder die mooie ideeën heeft op zich te melden bij het bestuur. We zijn een vereniging in ontwikkeling, vol met sprankelende ideeën maar dat neemt niet weg dat we
(23
