*+01,*

!"#$%"#&'() )

)

)

*+$%&#,$%)-+.,/0')1#/2"1.23+$")21+&400.)-+.-2+.)1+.)) 45,)#&)6+).+'#2)72""+.608) ) )

)

)

) !"#$%&&'()*+,*-.(/*+01,*

)

Inhoudsopgave:         Inleiding         Hulde           Planningsfase           Bouwfase         Homologatiefase       Tests  in  de  dienstregeling     Algemene  ervaringen       Conclusies  en  vervolg           Bijlage   1         Bijlage  2                    

 

 

 

bladzijde      3  

 

bladzijde      4  

 

bladzijde      4  

 

bladzijde      5  

 

bladzijde      6  

 

bladzijde      7  

 

bladzijde      9  

 

bladzijde  15  

 

bladzijde  17  

 

bladzijde  18  

 

2  

2($#/%/(5* KC/I3C/(5*LMNK*3##>C*:/I3*/(*%#*"#'/&%#*+00J*C&C*+01,*/(5#:#C*7&&'*3#C*'#6$/4#'#(*#(*9#"'#(*76(*%#*#O?.4:P* Q#*#O?.4:*/4*##(*#$#RC'/4I3*66(5#%'#7#(*"'&C&CS"#*&"*964/4*76(*##(*TQU*H/C#6*$65#*7$&#'*9.4)*./C5#'.4C*/4*B#C* %#* .(/#R#* @/#$B&C&'#(* C#I3(/#R* 76(* #OE'6IC/&()* B&%#'(#* U/O/&(* 6II.V4* #(* ##(* %/#4#$* '6(5#O#WC#(%#' X5#(#'6C&'YP*Q#*#O?.4:*/4*##(*>$#W/9#$#*/(:#C96'#*4#'/#*3S9'/%#*%/#*%6(R:/-*3#C*10D*RZ3*6II."6RR#C*%66'*@66'* 5#@#(4C*[#'&*MB/44/#*R6(*'/-%#(*B66'*C#5#$/-R#'C/-%*6$4*3S9'/%#*5##(*"'6RC/4I3#*9#"#'R/(5*3##>C*/(*6IC/#'6%/.4P* ;#C* "'&-#IC* /4* ./C5#7&#'%* /(* 3#C* R6%#'* 76(* %#* 4C/B.$#'/(54'#5#$/(5* 2((&76C/#7#* ?.44#(* B#C* 6$4* %&#$* I'.I/6$#* #'76'/(5*&"*C#*%&#(*B#C*%#:#*%&&'9'66RC#I3(/#R*/(*%#*"'6RC/-RP*?#$6(5'/-R#*&"#'6C/&(#$#*64"#IC#(*%66'9/-*:/-(* %#*#(#'5/#9#4"6'/(5*#(*%#*/(:#C966'3#/%*/(*%#*%/#(4C*B66'*%#*5#$./%4O*#(*#B/44/#'#%.IC/#*7&&'*7#'9#C#'/(5*76(* %#*$##>966'3#/%*/(*%#*4C6%*#(*%#*'#6IC/#*76(*"64465/#'4*#(*I36.>>#.'4P*Q#*#O?.4:*/4*&(%6(R4*3#C*>#/C*%6C*3#C*566C* &B*C@##*4"#I/>/#R*7&&'*%/C*"'&-#IC*&B5#9&.@%#*9.44#(*#(*B#C*36(%*5#9&.@%#*"'&C&CS"#*@/#$B&C&'#(*C&I3* 4.II#47&$*/(5#:#C*/(*%#*$/-(%/#(4C*76(*%#*\MEP*Q#*%65#$/-R4#*/(:#C*5/(5)*:&6$4*C#*7#'@6I3C#(*/4*B#C*"'&C&CS"#4)* 5#"66'%* B#C* &(%#'9'#R/(5#(* 7&&'* C.44#(C/-%4#* '#"6'6C/#* #(* (&&%:6R#$/-R#* 7#'9#C#'/(5#(P* Q#4&(%6(R4* /4* ##(* '#6$/4C/4I3* 9##$%* 76(* %#* "&C#(C/#* 76(* 3#C*4C6%49.4I&(I#"C* /(* %#* "'6RC/-R* 7#'566'%P* N#%#* %6(R:/-* %#:#* .(/#R#* "'6RC/-R9#"'/(5*/(*\&CC#'%6B*3##>C*[/#3$O!9#55*/(*+011*##(*$/I#(C/#*7&&'*%#*"'&%.IC/#*#(*7#'R&&"*76(*%#* @/#$B&C&'* 5#(&B#(* #(* /4* /(* +01+* %#* 7&&'9#'#/%/(5* 76(* /(%.4C'/]$#* 4#'/#"'&%.IC/#* 76(* 4C6'C* 5#566(P* M'* :/-(* (664C*%#*/(:#C*/(*%#*$/-(%/#(4C*7#$#*%#B&(4C6C/#'/CC#(*5#@##4C*B#C*"'&>#44/&(6$4*./C*%#*4#IC&'P*Q#*#O?.4:*/4*:#$>4* 7#'B&B%*6$4*[/#3$O!9#55*9.4*5#%#B&(4C'##'%*&"*%#*7#'B66'%#*2(C#'(6C/&(6$#*!.C&B&9/$*!.44C#$$.(5*+01+*#(** ;6((&7#'*N#44#*+01,P*Q#*6$5#B#(#*'#6IC/#*/4*%6C*%#*#$#RC'/4I3#*C'6IC/#*76(*#OE'6IC/&(*/(*%#*#O?.4:*3#C*9#4C#*/4* @6C* %#* 3./%/5#* C#I3(/#R* 7&&'* #$#RC'/4I3#* 9.44#(* C#* 9/#%#(* 3##>CP* E/-%#(4* 3#C* ;S9'/%* ^4#'* _&'.B* &"* ,1* B#/* +01+* C#* \&CC#'%6B* @#'%* %#* #O?.4:* %&&'* /(C#'(6C/&(6$#* "'&>#44/&(6$4* 7'/-@#$* .(6(/#B* 7#'R&:#(* C&C* B&&/4C#* I&(I#"CP* Q#* "'6RC/-R"'#(* /(* \&CC#'%6B* #(* %#* %#B&(4C6C/#4* 76(* %#* #O?.4:* /(* 9/((#(* #(* 9./C#($6(%* :/-(* I'.I/66$* 5#@##4C* 7&&'* %#* 6II#"C6C/#* 76(* %#* C#I3(&$&5/#* /(* %#* 9.4O/(%.4C'/#* #(* %#* "'&%.IC&(C@/RR#$/(5#(* 9/-* `MNV4P* Q#* 46B#(@#'R/(5* B#C* TQU* /(* 3#C* R6%#'* 76(* LMNK* 3##>C* @#:#($/-R* 9/-5#%'65#(* 66(* %#* ##'4C#* 7&$* #$#RC'/4I3#* 4C6%49.4* 76(* TQU)* %#* L#@* H/C#6* M$#IC'/I* %/#* &"* +D* B#/* -&(54$#%#(* &"* %#* ^2E=* +01,* C#* a#(b7#* 5#$6(I##'%*/4P*M#(*7#'7&$5'#4.$C66C*@66'*@#*C'&C4*&"*:/-(*#(*%6C*7##$9#$&7#(%*/4*7&&'*[#'&*MB/44/#*?.4*#(*3#C* #I&(&B/4I3#*"#'4"#IC/#>*7&&'*L#%#'$6(%*&"*3#C*5#9/#%*76(*#$#RC'/4I3#*B&9/$/C#/CP*

* !"#$$%&'&(&)*+$,-&.)%/0-)1&202&3)2&400",2)&5015)62&2"78)1,&3)2&9:;%"8&<,)%&!0%$4=&>'&4)"&?@'?&

* *

!

,*

Hulde   Voor   het   NEMS   project   zijn   verschillende   partners   en   sponsoren   geworven,   zonder   hen   was   het   project   niet   mogelijk  geweest.  Voor  de  financiële  hulp  zijn  wij  speciale  dank  verschuldigd  aan  het  voormalige  Ministerie  van   Verkeer  en  Waterstaat,  de  Stadregio  Rotterdam,  het  Rotterdam  Climate  Initiative  en  de  Rabobank  Rotterdam.   De   samenwerkende   partners,   e-­‐Traction,   VDL   Bus   &   Coach,   ENECO,   Hogeschool   Rotterdam   en   niet   op   de   laatste  plaats  de  Rotterdamse  vervoerder  de  RET  hebben  zich  volledig  ingezet  om  het  project  met  succes  uit  te   voeren.   Zonder   hun   inzet   was   het   onmogelijk   geweest   om   de   e-­‐Busz   optimaal   te   ontwerpen,   bouwen,   homologeren,    testen  en  verbeteren.  Dankzij  een  gezamenlijke  reflectie  en  de  creativiteit  van  het  team  is  het   mogelijk   geweest   het   concept   verschillende   keren   snel   te   optimaliseren.   Dit   was   niet   alleen   nodig   om   het   concept   te   verbeteren   maar   ook   om   in   te   spelen   op   de   snel   veranderende   praktijkeisen   op   het   gebied   van   schone   lucht,   energiezuinigheid,   geruisloosheid,   kostenbesparing,   onderhouds-­‐vriendelijkheid   en   veiligheid.   Optimalisatie  en  verbetering  van  de  prototype  bussen  heeft  in  de  aanloop  en  gedurende  de  proefperiode  veel   tijd   gekost   en   daarmee   het   geduld   van   de   partners   zwaar   op   de   proef   gesteld.   De   gezamenlijke   leercurve   is   echter  stijl  geweest  en  de  eindresultaten  zijn  overtuigend  gebleken.  Dankzij  de  flexibiliteit  van  het  concept  en   de  inzet  van  de  projectpartners  is  met  de  e-­‐Busz  de  weg  vrijgemaakt  voor  Zero  Emissie  Bussen  in  de  markt.  

  Planningsfase   De   voorbereiding   van   NEMS   project   (Nieuwe   Energiezuinige   Milieuvriendelijke   Stadsbus)   zijn   al   in   2006   begonnen.   Het   aanvankelijke   plan   was   om   een   eerder   door   e-­‐Traction   en   Connexxion   opgezet   project   voor   Amersfoort   dat   door   concessie   overgang   geen   doorgang   kon   vinden   te   adopteren   in   Rotterdam.   Dit   werd   in   2007  concreter  dankzij  het  innovatie  concessie  idee  van  Alexander  Hablé  dat  later  als  pilotprojecten  openbaar   vervoer  per  bus  doorgang  zou  vinden.  NEMS  is  één  van  zeven  projecten  binnen  deze  geslaagde  proeftuin  voor   innovatieve  bussen  geworden.     De  aanvraagprocedure,  consortiumvorming  en  goedkeuring  van  het  project  heeft  heel  2008  in  beslag  genomen.   NEMS  is  ondanks  dat  de  initiatiefnemers  er  vroeg  bij  waren  en  het  project  als  één  van  de  eerste  goedgekeurd   werd  toch  pas  bij  de  tweede  tranche  projecten  gestart.  De  reden  daarvan  is  dat  vanuit  Apeldoorn  het  project   Whisper  ingediend  was  dat  uitging  van  dezelfde  e-­‐Traction  technologie  echter  op  basis  van  ombouw  van  direct   beschikbare  gebruikte  Volvo  bussen.  Het  Whisper  project  was  daardoor  eenvoudiger  en  eerder  te  starten  en   kreeg   prioriteit.   NEMS   en   de   vervoerder   RET   wilden   uitgaan   van   de   nieuwste   VDL   Citea   CLF-­‐120   bussen   die   nieuw  gekocht  moesten  worden  van  VDL.  Daarvoor  was  de  medewerking  van  de  OEM  nodig.  Laatste  zat  nog  in   de   marktintroductie   en   productieopstartfase   van   dit   nieuwe   type   lage   vloer   stadsbus.   Dat   VDL   uiteindelijk   akkoord  ging  siert  hen  want  het  is  voor  een  OEM  zeer  ongebruikelijk  om  mee  te  werken  aan  een  project  dat   een   net   geïntroduceerde   dieselbus   wil   gebruiken   voor   een   elektrische   variant.   Dit   kan   in   de   markt   zeer   verwarrend  zijn.  Een  gegeven  dat  de  aanvankelijke  terughoudendheid  van  VDL  verklaard.  Ook  de  subsidiegever   had  zijn  reserves  om  twee  projecten  op  basis  van  e-­‐Traction  techniek  goed  te  keuren.  Beide  projecten  moesten   een   ander   doel   dienen   en   duidelijk   aanvullend   zijn.   NEMS   werd   ingediend   als   een   Alfa   project   waar   het   voornamelijk   gaat   om   het   energiebesparingspotentieel   en   de   haalbaarheid   als   Zero   Emissie   bus   van   twee   prototypes  in  de  praktijk  aan  te  tonen.  Het  Whisper  project  was  meer  gericht  op  de  betrouwbare  inzetbaarheid   van  vier  zogenaamde  nul  serie  bussen  en  viel  daarmee  in  de  Bèta  categorie.     Op  16  oktober  2008  werd  de  stichting  NEMS  opgericht.  Een  onafhankelijke  stichting  belast  met  het  beheer  en   de  uitvoering  van  het  pilotproject  werd  nodig  geacht  vanwege  de  kwetsbare  situatie  waarin  de  firma  e-­‐Traction   zich   bevond.   De   uiteindelijke   goedkeuring   om   het   project   te   starten   volgde   op   valreep   van   2008.   Echter   voordat   alle   formele   zaken   rond   waren   was   het   medio   2009.   Bovendien   bleek   dat   het   budget   pas   in   2010   beschikbaar   gesteld   kon   worden.   Dankzij   een   lening   van   de   Rabo   en   het   Whisper   project   en   een   voorfinanciering  van  RCI  en  de  Stadsregio  Rotterdam  kon  er  toch  in  2009  gestart  worden.  

 

4  

* !"#$$%&?(&A)%,2)&,2:B"1#,53)2,)1&4)"&?@'@& *

?&.@>64#* ?#5/(* +00G* @#'%* B#C* 3#C* &(C@#'"* 76(* 3#C* I&B"$##C* (/#.@#* %#* #O?.4:* 66(5#76(5#(P* E#5#$/-R#'C/-%* @#'%* 9/-* TQU*%#*9#4C#$$/(5*76(*%#*C@##*(/#.@#*H/C#6*HU_O1+0*9.44#(*5#"$66C4CP*`B*%66'7&&'*##(*6II#"C69#$#*$#7#'C/-%* C#*R'/-5#(*7/#$*(/#C*B##*&B%6C*TQU*##(*5'&C#*&'%#'*36%*&(C76(5#(*7&&'*Q.96/*#(*%#*"64*5#4C6'C#*"'&%.IC/#*(&5* (/#C*&"*7&$$#*C&#'#(*%'66/%#P*Q/'#IC*(6*$#7#'/(5*BC %&&'*_&RR#'*;&&5#7##( ##(*4C'.IC.'#$# 66("644/(5 66(* %#*%6RI&(4C'.IC/#*76(*%#*9.4*@&'%#(*5#%66(*&B*3#C*5#@/I3C*76(*%#*6II.V4*&"*3#C*%6R*7#/$/5*C#*R.((#(*%'65#(P* Q#*#O?.4:*:&.*6$4*B##4C*7&&'./C4C'#7#(%#*"'&C&CS"#*9&7#(%/#(*@&'%#(*./C5#'.4C*B#C*%#*$66C4C#*4C6(%*76(*%#* #OE'6IC/&( C#I3(/#R)*:&@#$ @6C*9#C'#>C*%#*#$#RC'/4I3#*@/#$B&C&'*6$4*##( (/#.@*C#*&(C@#'"#( '6(5#O#WC#(%#'P* ;#C*I&(I#"C*/4*:&*&(C@&'"#(*%6C*%#*#O?.4: #7#(C.##$*a=K*5#4C..'%*:&7##$*B&5#$/-R*&"*%#*6II.V4*&>*:#$>4*C&C66$* [#'&* MB/44/#* 5#'#%#(* R6(* @&'%#(P* ;#C* %&&'* M(#I&* 66(5#$#5%#* %.99#$#* $66%4S4C##B* /(* %#* \ME* '#B/4#* K$./4-#4%/-R*566C*./C*76(*4C'&&B*76(*100f*3#'(/#.@96'#*9'&((#(P*MWC'6*66(%6I3C*/4*9#4C##%*66(*%#*#$#RC'/4I3#* 7#/$/53#/%*76(*3#C*5#3#$#*#(#'5/#O*#(*C'6IC/#4S4C##BP*Q#*/(*C&C66$*<00*7&$C*@#'R4"6((/(5*@&'%C*&"5#4$65#(*/(* 6"6'C*5#:#R#'%#*6II."6RR#C#(*76(*1+J*7&$CP*TQU*3##>C*/(*366'*7#'$#%#(*7##$*"'&9$#B#(*5#36%*B#C*%#*4&>C@6'#* /(C#5'6C/#*/(*%#*3S9'/%#*=3/$#64)*76(%66'*%6C*#WC'6*C/-%*#(*66(%6I3C*9#4C##%*/4*##(*(66%$&:#*4&>C@6'#O/(C#'>6I#* C.44#(*3#C*4S4C#B#(*76(*%#*9.4*76(*TQU*#(*%#*#$#RC'/>/I6C/#*76(*#OE'6IC/&(P*Q#*C@##*4C6(%66'%9.44#(*:/-(*/(*%#* C@##%#*3#$>C*76(*+00G*9/-*TQU*76(*%#*"'&%.IC/#96(%*5#'&$%P*L6*%#*#(5/(##'/(5*#(*%#*7#'4C#'R/(5*76(*3#C*%6R* 9/-*_&RR#'*;&&5#7##(*R&(*&B9&.@*9/-*#OE'6IC/&(*4C6'C#(P*Q#*5#"$6(%#*4C6'C*@64*-6(.6'/*+010*#(*%#*7#'@6I3C#* I&B"$#C#* &"$#7#'/(5* 76(* %#* 5#3&B&$&5##'%#* 9.4)* $66%O/(>'64C'.IC..')* /(4C'.IC/#4* #(* C'6/(/(5* @64* 7&&':/#(* /(* (&7#B9#'*+010P**

!

A*

* !"#$$%&>&(&C)531",53&5015)62&)*+$,-& *

;&B&$&56C/#>64#* `(%6(R4* 3#C* 6B9/C/#.:#* C/-%4I3#B6* /4* %#* &B9&.@* 76(* %#* ##'4C#* #O?.4:* <0<* B#%#* %6(R:/-* ##(* 5#%#5#(* 7&&'9#'#/%/(5*7'/-@#$*7&$5#(4*"$6((/(5*7#'$&"#(P*!$*&"*1F*-.(/*+010**R&(*&"*>##4C#$/-R#*@/-:#*%#*##'4C#*#O?.4:* 4SB9&$/4I3 &7#'5#%'65#(* @&'%#(* 66(* %#* \ME* /(* \&CC#'%6BP* Q#* 9.4* @#'%* &(%#'* 7##$* 9#$6(54C#$$/(5* 5#"'#4#(C##'%*#(*R&(*%&&'*%#*7#$#(*6$4*564C*/(*%#*9.4*"'&#>5#'#%#(*@&'%#(P*Q#*##'4C#*'#6IC/#4*&"*%#*4C/$$#*#(* 4I3&(#* 9.4* @6'#(* :##'* "&4/C/#>P* MI3C#'* %#* #O?.4:* @64* (&5* (/#C* 5#3##$* 6>* &B%6C* %#* '6(5#O#WC#(%#'* (&5* /(5#9&.@%* BC* @&'%#(P* Q#* >6IC&* @64* %#* #O?.4: %66'%&&'* %#* ##'4C#* 7&$* #$#RC'/4I3#* 1+* B#C#'* 9.4* %/#* /(* L#%#'$6(%*5#'#%#(*3##>Cg* ^/C:&(%#'/(5* &"* %#* '#6$/46C/#* 76(* %#* "$6((/(5* @64* %#* %#>/(/C/#7#* \QZ* 5&#%R#.'/(5* X3&B&$&56C/#Y* 76(* %#* 9.44#(P* Q#* '#5#$5#7/(5* 7&&'* #$#RC'/4I3* 3S9'/%#* 9.44#(* @64* 4/(%4* %#* 9&.@* 76(* %#* ##'4C#* Z3/4"#'4* &&R* 7&&'* "'&C&CS"#4*66(5#4I3#'"C*B#C*(/#.@#*(&'B#(*7&&'*#$#RC'/4I3#*7#/$/53#/%*X\100Y*#(*!?K*'#B4S4C##BP*`B%6C*#'* 5##(*#$#RC'/4I3#*'#B$.I3CI&B"'#44&'*&"*%#*B6'RC*@64*%/#*4(#$*5#(*@64*&B*$6(5%.'/5*B#C*!?K*C#*'#BB#(* 3##>C*%#*&(7&&':/#(#*&(C@/RR#$/(5*76(*##(*&"$&44/(5*7##$*C/-%*5#R&4CP*?/-*##(*(&'B6$#*9.4*:/C*%#*I&B"'#44&')* 4C..'9#R'6I3C/5/(54"&B"*#(*%#*6/'I&(%/C/&(/(54"&B"*&"*%#*B#I36(/4I3#*=&@#'*E6R#*`>>*76(*%#*%/#4#$B&C&'P* T&&'* %#* #$#RC'/4I3#* 9.4* BC#(* %#* #$#RC'/4I3#* 76'/6(C#(* :#$>* %&&'* #OE'6IC/&(* &(C@/RR#$%* @&'%#(P* T&&'* ##(* 7&$%&#(%#*4(#$$#*#(*R'6I3C/5#*I&B"'#44&'*9$##R*3#C*./C#/(%#$/-R*(&%/5*&B*76(*+<*7&$C*&7#'*C#*566(*(66'*<00* 7&$C*#$#RC'&B&C&'#(P*T#'7&$5#(4*/4*9#5/(*+011*9#4$&C#(*%6C*3#C*7&&'*%#*#>>/I/#(IS*9#C#'*@64*6$$#*:@66'*9#$64C#* '6(%6""6'6C..'* &B* C#* 9&.@#(* (66'* <00* 7&$CP* Q/C* B66RC#* ##(* %/'#IC#* 7&#%/(5* ./C* 3#C* <00* 7&$C4* 6II."6RR#C* B&5#$/-RP* Q#* #O?.4:* <0<* BC* 3/#'%&&'* @#$* %'/#* R##'* 66(5#"64C* @&'%#(P* Q#* \QZ* @64* &"* %/C* ".(C* 5#$.RR/5* B##566(%* #(* $/#C* 3#C* C&#* %6C* %#* 9.4* /(* %#* C.44#(C/-%* :&(%#'* "64465/#'4*&"* %#* &"#(96'#* @#5* #(* $6C#'* /(* ##(*

!

D*

9#"#'RC#* %/#(4C* B&I3C* '/-%#(P* L6* :@6'#* C#4C4* %&&'* #OE'6IC/&(* /(* !"#$%&&'(* #(* %&&'* %#* \QZ* &"* 3#C* I/'I./C* U#$S4C6%*5/(5*%#*##'4C#*#O?.4:*9#5/(*+011*7&&'*%#*C#4CO*#(*/(4C'.IC/#'/CC#(*(66'*%#*\ME*/(*\&CC#'%6BP**

* !"#$$%&D(&E1F0%4)B)&0.)%8%G532&GG1&8)&HAC=&'I&7$1"&?@'@& *

E#4C4*/(*%#*%/#(4C'#5#$/(5* Q#*#O?.4:*<0<*/4*/(*3#C*7&&'-66'*+011*6$4*##'4C#*(66'*\&CC#'%6B*5#566(*&B*%66'*C#4C'/CC#(*&"*3#C*%/#(4CC'6-#IC* $/-(*>#.'4*&"*C#*$#/%#(P*Q#*##'4C#*#(#'5/#B#C/(5#(*76(*%#*9.4*%&&'* %#*;&5#4I3&&$*\&CC#'%6B*@66'9/-*764C5#4C#$%*@#'%*%6C*%#*9.4*&"*$/-(*4*+Jf*5#B#C#(P*;&#@#$*#'*(&5*:&(%#'*"64465/#'4*&"*$/-(*%#* "#'/&%#* BC* 3#C* %&&'* %#* \ME* 46B#(* B#C* ;&5#4I3&&$* \&CC#'%6B* 9#%6I3C#* B&(/C&'/(54S4C##B* 5#eB"$#B#(C##'%* @&'%#(P* E#(* &":/I3C#* 76(* 3#C* ##'%#'* %&&'* 9#/%#* "6'C/-#(* 5#eB"$#B#(C##'%#* B&(/C&'/(544S4C##B* 7&&'* %#* N#'I#%#4* MT`* 3S9'/%#* 9$##R* %/C* ##(* &'56(/46C&'/4I3#* ./C%65/(5P* Q#* N#'I#%#4* 9.44#(*5#9'./R#(*/(*"'/(I/"#*4$#I3C4*%/#4#$)*B66'*%#*#O?.4:*/4*##(*"$.5O/(*3S9'/%#*#(*%/#(C*:&@#$*&"*%/#4#$*#(* #$#RC'/I/C#/C45#9'./R* 9#&&'%##$%* C#* @&'%#(P* Q#* /(>&'B6C/#4S4C#B#(* 9/-* %#* \ME* :/-(* %66'&"* (/#C* 9#'#R#(%P* Q#* %65#$/-R4#* #$#RC'/I/C#/C45#5#7#(4* 76(* MLMH`* BC#(* &"* 9.4O(.BB#'* #(* C/-%4C/"* 5#R&""#$%* @&'%#(* 66(* 5#5#7#(4* ./C* %#* &('#5#$B6C/5#* C6(R9#.'C#(* %&&'* %#* \MEP* Q66'(664C* 9$#R#(* #'* %'/#* &(6>36(R#$/-R#* 4S4C#B#(*

!

F*

7&&'*%#*R/$&B#C#'4C6(%)*76(*%#*C6I3&5'66>*./C*%#*9.4)*76(*3#C*C6(R4S4C##B*#(*76(*%#*%/#(4C'/C'#5/4C'6C/#P*Q#* 9#$6%/(5*76(*%#*9.4*@#'%*9#'#R#(%*./C*%#*5#5#7#(4*76(*%#*`T*I3/"'#5/4C'6C/#P*Q/C*$66C4C#*4S4C##B*/4*#I3C#'*(/#C* "#'>#IC*&B%6C*'#5#$B6C/5*B#(4#(*7#'5#C#(*/(*&>*./C*C#*I3#IR#(P*E#(4$&CC#*@6'#(*&B*3#C*5#9'./R*76(*%#*6/'I&* #(* 7#'@6'B/(5* C#* 9#"6$#(* i\#6$* E/B#V* 5#5#7#(4* 76(* %#* 9.4* :#$>* (&%/5P* Q#:#* 5#5#7#(4* @6'#(* 4$#I3C4* 7/6* 3#C* C#$#B6C/I6* 4S4C##B* 76(* #OE'6IC/&(* 9#4I3/R966'P* ^/C#/(%#$/-R* @/4C* 3#C* 4C.%#(C#(C#6B* i\&9.4C* 1V* ##(* "'6RC/4I3* 9'./R966'*#(*'#%#$/-R*9#C'&.@966'*4S4C##B*&"*C#*:#CC#(P*[#*R'#5#(*%66'7&&'*7##$*$&>*76(*%#*\ME*B6(65#B#(CP* *

* !"#$$%&J(&A)%,2)&)1)%#")4)2"1#)1&06&HAC&B"71&DK=&?@''& * ;#C*%..'%#*C&C*%#*:&B#'*+011*7&&'%6C*9#/%#*9.44#(*&>>/I/##$*7&&'*/(:#C*/(*%#*%/#(4C'#5#$/(5*@#'%#(*C#$6C#(P* Q#*##'4C#*'/CC#(*B#C*"64465/#'4*&"*$/-(*#ICP* L6* 6(6$S4#* 76(* %#* '/C/(>&'B6C/#* #(* 7#'9'./R45#5#7#(4* 66(* 3#C* #/(%* 76(* +011* 9$##R* %6C* #'* 4$#I3C4* &7#'* C@##* R&'C#* "#'/&%#4* /(* 4#"C#B9#'* #(* &RC&9#'* /#C4* 6>* C#* $#/%#(* 7/#$* X:/#* 9/-$65#* 1YP* Q#:#* /(>&'B6C/#* @64* 4C6C/4C/4I3* 5#:/#(*#I3C#'*(/#C*'#"'#4#(C6C/#>*&B%6C*%#:#*76(@#5#*%/7#'4#*66($&&""'&9$#B#(*B#C*3#C*B&(/C&'/(544S4C##B* #(* %#* 9.44#(* :#$>* C#* 5#>'65B#(C##'%* @64P* M/(%* +011* /4* ##(* 76(* %#* 9.44#(* %&&'* 9'6(%4I36%#* /(* %#* 5#(#'6C&'R64C*./C5#76$$#(P*Q#:#*9.4*/4*C&#(*(66'*#OE'6IC/&(*C#'.55#366$%*7&&'*##(*'#"6'6C/#*#(*'#7/4/#*76(*%#* 5#(#'6C&'R64CP*Q#*'#7/4/#*@64*&&R*(&%/5*&B*%#*5#(#'6C&'*4C/$$#')*#>>/I/](C#'*#(*9#C'&.@966'%#'*C#*B6R#(P*`&R* %#*6(%#'#*9.4*3##>C*5#%.'#(%#*%#*@/(C#'*76(*+011O+01+*##(*'#7/4/#*76(*%#*5#(#'6C&'R64C*&(%#'566(P*!6(*3#C* #/(%*+011*36%%#(*9#/%#*9.44#(*46B#(*I/'I6*+0P000*RB*&"*%#*C#$$#'*4C66(P*

!

J*

?.4*<0A*/4*&"*1A*B66'C*+01+*@##'*/(5#:#C*/(*%#*\&CC#'%6B4#*%/#(4C'#5#$/(5P*?.4*<0<*7&$5%#*&"*+G*B#/*+01+P* Q#*5&#%*5#'#5/4C'##'%#*'/CC#(*/(*%#*%/#(4C'#5#$/(5*76(*%#*\ME*:/-(*/(*3#C*7&&'-66'*+01+*&"*i4C'&&BV*5#R&B#(P* ?#/%#*9.44#(*:/-(*5#%.'#(%#*%#*'#4C*76(*3#C*-66'*/(5#:#C*%&&'*%#*\ME)*:/-*3#C*B#C*R&'C#*C.44#("&:#(*6$4*5#7&$5* 76(*4C&'/(5#()*."%6C#4*&>*>&.C#(*/(*%#*/(:#C"$6((/(5*76(*%#*\MEP*L664C*%#*5#"$6(%#*%/#(4C'/CC#(*6$4*3S9'/%#*9.4* /4*#'*&"*1G*6"'/$*##(*#$#RC'/4I3#*$##5'/-C#4C*&"*$/-(**R6(CC#R#(/(5#(*7#'4C..'%*66(*HMO Q#$>CP*Z#*$6C#(*%#*4C6C/4C/4I3#*7#'@#'R/(5*76(*%#:#*/(>&'B6C/#*7&$*7#'C'&.@#(*66(*HMOQ#$>C*&7#'P**

* !"#$$%&K(&)*+$,-&06&8)&L"1#)B&2)&H022)%8G4&

* !$5#B#(#*#'76'/(5#(* Z/-*9#"#'R#(*&(4*3/#'*4$#I3C4*C&C*##(*R&'C#*@##'567#*76(*%#*6$5#B#(#*#'76'/(5#(*:&6$4*@/-*%/#*C.44#(C/-%4*&&R** 5#"'#4#(C##'%* 3#99#(* C/-%#(4* %#* %&&'* LMNK* #(* Q.CI3O2(I#'C* 5#&'56(/4##'%#* 9/-##(R&B4C* iE.44#(C/-%4#* #76$.6C/#*"'&#>C./(#(*2((&76C/#7#*?.44#(V*&"*,1*B#/*+01+*C#*\QN*H6B".4P* Q#*6$5#B#(#*#'76'/(5#(*:/-()*R&'C*46B#(5#76C8* 1P

!

9+.4.5#:)0/,)%;4.#6+8*a#%.'#(%#*%#*%/#(4C'/CC#(*@#'%*%./%#$/-R*%6C*3#C*C&C6$#*#(#'5/#7#'9'./R*76(*%#* #O?.4:* 4C#'R* 6>36(5C* 76(* %#* B6C#* @66'/(* %#* #(#'5/#* ./C* 3#C* 6II."6RR#C* 5#9'./RC* @&'%CP* 2(* %#* %65#$/-R4#* "'6RC/-R* 7&&'6$* /(* 3#C* 9#5/(* X+011Y)* @#'%* %#* I6"6I/C#/C* 76(* %#* 6II.* C#* @#/(/5* 5#9'./RC* #(* R@6B*%#*9.4*66(*3#C*#/(%*76(*%#*%65*B#C*##(*'#%#$/-R*7&$$#*6II.*C#'.5*/(*%#*'#B/4#P*Q66'%&&'*@#'%* C#7##$*%/#4#$*&"*/(#>>/I/](C#*@/-:#*&B5#:#C*/(*4C'&&B*/(*"$66C4*76(*%#:#*4C'&&B*#>>/I/](C*./C*%#*6II.V4*

G*

C#* 36$#(P* Q#* 9#%&#$/(5* 76(* %#* "/$&C* @64* %6C* A0f* 76(* %#* 6>5#$#5%#* R/$&B#C#'* 5#9'./R* @#'%* 5#B66RC* 76(*%#*3#C*6II."6RR#C*#(*%#*'#4C*76(*%#*'6(5#O#WC#(%#')*:&%6C*%#*#O?.4:*%#*5#3#$#*%65*&"*%#*%/#(4C* R6(*'/-%#(P*`B%6C*3#C*B&#/$/-R*/4*&B*%#:#*A0hA0*B/W*/(*%#*"'6RC/-R*C#*'#6$/4#'#(*/4*%&&'*B/%%#$*76(*##(* $/(#6/'#* '#5'#44/#6(6$S4#* &(%#':&I3C* @6C* %#* 6>36(R#$/-R3#/%* 76(* 3#C* C&C6$#* "'6RC/-R7#'9'./R* C#(* &":/I3C#* 76(* %#* 7#'3&.%/(5* C.44#(* 4C'&&B* #(* %/#4#$* 7#'9'./R* /4P* Q66'9/-* 4C66C* 0f* 5#$/-R* 66(* 7&$$#%/5* %/#4#$#$#RC'/4I3*'/-%#(*X:&(%#'*7#'9'./R*./C*%#*6II.Y*#(*100f*5#$/-R*66(*7&$$#%/5*6II.O#$#RC'/4I3*'/-%#(P* `B%6C* 3#C* 7#'9'./R* 76(* $/C#'4* %/#4#$* #(* RZ3* #$#RC'/I/C#/C* (/#C* %/'#IC* C#* 7#'5#$/-R#(* :/-()* /4* 7&&'* %#* 6(6$S4#*3#C*7#'9'./R*76(*0)1*$/C#'*%/#4#$*&"*964/4*76(*5#$/-R@66'%/5#*#(#'5/#O/(3&.%*5#$/-R5#4C#$%*66(*1* + RZ3*#$#RC'/I/C#/CP*M'*$/-RC*##(*$/(#6/'*7#'96(%*C#*:/-(*%6C*%#*76'/6C/#*7&&'*'./B*J0f*7#'R$66'%*X\ j0)J,)* 6$4* C@##* #WC'#B#* XB/4YB#C/(5#(* (/#C* B##5#(&B#(* @&'%#(YP* `"* 5'&(%* 76(* %#* '#5'#44/#$/-(* /4* 9/-*0f* X100f*%/#4#$Y*##(*7#'9'./R*76(*B6W/B66$*,)J*RZ3*#(*9/-*100f*X#$#RC'/4I3Y*##(*7#'9'./R*76(*B6W/B66$* 1)<*RZ3*C#*7#'@6I3C#(P*L##BC*B#(*%#*C&C6$#*#(#'5#C/4I3#*/(3&.%*76(*%#*#$#RC'/4I3#*#(#'5/#*./C*%#* 6II.V4*#(*%#*%/#4#$*./C*%#*C6(R*/(*9#4I3&.@/(5*%6(*:&.*%#*#O?.4:*/(*%#*A0hA0*B/W*B#C*+)D*RZ3hRB*C&#* R.((#(P* T#'5#$#R#(* B#C* ##(* %/#4#$9.4* %/#* 7&$5#(4* %#* '#>#'#(C/#* 76(* %#* \ME* I/'I6* 0)<* $/C#'* "#'* RB* 5#9'./RC* /4* %6C* ##(* C3#&'#C/4I3#* ,Af* #(#'5/#9#4"6'/(5P* * a#B/%%#$%* :&.* %/C* 0)F* RZ3* "#'* RB* 66(* #$#RC'/I/C#/C* =U^K* B6W/B66$* 0)1G* $/C#'* "#'* RB* %/#4#$* 7&&'* %#* '6(5#O#WC#(%#'* :/-(P* ;#C* C3#&'#C/4I3#* %/#4#$9#4"6'/(54"&C#(C/##$* /4* /(* %/C* 5#76$* './B* A0fP* 2(* %#* "'6RC/-R* /4* 3#C* 5#B/%%#$%#* 76(* %#* C@##* 9.44#(* B#C* I/'I6* +)G* RZ3hRB* @6C* 3&5#'* ./C5#76$$#(* X\#>#'#(C/#8* K6B#(76CC/(5* #(* H&(I$.4/#* B&(/C&'/(54'6""&'C65#4* LMNKO?.44#()* +GO0AO+01,)* L/#$4* 76(* Q.$B#(YP* Q#* C&C6$#* #(#'5/#9#4"6'/(5* 76(*%#*#O?.4:*6$4*3S9'/%#*9.4*/(*%#*"'6RC/-R*/4*%66'%&&'*I/'I6*,0f*C#(*&":/I3C#*76(*%#*%/#4#$*'#>#'#(C/#* 9.4P*Q#*C&C6$#*%/#4#$9#4"6'/(5*/(*%#*"/$&C*@64*@#$*'./B*A0f*#I3C#'*3#C*C&C6$#*#$#RC'/I/C#/C47#'9'./R*@64* 3&5#'* %6(* 7#'@6I3CP M#(* :#R#'#* 7#'R$6'/(5 %66'7&&'* /4* 6I3C#'6>* $64C/5* C#* 5#7#(P* Z#* 3#99#(* @#$* 5#I&(4C6C##'%* %6C* #'* '#5#$B6C/5* 7##$* C#* $6(5* 5#$6%#(* /4* X:/#* ".(C* ,Y* #(* %6C* %#* B##4C#* %#B&O* #(* C#4C'/CC#(*9./C#(*%#*%/#(4CR/$&B#C#'4*#$#RC'/4I3*:/-(*5#'#%#(P*Q/C*7#'4C&&'%*%#*:./7#'3#/%*76(*3#C*9##$%* 76(*3#C*@#'R#$/-R#*(.CC/5#*#$#RC'/I/C#/C47#'9'./R*/(*%#:#*"'6RC/-RB#C/(5#(P *

* !"#$$%&I(&H)#%),,")G1GB:,)&)1)%#").)%;%$"/&)*+$,-&

!

10*

2.

3.

 

Verbruik  als  elektrische  bus:  Zoals  hierboven  is  beschreven  presteert  de  e-­‐Busz  energetisch  het  best   als  deze  slechts  op  de  accu’s  rijdt.  Het  typische   accu  naar  wiel   elektriciteitsgebruik   van   de   bus  in  de   dienst   met   passagiers   is   minder   dan   1,2   kWh/km   ofwel   85   Wh/km/ton   gewicht.   Deze   waarden   zijn   gemeten   tijdens   speciale   elektrische   ritten.   De   langste   rit   was   83   km   op   19   april   2012   met   een   gemiddeld   verbruik   op   basis   van   State   of   Charge   van   1,15   kWh/km   (Referentie:   Memo   ing.   M.   Schanssema,   20   april   2012).   Het   spreekt   vanzelf   dat   deze   afstand   te   kort   is   om   de   gehele   dag   in   de   dienst   te   rijden.   Voor   een   dagdienst   is   circa   150   km   actieradius   nodig.   Inzet   als   spitsbus   in   een   gebroken  dienst  zoals  in  het  najaar  van  2012  op  lijn  70  en  lijn  73  is  gedaan  is  wel  mogelijk.  Een  directe   vergelijking  met  een  dieselbus  is  in  dit  geval  niet  te  maken  maar  een  energetische  vergelijking  op  basis   van   accu   naar   wiel   respectievelijk   tank   naar   wiel   levert   een   theoretische   besparing   van   70%   op!   Stopcontact  naar  wiel  gemeten  is  een  energieverbruik  van  1,38  kWh/km  gemeten,  een  besparing  van   65%.  Dit  verbruik  is  inclusief  één  uur  balanceren  van  de  accu’s  en  het  rendementsverlies  van  de  laders   (zie  ook  punt  3).  De  energiebesparing  over  de  hele  keten  hangt  af  van  de  mate  van  duurzaamheid  van   de   elektriciteitsopwekking.   In   het   geval   van   groene   stroom   zoals   bij   de   RET   is   de   energiebesparing   maximaal  (referentie  eMobility-­‐Lab  onderzoek:  Ketenrendementsvergelijking  van  ICE  voertuigen  en  EV,   juni  2011,  ir.  H.C.  Righolt).  Een  belangrijk  aspect  voor  de  vervoerder  is  de  besparing  in  energiekosten.   Deze   dalen   van   ruim   €   0,5   per   km   voor   de   referentie   dieselbus   naar   circa   €   0,2   per   km   voor   de   elektrisch   gereden   e-­‐Busz   (NB:   In   tegenstelling   tot   wat   vaak   gedacht   wordt   is   elektriciteit   gemeten   naar   energie-­‐inhoud   duurder   dan   diesel).   In   het   kader   van   het   eMobility-­‐Lab   onderzoek   van   de   Hogeschool   Rotterdam   is   samen   met   RET   en   e-­‐Traction   gerekend   aan   de   operationele   kosten   (TCO)   van  de  e-­‐Busz  ten  opzichte  van  de  referentie  dieselbus.  Bij  10  jaar  inzet  van  de  e-­‐Busz  als  elektrische   stadsbus  blijkt  deze  in  potentie  een  lagere  TCO  te  hebben  dan  de  diesel.     Opladen  in  de  remise:   De   wijze   van   laden   van   de   e-­‐Busz   vraagt   om   meer   aandacht.   Laadverliezen   zijn   niet  te  wijten  aan  het  elektrische  aandrijfconcept  van  de  bus  zelf  maar  hebben  te  maken  met  de  wijze   van  energievoeding  en  opslag.  De  losse  AC/DC  laders  in  de  e-­‐Busz  blijken  met  circa  85%  een  slechte   efficiëntie  te  hebben.  Bovendien  is  door  de  handmatige  bediening  van  de  laadstekker  en  laadpaal,  het   accupakket   regelmatig   extreem   lang   aan   het   net   gekoppeld   geweest.   Kortstondig,   circa   60   minuten,   overladen   is   gewenst   voor   het   balanceren   van   de   accu’s   maar   langer   leidt   tot   een   ongewenst   energieverlies  van  circa  0,8  kWh  per  uur!  (Referentie:  Memo  ing.  M.  Schanssema,  20  april  2012).  Stel   dat   er   gemiddeld   per   dag,   vooral   ’s   nachts,   in   het   weekend   en   bij   stilstand,   10   uur   overladen   is,   dan   is   dit  een  stroomverlies  van  bijna  3.000  kWh  per  bus  per  jaar.  Gerelateerd  aan  het  jaarkilometrage  van   circa  10.000  km  betekend  dat  een  0,3  kWh/km  verhoogd  elektriciteitsverbruik.  Dit  zou  het  in  punt  1   genoemde   hoger   dan   verwachtte   gemiddelde   stroomverbruik   verklaren.   Achteraf   is   het   jammer   dat   het   laadproces   slechts   handmatig   kon   worden   gestart   en   gestopt.   Automatisch   starten   en   stoppen   vanuit  de  bus  is  goed  mogelijk.  Automatisch  laden  met  meer  efficiënte  DC  laders  aan  de  wand  en  via   inductie   of   via   een   te   automatiseren   conductieve   methode   (bijvoorbeeld   Pantograaf)   lijkt   bij   grootschalig  gebruik  van  stadbussen  een  veel  betere  optie  dan  laden  via  een  wisselstoom  stekker.  In   de  praktijk  blijkt  de  64  Ampère  installatie  van  ENECO  wat  te  krap  voor  echt  snelladen  tussen  gebroken   dagdiensten   of   spitsdiensten.   De   laadtijd   zou   bij   128   Ampère   in   de   praktijk   teruggebracht   kunnen   worden  naar  maximaal  2  uur,  zonder  dat  daardoor  de  levensduur  van  de  accu’s  in  gevaar  komt.  

11  

* !"#$$%&M(&N)14)%/)18)&.)%;%$"/,#)2GBB)1&$"2&8)&6%G/2"7/&& *

!


7+'+&+.0"#+=).+88+&(*;#C*C#'.5@/((#(*76(*'#B#(#'5/#*/4*/(*4C6%5#9'./R*##(*#44#(C/##$*7&&'%##$*76(* #$#RC'/4I3*'/-%#(P*Q#*#OE'6IC/&(*@/#$B&C&'#(*:/-(*%66'7&&'*./C#'B6C#*5#4I3/RC*&B%6C*%#:#*7'/-*:/-(*76(* C'6(4B/44/#7#'$/#:#(P* 2(* ##(* CS"/4I3#* 4C6%4'/C* /4* %#* #(#'5/#* %/#* (&%/5* /4* 7&&'* 3#C* 6>'#BB#(* I/'I6* %#* 3#$>C* 76(* %#* 7&&'C9#@#5/(54#(#'5/#* X'#>#'#(C/#* #N&9/$/CSOU69* &(%#':&#R)* a#9'./R* B6R#(* 76(* '#B#(#'5/#)*##(*B.4Cg)*6"'/$*+01+)*/'P*;PHP*\/53&$CYP*?/-*&"C/B66$*5#9'./R*76(*3#C*'#5#(#'6C/#>*'#BB#(* /(* %#* #O?.4:* :&.* /(* C3#&'/#* <0f* C#'.5@/((/(5* 366$966'* B&#C#(* :/-(P* !6(76(R#$/-R* @64* &B* 7#/$/53#/%4'#%#(#(* %#* '#B/(4C#$$/(5* 7&&':/I3C/5* 5#R&:#(* B66'* @#'%* C&C* /#%#'4* 7#'644/(5* C&I3* 6$* +"#'/&%#* /4* 9/-(6* ,0f* C#'.5@/((/(5* 9#'#/RCP* K$#I3C4* &"* ##(* I/'I./C* /4* 3#C* 7#'6(C@&&'%* &B* B#C* B6W/B6$#* /(4C#$$/(5* C#* #W"#'/B#(C#'#(P* ;#C* 4C'#7#(* /4* &B* :&5#(66B%* i`(#* =#%6$*Q'/7/(5V*B&5#$/-R*C#*B6R#()*%6C*@/$*:#55#(*%6C*&(%#'*(&'B6$#*&B4C6(%/53#%#(*%#*4(#$3#/%*76(* %#* 9.4* B#C* 4$#I3C4* 3#C* 564"#%66$* C#* '#5#$#(* /4* #(* %6C* 3#C* '#B"#%66$* 4$#I3C4* (&%/5* /4* 7&&'* ##(* (&&%4C&"* #(* 7&&'* iK.'"$6I#V* 4C&""#(P* `"* %/#* B6(/#'* @&'%C* /(* %#* "'6RC/-R* B6W/B66$* &"* %#* #$#RC'&B&C&'#(* 5#'#B%P* E/-%#(4* %#* (&5* ./C* C#* 7&#'#(* K`\E1+,* C#4C* :6$* %/C* 5#C#4C* @&'%#(* X:/#* I&(I$.4/#4*#(*7#'7&$5Y*

AP

>/#80"#,+.+&(* `7#'* 3#C* 3./%/5#* I&(I#"C* 76(* %#* R&#$/(5* #(* 7#'@6'B/(5* 76(* %#* #O?.4:* :/-(* @/-* &(C#7'#%#(P*2(*%#*"'6RC/-R*9$/-RC*%6C*/(*L#%#'$6(%4#*4C6%49.44#(*&(%6(R4*%#*:##'*R&'C#*7#'9$/->C/-%*76(* %#* "64465/#'* ##(* 3&&5* I&B>&'C(/7#6.* 76(* R&#$/(5* #(* 7#'@6'B/(5* %#* 4C6(%66'%P* Q6C* R&4C* &"* %#* R$644/#R#*@/-:#*:&6$4*%6C*/(*%#*#O?.4:*(&5*3#C*5#76$*/4*&(#7#('#%/5*7##$*#(#'5/#P*M#(*#WC'6*7#'9'./R*76(* 0),*$/C#'*%/#4#$*"#'*RB*7&&'*%#*7#'@6'B/(5*#(*0),*RZ3*#$#RC'/I/C#/C*7&&'*%#*6/'I&*R.((#(*/(*%#*@/(C#'* '#4"#IC/#7#$/-R*/(*%#*:&B#'*3#C*5#7&$5*:/-(*X'#>#'#(C/#8*M/(%7#'4$65*\&9.4C*D)*0GO0FO+01+YP*T#'5#$#R#(*

1+*

6.

7.

8.

 

met  het  gemiddelde  verbruik  voor  de  tractie  zijn  dit  energievreters  die  in  extreme  gevallen  tot  circa   60%  meerverbruik  kunnen  leiden.  Inmiddels  is  het  besef  gegroeid  dat  klimatiseren  van  een  bus  veel   efficiënter   kan.   Slim   in   de   remise   voorverwarmen,   betere   isolatie,   compartimentering,   stoel-­‐ verwarming   en   warmtepompen   (voor   airco   en   verwarming   gecombineerd)   zijn   efficiënte   opties   die   speciaal  voor  elektrische  bussen  nog  verder  ontwikkeld  moeten  worden.  Dit  afgezien  van  de  vraag  of   bij  korte  stadsritten  de  grote  temperatuurverschillen  tussen  buiten  en  binnen  voor  de  passagiers  wel   zo  wenselijk  zijn.     Rijervaringen:   Het   rijcomfort   van   de   e-­‐Busz   wordt   in   het   algemeen   als   ‘Best   in   Class’   ervaren.   De   e-­‐ Busz   is   met   ruim   minder   dan   70   dB   van   binnen   extreem   stil.   Gesprekken   worden   ongestoord   gevoerd.   Daarnaast   rijdt   te   e-­‐Busz   vanwege   de   afwezigheid   van   schakelmomenten   en   het   soepele   rijgedrag   voor   de   chauffeur   zeer   makkelijk   en   voor   de   passagier   ongekend   comfortabel.   Het   feit   dat   men   grotendeels  op  het  gaspedaal  kan  remmen  en  dat  men  daarbij  in  de  bus  zichtbaar  energie  terugwint   oogst   waardering   bij   zowel   chauffeurs   als   passagiers.   Voor   de   rest   wordt   de   e-­‐Busz   gezien   als   een   volwaardige,  moderne  en  hoog  kwalitatieve  stadsbus.  Als  er  kritiek  op  is  dat  is  dat  vanwege  de  vele   storingen   die   jammer-­‐genoeg   inherent   zijn   aan   een   prototype   bus.   Deze   storingen   waren   vooral   te   wijten  aan  de  nog  niet  uitgerijpte  randapparatuur  en  de  complexiteit  van  een  omgebouwde  bus  in  een   hybride   configuratie.   Aan   het   aandrijfsysteem   van   e-­‐Traction   zelf   heeft   het   niet   gelegen   die   werkte   boven   verwachting   goed.   Deze   nuance   is   in   de   praktijk   echter   niet   van   belang   als   de   e-­‐Busz   niet   inzetbaar   was.   Omgekeerd   hebben   de   bestuurders   en   de   gasten   tijdens   de   vele   succesvolle   dienst-­‐   en   demo-­‐ritten   kennis   mogen   maken   en   kunnen   genieten   van   een   unieke   en   toekomstgerichte,   stille,   schone  en  zuinige  bus  technologie.     Inzetbaarheid:  In  de  praktijk  hebben  zich  verschillende  storingen  voorgedaan  in  de  technologie  van  de   twee  prototype  bussen.  Opvallend  is  dat  de  belangrijkste  componenten,  de  direct-­‐drive  wielmotoren,   weinig   storingen   gekend   hebben.   Veel   storingen   zijn   te   herleiden   naar   problemen   in   stekkerverbindingen,   regelingen   van   hulpaggregaten,   hulpaggregaten   zelf   of   de   generator-­‐set.   Uit   een   analyse   van   de   storingen   blijkt   dat   veel   gebruikte   componenten   niet   geheel   berekend   zijn   op   het   dynamische  gebruik  in  een  stadsbus,  en  dus  door  trillingen,  wisselende  belastingen  en  dergelijke  falen.   Daarnaast  zijn  er  ook  enkele  storingen  voorgekomen  in  de  software  die  alle  nieuwe  componenten  en   de   basis-­‐bus   met   elkaar   laat   communiceren.   e-­‐Traction   is   een   klein   ontwikkelbedrijf   en   geen   commerciële  bussenfabrikant  en  kan  daardoor  niet  de  service  bieden  die  Automotive  OEM’s  leveren.   Elektrische  bussen  zijn  nog  in  de  pioniersfase  waardoor  bij  gebrek  aan  geschikte  monteurs  en   garage-­‐   faciliteiten   veel   modificaties   en   reparaties   nog   in   Apeldoorn   uitgevoerd   moeten   worden.   Daardoor   duren  reparaties  nog  veel  te  lang  ten  opzichte  van  wat  men  bij  de  RET  nodig  heeft.  In  2012  zijn  circa   100  doordeweekse  dagen  verloren  gegaan  door  stilstand  voor  reparatie  van  één  van  beide  bussen.  Er   is  door  e-­‐Traction  en  de  RET  alles  aan  gedaan  om  snelle  service  te  leveren  echter  we  beseffen  dat  dit   probleem   pas   opgelost   kan   worden   als   een   grote   OEM   de   technologie   geadopteerd   heeft   en   er   voldoende   faciliteiten   voor   service   zijn.   Bekijken   we   de   maandelijkse   inzetbaarheid   zonder   reparatie   maar   op   basis   van   uitvaldagen   ten   opzichte   van   geplande   inzetdagen   dan   was   de   gemiddelde   inzetbaarheid   in   2012   85%.   Uitschieters   waren   bus   405   met   slechts   27%   in   de   maand   juli   en   beide   bussen  die  in  november  100%  inzetbaar  waren.  Laatste  geeft  een  indicatie  dat  hoge  inzetbaarheid  van   een  meer  uitgerijpt  product  wel  degelijk  mogelijk  is.     Dienstregeling:   Een   ander   probleem   tijdens   de   inzet   van   de   beide   bussen   is   de   beschikbaarheid   van   een  vrije  lijndienst  en  paraat  personeel.  Zeker  op  het  moment  dat  volledig  elektrische  inzet  gewenst  is,   vraagt   dit   een   doordachte   planning   waarin   de   bus   op   de   juiste   momenten   kan   opladen.   Dat   een   elektrische   dienst   mogelijk   is   blijkt   uit   de   periode   september   en   oktober   2012   toen   de   e-­‐Busz   regelmatig  is  ingezet  in  zogenaamde  gebroken  diensten  als  spitsbus  in  de  ochtend  en  de  middag.  In  de   pilotperiode   zijn   er   door   de   RET   een   aantal   chauffeurs   geselecteerd   en   opgeleid   om   in   de   NEMS  

13  

9.44#(* C#* B&5#(* '/-%#(P* Q#* I36.>>#.'4"$6((/(5* B&#C* %66'%&&'* 4C'6R* &"* %#* $/-(%/#(4C* @&'%#(* 6>5#4C#B%P*;#C*6>5#$&"#(*-66'*3##>C*$6C#(*:/#(*%6C*3/#'%&&'*B#C*:#R#'#*'#5#$B66C*##(*@#$*/(:#C96'#* 9.4*(/#C*3##>C*5#'#%#(P*Q/C*$66C4C#*@&'%C*%&&'*%#*\ME*#I3C#'* (/#C*C#(*$64C#*76(*%#*##'%#'5#(&#B%#* /(:#C966'3#/%*5#'#R#(%P*

* !"#$$%&O(&P6BGG86$12&HAC&%)4",)&LB$",7),8"7/& * L?8* T6(./C* 3#C* K/6* \66R* ='&* &(%#':&#R* #N&9/$/CSOU69* 76(* %#* ;&5#4I3&&$* \&CC#'%6B* /4* 5#%.'#(%#* %#* 5#3#$#* "'&#>C./("#'/&%#* 7&&'* >$6(R#'#(%* &(%#':&#R* &"* 3#C* 5#9/#%* 7#/$/53#/%)* '#5#(#'6C/#>* '#BB#()* 4#'7/I#69/$/CS* X4#'7/I#O36(%$#/%/(5#(Y)*R$6(C#(C#7'#%#(3#/%*#(*&"#'6C/&(#$#*R&4C#(*%6(R966'*5#9'./R*5#B66RC*76(*%#*#O?.4:* X:/#* 7&&'* B##'* /(>&'B6C/#* @@@P#B&9/$/CS$69P($YP* `"* %#* MMTH* +01+* /4* ##(* "6"#'* 5#"'#4#(C##'%* @66'/(* 66(5#5#7#(* @&'%C* %6C* %#* #O?.4:* 6$4* #$#RC'/4I3#* 9.4* 9/-* 10* -66'* 4#'7/I#* $65#'#* &"#'6C/&(#$#* R&4C#(* XEH`Y* R6(* 3#99#(*%6(*##(*7#'5#$/-R96'#*%/#4#$9.4*X:/#*9/-$65#*+YP* * *

* * * * !

1<*

Conclusies  en  vervolg   De  twee  e-­‐Busz  prototypes  hebben  inmiddels  meer  dan  3.000  succesvolle  dienstritten  bij  de  RET  in  Rotterdam   gemaakt.  De  e-­‐Busz  is  ontworpen  als  serie  hybride  zodat  deze  altijd  en  overal  inzetbaar  zou  zijn  in  de  dienst.   Het   blijkt   dat   de   energiebesparing   sterk   afhangt   van   de   verhouding   tussen   het   rijden   op   de   accu’s   en   de   range-­‐ extender.   In   de   bedoelde   mix   met   50%   range-­‐extender   en   50%   accu   kan   ruim   50%   diesel   met   de   daarbij   samenhangende  lokale  uitstoot  worden  bespaard.  In  de  praktijk  is  op  basis  van  het  totale  energie  verbruik  als   hybride  bus  gemiddeld  circa  30%  energiebesparing  gehaald.  Dat  is  redelijk  te  noemen  maar  niet  spectaculair.   Hoewel  de  e-­‐Busz  niet  als  zodanig  is  ontwikkeld  blijkt  zij  echter  in  de  praktijk  op  bepaalde  diensten  ook  goed   als  vol  elektrische  bus  inzetbaar.  Wordt  er  slechts  op  de  accu’s  gereden  dan  is  de  energievraag  van  het  voertuig   65%  lager  dan  een  vergelijkebare  dieselbus  en  is  de  lokale  uitstoot  nul.  Dankzij  het  flexibele  concept  van  de  e-­‐ Busz  was  het  mogelijk  in  te  spelen  op  een  Zero  Emissie  Bus  configuratie.  Mede  daarom  heeft  de  e-­‐Busz  model   gestaan  voor  een  aanbieding  van  elektrische  bussen  voor  Schiermonnikoog  in  2012  en  voor  de  wereldpremière   van  de  New  Citea  Electric  door  VDL  de  op  26  mei  jongleden.  Tijdens  de  proeftuin  periode  zijn  bewust  volledig   elektrische   testritten   uitgevoerd   om   enkele   kritische   systeemprestaties   van   de   unieke   e-­‐Traction   aandrijving   te   onderzoeken  en  te  documenteren.  De  praktische  inzetbaarheid  in  de  dienst  was  bij  tijd  en  wijle  slecht  en  goed.   Veel   van   de   randapparatuur   bleek   bij   inzet   storingsgevoelig   en   moest   verbeterd   worden.   De   wielmotoren   werken  echter  uitstekend  waardoor  functionele  inzetbaarheid  ongekend  is.  De  e-­‐Busz  wordt  vrijwel  unaniem   gezien  als  de  best  rijdende  stadsbus.   Het   is   mede   door   de   e-­‐Busz   van   NEMS   dat   de   markt   elektrische   bussen   krijgt   aangeboden   die   zich   inmiddels   in   de   praktijk   zoveel   mogelijk   bewezen   hebben   en   waarover   redelijke   zekerheid   bestaat   dat   zaken   als   betrouwbaarheid,   capaciteit,   homologatie   en   verbruik   in   een   productiemodel   goed   te   realiseren   zijn.   De   stichting  gaat  ervan  uit  dat  het  OV  en  industrie  zullen  profiteren  van  dit  beproefde  concept  en  dat  Nederland   daardoor   een   succesvolle   voortrekker   zal   zijn   voor   commercieel   inzetbare   en   volwaardige   Zero   Emissie   stadsbussen.  Het  zou  ons  als  stichting  NEMS  deugt  doen  dat  er  zoals  bedoeld  een  direct  en  concreet  praktijk   vervolg  komt  op  onze  pilot.  Een  vervolg  dat  voortborduurt  op  de  praktijkervaringen  uit  het  e-­‐Busz  project.  De   recente  ontwikkelingen  onderschrijven  nogmaals  dat  Nederland  klaar  is  voor  verdere  uitrol  van  de  elektrische   bussen  en  dat  de  innovatieve  Nederlandse  industrie  hierin  een  baanbrekende  rol  in  heeft.   Zowel  de  RET  als  e-­‐Traction  hebben  naar  de  stichting  toe  de  wens  uitgesproken  om  de  inzet  van  de  e-­‐Busz  in   Rotterdam  te  verlengen  tot  zeker  eind  2013.  Aan  deze  wens  is  gehoor  gegeven  met  een  drieledig  doelstelling:     1)

De   verlenging   moet   conform   de   wensen   van   de   RET   als   vervoerder   een   beter   inzicht   geven   in   wat   nodig  is  om  de  inzetbaarheid  en  betrouwbaarheid  op  het  gewenste  niveau  te  krijgen  en  te  houden      

2)

De   verlenging   moet   een   verifieerbare   uitspraak   opleveren   over   het   energieverbruik   van   het   concept   volgens   de   nieuwe   SORT   123   methodiek.   Zonder   dergelijke   testen   te   hebben   gedaan   is   een   product   voor   de   vervoerssector   commercieel   niet   vergelijkbaar.   Dit   past   precies   in   de   doelstelling   van   de   stichting  om  elektrische  bussen  met  de  e-­‐Traction  techniek  in  de  markt  geaccepteerd  te  krijgen.  

3)

Op   basis   van   de   testen   en   de   eindrapportage   worden   tijdens   de   verlenging   middels   een   actief   marketing   en   communicatiebeleid   de   resultaten   van   het   verlengingsproject   gedeeld.   Tevens   zal   met   één  bus  zoveel  mogelijk  worden  meegewerkt  aan  testritten  voor  derden.  

NB:   De   oud   NEMS   bestuurders   Henk   Groeneveld,   Paul   Hofmeijer   en   Frank   Rieck   zetten   zich   in   samenspraak   met  het  ministerie  van  Alexander  Hablé  en  Zero  Emissie  Bus  in  voor  een  follow-­‐up  van  de  Innovatieve  Bussen   proeftuin.   Het   idee   is   om   samen   met   de   andere   proeftuin   participanten   tot   een   innovatie   agenda   te   komen   en   consortia   te   vormen   die   op   grond   van   de   opgedane   ervaring   essentiële   technische   en   juridische   (bv.   aanbesteding)  bottlenecks  aanpakken.    

 

15  

*

*

!"#$$%&'@(&Q)%4048&GB,&R")3B*S;)##&;$,&.00%&8)&E12)%1G2"01GB)&S$2040;"B&S$,,2)BB$1#=&?@'?&

*******

*

!"#$$%&''&(&T)U&V"2)G&AB)52%"5&.G1&QWX=&",&4)8)&8G1/-"7&3)2&TAYL&6%07)52&$"2#)%$,2&4)2&)*C%G52"01&2)531")/& Z64*5#C#R#(%*+,*-.(/*+01,)** _'6(R*\/#IR*X#W*7&&':/CC#'*4C/I3C/(5*LMNKY* N#%#*(6B#(4*%#*6(%#'#*9#4C..'4$#%#(*#(*%#*%/'#IC#.'*76(*LMNK8* ;#(R*a'&#(#7#$%* =6.$*;&>B#/-#'* ;6(4*76(*%#'*T#(*

!

1D*

?/-$65#*18*

*

!

*

1F*

?/-$65#*+8*

*

!

1J*