Zwerftocht door een wereld in beweging

Zwerftocht door een wereld in beweging

Met dank aan Allard Meijerink, Ben de Pater en Robert Voskuil voor kritisch commentaar op de tekst en voor illustraties aan Alison Morgan (p. 100) en Dick van der Zee (p. 142 en p. 163).

'Tour hen voir il ne suffit pas d'ouvrir les yeux, il faut d'abord ouvrir son coeur."* (Gaston Rébuffat - "Neige et Roe")

*

Om goed te zien moetje met alleen je ogen, maar vooral je hart openen.

Zwerftocht door een wereld in beweging

Herman Th. Verstappen

2006 VanGorcum

© 2006, Koninklijke Van Gorcum BV, Postbus 43, 9400 AA Assen Behoudens de m of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag mets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen m een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schnftelijke toestemming van de uitgever Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigmgen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp wwwrepiorecht nl) Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave m bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www cedar nl/pro)

NUR900, 508 ISBN 90 232 4229 7

Foto voorzijde omslag de auteui op de hangbrug over de Digul rivier bij Katern Grafische veizorgmg Koninklijke Van Gorcum, Assen

Inhoud

1

Vertrekpunt

1

2

Totok op turbulent Java

3

Naar de Wisselmeren in Centraal-Nieuw-Gumea

4

Over bergen, bossen en mensen m de Molukken

5

Oude ti] den en Javaanse transmigratie m Sumatra

57

6

Reis langs een veranderend mozaïek van culturen

69

7

Archipel aan de rand van de wereld

8

Over vulkanen en hindoegoden

9

Op onderzoek m de "Vogelkop" van Nieuw-Gumea

10

Een bezoek aan de steentijd het Sterrengebergte

11

Verder de wereld rond

12

Naar de wieg van de mensheid

13

Op weg naar morgen

13

41

87

95

129

157

29

145

103 115

2

ZWERFTOCHT DOOR EEN WERELD IN BEWEGING

huizen m aanbouw met een piratenvlot dat ik met mijn vriendjes had gebouwd van boomstammen en planken die we daar vonden Aan de overkant gingen we aan land en namen drie jongens gevangen die een paar straten verderop woonden en volgens ons tot een vijandige stam behoorden Het je verplaatsen over grote afstanden - per vliegtuig bij voorbeeld - vind ik op zichzelf nogal saai als daarbij contact met de omgeving en de bewoners ontbreekt Het is dan vaak afzien tot je op je bestemming of ergens op een tussenstation aankomt Nee, de ware fascinatie van zulke verre reizen is het je inleven m vreemde landstreken en het leren kennen van mensen die daar wonen met andere sociale structuren, culturele waarden en concepten De dingen die je daar ziet en meemaakt moetje plaatsen in het licht van de locale cultuur, waaraan zij hun waarde ontlenen De verscheidenheid is zo overweldigend datje verder gaat met een grote verwondering over de schepping en een diep respect voor de waardigheid van de mens die daar ploetert om zijn bestaan en een heel eigen wereld heeft opgebouwd Soms voert de reisje van de vertrouwde, moderne westerse maatschappij naar afgelegen oorden waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan Je kan bi] voorbeeld mensen ontmoeten die nog m het stenen tijdperk leven Bij zulke reizen verplaats je je dus eigenlijk zowel in de ruimte als m de tijd De ruimte is overzichtelijk en tastbaar, al moetje soms een bergtop beklimmen om alles rondom je goed te kunnen zien Met de tijd ligt dat anders Je leeft m het vitale "nu", dat als het ware een smalle streep vormt tussen vandaag en gisteren zodat je de tijd nooit kan overzien Het is alsof je, m de trein reizend, het landschap ziet voorbijschuiven door een kier tussen de gesloten gordijntjes Maar al reizend kan je soms als het ware teruggaan in de tijd en mensen ontmoeten die nog m "gisteren" leven1 Iets soortgelijks kan je ervaren wanneer je naar de sterrenhemel kijkt Je ziet dan de ruimte van het heelal duidelijk rondom je, zij het wat slordig verfrommeld door de kromming van het licht Maar tegelijkertijd kijkje ook m het verleden, omdat het licht tijd nodig heeft om je oog te bereiken Als je de zon ziet ondergaan, is dat m feite al enkele minuten eerder gebeurd De dichtstbijstaande ster zie je zoals en waar hij circa vier jaar geleden was De verre sterrenstelsels vertonen zich aan ons in hun gedaante en plaats van vele miljoenen jaren her' Je kijkt dus tegelijkertijd in ruimte en tijd, die blijkbaar nauw verweven zijn Op reis is dat net zo wanneer je terugkeert naar een bekende plek is die nooit meer hetzelfde Want de tijd tikt door en de wereld is voortdurend in beweging Een objectieve waarnemer ben je natuurlijk nooit Onvermijdelijk bekijkje alles vanuit de optiek die je bij je geboorte hebt meegekregen en die daarna door latere ervaringen steeds wordt bijgesteld Het vertrekpunt van mijn reis is Den Haag waar mijn vader ambtenaar bij de posterijen was Na het lezen van een spannend jongensboek leek het leven als gaucho m Argentinië me geweldig, maar ik ben nu eenmaal met als gaucho geboren maar opgegroeid als stadsjochie m een rijtjeshuis in een buitenwijk dicht bij zee De tijd is het comfortabele Nederland m het midden van de "roanng twenties" en mijn jeugd kabbelt voort m de eco-

VFRTREKPUNT

3

nomische crisis van de jaren dertig met de Italiaanse verovering van Ethiopië, de Spaanse burgeroorlog, de opkomst van Hitler in Duitsland en de kristalnacht als onvoldoende begrepen signalen van wat ons te wachten stond Plaats en tijd zijn natuurlijk abstracte begnppen en voimen slechts een mwe giaadmeter van wat je aan gedachtegoed hebt meegekregen En om dat laatste gaat het eigenlijk Ik beleefde dit alles vanuit de context van een gezin waar zelf oordelen en eigen meningvorming hoog m het vaandel geschreven stonden, waar voor dogma's, hel en vagevuur geen plaats was, respect voor anderen vanzelfsprekend en geweld onbekend Hiervoor ben ik mijn ouders heel dankbaar Stel je voor dat ik, zoals zovele jongeren, zou zijn grootgebracht in een harnas van religieuze indoctrinatie, al dan met met zwarte kousen, keppeltjes, sluiers of weet ik wat Of dat ik had moeten mee hollen in een verstard of utopisch politiek denkraam van welke aard dan ook Pas toen, m de vroege ochtend van 10 mei 1940, Duitse troepen ons land binnenvielen drong het tot mi] door dat vrije meningsuiting en vreedzaam in verscheidenheid samenleven geen vanzelfsprekendheden zijn' Die vijf oorlogsjaren hebben mijn blikrichting verder bepaald en zijn zo een belangrijk deel van mijn reisbagage geworden 10 Mei 1940 - De bezetting begint We worden die dag rond vier uur 's morgens wakker door het geronk van vele vliegtuigen en het geratel van mitrailleurs Iedereen rent de straat op het zijn laagvliegende Duitse militaire vliegtuigen waaruit parachutisten springen en waarop geschoten wordt door ons luchtdoelafweergeschut Sommige vliegtuigen worden geraakt en komen brandend naar beneden Mitrailleurkogels en hulzen kletteren neer op de dakpannen en op straat, maar niemand denkt eraan dat ze ook op je kop kunnen neerkomen We gaan alleen naar binnen om naar de radio te luisteren Later op de dag komen jonge, wat verdwaasd kijkende, dienstplichtige soldaten door de straat Ze hebben, twee kilometer van ons af, bij Ockenburgh, een landing van Duitse parachutisten afgeslagen en zijn nu, verspreid, op weg om zich elders te hergroeperen Een paar dagen later staat Rotterdam in brand, hemelsbreed amper twintig kilometer van ons af Met de wind mee dwarrelen halfverbrande kranten en paperassen neer m onze turn, en dat zou nog weken duren De capitulatie volgt diezelfde avond Wanneer ik 15 mei 's morgens op straat kom hangt er een sterke gaslucht een joods gezm schuin tegenover ons heeft zich van het leven beroofd Een paar uur later komt een colonne Duitse legerwagens de wijk m en 's middags komen iets verderop m de straat twee jongens van ongeveer mijn leeftijd naar buiten in het uniform van de Hitlerjugend Hun pa is lid van de NSNAP die aansluiting bij Duitsland wil Ze hebben de straat jarenlang geterroriseerd Vader begraaft nazi-onvriendelijke boeken onder de perenboom achter ons huis Blinde oom Jan, pianist, gaat vanuit Den Haag met een taxi zijn ouders zoeken die ergens achter de Coolsmgel m Rotterdam wonen Hij treft ze totaal ontredderd aan en neemt ze mee naar Den Haag Ze hebben alles veiloren en vertellen van het biandende hait van Rotterdam en van de vele neergeschoten Duitse vliegtuigen langs de autoweg

4


De veranderingen komen geleidelijk, haast ongemerkt De kranten worden gemuilkorfd en voor het echte nieuws moetje clandestien naar Radio Oranje in Londen luisteren De rector van de HBS en enkele leraren blijken NSB ers "Foute" leerlingen worden snel getraceerd en geëxcommuniceerd Eerst wordt er nog met ze gevochten op de hoek Laan van Meerdervoort - Fahrenheitstraat Het gaat daar bepaald met zachtzinnig toe de pompjes in het fietsframe zijn met lood gevuld' Ambulances zijn stand-by en de politie grijpt slechts met tegenzin m Maar er komt spoedig een eind aan en in Schalkhaar wordt de NSB-politie opgeleid i Op een dag komt Jaap, een goede vriend me, met eenjodenster m de klas Ik ben volkomen overdonderd heb me nooit gerealiseerd dat hij jood is Hij is gewoon een gezellige bmk Rond ons eindexamen m 1942 wordt bekend dat het schoolgebouw ontruimd zal worden m verband met de aanleg van een tankgracht, die deel uitmaakt van de "Atlantikwall" Al het sanitair wordt bij de verhuizing op het schoolplem aan scherven gegooid zodat het met naar Duitsland kan worden afgevoerd m de gebombardeerde steden daar is er veel behoefte aan Jaap verdwijnt kort daarna naar Westerbork Eerst schrijven we elkaar nog, maar al spoedig blijft het stil aan zijn kant van de lijn Auschwitz is zijn eindpunt Mijn natuurkundeleraar wordt gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte en ook een aantal medescholieren komt om Uit al deze ellende groeit echter naast woede, angst en verzet als vanzelf ook een voorheen ongekend gevoel van saamhorigheid m het land waarbij voor de oorlog belangrijk geachte verschillen wegvallen Het gevoel dat alle ("goede") neuzen een kant op kijken, dat we allemaal een spoedig einde willen van de onderdrukking en net als in andere bezette landen, uitzien naar vrijheid en gerechtigheid, houdt ons op de been Studeren in oorlogstijd Over de betrouwbaarheid van mijn aardnjkskundeleraar bestaan ernstige twijfels, alhoewel er tijdens de les mets van blijkt Zijn verhalen bij de landkaarten van verre en nu onbereikbare landen fascineren me en zijn veelvuldige opdrachten tot het maken van een opstel over een of ander geografisch onderwerp noden tot snuffelen in de bibliotheek Ik maak er kaartjes en grafieken bij en voeg illustraties uit tijdschriften toe In deze sfeer van afsluiting van de buitenwereld en onderdrukking wordt zo geleidelijk de geograaf m mij geboren De Nederlandse Jeu gdbond voor Natuurstudie (NJN), die als "ongeleide" jeugdbeweging nog lang functioneert, speelt hierbij ook een belangrijke rol We trekken er op uit m de vrije natuur, bespieden vogels, determineren planten, verzamelen zwerfstenen en kijken zelfs naar wolken en sterren Overnachten m tenten is verboden en we slapen dus bij de boer m het hooi Maar steeds voel ik een sterk gevoel van opgesloten zijn, want verre streken bezoeken en vreemde volken leren kennen is er natuurlijk met bij' Wanneer ik in september 1942 mijn studie fysische geografie in Utrecht begin ben ik net zeventien Thea, de bibliothecaresse van het Geografisch Instituut, gevestigd in een oud patriciërshuis aan de Drift, vertelt verbaasd aan iedereen die het horen

VERTREKPUNT

5

wil "Er is nu toch een broekie aangekomen!" In de keuken van het Instituut, trefpunt van de studenten, ontmoet ik Wim Eggink, die praeses is van de VUGS Als vanzelf komt ook de oorlog ter sprake en hij peilt voorzichtig waar ik politiek sta Hij zit al diep in het studentenverzet en overlijdt later m een concentratiekamp In diezelfde keuken komt ook Miep Oranje, een studente die later verraadster blijkt Professor Fischer geeft boeiende colleges over gewoonten en sociale structuren van verre volken Professor van Everdmgen, die het over koude en warme fronten heeft, spreekt wat vochtig door zijn grote snor en je kunt daarom beter met op de eerste nj gaan zitten Professor van Vuuren spreekt over de PakPaklanden op Sumatra en maakt nooit een zin af Na een gloedvolle volzin, volgt een bijzin, een tussenvoegsel en nog een bijzin waarna hij, de draad van het verhaal kwijt zijnde, eindigt met "Eh Eh" en aan een nieuwe "Unvollendete" begint Professor Oestreich, de geomorfoloog, maakt ruim gebruik van de epidiascoop De onderschriften van de geprojecteerde afbeeldingen kan je lezen op zijn kale hoofd terwijl hij voor het scherm heen en weer loopt Hij spreekt met een sterk Duits accent en brj de behandeling van de Tertiaire Pontische en Sarmatische "Meere" m Zuidoost-Europa is het volstrekt onduidelijk wanneer hij nu een meer of wel een zee bedoelt De colleges geologie van professor Rutten (Sr) m het Geologisch Instituut aan de Oude Gracht zijn geweldig Van professor Vemng Meinesz krijg ik cartografie en geodesie Voor het laatste, alleen voor fysisch geografen, zijn er maar twee studenten Je kunt dus nooit wegblijven, maar op straat neemt hij zijn hoed voor me af1 Op een avond geeft hij een lezing, in de grote zaal van Botanie aan de Lange Nieuwstraat, over zijn beroemde onderzoek over zwaartekrachtanomalieen m Indie waarbij hij gebruik maakte van verschillende onderzeeboten van de Koninklijke Marine, zoals de K13 en de K18 Hij is erg geëmotioneerd waardoor het gebeuren een soort anti-Duitse lading knjgt Aan het eind krijgt hij een staande ovatie en verlaat hij de zaal een traan uit het oog pinkend Na ruim een halfjaar komt aan dit alles abrupt een emd doordat de bezetters het tekenen van een 'loyaliteitsverklaring" van de studenten eisen Ik teken met, evenmin als vrijwel alle anderen, waarna toegang tot de Universiteit verboden is Kort daarop volgt een bevel me te melden op het Malieveld voor tewerkstelling in Duitsland Bij met-verschijnen zal mijn vader worden opgepakt Zo loop ik begin april 1943 via de Alexanderkazerne m een door Duitse soldaten begeleide colonne naar station Staatsspoor en reis vandaar m een geblindeerde trein naar het strafkamp Junne/Enca bij Ommen waar keuring en afvoer naar Duitsland op het program staan Ik heb een kleme hoop er nog onderuit te komen, want ik ben pas zeventien en de Arbeitsemsatz geldt vanaf achttien jaar Buiten het kamp zie ik m de avondschemering een paar reeen Die lopen vrij rond en grazen bij de bosrand We slapen op stromatrassen m houten barakken en omdat ik allergisch ben voor stro lijkt het me een goed idee mijn matras enkele uren voor de keuring stevig op te kloppen en het stof diep in te ademen Zo sta ik als een zingende zaag voor de keuringsarts die me prompt afkeurt, waarna ik de volgende dag het kamp, via de bewaking bij de poort, kan verlaten Achter het dubbele prikkeldraad staan mijn vrienden die kort nadien worden afgevoerd naar Duitsland

6

ZWERFTOCHT DOOR EFN WERELD IN BEWEGING

Binnen 48 uur kan ik een oproep verwachten voor tewerkstelling bij een "knegswichtiges Betneb", maar binnen 24 uur heb ik - via de zoon van de melkboer en het "alternatieve circuit" - een aanstelling bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) met een document dat mij van uitzending naar Duitsland vrijwaart Op de kleine afdeling waar ik werk, voor het kapitale bedrag van 45 gulden per maand, tref ik collega's van wie veel ook zijn gestrand door de oorlog Een gepensioneerde resident uit Java vult met zwierig handschrift de telkaarten m die ik daarna moet tellen, want de Hollerith-machme is pas als nouveaute tot een afdeling doorgedrongen Hi] is zo economisch aan Den Haag gebonden en kan dus, na de gedwongen verhuizing uit het ontruimde stadsdeel binnen de tankgracht, in de stad blijven wonen Verder zijn er onder meer een ondergedoken journalist die geweigerd heeft voor de gemuilkorfde pers te werken en een oudere man met keelkanker, overtuigd communist die hier de schaduw zoekt Maar ik heb het gauw bekeken en wil me aan de studie wijden Na een aantal maanden vertel ik daarom het afdelingshoofd dat de SD bij me thuis is geweest zodat ik helaas met meer kan komen Dat betekent m feite onderduiken hoewel ik meestal thuis zit, denkend dat men mij daar het minst zal verwachten Maar ik slaap nu steeds op de grond voor het bed en niet erin want een warm pasbeslapen bed kan me bij huiszoeking verraden Als er razzia's dreigen slaap ik elders op wisselende adressen Een klem vluchtkoffertje met wat hoognodige zaken staat klaar en de vluchtroute via de achtertuin en over diverse schuttingen is gereed Intussen krijg ik lessen van een pas-afgestudeerd fysisch geograaf die m de buurt woont, op basis van Utrechtse collegedictaten Kleinere vakken leer ik uit boeken en doe daarna clandestien tentamen Cartografie tentamen heb ik bij professor Venmg Memesz thuis op de berg m Amersfoort Professor van Everdmgen komt voor mijn tentamens meteorologie en klimatologie zelfs naar Den Haag Ontmoetingspunt is café "Het Wachtje" op het Rijswijkse plein waar hij m een rustig hoekje op mij wacht en koffie bestelt Na afloop verlaten we het café, elk door een andere deur Alle tentamenbriefjes zijn veiligheidshalve uiteraard ongedateerd' De hongerwinter en de bevrijding De razzias worden steeds feller en veel bekenden verdwijnen voor "Arbeitsemsatz" naar Duitsland 's Avonds horen we het geronk van grote eskaders geallieerde bombardementsvliegtuigen op weg naar doelen in Duitsland Na de landingen m Normandie op D-day denkt iedereen dat de oorlog bijna voorbij is, maar bij Arnhem gaat het mis De dichtbevolkte "Vesting Holland" wordt afgegrendeld waardoor de voedseltoevoer stagneert De "hongerwinter" 1944-'45 kost tienduizenden het leven Aan rantsoenering zijn we allang gewend, maar nu is er naast de soep uit de gaarkeukens bijna mets meer te eten De aanvoer van kolen uit Limburg stopt, de gasfabriek gaat dus dicht en elektriciteit is er ook niet meer Er moet op hout worden gekookt en bomen zijn dan ook m een ommezien uit het straatbeeld verdwenen Met koevoet en hamer slopen we het asfalt van de straten en deuren, vloeren en balken uit leegstaande huizen

VERTREKPUNT

7

Tenslotte worden er zelfs bomen gekapt bij de Bosjes van Pex, m het mijnenveld langs de tankgracht van de "Atlantikwall" Mijn broer Koos en ik beramen plannen om een kat te knuppelen, maar wanneer we het erover eens zijn hoe dit aan te leggen, is het te laat er is geen kat meer over om geknuppeld te worden Het is koud en er is mets om het huis te verwarmen Bij het Haagse Bos staan op Londen gerichte lanceermstallaties van V-2 raketten waarvan echter veel m de stad neerstorten Op nieuwjaarsdag komt een afgedwaalde V-2, met een rode gloed en oorverdovend lawaai, laag over ons huis We duiken onder de tafel, maar gelukkig blijft hi] nog even m de lucht Verderop m de wijk stort hij neer en wordt een heel blok huizen verwoest De laatste twee maanden van de oorlog beleef ik m Friesland en Drente Geleidelijk komt de lente en buiten fluiten de geelgorzen En dan komt - fluisterend van mond tot mond - het verlossende bericht dat de geallieerde legers de Rijn zijn overgestoken en dat Arnhem is gevallen Alles gaat ineens heel snel en we horen het front naderen Ik graaf ijlings een mansgat om kogels en granaatmslagen te ontlopen en maak daarbij kennis met de eigenaardigheden van het heidepodsol profiel het blijkt niet mogelijk de ijzeroerlaag door te komen, althans met binnen de toegemeten tijd Dus maak ik het gat breder en gooi er een wal van het bovenliggende uitgeloogde zand omheen Ik kan er opgerold m liggen en zie hoe door de kogels takjes van de bomen vallen Het lawaai van de granaten en het mitrailleurvuur is enorm, zelfs de geelgorzen zijn er stil van Zich terugtrekkende Duitse mfantensten komen hardlopend voorbij, gevolgd door twee EHBO soldaten die een brancard dragen met daarop een zwaarbloedende soldaat die luid schreeuwt "Ich habe emen Panzer vermchtet1 Ich habe einen Panzer vermchtet1" Hij heeft met m de gaten dat hij een arm mist en is even later dood Plots zien we geallieerde tanks op de weg en erachter een eindeloze colonne van militaire voertuigen met manschappen en materieel Het is ongelofelijk we zijn bevrijd' Zodra de kust veilig lijkt lopen we er heen en praten met onze Canadese en Poolse bevrijders die sigaretten en chocoladerepen uitdelen Op het asfalt ligt het lijk van een Duitse soldaat Hij is door de rupsband van een tank overreden, erbarmelijk plat en bijna drie meter lang Hij ligt daar als symbool van het verpletterde Nazi-Duitsland, maar als dienstplichtige soldaat heeft hij eigenlijk met veel keus gehad Met een spade leggen we hem m stukjes en beetjes aan de kant van de weg Een nieuw elan wordt geboren Met bevrijding komt een golf van vreugde over het land en overal wordt gedanst op straat Het is een grote ontlading na jaren van spanning We kunnen weer m vrijheid leven, denken en onze mening geven dank zij de strijd van de geallieerde militairen en de moed van het burgerverzet Velen van hen hebben dit moment niet mogen beleven De verwoestingen zijn enorm, maar met ontketende energie wordt aan de wederopbouwbegonnen en aan de realisering van het vrijheidsideaal waar we samen jaren van droomden In de zomer van 1945 spreken Wmston

8


Churchül en de Belgische minister-president Paul Henn Spaak m Amsterdam, vanaf het balkon van het paleis op de Dam, over het Verenigd Europa van de toekomst dat we samen moeten waarmaken Ik sta daar, nog vol kersverse haatgevoelens, op dat bomvolle plein tussen een bijna geelektnficeerde menigte en ben op slag Europeaan Het is de Europese droom, die ik deel met miljoenen, van het vrijwillig samen m verscheidenheid bouwen aan een glorieuze toekomst van ons continent en een veilig huis voor de komende generaties Er is weer een nieuw gezamenlijk ideaal geboren, een nieuw elan1 Korte tijd later pak ik mijn studie m Utrecht weer op Werken aan een nieuwe wereld waar plaats en respect is voor ieder is het kompas bij mijn verdere levensreis Die brengt mij m vele landen, want m deze jaren van opsluiting is de onstuitbare drang in mi] geboren om de wereld m te trekken en mensen te ontmoeten met heel andere achtergronden dan een Haags stadsjochie zoals ik De dingen die ik meemaakte m deze jaren zijn tenslotte niet meer dan de ervaringen van een doorsnee burger m oorlogstijd Velen hebben voor hetere vuren gestaan, ook m latere jaren Ze zijn, m tal van schakeringen, van alle tijden en windstreken In Europa leven velen nog met een trauma uit het verleden zoals dat van Guermca m 1936, de Holocaust, de Gulag Archipel, de opstand m Warszawa van 1944, de Praagse Lente van 1968 en wat daarna kwam, het Serajewo van 1994, Szebrenica, en ga maar door Pas wanneer in 1989, totaal onverwacht, de Muur valt en alle Europese landen weer m vrijheid hun eigen lot kunnen bepalen, gloort er weer nieuwe hoop voor samenwerking en duurzame vrede Europa kan een voorbeeld zijn voor andere, meest armere, delen van de wereld waar oorlog, verdeeldheid en wantrouwen nog hoogtij vieren en waar democratie en respect voor andere etnische of religieuze groeperingen ver te zoeken zijn Rondzwervend door de wereld ontdek ik een rijk mozaïek van volken en landstreken, dat door een lange historie is gegroeid tot een multicultureel kleinood Om dit te behouden en de wereld van morgen te bouwen moeten we geen gevangenen van tegenstellingen uit het verleden zijn, maar samen vooruit kijken Naar de wereld achter de horizon Mijn reizen naar het buitenland beginnen kort na de bevrijding, zodra de grenzen weer open zijn Frankrijk is mijn eerste, haast vanzelfsprekende doel want Duitsland komt gevoelsmatig met in aanmerking en is bovendien zwaar verwoest terwijl de veerboot naar Engeland te duur is voor een arme student Het zijn echt "no-budget" reizen Ik ga liftend en mijn kampeeruitrusting bestaat uit een rugzak, een setje stapelpannetjes en een minuscuul benzmebrandertje Tenten en slaapzaken zijn nog met te koop en ik bivakkeer dus onder een boom, m een korenschoof of bij regen ergens in een schuur In Parijs slaap ik bij Trocadero op de trappen bij Palais Chaillot met de rugzak stevig onder mijn schouders Op een regenachtige avond vraag en krijg ik onderdak op het politiebureau m de rue de Marche St Honore, m het hartj e van de stad Er is een houten bank en zelfs een grote kom koffie1 Omdat de meest levensmiddelen alleen met distributiebonnen te krijgen zijn heb ik mijn rugzak volgestouwd met blikjes Aardappels, druiven,

VFRTREKPUNT

9

abrikozen etc , "oogst" ik ter plekke Ik ritsel zelfs eens een pakje margarine m een dorpswinkeltje waar op dat moment geen boter maar alleen margarine te krijgen was In een reflex voer ik de act op dat spul nog nooit gezien te hebben De wmkelierster is helemaal vertederd "Ach die Hollanders toch" en ik mag zonder bon en zelfs zonder betalen (0 een pakje meenemen Ze had eens moeten weten dat ik een jaar tevoren bijna van de honger gecrepeerd ben Later leer ik de truc om op de "Maine" van diverse plaatsen een dubbele portie levensmiddelenbonnen te krijgen een keer op mijn paspoort en een keer op mijn identiteitskaart1 Omdat buitenlandse valuta met of slechts mondjesmaat te krijgen zijn, neem ik op mijn eerste reis zelfs postzegels mee om die vervolgens te verkopen op de postzegelbeurs op de Champs Elysees In de warme zomer van 1947 zwerf ik voor negentig gulden drie maanden door de Pyreneeën, de Haute Savoie, de Vogezen en Auvergne Het is een vreemde mengeling van zucht naar avontuur, wetenschappelijke belangstelling en wat al met, een beetje verwarrend soms Zo klim ik, voor een scriptie over de vroegere vergletsjermg van de Vogezen, naar het Lac des Corbeaux dat op 888 meter hoogte in de dalwand verscholen ligt Ik moet uitzoeken of de rotsdrempel waar achter het ligt met glaciaal puin bedekt is of met Maar ik vind er alleen een alleraardigste Alsacienne en heb het brandende wetenschappelijke probleem nooit opgelost Ook geef ik een leuke Frangaise zwemles in het Lac d'Aydat, dat opgestuwd is door een lavastroom tussen met frambozenstruiken bedekte hellingen m de Chaïne des Puys, terwijl spoedig blijkt dat ze de zwemkunst allang meester is Mijn Frans wordt zodoende steeds beter, maar na korte tijd trekt mijn hart toch weer naar die blauwe bergen m de verte, naar de wereld achter de horizon De essentie van reizen Reizen over land, met auto of trein, heeft het voordeel datje door een steeds wisselend toneel trekt van landschappen, dorpen, steden en mensen waar je je over kan verbazen en op je gemak van kan genieten Maar je bent er wel van afgesloten, je trekt er doorheen en kan er niet bij Gebrek aan contact dus, je zit op je achterste of sjouwt met koffers Veel prettiger is het reizen te voet of per fiets Je hoeft eigenlijk nergens heen, want je verplaatst je m een tastbare werkelijkheid Zo maar wat flierefluiten, met hooguit misschien wat zadelpijn of een blaar aan je voet Lekker toch' Bewegen m contact met de vrije natuur en met een toevallige passant die evenzeer geniet als jijzelf Maar helaas kom je zo met ver, tenzij je zeeën van tijd hebt Om op ontdekking te gaan m een ver land, moetje echt m de versnelling om er überhaupt te komen De boot is naar moderne maatstaven te traag, maar heeft wel het voordeel datje na enkele dagen reist m een kleme, zich verplaatsende mmigemeenschap Mijn eerste reizen buiten Europa gaan per boot Geweldig De eerste keer is met de boottrem naar Marseille en vandaar over de Middellandse Zee tussen Sardinië en Corsica door, via Straat Messma, het Suez kanaal en Colombo naar Tanjung Pnok, Indonesië Op de terugreis, drie jaar later, steek ik met een Noorse vrachtboot via zeven havens m de Filippijnen en Hongkong de Pacific over Kort na Hongkong raakt een van de schroeven in

10

ZWFRFTOCHT DOOR EEN WERELD IN BEWEGING

het ongerede zodat we met de snelheid van een fiets tussen de vliegende vissen naar Los Angeles varen, wekenlang m een heerlijke rust op zee dus Een paar maanden later vaar ik met de Holland-Amenkalrjn vanaf New York naar terug naar Nederland Vliegen was in het pre-jet tijdperk nog omslachtig, met veel tussenlandingen en soms een mght-stop, zoals op de route naar de Oost Hotel Midway m Karachi of Hotel Plaswijk m Bangkok Je stond op de meest vreemde uren met een zoetig glaasje prik m een lekkende wachtruimte in Bombay of bij de poolroute m de sneeuw van Alaska Wel kon je met stop-overs bliksembezoeken afleggen aan exotische landen en snuffelen aan andere culturen Er waren nog problemen met de aanpassing van het maaltijdschema aan de tijdzones zodat je, zoals de Engelsen zeiden, "were eatmg your way east and starvmg westbound" Maar na de rituele reiniging van de cabine door de uitspuit kwamje toch vrij gemoedelijk op je plaats van bestemming In een groot, modern passagiersvliegtuig reis je tegenwoordig m ijltempo de wereld rond meest zonder veel contact te maken Vooral op langere intercontinentale vluchten ben je m een steriel niemandsland tussen de gemeenschap die je achterliet en die waar je heen gaat Je vliegt zo hoog datje, als je aan een raampje zit, van het landschap onder je nauwelijks iets ziet Aan het gangpad gezeten wordt je gestoord door een met aflatende stroom van passagiers die zich naar het toilet begeven of daar juist vandaan komen en door stewardessen met karretjes bij wie je taxfree dingen kunt kopen waar je met echt op zit te wachten Midden m de rij - van acht of meer stoelen - is het slechtst voor je welzijn Je voert daar terntoriumgevechten met onbekende buren over het gebruik van de armleuning, terwijl het lezen van de uitgereikte krant zonder hun toch al uiterst beperkt uitzicht te tarten, onmogelijk is Het toilet is alleen bereikbaar met medewerking van de halve rij en je blijft dus zolang mogelijk opgevouwen zitten m trombosehoudmg, verveeld en geïrriteerd zoals alle anderen Smakeloze films worden ongevraagd voorgeschoteld en slapen is er nauwelijks bij Een enkele keer is er plots toch fascinatie, wanneer ik bij voorbeeld boven de dorre zandwoestijn van Saoedi Arabie het ontstaan van een bepaalde dumvorm doorgrond, of wanneer mijn buurman vertelt over een steen met Sansknet-mscriptie die hij heeft vertaald Die inscriptie spreekt van een kunstmatige nvierverleggmg, 1500 jaar geleden, ergens op Java waar ik gewerkt heb zonder deze achtergrond te kennen We schrijven er samen een artikel over Maar vaak is het afzien hoog in de lucht, met als enig lichtpunt de stewardess met een drankje Eens vertelden de betere luchtvaartmaatschappij en trots lid te zijn van de 'Chalne Internationale des Rötisseurs", maar door de grote aantallen passagiers wordt er nu een geplastificeerde hap voor je neergekwakt op een klaptafeltje van zo n 30 bij 45 cm Op weg naar de kort tevoren uitgebarsten Pmatubavulkaan m de Filippijnen zit er een bedorven garnaal bij zodat ik uitbundig aan de lahars heb bijgedragen Vliegend m het Caribische gebied op weg naar Tnmdad is er plotseling sterke turbulentie Ik zit net op het toilet achter m het grote toestel wanneer

VERTREKPUNT

11

de staart hierdoor fel verticaal beweegt Ik knal met mijn hoofd tegen het plafond en word daarna op de pot teruggesmeten met mijn nobele delen hard tegen de rand Het wordt zwart voor mijn ogen en ik zie sterretjes Dan gaat daartussen een klem lichtje branden "please return to your seat" aan welk verzoek ik wijdbeens en kreunend gehoor geef Bij het strompelend verlaten van het vliegtuig hoor ik de purser nog via de intercom zeggen "We hope that you have had a pleasant flight with us and are lookmg forward to seemg you agam " Maar voor een geograaf heeft het bezien van het landschap van boven af natuurlijk een speciale bekoring Het is alsof een levende kaart zich voor je ogen ontrolt Een spoorlijn is niet langer dat suffe blokbandje van de atlas, maar een glanzende rechte baan die zich duidelijk laat vervolgen tot hij m de nevels verdwijnt Hier en daar kruipt er een speelgoedtremtj e, al dan met met een rookpluimpj e Wegen zijn herschapen m slingerende linten en rivieren blijken statig zwierende zilverstroken m plaats van de blauwe bibberlrjntjes van de kaart Groene dorpjes liggen als oases verstrooid m het terrein en worden afgewisseld met grotere steden, mierenhopen van menselijke activiteit Al genietend dringt het tot je door dat de aanvankelijke vergelijking met de kaart volkomen mank gaat het is het leven zelf dat zich aan je vertoont Je ziet hoe het landgebruik en de bewoning is verweven met het natuurlijk patroon van oude en nieuwe nvierlopen, kustlijnen en dergelijke En je ziet de wording en groei van de stad daar beneden en begrijpt de functie van elke wijk Daar links, langs de rivier bij die kronkelende straatjes en dat pleintje met die popperige huisjes, was het begin Kleme scheepswerfjes en een oude haven liggen erbij Een nieuwe grote zeehaven is rechts te zien, door dubbele linten van auto- en spoorwegen met de stad verbonden En nog weer nieuwer is dat vliegveld daarginds waar je straks zal landen De vlucht wordt zo een fascinerend, onovertroffen practicum in de geografie

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Gaucho cowboy in de Argentijnse graslanden (pampas) NSNAP Nationaal Socialistische Nederlandse Arbeiderspartij die aansluiting met Duitsland voorstond Lahars vulkanische modderstromen

Totok op turbulent Java "Di umanita, sopra tutti dl umanxta " (Giovanno Puccmi)1

De boot waarmee ik vanuit Marseille via het Suezkanaal en Ceylon (Snlanka) naar Java ben gevaren is aangemeerd m de haven van Tanjung Pnok Vanaf het dek zie ik in de verte blauwe bergen en beneden mij, op de kade, een menigte afhalers waaronder ik weldra Ormelmg herken die de leiding heeft van het Geografisch Instituut van de Topografische Dienst en mij, met enkele toekomstige collega's, hier is komen verwelkomen Weldra ben ik bij hen, met de schoenen m het door de warmte gesmolten asfalt Dan rijden we naar de hoofdstad Jakarta en gaat een nieuwe wereld voor mij open Ruim voordat ik, nu twee maanden geleden, m Utrecht afstudeerde als fysisch geograaf, heb ik op deze baan gesolliciteerd, na een tip van mijn hoogleraar, professor Hol, en een gesprek met Ormelmg die toen voor een kort bezoek m Nederland was Ja, zei Hol, met het naoorlogse idealisme "Er is daar, net als hier, veel op te bouwen en we moeten er onze beste mensen heen sturen ' Dat laatste ligt m mijn geval eenvoudig, want er was niemand anders en de baan is al lang vacant Het is namelijk nog onveilig m vele delen van Java na de twee "politionele acties" Bovendien zal de soevereiniteitsoverdracht over zes maanden plaatsvinden, zodat de toekomst voor uitgezonden Nederlanders uiterst onzeker is Mij deert dit alles met ik ben jong en wil de wereld m Ik ben voor deze baan aangenomen mede op grond van een wonderlijk sollicitatiegesprek m Hilversum met het vorige hoofd van de Topografische Dienst, kolonel Kmt een man van formaat die er de luchtkartenng introduceerde, de eerste fotogrammetnsche kaarten maakte en baanbrekend werk over luchtfotointerpretatie verrichtte Wanneer de deur, na mijn aanbellen, opengaat staat daar een man m slobberbroek en met een met echt schoon overhemd, openstaand en zonder boord, waar zijn borstharen bovenuit krullen Het meest frapperen mij echter de versleten pantoffels die hij draagt ze staan aan de voorzijde open als krokodillenbekken en zijn tien tenen steken eruit Hij laat zijn blik gaan over mijn, voor de gelegenheid onberispelijke, kleding en zegt tot mijn verbazing "Ik ben Kmt" In de kamer staan twee oude fauteuils voor een haardvuur en hij beduidt mij te gaan zitten Dit doende zak ik en zak ik , onder het geluid van knersende spiraalveren, tot op de grond en met mijn armen op schouderhoogte op de leuningen' En voor mijn verdwaasde ogen Kmt, ook op de grond Het is een interessant gesprek waarin een gedreven man zonder enig poeha enerzijds 1

Menselijkheid boven alles menselijkheid

14


probeert uit te vinden wat hij aan mij heeft en anderzijds mij uitlegt wat de situatie is en wat er van mij wordt verwacht. Ik probeer een beeld te vormen van Kints situatie in een militair kader waarin maar weinig begrip is voor zijn werk en totaal andere prioriteiten de hoofdtoon voeren.

TOTOK OP TURBULENT JAVA

15

Wat doe ik hier eigenlijk? De landskartenng is m veel landen traditioneel een zaak van het leger en valt onder het ministerie van defensie Het belang ervan voor civiele doeleinden is inmiddels sterk toegenomen, maar komt in een militair kader met altijd goed tot zijn recht De Topografische Dienst in Batavia - nu Jakarta - is de tiende afdeling van de Generale Staf van het KNIL Aan het hoofd staat een kolonel die de niet eenvoudige opgave heeft in deze woelige tijd de leden van de GS te winnen voor de aanschaf van wonderlijke zaken zoals theodoheten en fotogrammetnsche instrumenten terwijl hun denkraam m het vlak ligt van mitrailleurs en jeeps Zo'n zonderling riskeert natuurlijk bij veel doordrammen te worden uitgeschakeld via een psychiatrisch rapport of hoe dan ook1 Zelf ben ik hier voor driejaar ingehuurd als kortverbander, en krijg later een tweede termijn Zo werk ik als "burgerambtenaar belast met officiersbetrekking" een klem jaar voor het KNIL en daarna bij het Indonesische leger, de TNI Waar we mee bezig zijn? Allereerst met orde brengen m de chaos die m de voorafgaande woelige jaren is ontstaan en vervolgens - net als in Nederland - enthousiast aan de wederopbouw werken Teruggevonden vooroorlogse kaartbladen worden m een archief ondergebracht dat als basis moet dienen voor nieuwe karteringen en het maken van overzichtskaarten In de Japanse tijd m Batavia gemaakte kaarten, waarvan slechts een enkel exemplaar is teruggevonden, worden van Latijns schrift voorzien en herdrukt Bij de landskartenng spelen luchtfoto's een toenemende rol en het is al m de 19dertiger jaren, tijdens de luchtkartermg voor de NNGPM m de Vogelkop, Nieuw-Gumea, gebleken dat deze ook veel geologische en andere gegevens opleveren Tijdens WW-2 zijn ze veel gebruikt m het Pacifisch gebied door de troepen van Generaal MacArthur voor terreinstudies met het accent op de condities van landingsstranden en van het binnenland, watervoorziening, etc Ook bij de Topografische Dienst was men al m de 19derüger jaren doordrongen van de grote mogelijkheden van de luchtfoto, vooral door de fotogrammetnsche kartenng van Bangka waarbij kolonel Kint de duidelijke zichtbaarheid van de vegetatiezonering in de mangrovebossen opviel Hij stimuleerde daarom na de oorlog de oprichting van een Geografisch Instituut bij zijn dienst dat naast de oude cartografische taken met behulp van luchtfoto's ook onderzoek moest doen naar de natuurlijke hulpbronnen van, vooral, de minder bekende gebieden van het land Het grote belang hiervan voor de economische ontwikkeling in de nu aanbrekende vredestijd is evident Een ruime bibliotheek, instrumenten en voor dit doel benodigde materialen zijn aanwezig Het is voor een geograaf een fascinerende opgave, die ook veel veldonderzoek vergt En dat laatste is een kolfje naar mijn hand1 Maar bovenal zijn we druk met het opleiden van jong personeel om al deze taken te kunnen uitvoeren en waaraan een enorm gebrek is ontstaan

16


Dit alles wordt echter bemoeilijkt door de onzekere toekomst na de soevereiniteitsoverdracht die over luttele maanden zal plaatsvinden De grote meerderheid van het militaire kader gaat naar het voor deze Indische Nederlanders onbekende Nederland In hun hait zouden ze graag willen blijven in hun warme gebooiteland maar na de verloren slag m de Javazee en de aansluitende intocht van het Japanse leger is hun leven blijvend veranderd Met de ellende van de Japanse bezetting met internering m gevangenkampen en de gebeurtenissen tijdens de gevaarlijke "bersiap" tijd, in het begin van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, vers m het geheugen, opteren ze m arren moede massaal voor het kille Nederland Een toekomst onder de palmbomen hier, lijkt er voor hen na alles wat er gebeurd is ook nauwelijks m te zitten Het Indonesische, lager personeel, waaronder tal van jonge tekenaars en cartografen, beziet de situatie uiteraard vanuit een andere optiek Zij denken terug aan de twee "politionele acties" kort geleden en kijken vol hoop vooruit naar een toekomst m de nieuwe tijd die komen gaat De korte, amateuristische coup van kapitein Westerling en zijn mannen in Bandung is met meer dan een laatste rimpeling in dit onomkeerbare proces Wel een gekke ervanng als drie dagen later twee m smerige burgerkleren gestoken figuren het erf op lopen en om eten vragen Ze proberen ons tevergeefs te overtuigen dat ze zo maar arme sloebers zijn en niks met de coup te maken hebben Maar zodra ze m de gaten krijgen dat Ormelmg contact gaat opnemen met de Nederlandse Vertegenwoordiging zijn ze spoorslags verdwenen1 Het is een verscheurde wereld waarin ik ben terechtgekomen en waarm ik me haast een waarnemer uit een andere wereld voel Wel heb ik geleerd welke residenties langs Javaans noordkust liggen, maai van de slachtingen in Depok en die bij Tangerang welke beide partijen elkaar terecht verwijten, heb ik in Nederland nog nooit gehoord Uiteraard wel van de beide "politionele acties", waarvan het enige positieve resultaat van de eerste de bevrijding van de laatste Nederlandse burgers uit de kampen is en de tweede het laatste greintje van vertrouwen van Indonesië in de oprechtheid van Nederland inzake de soevereiniteitsoverdracht teniet heeft gedaan De Nederlandse militairen die hierin verzeild raakten waren geen bruten, zoals ongenuanceerd wel eens wordt beweerd, maar meest of uitgezonden dienstplichtigen of vrijwilligers uit het pas bevnjde Nederland die meenden zo ook hier de basis te leggen voor de wederopbouw Maar de strijd eiste wel slachtoffers en leidde soms tot excessen terwijl de Nederlandse regering, sterk verdeeld, achter de feiten aan liep Men begreep te laat dat de koloniale tijd en zelfs de "verlichte" paternalistische denkbeelden achterhaald waren De Indonesiërs vochten van hun kant uit volle overtuiging tegen de Nederlandse overheersing en voor volledige onafhankelijkheid Bedroevend dat we op deze manier uit elkaar moesten gaan

Het zijn woelige tijden De geldontwaarding gaat in hoog tempo en ook voor ons, kortverbanders, is rondkomen met het maandsalaris niet eenvoudig Op een dag komt het bericht dat de bankbiljetten door midden geknipt moeten worden en dat de linkerhelft daarna de helft waard is Omdat sommigen met kunnen geloven dat dit een blijvende


17

realiteit is, ontstaat de dag er na even een levendige handel m de nu waardeloze rechterhelften De inflatie verschilt per regio en dus de prijzen ook De redenen hiervoor ontgaan mij goeddeels Nias spant de kroon, waarschijnlijk omdat een Bupati daar enige tijd zelf flink wat republikeins ORI-geld heeft laten drukken toen hij na de oorlog het drukkerij tj e van de zending nog intact aantrof De veiligheid is ook nog niet echt optimaal Wanneer we 's avonds met de jeep naar de openlucht bioscoop van Cililitan gaan, rijden we plankgas en gebogen over het stuur langs de Berenlaan Daar zitten namelijk m de tangsi aan de ene kant van de weg Ambonezen die naar Nederland gaan en aan de andere kant Ambonezen die voor de Republiek hebben geopteerd Af en toe wordt er over de weg op elkaar geschoten en daar kan je natuurlijk beter met tussen zitten Als je doorrijdt richting Bogor is het gebied links van de weg wegens onveiligheid taboe en moetje rechts van de weg voor donker wegwezen In de bergen verderop zwerven groepjes Darul Islam-rebellen die hun kostje opscharrelen met toko's beroven in de stadjes rondom en ondernemingen geld afpersen voor "beveiliging" Later breng ik eens de nacht door op de hellingen van de Gedeh met leden van de natuurhistorische vereniging om 's ochtends te ontdekken dat een groepje van de Darul Islam een dikke honderd meter hogerop hetzelfde heeft gedaan1 Een Zwitserse vriend van mij, Schroter, hortulanus van de bergtuin in Cibodas, is slachtoffer van deze chaos doodgeschoten bij een rampokpartij m de hortulanuswomng De periode voorafgaande aan de overdracht van de Topografische Dienst KNIL aan de TNI, het Indonesische leger, is vol hectiek Een volledige inventarisatie van al het materiaal, tot potloden en vlakgommetjes toe, is vereist voor de "Memorie van Overdracht' Hierbij beschuldigt het diensthoofd de staf van ons Instituut van tegenwerking Na een keihard gesprek met Ormelmg verandert hij zijn oordeel m "medewerking, maar niet m de zin zoals bedoeld" Het Hoofd van het Reproductiebedrij f begrijpt die bedoeling beter Zijn dienstauto, een gloednieuwe Buick, wordt de avond voor de overdracht van zijn erf gestolen en het vermissingsrapport van de MP, een simpel A4'tje, aan de inventaris toegevoegd in plaats van de auto Gefrustreerde zielen De fotogrammeter Professor Schermerhorn, die een belangrijke rol speelde bij de soevereiniteit overdracht, is bij de Topografische Dienst van het KNIL "persona non grata" en mag het terrein met betreden Om hem toch te kunnen spreken gaan Ormelmg en ik naar de Nederlandse Vertegenwoordiging of naar Hotel des Indes, waar hij logeert De overdracht zelf is overigens gauw bekeken en kort daarna maken we kennis met het nieuwe diensthoofd, majoor R M Soerjosoemarno, een prins uit Solo die geodesie heeft gestudeerd m Delft en tijdens de oorlog m Nederland ondergedoken was We zijn blij met hem hij is een open persoon, zonder vooroordelen en wars van militaire hiërarchie Zijn eerste zorg is de mensen die hij m Jakarta aantrof samen te brengen met de mensen die hij uit Yogya meebracht Soms klimt hij zelfs op een tafel en speelt gitaar Een verademing voor mij, want na mijn studententijd kon ik maar moeilijk wennen aan het leven met de

18


militaire rangen en standen van het KNIL. Bij een receptie bijvoorbeeld ging de majoor als vanzelfsprekend niet in de rij staan achter een luitenantje, maar nam zijn plaats in vóór de kapitein. Een burgerambtenaar als ik behoorde tot een vrij lage maar onbestemde categorie, wat mij eens de uitroep deed slaken: "Mijn basissalaris is 500 gulden per maand, waar mag ik gaan staan?" Nu niks meer van dit alles: er is een biertje of een sapje en een hap voor iedereen. We gaan dus weer aan de slag waarbij van beide kanten begrip en souplesse gevraagd worden. Als jonge burgerambtenaar uit het gehate Nederland werk ik samen met, en moet soms opdrachten geven aan, Indonesische officieren, meest ouder dan ik, die tot voor kort de Nederlanders te vuur en te zwaard bestreden. Alle kortverbanders zijn ondergebracht in een huis naast het Instituut, dat wij "Kampung Belanda" noemen. Ferrie en Rini Ormeling bewonen het hoofdgebouw; mijn paviljoentje vormt de rechterzijde van het erf en links achter komt iets later Flip Jansens te wonen. Mandikamer, keuken en bediendenverblijven sluiten het erf verder af. Een belangrijke taak voor mij is nu het opleiden van jonge Indonesiërs die hun land de nieuwe tijd in moeten voeren. De vakopleidingen van de Topografische Dienst gebeuren in de gewone werktijd tussen 7 uur 's morgens en 2 uur 's middags; de MO-opleiding voor aardrijkskundeleraren (BI, B2) een paar keer per week in het Instituut later in de middag. Verder reis ik al gauw als vliegend docent twee keer per maand naar Yogyakarta waar aan de Gadjah Mada Universiteit een opleiding geografie is gestart. Want de merkwaardige situatie doet zich voor dat op ons volledig geoutilleerde onderzoeksinstituut in Jakarta geen studenten zijn terwijl de Jurusan Geografi van de UGM in Yogya studenten heeft, maar nauwelijks docenten en materiaal. Op de terugweg vlieg ik via Bandung, waar ik de geodeten en geologen van de ITB ook enige wijsheid probeer bij te brengen. Het zijn volle dagen. De avond tevoren maak ik een afspraak met een becak-boy mij - met tasje kleren en stapel studiemateriaal - om kwart voor zes naar het vliegveld Kemajoran te brengen voor de eerste vlucht naar Yogya. Het kleine vliegtuig, een Heron, heeft plaats voor 16 passagiers en iedereen zit achter een ovaal raampje. Geen stewardess; je ontbijt ligt klaar in een kartonnen doosje en de plastic beker moetje zelf vullen, naar keuze met koffie, thee of chocola. De piloot is bij goed weer best te porren voor een rondje boven een krater of over de Borobudur. Een auto van de universiteit brengt me direct naar het kleine geografiegebouwtje waar de studenten al wachten. Drie uur college, dan lunch en inchecken in Hotel Garuda aan de Malioboro en 's middags weer college, 's Avonds overleg met de staf over het curriculum, gewenste aankopen van boeken, instrumenten etc. Na een paar dagen 's morgens naar Bandung, twee uur college voor de ITB-geodeten, lunch bij een collega of in het kleine eethuisje bij de Dagowaterval, daarna practicum luchtfoto-interpretatie voor de geologen en met het laatste vliegtuig terug naar Jakarta. Een echt stationsgebouw is er eigenlijk niet in Yogya: er staat alleen een bouwsel van bilik, open aan de kant van de strip. Het vertrek wordt niet aangekondigd: als de bemanning opstaat, volgen de reizigers. Het is maar een weet. Eens ben ik zó in een boek verdiept dat ik pas opspring als iedereen al weg is en het vliegtuig op punt van weggaan met draaiende motoren. Ik word er met vereende krachten ingehesen: het trapje is al weg!


19

Belevenissen bij de luchtkartering Intussen leer ik door mijn werk het eiland ook vanuit de lucht kennen De meeste van deze zorgvuldig geplande vluchten gebeuren met een B-25 (Mitchell)bommenwerper die voor de luchtkartering is uitgerust Direct na de start kruip ik op handen en voeten onder de cockpit door naar de neus van het toestel, die uit een grote halve bol van plexiglas bestaat Onder mij ligt de grond en links, rechts en voor mij zijn bergen Boven - en soms rondom - drijven wolken Rechts van mijn krukje (een soort fietszadel) is een klaptafeltje waarop ik kaarten, notitieblok en schetsboek leg Nu nog de koptelefoon op en de strotmicrofoon ingeschakeld die me met de piloot en de fotograaf m de staart verbinden Wanneer iets interessants in zicht komt roep ik de fotograaf m het geweer "Hallo fotograaf Hier waarnemer camera gereedmaken " Zodra de grote luchtcamera startklaar is wordt een overboordopname gemaakt van het object waar ik de piloot via de microfoon exact overheen leid Zo bezoek ik vele vulkanen zoals de Krakatau, de Gedeh, de Ciremai en de Kelut (vlak na de uitbarsting van 1951) en bekijk ik de tinwinning op Bangka en de kustvlakte van Zuid Sumatra Een heel merkwaardig attribuut mag hier niet onvermeld blijven een trechtertje om m te plassen dat met een slangetje met de buitenlucht is verbonden De fotograaf m de staart stelt het erg op prijs tevoren even te worden gewaarschuwd zodat hij zijn luikje tijdig kan sluiten1 Voor kleinere tochten m de omgeving van Jakarta m het kader van mijn proefschrift kan ik gebruik maken van een "Pipercup", een soort vliegende kinderwagen De piloot zwengelt staande voor het vliegtuig de propeller aan om de motor te starten, net zoals vroeger automobilisten deden met hun onwillige vehikels Mijn taak hierbij is met twee voeten op de rem te drukken zodat het vliegtuigje met plots vooruit kan spuiten en de propeller m 's mans gezicht drukken Na deze enerverende bezigheden stapt de piloot achter mij m en vliegen we weg Soms gaat het op enkele meters hoogte over de modderkust waarbij de apen links en rechts van ons in de mangrove vluchten Dan weer vliegen we over de met prachtige kustcemara's begroeide strandwallen van Cilmcmg, oost van Tanjung Priok, die tevens een fameus loverbeach zijn Deze zondige plek is later eerst helemaal volgebouwd en vervolgens door de zee verzwolgen Je moetje wel steeds goed de beperkingen van zo'n vlucht realiseren bij een rondje boven een klem koraaleilandje lig ik m de scherpe bocht vrijwel horizontaal en draai met een snelheid van 100 km/uur rond het groene rif onder me Ik zie er echter mets van want alles wordt groen en geel voor mijn ogen en mijn maag begint op te spelen Een foto nemen is onmogelijk Foutje, bedankt Dat vliegen is soms eigenlijk wel een beetje wilde boel Onze navigatie is goeddeels van het "huisje-boompje-beestje" type en dat kan natuurlijk problemen opleveren wanneer de lucht plotseling dichttrekt Zo kom ik eens, komend van Java's zuidkust oog m oog met het oerbos op de flanken van de Gedeh die, door een gat m de wolken, plotseling torenhoog boven ons oprijzen Ook hebben de B-25's een onwaarschijnlijk aantal vlieguren Een keer zie ik, kort na de start,

20


vanuit mijn waarnemingskoepel een beginnende brand van de linkermotor. We staan na korte tijd weer gaaf aan de grond en gaan het met een ander toestel nogmaals proberen. Zo nu en dan wordt zo'n kist gewoon naar Biak gevlogen waar er, op een vliegtuigkerkhof uit WO2, stilletjes nieuwe motoren in worden gehesen. Niet alle kleine vliegstnps, meest daterend uit WO2, zijn echt betrouwbaar voor zwaardere kisten. Eens vlieg ik in een Dakota DC-3 naar Palembang om de nieuwe ICAO Landing and Instrument Approach Chart te checken. Ik zit, alleen, op een klein canvas klapbankje in de cabine waar voorin twaalf drums met vliegtuigbenzine zijn vastgesjord. Turbulentie doet het touw echter spoedig knappen waarna de schuivende drums het klapstoeltje verpletteren en ik m kleermakerszit op één van de drums gezeten de vlucht voortzet. De piloot voelt kennelijk wat onevenwichtigheden, opent het deurtje dat de cockpit van de cabine scheidt en kijkt grijnzend naar de situatie! Hij ontvangt bericht dat de benzine niet voor Palembang maar voor Singkawang in West-Kalimantan is bestemd. We landen daar in de schemering - de baan is niet verlicht - en zakken aan het einde van de grasstrip in een oude bomtrechter, die met, slechts losjes door blote voeten aangestampte, rode klei is opgevuld. Abrupt staan we onder een hoek van 45° met het landingsgestel in die kuil terwijl de propellers de grond omwoelen. Dat betekent enkele dagen onverwacht en onvoorbereid veldwerk. Die luchtvaartkaart van Palembang heb ik nooit meer kunnen checken.


21

Slenterend door Jakarta Vergeleken met Batavia vlak voor de Japanse inval, dat toen 300 000 inwoners telde, is Jakarta m korte tijd sterk gegroeid Nu, bij de soevereiniteitsoverdracht, is het een drukke mierenhoop waar ongeveer 1 000 000 mensen wonen m grote aan de straten gelegen huizen en m de talloze kleine woningen m de achteraf gelegen kampongwijken die m de regentijd vaak m modderpoelen veranderen Het verkeer is totaal chaotisch, er perst zich een eindeloze stroom van veelsoortige vehikels tussen huizen, warongs, bomen en lichtmasten door Het recht van de sterkste voert de boventoon voor trams heeft iedereen groot respect en deze hebben dus absolute voorrang Daarna komen achtereenvolgens vrachtwagens, bussen, jeeps, personenauto's, becaks en karren, waarbij veel echter afhangt van de brutaliteit van de bestuurder Voetgangers zijn gewoon "loslopend wild" en de straat oversteken is een levensgevaarlijke onderneming In theorie wordt links gereden, maar m de praktijk rijdt men bij voorkeur m het midden om op het laatste moment te besluiten aan welke kant de tegenligger zal worden omzeild Vaak staat alles heel lang stil, wat tot luid getoeter en geschreeuw aanleiding geeft Dit alles in een tropisch-vochtige warmte, benzmestank, stof en vuil Het is zeker geen mooie stad Hij is gewoon neergekwakt aan de moerassige monding van de Qliwung en sindsdien regelloos uitgegroeid Het oordeel van een Amerikaanse collega op bezoek vertolkt de gevoelens van velen "Jakarta, shun ït hke the pest" Maar die mensen hebben ongelijk1 Het is een dynamische stad vol sprankelend leven en met een heel eigen atmosfeer Maar die ambiance leer je pas kennen na veelvuldig rondzwerven en door "omongen" met de mensen die je tegenkomt tussen de gaten in het al dan niet aanwezige trottoir of bij een warong langs de weg Een aantrekkelijke vrouw hoeft toch niet per se mooi te zijn Nee, Jakarta toont haar charmes niet aan elke passant, maar bewaart ze voor de intimi Door haar bewoners wordt ze warm gekoesterd en op de zoveelste verjaardag van de stad zie ik bij een toko m de benedenstad een groot uithangbord "Hallo Jakarta, Happy Birthday" In de avondkoelte loop ik altijd graag wat rond of, als het nog erg drukkend warm is, maak ik een becakntje Soms ga ik naar Glodok m de benedenstad, maar meestal blijf ik m de omgeving van Pasar Senen in het mij vertrouwde Gambir waar ik Weltevreden ben Ik snuffel daar wat rond in de vele tweedehands boekwmkeltjes Er staan daar vaak interessante boeken over het oude Indie, waarschijnlijk uit de boekenkasten van mensen die nu verdwenen zijn Het is steeds druk op het plein dat goed verlicht is door de Petromaxdruklampen van de vele warongs, waar altijd wel een koel biertje en een stevige "Martabak Padang Asli" of een "Ayam Bakar Betawi" te vinden zijn In Glodok, en later op Pecenongan, is een concentratie van kleme restaurants en eethuisjes waar je aan banken of rond kleme tafeltjes op straat kan eten De becakboys sturen er behendig tussendoor Er is veel seafood te krijgen krabben hangen met touwtjes vastgebonden voor de tafel waar wajang pannen op het hoogoplaaiende vuur heerlijke geuren verspreiden Rondom dit gebeuren leeft een hechte kleme

22


gemeenschap De bestelde saté wordt gegund aan de man van een klem stalletje op de stoep en ook parkeerwachters en schoenpoetsertjes pikken een graantje mee Verder is het een komen en gaan van zangers, muzikanten en verkopertjes van speelgoed, sigaretten (per stuk), en zelfs vibrators Bedelaars vangen wat geld of krijgen een kippenboutje Op de terugweg proberen de becakboys me soms te verleiden tot een bezoek aan de rosse buurten rond Gang Hauber of Jalan Blora, waar het overigens heel gemoedelijk, haast onzakelijk, toegaat De satekraampjes daar hebben als specialiteit "saté torpedo", die uit geitenballen en desgewenst ook uit schijfjes geitenpems is opgebouwd De testikels hangen als druiventrossen aan een lijn en je mag er de lekkerste uit kiezen Je wordt er erg sterk van zeggen ze Overdag ga ik vaak naar Pasar Ikan, de oude VOC-haven met de pakhuizen uit die tijd en de uitkijktoren bij de ophaalbrug Daar is ook het Laboratorium Onderzoek Zee gevestigd met het daarbij behorende zeeaquarium De kleme motorboot van het LOZ de, "Mutiara", mag ik gebruiken voor mijn onderzoek naar de vorming van de baai van Jakarta en de daarin gelegen koraaleilandjes Maar ook tussen de prachtige Makassaarse en Boegmese zeilprauwen aan de overzijde van de toegang tot de haven, is het goed toeven Soms word ik aan boord genodigd en luister, onder het genot van een kop "kopi tubruk", naar de verhalen over hun zeiltochten door de archipel, waarbij ze gebruik maken van de winden van de oosten westmoesson 's Middags uitwaaien op de Jachtclub, ten oosten van de haven van Tanjung Pnok, is een heel ander, meer geciviliseerd genoegen waaraan veel bleekneuzen zich overgeven Eerst kom je dan langs de beruchte Kampong Koja waar je bij de havenhoertjes een virulente "atoomdruiper" op kan lopen en nog veel meer Tot voor kort stond daar een bordje "out of bounds for all troops" Maar dan sla je lmks af naar de kust bij Sanpor, beter gezegd Zandvoort, waar aan het begin van de strandweg de Jachtclub is gelegen Je kunt er zitten op het terras onder een parasol met een koel drankje ofwel de baai op gaan m een BM-etje of ander klem zeilboot] e van de club Wel even oppassen datje passagiereje aandacht met te veel afleidt, want dan riskeer je voor de havenmond overvaren te worden door een binnenvarend zeeschip Eens zag ik de "Plancius", het vlaggenschip van de KPM, plotseling boven mij uit torenen met een van de brug luid vloekende stuur1 Maar liever zit ik alleen op een van de onbewoonde, kleme koraaleilandjes m de baai of vaar m een prauwtje tussen de sero-visfuiken en de riffen, luisterend naar het gekrijs van de vogels Op een avond ga ik met Heng Thung, die geologie wil gaan studeren m Bandung, naar het nabije Lagoa om een nacht het vissersleven mee te maken Onvergetelijk dat fosforescerende oplichten van de golven aan de boeg, die sterrenpracht aan het firmament en die atmosfeer van vreedzame rust Er wordt nauwelijks gesproken, alleen wat koffie geslurpt en een kreteksigaret gerookt Totdat bij het ochtendgloren iedereen in actie komt Bij teiugkomst begint het al warm te worden Korte tijd later vertrekt Heng met een studiebeurs naar de VS Van daaruit zal hij later, met een luchtfoto m zijn hand, de wereld rondtrekken


23

Mijn promotieonderzoek naar de kustontwikkeling van de baai van Jakarta en de daarin gelegen koraaleilandjes, brengt mij onverwachts ook m contact met het Hindoe-Javaanse verleden van dit gebied. Vijftienhonderd jaar geleden heerste koning Purnavarman over het oostelijk deel van de baai met zijn zandstranden en de kreken van het vissersplaatsj e Marunda. Hij liet bij de desa Tugu, iets bezuiden het huidige Tanjung Priok, een klein riviertje omleiden dat in de natte tijd voor wateroverlast zorgde in zijn nabij gelegen residentie. Een in Tugu gevonden eivormige steen met Sanskritinscriptie herinnert nog aan dit oude waterwerk en de daaraan gepaard gaande graverij, waarvan ik op de luchtfoto sporen vind. Handig benutte Purnavarman, ongeweten, de kleine breukrand die noord-zuid over Tanjung Priok loopt om het banjirwater naar het ten westen gelegen moeras af te voeren. Ook het begraven koraaleiland dat deze kaap markeert was m die tijd reeds bewoond: bij het graven van de haven, meer dan honderd jaar geleden, zijn er tal van Hindoe-Javaanse bronzen voorwerpen gevonden. De monding van de Ciliwung, waar later Jacatra ontstond en de VOC-vestigmg Batavia groeide, was toen nog het terrein van apen en muskieten. Problemen in een grote stad Het Molenvliet, een in de VOC-tijd gegraven kanaal dat zich vanuit de benedenstad uitstrekt tot bij Hotel des Indes, geeft een schokkend beeld van de problemen waarmee het armere deel van de stadsbevolking wordt geconfronteerd. Vroeger

24


leverde het kanaal drinkwater voor de aanliggende grote huizen, maar nu is het niet veel meer dan een open riool Omdat de kampongwijken erachter met op de waterleiding zijn aangesloten komen de talrijke bewoners er om zich te wassen, tanden te poetsen, te poepen en kleren te wassen Dit alles ten aanschouwen van het aan weerszijden langsrazende verkeer De situatie verergert met de dag door de snelle toename van de bevolking De stad werkt als een magneet en toevluchtsoord voor velen uit het arme en overvolle platteland Het stadsbestuur is druk doende deze onhygiënische en onwaardige situatie te verbeteren en met succes er komt water m de aangrenzende wijken en toilethokken langs het kanaal De exodus uit het platteland gaat echter in hoog tempo door en verspreid m de stad bouwen daklozen hutjes van golfplaten, zeildoek en karton, regelloos m groepen door elkaar We worden er ook in onze buurt dagelijks mee geconfronteerd Op onderzoek uitgaand wanneer opeens onze waterrekening de pan uit rijst, vinden we achter het huis een paar hutjes waarvan de bewoners onze waterleiding half hebben doorgezaagd voor eigen gebruik, zodat het water rijkelijk vloeit We hebben begrip voor eikaars probleem en maken m goed overleg de afspraak dat ze de pijp na aftappen met een stuk fietsband zullen afsluiten Het is een klem terremtje en de groep is dus beperkt We kunnen nu geen kwaad meer bij deze mensen doen en ze zorgen ervoor dat we van die kant van inbrekers geen last hebben Maar ook op de grasstrook voor ons Instituut aan Tuin du Bus, later Jalan Dr Wahidm, langs het open riool dat ons scheidt van de hoofdweg Gunung Sahari, worden hutjes gebouwd Het begint met een paar hutjes, maar het aantal zwelt al spoedig aan tot een half dorp want er is veel ruimte hier De gemeente is er met blij mee, want ze zitten m het volle gezicht vanaf Gunung Sahari Van tijd tot tijd komen er een paar trucks waarmee ze met hun hele hebben en houden naar de stadsgrens worden afgevoerd Maar een paar dagen later staan er al weer de eerste nieuwe hut] es Het hele leven speelt zich af op het gras Er wordt gekookt, geslapen en soms geruzied Er wordt de liefde bedreven en er worden kinderen geboren Ik weet niet hoe ze aan water komen en aan de kost komen, maar het toilet is geregeld het open riool is er vlak naast Er 's morgens langs lopend vraag ik me af 'Wat zullen ze met het lijk doen als er iemand doodgaat7" Ik heb geen idee en zal het ook nooit weten de volgende dag zijn de trucks er weer De onrustige situatie van het moment maakt concentreren op j e werk vaak moeilijk Wanneer 's morgens een, steeds vrolijke, typiste van 17 jaar huilend binnenkomt omdat haar vader haar voor een leuk bedrag wil uithuwelijken aan een aftandse Chinees van tegen de zeventig, staatje hoofd niet echt naar kaarten en koralen voordat die zaak opgelost is Het lukt haar vader ziet er van af en ze hoeft dus met te vluchten naar Surabaya waar ze een flinke kans zou maken m de prostitutie terecht te komen Maar vooral de voortdurende confrontatie met de daklozen rondom beneemt me soms de lust aan mijn promotieonderzoek over de baai en die mooie koraaleilandjes te werken Ik zoek naar wat ik vanuit mijn vakgebied kan bijdragen aan de oplossing van deze maatschappelijke problemen Sindsdien wordt ik heen en weer geslingerd tussen onderzoek en de toepassingen ervan Eerst probeer ik de overstromingen die m de natte moesson grote delen van de stadskampongs onder water zetten, m kaart te brengen Ik


25

heb al een gedetailleerde hoogtelij nenkaan van de stad (met een interval van tien centimeter) gevonden bij de Pekerjaan Umum, maar ik krijg de logistiek van de zaak niet rond. Luchtopnamen laten maken van de situatie op het kritieke moment en dan mensen ter plekke krijgen om waterniveau en stromingsrichting te meten, blijkt niet mogelijk. Bovendien ligt het probleem ver buiten de taak van de Topografische Dienst. Wel lukt het me via de Secretaris Generaal, de Internationale Geografische Unie te bewegen een commissie voor de toegepaste geomorfologie op te richten. Zo begint mijn carrière bij de IGU waarvan ik later president zal zijn. Perikelen met muskieten Jakarta wordt door regelmatig spuiten redelijk malariavrij gehouden. Maar rondzwervend tussen de visvijvers en de mangrove bij Ancol of verder westelijk bij het landhuis Cengkareng en het in de laagvlakte opgenomen voormalige koraalrif van Kramatpanjang, liggen de muskieten steeds op de loer. In het landhuis is er geen probleem, want onder het dak huizen honderden zwaluwen die met de insecten wel raad weten. Ze zij n trouwens ook een goede bron van inkomsten voor de Chinese bewoners: twee generaties hebben ervan aan een buitenlandse universiteit gestudeerd en ook de biologiestudie van de zoon, met wie ik op Ujung Kulon was en die 's avonds met een lamp slangen vangt voor zijn terrarium, zal er mee betaald worden. Maar ook elders in Java ligt de malaria op de loer.

26


Ik verblijf op een rubber onderneming in het Tangerangse waar ik, door bemiddeling van mijn oude vriend Nico Heyning, enkele nachten onderdak heb gevonden om in het dal van de Cisadane rivierterrassen op te meten De slaapkamer is, heel modern, van horrengaas voorzien ofwel 'gescreend", zodat een muskietennet overbodig is Er ligt dus een Uitspuit gereed waarmee ik m het begin van de avond de kamer rond ga, met natuurlijk een extra lading achter, onder en op het bed Dan de deur goed dicht, een pait drinken en tafelen met mijn gastheer en -vrouw De eerste nacht prima geslapen De tweede keer spuiten wat ruikt die flit toch raar De derde keer spuiten het lijkt wel een pislucht De vierde keer spuiten maar het is pis1 Ik, verlegen, naar de gastvrouw met mijn verhaal Zij, nog verlegener, naar de gudang waar het grote blik staat waaruit de flitspuit steeds wordt bijgevuld Hier slaapt de kebon die, helemaal malu, toegeeft erg bang te zijn om 's nachts naar buiten te gaan Een excursie met een groep geografiestudenten van Yogya voert me via de karstheuvels van de Gunung Sewu en een paar vulkanen van Oost-Java, naar Sangiran, een beroemde vindplaats van de oude Javamens (Pithecantropus erectus) Omdat we steeds in de bergen overnachten heb ik geen kmme geslikt Maar de laatste nacht, bij de kepala kampung thuis, is er een klamboe vol grote gaten waar weliswaar een grote vleermuis, de zogenaamde vliegende hond, niet door kan maar waaronder muskieten vrij spel hebben Dank zij dit kalongnet houd ik aan deze reis behalve een fossiele olifantstand, een fraaie zwarte meteoriet (tectiet) en een aantal antieke kralen, ook een pracht van een malaria tropica over Het is een geluk dat ik met m het bos maar m Jakarta ben wanneer het uitbreekt en dat mijn Chinese assistente, Gouw Wie Foeng, het direct door heeft en een arts opbelt die me prompt volspmt met kmme De koorts loopt op tot 41,5 ° C, ik droom en ijl maar kom er tenslotte goed doorheen Maar er is altijd wel iets te beleven Soms leiden simpele gebeurtenissen op reis door Java tot "problemen" en vermakelijke situaties Zo ligt mijn vriend Leo m dromenland onder zijn klamboe wanneer, door het gat van een ontbrekende eternietplaat m het plafond precies boven hem, een stel parende luaks op het moment supreme gezamenlijk op zijn pens belanden Hij geeft een gil die iedereen m wijde omtrek uit bed doet springen We maken licht en zien net de ene luak door de getraliede raamopening naar buiten vluchten terwijl de andere zich aan de kabel van de lamp vastklampt Met een hockeystick wordt die snel verwijderd waarna de kamer dagenlang onbewoonbaar is van de stank Leo staat te bibberen, maar natuurlijk met van de malaria1 Hij is een flamboyante figuur die werkt bij de fotogrammetrische brigade van de Top Dienst, waar hij een goed stuk werk levert De oorlog heeft hij m Australië doorgebracht en in de jaren daarvoor was hij landmeter bij de SHELL m Venezuela Vooral uit die periode heeft hij prachtige verhalen over zijn boswerk met een groep meetarbeiders, waarbij muilezels voor transport werden


27

gebruikt Met een fijne neus voor geld huurde hij de muilezels met per dag ter plekke, zoals gebruikelijk, maar kocht ze ergens voordelig m en verhuurde ze daarna zelf aan de maatschappij Aan het eind van de rit verkocht hij de muilezels ergens waar hij er een goede prijs voor kon maken en stak hij de winst, geheel legaal, in eigen zak Bij aankomst m Jakarta als kortverbander bracht hij behalve zijn plunje twee grote koffers mee een vol met de uiterst schaarse en bij de dames zeer gewilde nylonkousen en de ander met parfums Die verkoopt hij nu - in kleine porties om de prijs hoog te houden - en kan zich zo regelmatig de luxe van een steak-tartare of steak-au-poivre met een goed glas wijn permitteren bij het gerenommeerde restaurant "Chez Mano", dat wij sjofelaars alleen van buiten kennen De afloop van een week praktijk m het kader van een cursus voor topografen is ook het vermelden waard Een paar collega's en ik rijden op die late zondagmiddag m een dienstauto over de Braga, de "paseo" van het koele Bandung, waar op dat moment de pantoffelparade van "zien en gezien worden" m volle gang is Het is druk en we gaan stapvoets Niks bijzonders, maar wij hebben een aapje aan boord dat een jonge geodeet m de kampong heeft gekocht en dat hij ondanks al onze bedenkingen heeft meegenomen m de auto Laat dat beestje nu ineens hoge nood krijgen en aanstalten maken de auto onder te plassen Het laatste redmiddel raampje open en de aap bij zijn nekvel buitenboord houden Luid schreeuwend over zoveel onrecht pist hij spetterend eindeloos op het asfalt, met onderbrekingen van de opwinding Het keurige publiek gaat verontwaardigd ijlings opzij en bekijkt ons met diepe minachting We kunnen ons hier echt niet vertonen en missen zo het koele biertje op een terrasje, waar we op gehoopt hebben Die avond slapen we ergens bij een desahoofd waar we ons afmelden en heel vriendelijk met thee en zoete koekjes ontvangen worden Na de aap heb ik nu zelf hoge nood en ik vraag dus bescheiden naar het daartoe bestemde hokje Dit leidt tot mijn verwondering zichtbaar tot enige consternatie en druk intern overleg Na geruime tijd wachten word ik naar een grote vierkante en geheel lege kamer gebracht Als ik mijn begeleider vragend aankijk, wijst hij me zwijgend op een klem gaatje in hel midden van de vloer en overhandigt mij een fles met water Er moet dus hurkend "ge-cebot" worden en blijkbaar voelt mijn gastheer zich hierdoor gegeneerd Maar ik heb al ruime ervaring met het reinigen van mijn achterste met water, al dan met met een genefelijke fles In droge landen worden wegens watergebrek ook wel stenen aangewend voor dit doel Bij de hutjes vind je dan soms een rij "shitstones" zoals er klompen staan bij de deur van een Nederlandse boerderij En hurk-WCs ken ik al uit Frankrijk, waar ik eens m hoge nood hurkte m een bijzonder smerig exemplaar bij het station van Thionville boven een bruine piramide geproduceerd door eerdere bezoekers Nee, cebotten - met de linkerhand uiteraard - is voor mij een heel acceptabel ritueel waar je je echt met voor hoeft te generen Het is verweven met mijn leven, reizen en onderzoek op Java en elders in Indonesië

28


Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Totok: Nieuwkomer zonder Indische achtergrond KNIL: Koninklijk Nederlands-Indisch Leger TNI: Tentara Nasional Indonesia, Indonesisch Leger Bersyap tijd: turbulente tijd direct na het vertrek van de Japanners waarbij veel Nederlandse slachtoffers vielen ORI geld: tussen 1945 en 1949 door de Republik Indonesia, Yogyakarta, uitgegeven bankbiljetten WO2: tweede wereldoorlog Toko: winkel Kampung / kampong: dorp (ook wel1 desa genoemd) Cemara: slanke naaldboom groeiend langs zandstranden en in gebergtebos Sero: grote visfuik bevestigd aan bamboestaken MP: Militaire Politie UGM: Universitas Gadjah Mada ITB: Institut Teknologi Bandung ICAO: Internationale luchtvaart organisatie (International Civil Aviation Orgamzation) Pasar Senen: drukke markt in Jakarta. Letterlijk: Maandagmarkt Gambir: woonwijk in Jakarta, vroeger Weltevreden genaamd, Noord van de wijk Jatinegara, vroeger Meester Cornelis Martabak Padang Asli: Indiaas/Arabische gevulde omelet. Erg in trek in Padang. Asli: de echte! Ayam Bakar Betawi: geroosterde kip a la Batavia Pasar Ikan: markt in de benedenstad (Kota) van Jakarta bij oude haven en VOC pakhuizen. Letterlijk: vismarkt VOC: Verenigde Oost-Indische Compagnie Kopi tubruk: grofgemalen koffie met heet water begoten, zonder melk en met veel suiker Malu: verlegen, beschaamd KPM: Koninklijke Pakketvaart Maatschappij die de scheepsverbmdmgen tussen de eilanden onderhield Pekerjaan Umum (PU.): Dienst van Openbare Werken IGU: Internationale Geografische Unie

3 Naar de Wisselmeren in Centraal-Nieuw-Guinea "Hallo jullie daarginds, daar in de heuvels - de controleur is terug!" (Dr Vic de Bruyn - ''Jungle Pimpernel")

Het is even voor twee uur 's middags wanneer Ormelmg zijn hoofd om de deur van mijn werkkamer steekt en zegt: "Je wordt vanavond om tien uur opgehaald voor een tocht naar de Wisselmeren." Nadat ik van mijn verbazing ben bekomen spnng ik uit mijn stoel om in allerijl de meest nodige zaken te regelen: de werkdag eindigt om twee uur en tijd van voorbereiding is er dus nauwelijks. Het is ongelofelijk: Ik ben net zes weken in Indonesië en nu al naar die verre, onbekende uithoek!

30


De Wisselmeren liggen m het westelrj k deel van het Centrale Bergland van NieuwGumea op een hoogte van circa 1700 meter boven zee Ze zijn pas in 1937 vanuit de lucht ontdekt en sindsdien zijn er twaalf woelige jaren verlopen Na de vestiging van een bestuurspost zijn er missionarissen en zendelingen gekomen en is er een wetenschappelijke expeditie van het KNAG geweest De tweede wereldoorlog heeft vervolgens ook dit afgelegen gebied niet onberoerd gelaten Alles bij elkaar hebben nog geen honderd bleekneuzen de meren bezocht en de daar wonende pygmeeen van de Ekan stam, ook wel Kepauku's genoemd, ontmoet Het Catalma amfibievliegtuig waarmee we erheen gaan is door het gouvernement ingezet voor de halfjaarlijkse bevoorrading van de bestuurspost, die voor verder contact met de buitenwereld op de radio is aangewezen Op het eiland Biak liggen alle benodigde levensmiddelen, medicijnen en andere zaken voor het komende halfjaar alsmede brieven en kranten van de afgelopen zes maanden Alles wordt door de Catalma in ongeveer twee weken naar de meren gependeld m, afhankelijk van het weer, een of twee vluchten per dag Jan-Piet Doets en ik van de Topografische Dienst kunnen, voor een korte verkenning van het terrein, met de eerste vlucht naar boven en met de laatste weer terug naar Biak en Jakarta Het wordt een onvergetelijke vlucht, meest naast de piloot m de cockpit of anders naar beneden turend door de raampjes onder de vleugels De diepblauwe zee is bezaaid met lichtgroene koraalriffen met daarop helwitte koraaleilandjes met wat klapperbomen en kustcemara's en ook piepkleine dorpjes Hier en daar varen minuscule visserbootjes, meest in groepjes, en ook grotere Bugmese zeilprauwen Het beeld wordt af en toe onderbroken door groene, zwaar beboste, bergachtige eilanden Wat een pracht1 Ik vraag me af wat doen die mensen daar beneden allemaal en stel me voor dat wellicht m dat huisje een kind wordt verwekt of geboren en m dat huisje iets verderop een "trouwerasie" plaatsvindt of net iemand is overleden Maar bovenal, hoe leven ze, hoe komen ze aan de kost, wat denken en voelen ze 7 Ik zal het nooit te weten komen, want ik ben slechts een vluchtige passant, een toeschouwer tussen de wolken1 Wel een wonderlijk idee dat in het grijze verleden de verre voorouders van deze mensen die eilanden m kleme bootjes hebben bereikt vanuit het Zuidoost-Aziatisch vasteland en zich er gevestigd hebben Handelscontacten per zeilprauw met de verder westwaarts gelegen grotere eilanden van de Indonesische archipel zijn er nadien steeds geweest en waarschijnlijk ook met China, India en de Arabische wereld Europeanen, met de Portugezen, Nederlanders en Engelsen voorop, kwamen pas direct in beeld nadat de zeeweg naar het Verre Oosten was ontdekt en de oeroude maar onveilige Zrjderoute verving Vredelievend verliepen die contacten met altijd, en zeker niet toen de specerijen goud waard werden en het koloniale bewind geleidelijk vorm kreeg Vervolgens kwam de verovering door Japan, beëindigd door de opmars in het noorden van de troepen van MacArthur en, na een woelige tijd, de vorming van de onafhankelijke staat Indonesië, bestuurd vanuit (D)Jakarta

NAAR DE WISSELMEREN IN CENTRAAL NIEUW GUINEA

3 1

Elke periode bracht, naast geweld, ook verandering van bestaande maatschappelijke verhoudingen, nieuwe materiele en culturele elementen, techniek, religie, muziek, etc Voor mijn ogen verrijst een beeld van voortdurende verandering waarbij oude waarden worden vervangen door andere, die weliswaar met noodzakelijkerwijs beter zijn maar wel beter aansluiten bij de nieuwe situatie Wat wij "ontwikkeling" noemen is een heel complex verschijnsel dat zich met m zwart-wit laat meten en waarbij onberekenbare factoren een grote rol spelen Steeds nauwer raken totaal verschillende volkeren en landstreken onomkeerbaar met elkaar verbonden door een wereldwijd onzichtbaar netwerk van wederzijdse beïnvloeding en afhankelijkheid De wereld wordt steeds kleiner lijkt het Het is goed dat hierdoor plaatselijke en regionale strijdbijlen geleidelijk worden begraven, maar het moet wel zo zijn dat een ieder redelijk aan zijn trekken komt en met de sterkste alles voor zichzelf opeist De vraag is of dit proces door ons bewust m een bepaalde richting wordt gestuurd of dat wij worden meegesleurd, als door een wervelwmd Is de mensheid meester aan het schaakbord of een marmot m een tredmolen7 Deze gedachten dringen zich tijdens mijn verdere reis steeds weer aan mij op Zelfs de meest afgelegen streken ontkomen met aan dit wereldwijde gebeuren Soms zijn pijnlijke groeistuipen het gevolg, maar die zijn alleen acceptabel als de bevolking, de maatschappij, er uiteindelijk baat bij heeft

De oorlog klinkt nog na op Biak We vliegen door en landen, met veel lawaai van wegstuivend water, op de rede van Sorong dat m enkele decennia is uitgegroeid tot een centrum van aardoliewmnmg Het ligt als een keurig geplande westerse enclave, waar ieder zijn plaats heeft en weet, aan de rand van het oerwoud In de jaren dertig had men hoge verwachtingen van de olievoorraden, en de exploratie werd met alle toen ten dienste staande middelen verricht Zo werd er de grootste luchtkartenng van die tijd uitgevoerd, waarbij ook het belang bleek van geologische luchtfotointerpretatie in met tropisch oerbos bedekte gebieden Uiteindelijk bleken de voorraden enigszins tegen te vallen er zijn later elders in Indonesië veel grotere ohebekkens ontdekt Maar de olie bracht wel economische groei en activiteiten waar de bevolking van de omringende streken mede van heeft geprofiteerd Aan de ontwikkelingen m het centrale bergland leverde de olie-exploratie twee onbedoelde maar uiterst belangrijke bijdragen Vlieger Wissel van de luchtkartenng ontdekte er met zijn Sikorsky drie grote meren, de later naar hem genoemde Wisselmeren, waar ik nu naar op weg ben Hier werd de eerste bestuurspost m het gebergte gesticht en vond kort voor de oorlog een grote wetenschappelijke expeditie van het KNAG plaats Wissel kwam ook terug met foto's van de vergletsjerde Carstensztoppen die de in Sorong bij de NNGPM werkzame Colijn en Dozy en ook Wissel zelf zo fascineerden dat zij een, succesvolle, beklimming ondernamen De oliegeoloog Dozy ontdekte toen bij toeval de "ertsberg", een uitzonderlijk rijk koper/goud ertsvoorkomen dat, jaren later, door de Freeport mijnbouwmaatschappij is ontgonnen

32


Het vliegtuigkerkhof op Biak, 1949

Maar het is alweer tijd om te vertrekken en enkele uren landen we op de vliegstrip van Biak waar de bevolking de oorlog in de Pacific heeft meegemaakt en waar ik nu eerst geconfronteerd zal worden met enkele bizarre relicten uit de tweede wereldoorlog alvorens naar het stenen tijdperk bij de Wisselmeren verder te vliegen. We worden ondergebracht in een klein hotel naast de strip. Het is een zogenaamde Cuonset hut van gegolfd plaatijzer, zonder enige begroeiing rondom, waar de temperatuur alleen s nachts te harden is. Van "AC" (air conditioning) is uiteraard geen sprake. Iets verderop staan, tussen de inmiddels opgegroeide bush-bush, een aantal deels gestripte B-25 Mitchell bommenwerpers, overblijfsels uit de oorlog. De stnp ligt op een opgegeven koraalrif en men is doende hem te verlengen en zo geschikt te maken voor intercontinentale vluchten. Het is de tijd van de laatste grote door propellers aangedreven vliegtuigen, de Constellations en de Super-connies, met tot het uiterste opgefokte motoren. Aan het eind van de startbaan zijn net twee mariniers bezig met het verwijderen van een enorme damarboom. Een bandje trotyl rondom de stam, van veilige afstand tot ontploffing gebracht, zorgt slechts voor een kleine inkeping rondom. Een paar kaketoes in de kruin komt er slecht af. Ze storten, kaal als een luis, te pletter op het koraal, in de lucht een wolk van witte veren achterlatend. Na nog een paar bandjes trotyl - en zonder verdere kaketoes - moet de boom zich echter gewonnen geven en kunnen scrapers aan het egaliseren van het terrein beginnen-

NAAR DE WISSELMEREN IN CENTRAAL-NIEUW-GUINEA

33

Onder het rifoppervlak bevinden zich, onregelmatig verspreid, een aantal grotten welke tussen de koraalkolomes zijn ontstaan Als ze tot dicht aan de oppervlakte reiken, kan het dak ervan instorten Daarom kunnen ze voor zwaardere vliegtuigen een gevaar zijn als ze zich tot onder de startbaan uitstrekken De ingangen ervan, instortingsgaten, zijn meest goed zichtbaar vanuit de lucht, maar de afdaling erin is niet altijd eenvoudig Enkele grotten hebben aan het eind van de oorlog, toen er hevig om Biak is gevochten, een belangrijke rol in de strijd gespeeld Japanse troepen hebben zich er m verscholen toen de eerste troepen van McArthur landden en die vervolgens met grote verhezen teruggeslagen WIJS geworden, hebben toen de Amerikanen, alvorens een volgende poging te wagen, de hele grot uitgebrand door er vanuit de lucht drums met benzine m te gooien Bij mijn bezoek aan de grot blijken er nog de schedels en beenderen van honderden verbrande Japanners te liggen die een lugubere entourage vormen van het onderzoek Bij een koel biertje m het hotel besefik meens hoe belangrijk plaats en tijd in je leven zijn Dat ik hier nu zo rustig onderzoek kan doen dank ik aan het feit dat mijn geboorteplaats Den Haag is en niet Washington of Tokyo, want dan was ik mogelijk ofwel gecrepeerd op het strand bij de landingen ofwel verbrand m die vervloekte grot Ik ben toch wel onder een gelukkig gesternte geboren Het is snikheet m het hotel en ik droom weg achter mijn biertje Opeens zie ik mijzelf, geboren als Ekan aan de Wisselmeren met een fraaie hoofdtooi en een peniskoker, blootvoets tussen een paar giechelende dorpsmeisjes m korte pandanrokjes Kan eigenlijk ook best gezellig zijn, denk ik Ieder kan wat van zijn leven maken, hoewel je om geluk te hebben wel op het juiste moment op de juiste plaats moet zijn Ik schrik wakker als de deur van de bar opengaat en er drie drukpratende gasten binnenkomen Het zijn een BB ambtenaar die ik al ontmoet heb, mijn reisgenoot Jan-Piet Doets en een pas uit Nederland gearriveerde journalist Het gesprek gaat al gauw over een krantenbericht dat op het nabijgelegen eiland Noemfoor een Japanse soldaat m het bos is aangetroffen die zich daar al jaren heeft schuil gehouden zonder te weten dat de oorlog allang voorbij is Ofschoon zoiets al eens eerder is gebeurd m deze contreien, raakt onze journalist in grote opwinding als de BB man hem, voor de grap en met een knipoog naar mij, bij een biertje vertelt dat die Japanner nu hier op Biak in de cel zit Dat is pas een verhaal voor zijn krant' Ijlings wordt een Indische jongen m het complot genomen en in een oud vies kakikleung uniform gestoken, wat zwart en vies gemaakt en naar de cel gebracht En die journalist maar fotograferen en interviewen via een "tolk", druk notities makend voor zijn krant Als hij helemaal tevreden afscheid neemt zegt onze pseudo-Japanner echter "Tot ziens mijnheer" en barst in lachen uit Het duurt een hele tijd voor de journalist weer aanspreekbaar is en nog een biertje met ons wil drinken1

34


Voor het eerst in het stenen tijdperk De volgende morgen vliegen we naar de besnxurspost Enarotali, gelegen aan de oever van het Paniaimeer, het grootste van de drie Wisselmeren. Direct na de landing klimt Dr Vic de Bruyn, die zich in Biak bij ons heeft gevoegd, op de vleugel van de Catalina en begroet de bevolking met luide stem in hun eigen taal:"Korajamo-wado ebeo toda -merah merah meta - kontolulle mete" (Hallo jullie daarginds, daar in de heuvels - de controleur is terug). De Ekaris komen nu van heinde en verre toestromen om hem te begroeten! De Bruyn was kort voor de oorlog in de Pacific controleur BB op deze jonge bestuurspost aan de Wisselmeren geworden en koos ervoor op zijn post te blijven toen de Japanse troepen snel naderden en de laatste Nederlanders - meest missionarissen en zendelingen

NAAR DE WISSELMEREN IN CHN IRAAL-NIEUW-GUÏXFA

35

- op het laatste moment per amfibievliegtuig in veiligheid waren gebracht. Hij trok daarna maandenlang door het bergland achtervolgd door Japanners en levend tussen de bergpapua's die hem nog steeds op handen dragen. Hij is de welhaast legendarische hoofdfiguur van de NEFIS-missie "Oaktree" die tenslotte met een watervliegtuig werd opgepikt bij het veel oostelijker gelegen Vonkmeer. Hij gaf informatie door naar Australië en vertraagde door zijn actie ook de Japanse opmars langs de zuidkust. Deze gevaarlijke tocht is later door Anthony van Kampen in zijn boek "Jungle Pimpernel" met veel verve te boek gesteld. Onder de Ekaris die hem komen begroeten na onze landing, toont er één, druk gesticulerend, een flink litteken op zijn achterste. Tja verklaart de Bruyn ons, hij zegt: "Zie je dit litteken? Dat is een schampschot uit de oorlog en dat is eigenlijk jouw schuld. Want als jij niet gekomen was, dan waren de Japanners ook niet gekomen en dan had ik nu dit litteken niet!" Volkomen rechtlijnig geredeneerd! Maar, ging hij verder "Je bent toch wel een goeie vent en als je me nu een mooie stalen bijl geeft praten we nergens meer over." Een prachtig voorbeeld van neolithische zakelijkheid eigenlijk.

De Catalina is geland op het Panaimeer

We worden ontvangen door de controleur Meyer Ranneft Jr die ik als introductie een fles ouwe klare overhandig. Die fles heeft het ochtendgloren niet gehaald want er is zóveel te vertellen! Er staan rondom de bestuurspost verschillende gebouwtjes en er is kennelijk al enige ontwikkeling. Meyer Ranneft beheert de "bank", die bestaat uit een stevig vergrendelde stalen kist met kauri schelpen: het

3 6


wettige betaalmiddel Er zijn m de loop der jaren weliswaar wat schelpjes binnen gesmokkeld, maar die worden door de bevolking direct als vals geld herkend en slechts als klem geld of m het geheel met geaccepteerd Een aantal Ekaris heeft een baantje en is dus al opgenomen in het economische gebeuren Als wij binnen komen doet een jonge Ekan, gekleed m peniskoker, de vaat, zich af en toe krabbend met de frisse theedoek en ons met belangstelling opnemend De groep van allochtonen omvat, behalve de controleur, onder meer een landbouwingenieur met zijn vrouw, missionarissen, zendelingen en bijbelvertaalsters De controleur heeft het met gemakkelijk Hij moet met alleen de vrede handhaven bij de door hem bestuurde Ekaris en andere stammen maar ook mtermedieren bij de contacten met de westerse enclave en proberen binnen die groepen een leefbaar klimaat te handhaven De Ekaris begrijpen bij voorbeeld helemaal met waarom ze de slaapkamer van de landbouwer met in mogen Dat is raar en zelfs verdacht Ze zijn gewend vrijelijk door de opening van de hut bij iedereen binnen te stappen Gemeenschap met je vrouw heb je met thuis, want daar zit de hele familie s nachts bijeen rond een rokerig houtvuur Bovendien zou je dan happen naar lucht en je haast zeker branden aan het vuur Nee, dat gebeurt rustig overdag onder een afdakje m de tuinen Een ander probleem is dat de echtgenote van de landbouwman het met zo dolletjes vindt m het stenen tijdperk met haar man ze wil terug naar Nederland' De acute vraag is of de landbouwman zijn contract moet verbreken - met alle financiële gevolgen van dien - in de hoop dat het dan wel weer m orde zal komen met zijn vrouw, of alleen aan de meren blijven De jonge, nog ongehuwde Meyer Ranneft is de praatpaal en moet alles via de radio regelen, terwijl het hele eiland gretig meeluistert1 De Nederlandse missionarissen en de Amerikaanse zendelingen zien elkaar vaak ook niet erg staan De oude missionarissen, met lange baarden, leven in grote soberheid m bilikken hutjes en varen op de meren m kleine locale prauwtjes, dankbaar voor al wat de parochie m Nederland afschuift De Amerikaanse zendelingen echter wonen in een fraaie behuizing van gegolfd aluminium, beschikken over een vletje met buitenboordmotor en hebben zelfs een koetje laten invliegen uit Alkmaar Deze verschillen zijn op zichzelf al met zo bevorderlijk voor een goede onderlinge verstandhouding, maar het is vooral de professionele animositeit die problemen geeft Zo hebben de missionarissen als voorwaarde bij bekering gesteld dat de stamhoofden slechts een vrouw mogen aanhouden De zendelingen hebben zich soepeler opgesteld en laten deze voorwaarde pas voor de volgende generatie gelden De missionarissen ervaren dit echter als schieten onder hun duiven De Ekaris vragen de controleur om raad en hij moet bemiddelen Ook bij de keuze van de school zijn soortgelijke vragen "Vongjaar zijn de kinderen naar de school van de Amerikanen gegaan, zal ik ze dan dit jaar maar naar de missionarissen sturen7" De nuchtere, m kaki gestoken bijbelvertaalsters, goed in het vel en goed m de benen, geven geen problemen

NAAR DE WIS^F.I \1FREN IN CENTRAAL-N1EUW-GUINEA

37

Meyer Ranneft moet ook tussenbeide komen wanneer er vijandelijkheden uitbreken tussen de stammen. De stnjd speelt zich traditioneel af op een bepaald terrein waar de mannen elkaar dan met pijlen bestoken. De strijd wordt pas beëindigd wanneer aan beide zijden evenveel slachtoffers zijn gevallen. Als dit niet direct lukt, volgt een tweede, derde, etc. ronde. Kort voor onze komst is de controleur uitgerukt voor zo'n geval en meende de achterstaande partij tot staking van de strijd te hebben bewogen met de schenking van een varkentje en betaling van een aantal kaurischelpen. Na zijn terugkomst in Enarotali bleek echter dat het varkentje lekker was opgepeuzeld en de kaun schelpjes waren gebruikt om iemand m te huren om een man van de andere stam te doden zodat het toch weer in gelijkspel kon eindigen. Het werk van "kontolulle" (controleur) is niet eenvoudig, maar wel belangrijk en uiterst boeiend. Meyer Ranneft is een gedreven idealist. Enkele jaren later is hij met zijn hele gezin op thuisreis bij Biak neergestort. Geen koffie dus Door een misverstand zijn de vivres niet meegekomen: ze zullen pas arriveren met de vlucht waarmee ik weer naar Biak terugvlieg. Na een ontbijt van pap en koffie leef ik overdag in het veld daarom op ubiknollen met zout en overjarige noodrantsoenen van het Amerikaanse leger, de zogenaamde K-rations. We gaan te voet rond het meer en met een rubberbootje het meer op en over de rivieren. Vier peddelaars zorgen daarbij voor de voortbeweging. Twee ervan zijn middengewicht Ekaris maar de andere twee zijn van heel verschillend kaliber: een ukkie en een relatief forse bink. Eerst zit het ongelijke stel voorop, maar dat werkt niet: na één haal van de grootste staat de boot haaks op de rivier waarna het kleintje een heel aantal slagen nodig heeft om ons weer op koers te krijgen. Achterop gaat het wat beter, vooral wanneer ik door tellen het ritme probeer aan te geven.

38


Dat valt in de smaak: dan kennen zij ook nog wel een liedje. En dan gaat het van "Aweabu, aweabu'1 tot je er gek van wordt. Daarna volgt het tweede couplet •'Awiabo, awiabo", etc. Op een dag, vertelt een Papua-agent me dat we langs •'pater putih" komen, waarna ik visioenen krijg van sterke koffie bij de witte paters. Helaas is het een misverstand: wij gaan aan land bij een rivierterras met heel interessant wit zand (pasir putih), maar zonder pater en zonder koffie.

Het Panaimeer en Enawtali Overboordopmname NEFIS, 14/6/1942

NAAR DE WISSELMEREN IN CENTRAAL NIEUW GUINEA

39

En hoe nu verder na de steentijd? De bewoners rond de Wisselmeren zijn tussen 1937 en 1949, m twaalf jaar dus, uit de steentijd verplaatst naar de wereld van nu Dit plotselinge en soms heftige contact met de buitenwereld heeft op hen diepe indruk gemaakt en hun wereldbeeld totaal veranderd De bevolking is al het een en ander gewend, maar leeft voort op vrijwel dezelfde manier als voorheen Van de "vooruitgang' merken ze nog maar weinig In de nabijheid is later de grootste koperen goudmijn ter wereld gekomen, een technologisch hoogstandje diep m de rimboe De mijn speelt op de wereldmarkt een belangrijke rol en levert aanzienlijke bedragen op voor de staatskas Maar de bergpapuas hebben er eigenlijk nog maar nauwelijks van geprofiteerd In een NEFIS terremstudie van 1943 is vermeld dat jeje leven in de waagschaal stelt bij de pygmeeen door "phiïandermg with girls or women, killmg a domestic pig, stealmg from a native garden or displaying many cowne shells" Koper en goud worden nergens genoemd, want ertsen vallen natuurlijk helemaal buiten het denkraam van een stenentijdperker Maar hoe knoop je, m het kader van sociale en economische ontwikkeling, zo'n oude maatschappij aan de moderne tijd7 En hoe kan je de inkomsten van een mijn hierbij optimaal inzetten7 Vooralsnog betekenen de verscheidene, soms ruziënde maar goedwillende, mensen van zo'n kleine westerse enclave als Enarotali wellicht meer voor de vooruitgang van deze pygmeeen dan die ertsrijkdom De weg naar de wereld van morgen is moeizaam en vol sociale en ecologische problemen

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen AC airconditioning Damarboom bekende harsproducerende boomsoort Kaketoe/Kakatua Witle papagaaiensoort Scrapers grote voertuigen om grond Ie egaliseren Bihk gevlochten bamboe Klapper kokospalm en -nool Ubi soort wortelknol NNGPM Nederlands-Nieuw-Gumea Petroleum Maatschappij BB Binnenlands Bestuur Kontolulle Controleur BB KNAG Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap Pater putih witte pater (RK-orde), Pasir putih wit zand NEFIS Netherlands Forces Intelligence Service in WO-2 Ekans Pygmeeenstam rond de Wisselmeren (vroeger) ook wel Kepaukus genoemd Oaktree Acht maanden durende NEFIS-missie van Di Vic de Bruyn m Centrale Bergland m 1942 Jungle Pimpernel Bijnaam van Dr Vic de Bruyn m hel gelijknamige boek van Anthome van Kampen

4

Over bergen, bossen en mensen in de Molukken "Het is een Land vol schoone Rivieren en lommerryke Bosschen "

(FValentijn - "Beschrijving van Oost Indien", 1724)

Om een ver land en de bevolking die er woont echt te leren kennen moetje er met de benen op de grond doorheen met een duidelijk omschreven taak, die als vanzelf tot een verscheidenheid van interessante contacten leidt In grote delen van de wereld zijn de verbindingen nu zo verbeterd dat het reizen er veel gemakkelijker geworden is Ze zijn daardoor niet meer echt afgelegen en de bevolking ervan is vaak zo gemoderniseerd dat er, vooral m de steden, weinig meer te ontdekken valt De onderzoeksreizen uit mijn jonge jaren zijn van het oude stempel moeizaam maar fascinerend Het ging lopend en klauterend, met het kompas in de hand en vaak mijn pad kappend, in het bos, met kleine zeilboten of vlerkprauwen op zee, en in bootjes gemaakt van een uitgeholde boomstam of op bamboevlotten op de rivieren Het volgende verhaal geeft een beeld van een onderzoekstocht die ik in 1956 maakte m de Molukken Na een vliegtocht van Jakarta naar Manado (Mmahasa) gaat het per KPM-boot naar Ternate en vandaar naar Noord-Halmahera waar een boog van deels nog actieve vulkanen ons doel is "We" zijn Lt Didy Sukantono en Bachtm van het Geografisch Instituut, en Basn en Sutoro die beiden ook geografie studeren aan de Gadjah Mada Universiteit Aansluitend gaan we verder naar de Zuid-Molukken (Banda, Ara- en Kei eilanden, Tammbar), waar Sgt Setyo Kasnan de plaats van Basn inneemt Een krokodillenvijver op Ternate De tocht begint op Ternate waar we de vulkaan waaruit het eiland bestaat, de Piek van Ternate, bestuderen en vooral de gevaren daarvan bij een eventuele eruptie Het topgebied hebben we al bekeken evenals de oude lavastromen m het noorden en het diepe naar het oosten afdalende ravijn, de 'Baranco", die een bedreiging zou kunnen zijn voor het stadje Ternate Vandaag is ons doel het aan de zuidoostkust gelegen kratermeertje Laguna, waarvan we ook de diepte willen meten De Portugezen hebben, m de zestiende eeuw, getracht hier een haventje te maken We vinden slechts twee wrakke minuscule prauwtjes aan de oever, waar we - na enige aarzeling mede door de aanwezigheid van krokodillen - instappen Basn en ik pakken de grootste ervan, gewapend met schietlood en een kompas om de positie te bepalen Didy volgt m de andere prauw, gewapend met een karabijn Twee anderen kijken toe vanaf de kant Eerst varen we traag door een zone waterplanten, maar m het open water daarbuiten gaan

42

ZWERFTOCHT DOOR EEN WERHLD IN BEWEGING

we direct kopje onder! We liggen in het water naast de omgekeerde prauw: weg schietlood. We trachten zwemmend de kant te bereiken maar de waterplanten slingeren zich om onze benen en het lukt niet. Sutoro heeft inmiddels een derde prauw gevonden en roeit naar ons toe. Na een halfuurtje bereiken we tenslotte de kant, hij roeiend en wij, ons vasthoudend aan de vlerken, zwemmend met de beenslag. Didy houdt intussen de krokodillen in de gaten met zijn karabijn. Wij besluiten ons avontuur bij het meer voor die dag te laten voor wat het is en 's avonds naar de Pasar Malam in het stadje te gaan. Zodra ik echter betaal met mijn kletsnatte papiergeld vallen we door de mand: "Oh dat zijn die lui die in de Laguna zijn gevallen." Het gebeuren is mond-op-mond het eiland overgegaan en we zijn direct helemaal geaccepteerd en opgenomen in de eilandgemeenschap.

Ons vlerhprauwtje (r) in de kleine baai T tussen de layastromen van de luchtfoto (V)

De oversteek naar Halmahera Ons plan de oversteek van Ternate naar Jailolo op de noordwestkust van Halmahera met een motorboot te maken gaat in rook op. Het is onmogelijk de drie noodzakelijke ingrediënten, een boot, dieselolie en de bemanning bijeen te krijgen. Soms is er een boot met bemanning maar geen diesel, dan weer zijn boot en dieselolie voorhanden maar geen bemanning ofwel er is bemanning en diesel maar geen boot. We besluiten daarom een flinke zeilprauw te huren en varen daarmee op zekere dag rond het middaguur uit bij een lekker briesje, dat echter spoedig verdwijnt. We dobberen wat met de stroom mee zonder voortgang te maken, waarbij onze positie onduidelijk wordt. Pas tegen de avond steekt de wind weer op en gelukkig uit een gunstige richting. Het is een maanloze avond en de "captain" is wat onrustig vanwege enkele hier gelegen koraalriffen. En ja hoor: rond kwart voor acht een schok, een geweldig gekraak en geknars en we zitten muurvast. Ik hoop dat de prauw het houdt, maar ben pas gerust als ik in de

OVER BERGEN, BOSSEN EN MENSEN IX DE MOLUKKEN

43

44


nabijheid een klem buitje koraalzand ontdek Mocht de boot bezwijken dan kunnen we daar onze spullen opslaan en bijeen binden Drinkwater voor koffie en om rijst te koken is niet aan boord Geen eten die avond dus "sudah " De volgende ochtend komen we moeizaam los bij hoogwater en weldra arriveren we m Jaüolo Van daar stuur ik direct de helft van onze fourage per zeilprauw naar Ibu, een kampong verder noordwaarts waardoor ik met minder dragers kan volstaan Trancedansen in een adathuis We gaan te voet tussen de vulkaanhellmgen naar Idamdehe en verder naar Susupu In het achterland van Susupu zijn nog een paar dorpen waar noch de islam noch het christendom is doorgedrongen Daar maken we die avond de zogenaamde Walengfeesten mee die jaarlijks kort na de oogst gevierd worden Het aantal feestdagen wordt bepaald door het aantal pitten in een daartoe opgesneden jeruk Bij het feest staat de verering van de voorouders centraal, waarmee door trancedansen m het adathuis contact wordt gezocht Er dansen steeds een of meer mannen of vrouwen, maar nooit gemengd Aspirant dansers nemen plaats in een hoek waar een oude vrouw een papje van zout, gember, peper etc op hun ogen legt, waar citroen over wordt uitgeknepen De gehuwden zitten rond de dansvloer en een 10-15 mannen slaan de üfa's Ook zijn er twee heel grote trommels, zo'n 50 cm in doorsnee en 4-5 meter lang, die met stokken worden bewerkt Het is een opzwepend ritme en de dansers schokken van de pijn De "jim" neemt dan bezit van hun lichaam Ze krijgen een rode doek om en het ritme van de tifas verandert Het is een obsederend, indrukwekkend gebeuren, mede door het tromgeroffel datje als het ware opslokt De dans eindigt met onntmische schokbewegingen die het contact met de "jini" betekenen De dansers gaan dan, al dan met geholpen door de omstanders, naar hun plaats terug en anderen nemen hun rol over Het dansen gaat door tot m de vroege ochtend Tezelfdertijd ontmoeten de jongeren van het dorp en uit de omringende dorpen elkaar achter het adathuis waar bij deze gelegenheid een soort "vrijmarkt" is Het meest opmerkelijke vind ik nog dat er een oude vrouw rondgaat met een grote theepot en een beduimeld glas om de dorst te lessen, maar, denk ik, ook om een oogje in het zeil te houden Ze praat met de timide jongsten en weet precies wat er omgaat In deze Walengtijd gaat de dorpsjeugd van de ene kampong naar de andere tot overal het feest voorbij is Degenen die voor het eerst m trance raakten, de "munts", worden de dag na het feest ritueel in zee gereinigd Dal zien we de volgende ochtend gebeuren aan het strand van Susupu Een kleurrijke optocht trekt naar zee, met voorop het adathoofd, de voorganger bij de dansen, die een traditioneel, fraai bewerkt "Cakalele"schild in de hand heeft Daarachter volgt een stoet van m fraai adatkostuum gestoken dorpelingen die op tifas en gongs slaan Ook manden met sinh worden meegedragen

OVER BERGEN BOSSEN HN MENSEN IN DEMOLUKKEN

45

Trancedanseres bij Walengfeest in Woratworal

En nu klimmend de beboste bergen in We moeten echter weer verder en peddelen met een paar vlerkprauwtjes noordwaarts langs de kust naar de kampong Peot vanwaar we enkele vulkanen, waaronder de Sahucaldera, willen onderzoeken. Op de luchtfoto's heb ik een tot nu toe onbekende grote caldera gezien, gevuld met een gestold lavameer. Die is ons eerste doel. Oerbos bedekt overal de hellingen en alleen met het kompas m de hand blijven we op koers. De gids die we inhuurden blijkt totaal onbekend met het terrein en hij heeft geen idee waar we heen moeten! Al gauw moeten we ons met kapmessen een pad door het bos banen, ''nntissen" heet dat. De regentijd is al begonnen en we lopen bijna steeds in mist en wolken, kletsnat door de talrijke zware tropische regenbuien. De eerste avond staan de dragers raar te kijken hoe we bivak maken: het zijn echte kustmensen die op zee beter thuis zijn dan in het bos. De volgende ochtend klimmen we door naar een zadel m de bergkam en buigen dan noordwaarts af ten westen van een markante top. Het regent de hele middag, wat erg hinderlijk is omdat we na deze bergpas tal van steile ravijnen, met modderige wanden, moeten kruisen. De dragers hebben de grootste moeite. We maken omstreeks vijf uur bivak op een steile helling. Het is daarbij zaak uit de buurt van grote bomen te blijven: de regen heeft de bodem

46


tot pap gemaakt en als een, veelal halfrotte boom in de bergwind omvalt, sleurt hij door de lianen de kleinere bomen eromheen mee m zijn val Je kunt dat alles beter met op je dak krijgen en als het hoger op de helling gebeurt, krijg je met naar beneden schuivende boomstammen te maken en kan je ook je matjes wel oprollen Goed uitkijken dus waar je bivakkeert1 We vinden een goed plekje en bouwen een juweel van een pondok Evenwijdig aan de helling wordt op circa % meter hoogte een boom horizontaal gesteld tussen twee kruiselings geplaatste korte stammen Loodrecht hierop leggen we boomstammetjes die met het andere einde tegen de helling steunen Hierop leggen we een laag bladeren en daarop onze "tikar" Over dit geheel wordt een aantal stammetjes scheefgesteld waarna een zeil van stevig plastic ons dak voltooit Een bladerdak is een andere optie, maar bij zware regen is plastic te prefereren Een tent is waardeloos hier er is meest geen horizontaal plekje om hem op te zetten en 's morgens moet je dan je kletsnatte tent meeslepen De ravijnen voeren nu, in de regentijd, allemaal — redelijk helder - water en we hebben dus geen probleem met rijst koken en koffiezetten We besluiten 's ochtends onze barang m de pondok achter te laten want ik hoop spoedig ons doel, de calderarand, te bereiken De steile klim kost ons echter veel tijd en als we naar mijn gevoel op de calderarand zijn aangekomen zien we door nevel en bebossing helemaal mets Ik besluit door te klimmen naar het hoogste punt van de rand Basn gaat met enkele dragers terug om ons bivak te verplaatsen naar hier want ik voorzie dat een extra overnachting nodig is om ons doel te bereiken Van de top zien we nog steeds niets, alleen maar wolken en bos Dat is hinderlijk omdat ik enkele kompaspeilmgen wil nemen om onze positie te bepalen voordat we een bepaalde sector van de wand openkappen Daarna moet zich dan het gewenste uitzicht op de calderabodem ontrollen Gelukkig wordt het even helder en krijgen we een paar bergtoppen nabij Jailolo in het vizier we zitten precies op het goede punt' Nu kappen dus Dat is een hele techniek de dragers beginnen - van beneden naar boven werkend - alle bomen 3/4 door te hakken zodat ze allemaal op vallen staan Vervolgens wordt een zware boom daarboven helemaal omgehakt zodat hij m zijn val alle lager op de helling staande bomen meesleept Lukt dat met de eerste keer dan komt het gevaarlijke werk van verder kappen onder de al bijna omvallende bomen De kappers moeten dan ijlings wegkruipen voor de zaak omlaag komt Het kost uren en we zijn laat in de middag nog niet gereed zodat we besluiten het voor die dag voor gezien te houden De volgende morgen vroeg gaan we door en er wordt gekapt bij het leven om gereed te zijn voor de wolken weer komen opzetten Het lukt' De bomen vallen tenslotte in onbestemde diepte en we horen ze vele seconden later met een ver en dof gedreun op de calderabodem neerstorten Afdalen van de calderawand (minstens 65°) is onmogelijk van wortel tot wortel omlaag zakkend krijg je geen grond onder je voeten We doen metingen en lokaliseren solfataren

OVER BERGEN BOSSEN EN MENSEN IN DE MOLUKKEN

47

Een trouwfeestje... Terug m Peot vinden we een stevige vlerkprauw die ons naar de noordelijker gelegen kampong Sasur brengt Van daar willen we, na enkele kleinere tochten, de doorsteek naar Baru maken via het Ranaumeer en het kleme dorpje Tagosir (Tosoa) m het binnenland Het bevreemd ons dat er bij onze nadering niemand naar het strand komt rennen, zoals gebruikelijk We wachten op een flinke golf, op de top waarvan we pijlsnel op de kust af gaan Daar aangekomen trekken we de prauw hoger op het strand en gaan op verkenning m het dorp Muziek en druk gepraat dringt tot ons door en de stilte op het strand is al gauw duidelijk Er is een trouwfeestje aan de gang en iedereen zit aan grote schragentafels voor een van de huizen Tegen de dakgoot staan vele meterslange, dikke bamboekokers, gevuld met "tuak", ook wel "sago air' genoemd We worden prompt uitgenodigd mee te feesten De tafels zijn gedekt met pisangblad waarop boiden staan waarvan je geacht wordt te eten Door toedoen van de palm wijn eet men echter even hard naast de borden Er ligt overal rijst waar hier en daar een vis of schaaldier uitsteekt, als een rif uit de zee De palmwijn wordt gedronken uit enorme kommen van haast een liter inhoud Gelukkig is het alcoholgehalte met hoog, want er wordt van je verwacht datje de kom m hooguit twee teugen leegdrinkt Deze wordt daarna direct weer gevuld uit een bamboekoker die door twee mannen wordt gedragen Enkelen spreken wat Nederlands "Ach met zo dan pappie (als ik te wemig drink), een keer is te veel, mag wel twee" Intussen is er muziek, dromerige Ambonese liedjes, gitaarspel, etc Een paar meisjes gaan de "ronggeng" dansen m een krmg om ons heen Ze weten van geen ophouden en ontsnappen uit de krmg is onmogelijk Tenslotte beduiden een paar omstanders dat we, volgens plaatselijk gebruik, wat kleingeld m de lucht moeten gooien De meisjes storten zich daarop en de show is voorbij We strompelen moeizaam m de richting van het ons toegewezen gastenhuis, waar het echter snikheet blijkt te zijn Mede door de tuak is het onmogelijk er te slapen Tenslotte spreid ik mijn slaapmatje uit op het kraakheldere zand van de dorpsstraat ervoor Dank zij een koel zeebriesje slaap ik daar, m T-shirt en sarong, tot de volgende morgen Wanneer ik met een forse koppijn ontwaak, bevind ik me temidden van een schare kwetterende en schaterende dorpsjochies, die een krmg om mij heen vormen Rondom de anderen is er hetzelfde tafereel Klimmen zal ons met meevallen vandaag, maar we hebben wel veel goodwill gekregen door mee te doen Er is dan ook geen enkel probleem bij het werven van dragers iedereen wil mee1 Het worden er elf in totaal

Diep in het bos Als alles mee zit wordt het een tocht van vier dagen, maar ik neem voor alle zekerheid proviand voor zes dagen mee De rest stuur ik naar Baru met Bachtin, m de wandeling bacterie genoemd, wiens voeten door blaren geteisterd zijn Een vrij oude man is onze gids Hij heeft de tocht al eens gemaakt, naar later

48


blijkt 15 jaar geleden Hij is direct de weg kwijt en na een verkeerde afdaling zitten we drie uur 's middags vast m een nauw dal Het stortregent en het lijkt wel avond We zetten onze barang op een iets hoger en vlakker plekje en maken, druipnat, bivak Het wordt kappen en kompaswerk voor de rest van de tocht De volgende dag bereiken we het Ranaumeer waar we wegens onophoudelijke stortregens bivakkeren m een bestaand jagersbivak dat we wat opknappen Onder het afdakje hangen, volgens lokaal gebruik, een paar hertenpoten en iets verderop staat een grote ronde hoepel op drie palen waarop de hertenhuiden worden gespannen Hout ligt kurkdroog m de pondok en schoon water vinden we m bamboekokers die zodanig tegen een boom zijn geplaatst dat het regenwater erin loopt Alles heel slim opgezet In de hut treffen we ook een paar oude Chinese borden aan, die hier wel meer schijnen voor te komen Later kan ik er in Tosoa twee bemachtigen De volgende morgen is het stralend weer en kunnen we het kratermeer en de solfataren bekijken Zelfs de kaketoes en papegaaien hebben er weer schik m en krijsen de boel bij elkaar In de namiddag gaan we langs de oostoever van het meer verder en klimmen vervolgens naar de noord- oostelijke calderarand in de nabijheid waarvan we bivakkeren De volgende dag lopen we verder noordwaarts, vanaf 12 uur m de stromende regen Alles is nat de kleren, de kaarten m de kaarten tassen (tot pap1), etc Er staat zelfs water in een van de kompassen Nabij het bivak vinden we het nest van een Maleo Dit loophoen (Megapodius jreyanei) bouwt een bijna drie meter hoge heuvel van aarde, takjes en bladeren met een middellijn van wel zes meter Generaties mannetjes hebben er aan gewerkt Vreemde beesten het zijn kneltjes, maar de hennen leggen vier a vijf eieren van elk 10-11 cm lengte, die door de mannetjes in de heuvel worden begraven Daarmee is de kous af voor het ouderpaar en de kuikentjes kruipen na verloop van tij d uit de heuvel De clou voor de liefhebbers is om door voorzichtig prikken met een stok het zachte stuk in de heuvel te vinden waar pas is gegraven en dan met de handen de eieren op te sporen We hebben echter geen geluk de eieren zijn al uitgekomen Later hebben we er wel gegeten, erg smakelijk Door alle tegenslagen zijn we veel minder snel opgeschoten dan voorzien en zo komt de avond dat we ons laatste proviand opeten en de volgende ochtend na alleen een kop zwarte koffie "tubruk' op pad gaan We moeten nu echt Tosoa bereiken of, als we dat door onze onzekere positie missen, m elk geval goed opletten met het pad te missen dat vandaar naar de kust voert We zitten volgens de barometei op 650 m hoogte in een bamboebos zonder enig uitzicht Radioverbinding bestaat niet en zou ons ook weinig gebaat hebben we zijn als een speld m een hooiberg en tijdig proviand krijgen is volslagen onmogelijk' Ik houd een ONO-koers aan en tot onze vreugde komen we weldra op een vrij goed pad We passeren een verlaten pondok van jagers die, zoals blijkt uit hondengeblaf, ergens m de buurt moeten zijn De bevolking gebruikt voor de jacht meest strikken, spiesen en kapmessen, maar hier blijken ook landmijnen m de mode te zijn die op varkens- en hertenpaden worden gelegd Het zijn


49

overblijfselen uit WO-2, toen er m Halmahera rond de Kaubaai tal van Japanse bases, vliegveldjes en troepenconcentraties waren en de Amerikaanse troepen op het veroverde nabijgelegen Morotai gelegerd waren In elk geval is het voor ons oppassen geblazen We bereiken de eerste ladangs en dan Tosoa, waar we rijst en een paar kippen kopen, genoeg om die avond te eten De volgende dag bereiken we na een lange mars de kust bij Baru Onderweg ontmoeten we een oude man die Indonesisch spreekt met een duidelijke Portugese "tik" woorden zoals "smjor" (mijnheer) en "sombar" (schaduw) moeten hier eeuwen geleden door de Portugezen zijn gebracht Bachtin begroet ons m het dorp, genezen van zijn blaren en al zeer bedreven m het gitaarspel Die avond moeten we het dorp vermaken door ons goed te laten bekijken, samen Ambonese liedjes te zingen, sigaretten en thee te laten rondgaan, etc 's Morgens moet ik nog naar een ernstig zieke man gaan kijken die door de artsen m Ternate blijkbaar is opgegeven en naar huis gestuurd Hij is vel-over-been en denkelijk half-Arabier De hoop is nu op mij gevestigd er wordt een reddende injectie verwacht Het helpt niet als ik zeg dat ik doctor en geen dokter ben, mets van blindedarmen en dergelijke weet maar alleen van zieke stenen Er wordt een geit geboden en tenslotte nog een kip erbij, maar ik kan die man natuurlijk met zo maar een of andere injectie geven Na twee uren neemt men genoegen met het verhaal dat ik de goede spuit niet bij me heb, waarna ik een paar onschuldige pilletjes achterlaat Tot verdriet van de dragers is er dus geen geit en ik ben uit de gratie Ik betaal ze uit en geef ze wat extra zodat ze tenslotte toch vrolijk per prauw teruggaan naar huis

Beklimming van de Gamkonora De volgende dag peddelen we met een paar vlerkprauwen verder noordwaarts langs de kust naar de kampong Gamsungi vanwaar we de actieve vulkaan Gamkonora beklimmen Die is met erg hoog (1700 m) maar wel interessant, omdat de eruptiepunten langs een spleet zijn gerangschikt We bivakkeren net boven de bosgrens, vanwege de koude wind in de luwte van wat alang-alang gras We genieten van een schitterend uitzicht en zien de zon m zee zakken Er heerst volledige stilte en duizenden sterren flonkeren aan de maanloze hemel Onvergetelijk We zijn voor zonsondergang nog even gaan kijken of er wellicht vloeibare lava m de krater te zien is dat zou natuurlijk mooie nachtopnamen geven Maar er is alleen veel rook en zwaveldamp zodat we rustig tot de ochtend kunnen wachten We maken een flink houtvuur om warm te blijven, eten rijst met vlees en vis, drinken grote mokken dampende zwarte koffie en zelfs chocolademelk' Daarna zitten we rond het vuur, praten wat of staren alleen maar zwijgend m de vlammen In de vroege ochtend ligt heel Noord-Halmahera aan onze voeten, van Tidore tot Morotai Het is heerlijk klauteren tussen de kale rotsen boven de bosgrens ben ik toch eigenlijk pas echt m mijn element We blijven de hele ochtend m het kratergebied en eten wat m een uitgewerkt deel van de eruptiespleet, waar wat regenwater is blijven staan Daarna dalen we weer af naar Gamsungi Tegen zonsondergang gaan we per vlerkprauw door naar Ibu, een kleine bestuurspost waar we onze vooruitgestuurde vivres zullen vinden Om negen uur 's avonds

50


liggen we voor Ibu en roepen de bevolking, die ons snel tegemoet komt met olielampen en zaklantaarns om ons te helpen de zwaarbeladen prauw veilig door de branding te loodsen Zo glijden we met flinke snelheid op een net met overslaande golf naar de kust We lossen de barang en gaan naar de bestuurspost verder landinwaarts, waar we kennismaken met de sangaji (ass wedana) Hij verwelkomt ons met een vorstelijk maal dat ijlings tevoorschijn wordt getoverd Rond middernacht zijn we geïnstalleerd m een comfortabele woning We blijven hier een aantal dagen om de omgeving te verkennen, waaronder de Ibuvulkaan en enkele kratermeertjes Een hachelijk avontuur op zee Aanvankelijk had ik over land verder noordwaarts willen trekken, maar omdat het traject voor ons niet zo interessant is besluiten we over zee naar Kedi te gaan De westmoessonwind komt die nacht echter met kracht doorzetten en dat belooft met veel goeds We overwegen uitstel, maar dan kunnen we net zo goed gaan lopen en ook moet ik zorgen niet de KPM'er te missen in Tobelo, die ons naar Ternate terug moet brengen en vandaar via Banda naar de Kei- en Aru eilanden Hij gaat maar eens m de twee maanden Als we hem missen moeten we helemaal per prauw door de Kau baai, oversteken naar Ternate en daar een motorboot of grote zeilprauw zien te vinden voor de rest van de tocht We zoeken de twee beste prauwen uit en besluiten eerst een "proefvaart" te maken Sutoro en ik gaan m de ene (vlerk)prauw de branding door Schitterend gaat het met en we gaan snel terug om nog wat verbeteringen aan te brengen Als de jeugdige bemanning ziet dat we willen gaan, zeggen ze vol brame best te durven Ze willen met voor ons onderdoen We vertrekken tenslotte, nagekeken door de hele kampong, het team in de ene prauw - zonder vlerken - en de barang diep gestouwd m de vlerkprauw We komen goed door de branding en hijsen een zeiltje Als een peil uit een boog schieten we scheef voor de wind door het water De prauw is als een duikelaar en links en rechts slaan de golven over We komen bij een rotskust en krijgen daar een rare teruggekaatste golfslag die de zaak nog beroerder maakt De vlerkprauw achter ons moet na een half uur het zeil strijken, en verdwijnt uit het gezicht Ze hebben problemen, dat is duidelijk, maar wij kunnen met keren en hebben genoeg werk met onszelf We hozen voortdurend met als hoosvat een fraaie schelp Bachtin is zeeziek en zit dunnetjes laag m de prauw, brakend tussen zijn kmeen door Didy, hoger gezeten, is ook zeeziek en vomeert over stuurboord Voorin ligt Basn die, volledig uitgeteld, nog slechts geelgroen gal produceert Alleen Sutoro en ik blijven m bedrijf Na vijf en half uur bereiken we een klem eilandje, Pulau Masidua, waar we aan de lij zijde een strandje kunnen bereiken We eten wat rijst en krijgen van de bewoners van het enige huisje op het eilandje een paar pisangs De vlerkprauw is nog steeds buiten zicht Wij zijn nu al bij de ingang van de Lolodabaai en hebben het ergste gehad Zonder verdere problemen bereiken we Kedi waar we overnachten De vlerkprauw arnveert die avond niet meer en ik ben erg ongerust Maar de bemanning is vol goede moed, en inderdaad


5 1

komt de volgende ochtend de prauw eindelijk m zicht De vlerken zijn kort na vertrek kapotgeslagen en er is ijlings een goed heenkomen gezocht op een klem strandje langs de meest rotsachtige kust Daar is bamboe gevonden voor nieuwe vlerken Ook deze zijn na korte tijd echter afgebroken zodat wederom de kust moest worden werd opgezocht Vlerken zijn ideaal bij rustig weer, maar bij ruwe zee een pure wanhoop In de avondluwte hebben ze weer zee gekozen en zo zijn ze eindelijk heelhuids hier aangekomen, lot opluchting van ons allemaal Als iedereen weer op zijn verhaal is gekomen gaan we te voet van Kedi naar de bovenloop van de Ciabo Daar wordt bamboe gekapt, waarvan perfecte vlotten worden gebouwd Een kleme, droge, verhoging om op te zitten en daarachter een pakket barang om tegen te leunen Heel rustig drijven we stroomafwaarts, genietend van de prachtige natuur en van de koffie die we met behulp van een primus bereiden We stoppen alleen bij zand- en gnndbanken om te eten of te overnachten Na een paar dagen leggen we aan bij de monding van de rivier en lopen vandaar naar Galela We ronden ons onderzoek af met een bezoek aan enkele kleine vulkaankegeltjes en meertjes die nauw met het vulkanisme samenhangen Net als we naar Tobelo willen gaan om de KPMer te halen, verschijnt er een door het leger gecharterd bootje op de rede dat ons spoorslags naar Ternate brengt en vandaar naar Ambon Vooral de passage tussen Buru en Seram en het binnenvaren van de baai van Ambon maken veel indruk op me Met een zeilprauw in de Aru-archipel We hebben weer enorm geluk we halen m Ambon, na fourageren, precies de "Karossa" van de KPM Hiermee varen we via Banda, bekend om zijn "perkemers", Tammbar en enkele andere eilanden naar de ten zuiden van NieuwGumea gelegen vrij vlakke en lage Aru-eilanden, die door smalle, bochtige zeestraten (zgn "sungi's") van elkaar zijn gescheiden Wij gaan van boord m het verstilde hoofdplaatsje Dobo waar de militaire commandant voor ons een flinke zeilprauw chartert die door de Japanse parelduikers wordt gebruikt Deze komen sinds lange tijd m deze contreien maar mogen alleen in Dobo aan land De onderhandelingen lopen vrij onprettig en de baas kijkt met vrolijk Maar hij kan met anders als hij weigert wordt zijn boot gevorderd Ik kan me echter met mengen in deze locale verhoudingen en we hebben de boot echt nodig1 Er komt tenslotte toch een redelijke overeenkomst tot stand en dan kunnen we vertrekken, het grote vierkante zeil van pandanblad klapperend m de wind en een forse, pikzwarte Aru-eilander aan het roer Een buitenboordmotor is een belangrijk attribuut De bevolking heeft hier een sterke Papuatrekken, maar is ook flmk gemengd met Maleise elementen Totaal anders echter dan de Alfuren van de Noord-Molukken die wat fijnere trekken hebben Er wonen ongeveer 36 000 mensen op de Aru eilanden, die samen vijftien talen spreken Naast de Japanse parelduikers zijn Chinezen de enige buitenlanders Zij runnen allemaal een winkeltje, maar zijn vooral doende met het sjacheren m parels, opgezet-

52


te paradijsvogels, tanden van zeekoeien - waar sigarettenpijpjes van worden gemaakt - en andere merkwaardigheden. Geen vetpot lijkt me. De gronden zijn arm. en doorlatend, waardoor de landbouw niet veel voorstelt en de vegetatie meest savanneachtig is. Maar de zee levert veel op.

Het zeil van palmblad is wat sleets maar de roagangei houdt goed koers (Am eilanden)

Didy houdt van lekker koken en we laten dan ook een spoor van geslachte kippen achter. Maar het zijn allemaal vliegvlugge krieltjes en daardoor moeilijk te vangen. Kasnan schiet er eentje met zijn karabijn, maar het beestje is daardoor zo geruïneerd dat het alleen nog goed is voor de soep. Beter gaat het wanneer onze jongste Papuahelpers ze gaan pijlen, bij Eresm aan de Sungi Maikoor We zien de silhouetten van die jonge knaapjes tegen de avondhemel, jagend met pijl en boog vanaf kamponghmsjes of vanuit klapperbomen. Ze schieten fantastisch zuiver en hebben zelf reuze gein. De kippen zijn redelijk heel gebleven bij dit alles, alleen zijn het er meer dan ik besteld heb. Maar ach, ik betaal het dorpshoofd wat meer en we zetten na de maaltijd de riem een gaatje ruimer! Een andere keer graven we schildpadeieren uit op een koraaleilandje en bereiden daarmee ons maal. Vreemde gedeukte pingpongballen lijken het en de smaak is niet om over naar huis te schrijven. We doen nog de nodige interessante waarnemingen terwijl enkele oude (Portugese?) forten en talrijke Javaanse gamelan-gongs oude handelscontacten illustreren. Zo bereiken we ons einddoel, de kampong Lorang aan de Sungi Workai waar we volgens afspraak zullen w orden opgehaald door een klem patrouillebootje van de politie, een zogenaamde Hieeinesboot. Die komt even langs, maar de bemanning vertelt dat ze nog enkele

OVER BERCiEN BOSSEN EN MENSEN IN DE MOLUKKEN

53

dringende besognes hebben en over een paar dagen terug komen. Dan blijken de besognes jachtpartijen geweest te zijn, getuige de geslachte herten en wilde zwijnen die we aan boord vinden. Er leven op Aru meer herten dan mensen volgens de verhalen! Naar het opgeheven koraalrif van Klein Kei We boffen weer, want we kunnen met het bootje direct verder naar ons volgende doel: de Kei- eilanden. Het vertrek is laat in de middag en de overtocht duurt de hele nacht. En wat een nacht. De westmoesson blaast op stormkracht en de zee is ruw met een gemene korte golfslag. De boot is kort en slaat bij iedere golf plat met de bek op het water. Vervolgens komt de schroef brullend boven het water uit. Door de zware - met zeildoek toegedekte - mitrailleurs hoog boven bak- en stuurboord gaat het bootje te keer als een duikelaar. In de kajuit hondsberoerd geworden, zoek ik aan dek frisse lucht, daarbij soms kniediep m het water staand door overslaande golven en totaal doorweekt door het stuifwater. Aan dek kan ik ook direct de visjes voeren wanneer mijn maag het begeeft. Maar frisse lucht is er nauwelijks: aan lijnen opgehangen stukjes spek verspreiden zon weee geur dat ik weldra niks meer heb voor de visj es. Jammer voor ze. De volgende morgen stappen we geradbraakt aan wal bij Tual, het hoofdplaatsje van Klein Kei. We rammelen nu van de honger en vragen, omdat er geen enkele warong is, in een Chinese toko of er wat te eten is. De eigenaar bekijkt ons, begrijpt alles en zet in een ommezien een stevig maal voor ons neer waarna we weer min of meer mens zijn. Van betaling wil hij niet horen. Geweldig!

Opgehexen koraalrif \an Klein Kei met prehistorische rotstekeningen en skeletresten

54


Iedereen is erg behulpzaam maar het duurt enige tij d voor we onderdak krijgen We zijn doodmoe en vallen in slaap bij het plaatselijke bestuur Wanneer we na enkele uren ontwaken is ons een leegstaand huis toegewezen waar bedden zijn gebracht en een bediende gereed staat Het kan met mooier' Nu snel de plannen uitwerken en hulp zoeken bij de realisatie ervan In tegenstelling tot het smalle, bergachtige eiland Groot Kei, waar ik eerder een doorsteek maakte, bestaat Klem Kei vrijwel geheel uit een opgeheven koraalrif Het is vlak tot zwakglooiend, trapsgewijs opgebouwd terrein, waar de Japanners een paar ruwe, voor auto's geschikte, wegen hebben aangelegd om de door hen aangelegde vliegveldjes te bereiken De bodem is doorlatend en bedekt met struikvegetatie We krijgen een truck ter beschikking van het bestuur en 50 liter benzine van de missiepost De truck blijkt helaas erg onzumig hij loopt 1 op IW We beginnen met de meest afgelegen delen van het eiland, maar hebben op geen stukken na genoeg benzine ofschoon we lange stukken freewheelen Op een dag staan we droog en vinden alleen maar petroleum bij een klem werkplaatsje in de bush Daar gaat het ook wel mee zegt de lokale technicus, mits je start met een beetje benzine en de weg vlak is, want de trekkracht is miniem De motor wordt er nogal smerig van en zwarte wolken komen uit de uitlaatpijp Niet zo best voor de kar lijkt het We gebruiken op kleinere trajecten nu ook geleende, pas gearriveerde fietsen, die haastig voor ons m elkaar zijn gezet Bij een afdaling van de rand van een koraalterras schiet mijn stuur ineens los en val ik plat op de puntige, daar door oplossing ontstane karren Met de Imker broekspijp aan flarden en het linkerbeen vol pleisters fiets ik verder Echt lekker gaat het de eerste week daarna met1 Het leven op Kei, vroeger en nu Op tweede kerstdag bekijken we de opgeheven abrasiemssen van een verticaal klif langs de kust Er zijn daar ook prehistorische rotstekeningen en schedels van voorouders uit lang vervlogen tijden Een vrij jonge, doch goed doorvoede pastoor van Langgur, de centrale missiepost van de ZO-Molukken, is hierm erg geïnteresseerd en gaat met ons mee Met een bamboeladder klimmen we naar de derde abrasieholte van beneden af gerekend, die zich op 7-8 meter hoogte bevindt, en bekijken daar een grot De pastoor wordt met vereende krachten opgehesen en vervolgens na een langdurige en moeizame afdaling weer op 0 meter NAP afgeleverd Wij gaan nog enige tijd door met dit geveltoensme, waarbij we afwisselend twee ladders gebruiken Me in alle bochten wringend maak ik enkele foto's, waarbij de ladder door de anderen m balans wordt gehouden De pastoor vertoeft intussen op lagere niveaus en geeft van daaruit advies over de volgende te nemen gevelstappen Een interessante dag Op de rifvlakte beneden ons is een jongen bezig vissen te vangen met de speer Hij is vergezeld van een jochie dat de vangst aan een touwtje meedraagt en een meisje dat ook een speertje hanteert En dit alles speelt zich af onder de alziende oogkassen van de voorouders die het in hun levensdagen net zo gedaan zullen hebben


55

Een paar dagen later laat de pastoor me de leprozene van Langgur zien, die geleid wordt door de missiezuster Tarcisius Ze werkt al 28 jaar bij de missie waarvan 19 jaar in deze leprozene Toen de Japanse strijdkrachten het eiland 14 jaar geleden bezetten zijn de missionarissen onmiddellijk gefusilleerd, alleen de zusters werden gespaard De Japanners waren doodsbang voor lepra en hebben de leprozene met de grond gelijkgemaakt Wat er met de patiënten precies is gebeurd heb ik maar met gevraagd Zuster Tarcisius, die dit alles meemaakte, gaat helemaal op m haar werk en vertelt enthousiast over de herbouw en de - tegenwoordig gelukkig vrij talrijke - genezingen In haar vrije tijd verzamelt ze vlinders en koralen, onder andere voor het museum in Bogor Fantastisch die nog steeds vitale en gedreven zuster Tarcisius petje af' Wat een geestkracht en idealisme, ontleend aan haar droom, haar geloof, haar "waarheid" Ik krijg een stuk koraal van haar en het verzoek vlinders mee te nemen voor Bogor Op oudej aarsdag gaan we weer aan boord van de "Karossa", die ons via Larat, Babar en Kisar weer naar Banda zal brengen en vandaar naar Makassar De kapitein verwelkomt ons hartelijk en luistert vol belangstelling naar de verhalen over onze belevenissen en over de verscheidenheid aan mensen die we hebben ontmoet en die ons allemaal zo geweldig hebben geholpen We zijn de enige hutpassagiers en hij nodigt ons uit oudejaarsavond met hem te vieren Hij heeft voor een prima maaltijd en allerlei lekkers gezorgd Het smaakt best na al die maanden Om twaalf uur is er zelfs champagne1

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Sudah klaar, genoeg (hierover) Adathuis huis volgens de traditie gebouwd Jim (voorouder)geest Jeruk citrusvrucht Tifa trom, vaak uit een boomslam gemaakt Sinh betel(noot), het belangrijkste bestanddeel van de door veel vrouwen gebruikte sinhpruim Caldera grote door mslorlmg en/of uitblazmg ontstane kraler van minstens twee km middellijn Rmtissen een pad kappen met een hakmes (parang) Tikar slaapmatje van gevlochten materiaal (zoals pandanblad) Barang alles watje aan bagage meesleept Pondok hutje Solfataren vulkanische zwavelbronnen Tuak palmwijn, meest van de arenpalm, maar ook van de lontarpalm en de sagopalm (Sago ayer) WO-2 tweede wereldoorlog Alang-alang lang gras, veelal meer dan manshoog Perkemers houders van kruidnageltuinen op Banda aangesteld door de VOC na de overmeestering van het eiland Sungi hoekige zeestraten tussen de Aru-eilanden, door zeestromen uitgesleten langs bestaande breuken en spleten

56


Gamelanorkesf traditioneel Javaans- en Balinees muziekgezelschap van Hindoe-Javaanse oorsprong Abrasiemssen' overhangende kustholten, door golfslag en/of oplossing ontstaan NAP Nieuw Amsterdams Peil

5 Oude tijden en Javaanse transmigratie in Sumatra "Spoedig blijkt dat ik m een vreemde, boeiende wereld ben terechtgekomen "

(H R van Heekeren - "De onderste steen boven")

De Petromax petroleum(dmk)lamp boven de werktafel in het huis dat we betrokken hebben in het kleme plaatsje Pageralam, gelegen in het Bansangebergte van Zuid-Sumatra, begint plots te slingeren Onze schaduwen op de muur bewegen m tegengestelde zin en iedereen voelt dat hij onweerstaanbaar door een onzichtbare kracht heen en weer wordt geschud Een aardbeving1 Het is de tweede deze week en er zullen m de komende twee maanden van ons verblijf m het Bansangebergte nog zes volgen Het is geen wonder dat we de trillingen van de aardkorst registreren de traditionele huizen hier, met prachtig houtsnijwerk, zijn op palen gebouwd en zwiepen soepeitjes mee wanneer de aarde trilt, zonder veel schade op te lopen We bevinden ons als het ware op de naald van een seismograaf Noch de jonge geoloog Johanas, noch de jonge prehistoncus Soejono of ikzelf nemen veel notitie van de beving Het zijn geen zware schokken en we zitten hier veel veiliger dan m bakstenen bouwsels die stijver zijn en daarom minder bestand tegen aardschokken Wij maken deel uit van de Cnwijaya-expeditie, een initiatief van de minister van onderwijs en cultuur, Mohamad Yamm, die hiermee de oude Sumatraanse beschavingen m de schijnwerpers wil brengen Hij heeft het team van veertien deelnemers voor vertrek toegesproken en verwacht ongetwijfeld spraakmakende resultaten van ons Het begon met een luchtverkenning van de omgeving van Palembang waar de hoofdstad van dit 7e eeuwse Hindoe-Javaanse rijk moet zijn geweest, strategisch gelegen waar uitlopers van een heuvelrug toen eindigden m een brede baai De oude kustlijn is duidelijk herkenbaar vanuit de lucht Er staat helaas geen jaartal bij maar aansluitend veldonderzoek geeft ons verdere informatie Aanslibbing van de kust heeft ervoor gezorgd dat de plek nu ver in het binnenland ligt We zijn een bont gezelschap van Indonesische en Nederlandse onderzoekers Er is zelfs een Franse prehistoncus bij, Damiean, van de Ecole Frangaise d'Extrême-Onent, die zich van muskieten wemig aantrekt en tot onze verbazing geen klamboe gebruikt Hij slikt iedere dag zijn kinmepil en slaat 's avonds een sarong over zijn hoofd De Casparis, een klem spits mannetje gespecialiseerd in de oude geschiedenis van ZO-Azie, en lyrisch van die oude kustlijn, blijft de klamboe trouw En ook de anderen hebben meer respect voor de malaria1 Nadien is het team m drie groepen gesplitst en wij drieën zitten nu

58


dus in Pageralam dat het centrum is van de vruchtbare vulkanische hoogvlakte van de Pasemah in het zuidelijk deel van het 1800 km lange Barisangebergte, de ruggengraat van Sumatra. De Pasemah is al heel lang bewoond. Gisteren zochten we in een rivier terras, en zelfs op een eronder gelegen grintbank, naar werktuigen uit de oude steentijd. Van de makers en gebruikers hiervan zijn op Sumatra - in tegenstelling tot Java - nog geen overblijfsels in de vorm van fossiele menselijke botten gevonden. Vandaag hebben we enkele fraai bewerkte megalieten bestudeerd, die volgens de archeologen ongeveer 2500 jaar oud moeten zijn, en ook een nog oudere 'dolmen", een soort klem hunebed. Ook dalen we, via een gat in de grond, af in een prehistorische graftombe, een "stenen kamer", waarin we bij het licht van onze zaklantaarns prachtige rotstekeningen ontwaren. Fascinerend als je zo met een rijke, oude beschaving wordt geconfronteerd. Het houtsnijwerk op de adathuizen waarin lotusmotieven afwisselen met varen- en karbouwmotieven, getuigt van eeuwenoude tradities. Wat is het jammer dat de bekende prehistoricus van Heekeren, voor ons "oom Bob", er met bij is. Na een hevige niersteenaanval moest hij ijlings ter behandeling terugvliegen naar Jakarta. Hij is een welhaast legendarische figuur die velen, waar-

OUDE TIJDEN EN JAVAANSE TRANSMIGRATIE IN SUMATRA

59

onder ikzelf, geïnspireerd heeft Begonnen als straatschoffie m Rotterdam werd hij als jonge man uitgezonden naar een tabaksonderneming in Oost-Java Direct na aankomst ging hij in Batavia kijken naar een bokswedstnjd in het Deccapark, aan het Komngsplem-Noord en nam de uitdaging aan voor een gnjpstuiver in de ring tegen een Chinees te boksen Hij won op punten, maar het nieuws ging hem voor naar de Oosthoek waar hem onmiddellijk door de administrateur van de onderneming werd duidelijk gemaakt datje zoiets als bleekneus niet kon maken' Hij deed zijn werk goed maar was m zijn vrije tijd liever m de bergen dan m de soos Toen hij op zekere dag op de helling van de Raungvulkaan een stenen sarcofaag vond, was hij de rest van zijn leven door de prehistorie gebiologeerd Door zelfstudie werkte hij zich op tot een internationaal gerenommeerde autoriteit op dit gebied m Zuidoost-Azie Als krijgsgevangene werkend aan de Birmaspoorweg, broodmager, op blote voeten en slechts gekleed m een kort broekje, vond hij zeven stenen bijlen uit de oude steentijd die hij als een grote schat bewaarde en m een gumzakje verstopte Twee maal gooide een kampbewaker ze boos weg en twee maal zocht hij ze terug Ze gingen met hem mee naar de loodmijnen in Japan en na de oorlog schreef hij er een belangrijke wetenschappelijke publicatie over Wat een geestkracht onder zulke omstandigheden Gewoon een fantastische vent met wie het goed een biertje drinken is Jaren later kom ik hem op een koude winterdag in Groningen weer tegen, waar hij een baantje heeft gekregen bij de Universiteit Hij loopt er wat onwennig rond met een hoedje, waardoor ik hem met direct herken Ja, zegt hij, twee weken geleden liep ik op een stormachtige dag door de stad en rolde er ineens een hoedje over de straat Ik erachter aan, ik kreeg het te pakken en keek m het rond, maar van de eigenaar geen spoor En op het politiebureau zeiden ze ' Nee mijnheer, een gevonden hoedje, daar kunnen we echt niet aan beginnen Houdt U het maar" Rijk is hij nooit geworden, maar dat interesseert hem ook helemaal met Hij heeft een schat van een vrouw, drie eredoctoraten en een hoedje Met dit alles vergeleken is het rijk Cnwijaya van 1500 jaar geleden eigenlijk een jonkie Maar deze beschaving heeft wel zijn sporen achtergelaten op het eiland, zelfs m het Noorden waar zich zuidoost van het Tobameer, m het Padanglawasgebied een kleme in verval geraakte hindoetempel of "candi" bevindt Er was in die tijd een levendige handel met Zuid- en Oost-Azie, zoals ook blijkt uit oude Chinese kronieken waarin Criwijaya veelvuldig wordt vermeld Aanwijzingen voor contacten met Arabische handelaren dateren uit de tijd van Marco Polo Toen deze m 1293, na zijn nog steeds beroemde reis door Centraal-Azie en jarenlang verblijf m China, de terugreis per boot via Zuidoost-Azie maakte, trof hij m Atjeh, bij de noordpunt van Sumatra, al een islamitische gemeenschap aan De koloniale periode was m grote delen van Sumatra een vrij kort intermezzo vergeleken met Java en de Molukken, maar hij ging wel gepaard aan tijden van bloedige strijd, zoals m Jambi en Atjeh De Japanse bezetting ligt nog vers m het geheugen en nu maakt het eiland deel uit van het jonge Indonesië

60


Sumatra is door een wijdmazig wegennet redelijk toegankelijk en ik heb daardoor nu de kans het te verkennen en de veranderingen van dit moment mee te maken. Wat een verscheidenheid, niet alleen van landschappen maar vooral ook van bevolking en cultuur. Strengislamiüsche Atjehers zijn buren van de overwegend christelijke Bataks, ten zuiden waarvan de Minangkabauers de Islam met het oude matriarchaat weten te combineren. Oude Chinese- en Maleise invloeden zijn het sterkst in Jambi terwijl op de geïsoleerde eilanden ten westen van Sumatra zowel de Niassers met hun oude adathuizen en fameuze steenspringers als de relatief ongerepte Mentaweiers wonen. De lange historie is ook duidelijk in de muziek terug te vinden. Terwijl op Java en Bali de uit Hindoe-Javaanse tijden stammende gamelan klinkt, zijn in de "musik Malayu" van Sumatra Indiase en Arabische invloeden onmiskenbaar. De Portugezen legden de basis voor de Kroncong muziek die vooral op Java en in de Molukken populair is De Nederlanders droegen nauwelijks bij aan dit muzikale concert, afgezien dan van kerkmuziek die door in het zwart geklede dominees en in het wit geklede missionarissen werd gebracht. En dit alles nu helaas vaak overspoeld door de uniformiteit van de "moderne" wereldwijde muzikale maalstroom. De Javaanse transmigratie naar Zuid-Sumatra Mijn Criwijayavrienden zijn naar huis en ik ben terug in de werkelijkheid van nu om onderzoek te doen naar fysische factoren bij de Javaanse transmigratie in Zuid-Sumatra. Ik heb een kamer gekregen m de pasanggrahan van Benkulu, een kleine havenplaats aan de westkust. De enige andere gast is een jonge Soen-

OLDE TIJDEN EN JAVAANSE TRANSMIGRATIE ÏN SUMATRA

61

danees die na zijn SMP en verdere technische opleiding in Jakarta, hierheen is gestuurd om de telefoonverbindingen te verbeteren. Geen overbodige luxe! Hij is niet "senang" in Benkulu, voelt zich er eenzaam en is blij met iemand te kunnen praten. Voor hem is het een soort verbanning naar Siberië. "Sepi" meneer, "sunyi". Ik kan me er wel iets bij voorstellen: als er niet genoeg bezoekers in de bioscoop zijn, gaat de voorstelling niet door en krijg je je geld terug. Ikzelf vind het wel een grappig plaatsje, maar ik hoef er dan ook maar een paar dagen te blijven! Mijn teamgenoten van het Geografisch Instituut van de Topografische Dienst in Jakarta, Lt. Didy Sukantono en cartograaf Kartuwardojo komen de volgende dag aan met de KPM en hebben alle spullen die we nodig hebben meegebracht, waaronder een jeep met trailer. Na een hartelijke begroeting gaan we ons direct gedrieën melden bij de militaire commandant, de resident en de transmigratieautoriteiten. We zijn alledrie nog wat geradbraakt door de reis; ik door de urenlange busrit door het bergland, waarbij de chauffeur met duivelse vaart over de adembenemend slechte wegen suisde en zij door zeeziekte ten gevolge van de zware zeegang op de Indische Oceaan. Maar weldra zijn we, na een mok "kopi tubruk" en een gepeperde "martabak", weer helemaal fit voor vertrek naar de transmigratieterreinen in het binnenland. Die Javaanse transmigratie begon al in 1905, toen de koloniale regering vanwege de toenemende bevolkingsdruk op Java, een groot "irrigatie, transmigratie en industrialisatie" plan lanceerde. Het oog viel daarbij op het vrij dunbevolkte laagland van Zuid-Sumatra, dat geimgeerd kon worden en waar dus de traditionele landbouwmethoden van

62


de Javaanse tam mogelijk waren Niet iedereen was gelukkig met het plan De autochtone bevolking bekeek de zaak met argusogen De eigenaars van de koffieen theetuinen m de nabijgelegen bergstreken waren voor, mits de transmigranten niet te grote stukken sawa kregen en daardoor dan wellicht met genegen bijverdienste te zoeken op de ondernemingen De planters van Deli, op Sumatra's Oostkust, zagen het allemaal niet zitten, want zij hadden altijd al problemen met het inhuren van arbeiders uit Java en wilden geen concurrentie Maar ook de Javanen zelf waren aanvankelijk met enthousiast De bevolkingsdruk was nog met zo groot als nu en ze konden eventueel wat bijverdienen op nabije ondernemingen De sprong m het duister naar het onbekende Zuid-Sumatra was dus niet erg aanlokkelijk De eerste twmtigjaar ging het dan ook mondjesmaat niet meer dan enkele duizenden tam's per jaar Maar toen rond 1930 de wereldwijde economische crisis zich deed gevoelen, stegen die aantallen snel tot maar liefst 100 000 per jaar Tal van ondernemingen m Deli waren gesloten zodat daar dus geen arbeiders meer nodig waren Ook op Java was sluiting van ondernemingen aan de orde van de dag waardoor de kans op werk daar ook sterk terugliep Transmigiatie kwam zo steeds meer in beeld op Java, vooral toen er goede berichten kwamen van eerder getransmigreerde dorpsgenoten 'Het gaat ons hier prima we hebben zelfs een fiets gekocht" Mensen gaan alleen verkassen als ze thuis met meer rond kunnen komen of zich onveilig voelen1 Zo waren er voor de oorlog een aantal grotere en kleinere geirngeerde transmigratieterremen gereed gekomen met name in de Lampongs De Japanse tijd was voor de transmigranten rampzalig Velen van hen werden als dwangarbeiders naar Japan afgevoerd en de meeste van deze "romusyas" zijn nooit teruggekeerd1 De situatie die ik nu ga aantreffen is er een van massale transmigratie, georganiseerd en ongeorganiseerd Bevolkingsdruk, economische malaise en onveiligheid brengen velen ertoe op eigen initiatief de veerboot over Straat Sunda te nemen, als "spontane transmigrant" op zoek naar land In georganiseerd verband komen er met alleen tam's maar ook oud-strijders en anderen Deze stromen enigszins te leiden naar de daartoe meest geschikte plaatsen is het doel van ons onderzoek Gemakkelijk gaat de transmigratie niet Er zijn drie organisaties bij de transmigratie betrokken De oudste is de Jawatan Transmigrasi die de burgertransmigranten, meest traditionele "tam's", naar de irrigeerbare vlaktes m het oosten brengt, waar in de vooroorlogse nederzettingen de opengevallen plaatsen van met-teruggekeerde romusyas al snel zijn opgevuld Nu vinden ze een opengekapte plek in het bos voor de toekomstige nederzetting, materiaal om een huis te bouwen, een stuk bos om te kappen en droge landbouw te bedrijven en financiële steun tot de eerste oogst De ligging van toekomstige irngatieleidmgen kan met luchtkartenng tegenwoordig snel


63

worden bepaald, waarna uit nauwkeurige waterpassing de details voor de constructie worden afgeleid Maar toch kunnen de metingen de toevloed van settlers met bijhouden, en de realisatie van de leidingen zal nog jaren op zich laten wachten Het idee is dat alle kinderen van de pioniers een sawa zullen krijgen binnen het bosperceel van hun vader Een probleem ontstaat wanneer stroomopwaarts inmiddels mensen zijn neergestreken op een plek waar een stuwmeer moet komen voor de irrigatie Dit is het geval m het Komentaramoeras waar meer dan 10 000 spontane transmigranten roet in het eten gooien Geen stuwmeer dus De beide andere organisaties, respectievelijk BRN en CTN, opereren meest op de steile, grotendeels vulkanische, hellingen van het Bansangebergte, die vruchtbaar zijn maar waar erosie om de hoek loert De BRN transmigreert oud-strijders en andere gewapende groepen onder het motto wapens inleveren m ruil voor een stuk grond op Sumatra De CTN tenslotte, regelt transmigratie in legerverband met de bedoeling zo het leger te verkleinen De transmigranten van deze twee organisaties zijn opgegroeid m de roerige tijden van Japanse bezetting en de onafhankelijkheidsstrijd Het zijn meest wilde knapen, gewend om met wapens om te gaan maar vrijwel zonder enige ervaring in de landbouw Eerst gaan we met de BRN op stap, rondgeleid door het regionale hoofd, een klem dikkerdje met een onafscheidelijk groen hoedje op zijn hoofd geklemd Het is kennelijk zijn handelsmerk, want hij zet het nooit af, behalve 's nachts misschien We zien goede zowel als slechte projecten, op rijke en op arme gronden, sommige m moerassen maar de meeste op steile hellingen Overal worden we uiterst voorkomend ontvangen en staan uitvoerige maaltijden voor ons gereed Tot ons genoegen uiteraard, vooral het dikkerdje geniet met volle teugen Hij krijgt nog fruit en vlees mee voor thuis Is het dankbaarheid of vrees voor hem, vraag ik me af Normaal lijkt het me met Als we op een dag rond lunchtijd stoppen bij een Arabische tokohouder en ook daar direct een copieus maal wordt geserveerd, meen ik angst in 's mans ogen te zien Maar ach misschien is het slechts verbeelding Er wordt nooit betaald in elk geval Gastvrijheid, chantage of corruptie, ik kan het met inschatten, maar lekker voel ik me er niet bij Chinezen wagen zich met m de buurt van de BRN gebieden, terwijl ze elders veelal de njstpellenjen en winkels runnen voor zover Mmangkabauers of anderen tenminste deze rol met overgenomen hebben Op een terrein kan er nauwelijks een kopje thee af Vorig jaar bleek daar bij aankomst van de 700 geplande gezinnen dat het terrein maar half zo groot was als geschat Toen zijn 360 gezinnen weggegaan of weggestuurd De overigen hebben zojuist te horen gekregen dat de toegezegde irrigatie is afgeblazen wegens onverwacht hoge kosten Ze zijn dus met zo best te spreken' We bezoeken ook een transmigraüeterrem op de vooroorlogse koffieonderneming "Westkust" Na de internering van de Europese employees in 1942 waren de Javaanse arbeiders brodeloos Ze kapten een deel van de koffiestruiken, bouwden kampongs en erfjes en legden sawa's aan Zo kwam een deel van hen de oorlog door, de overigen stierven als romusya in Japan of crepeerden van de

64


honger omdat de rijst- en maïsoogsten moesten worden ingeleverd. Nu noemt men deze mensen onwettige occupanten. maar wat hadden ze anders moeten doen? In 1946 zijn ze allemaal weggejaagd door Sumatranen uit de omgeving die, zogenaamd wegens tijgers, uit hun eigen dorp waren gevlucht. Deze hebben zes jaar later op hun beurt het veld moeten ruimen toen een groep "'oud strijders" het oog op de sawaatjes liet vallen. Van de onderneming is door dit alles niets meer over. Men kapt wat hout, plukt wat koffie of rubber, prutst wat in de tuintjes en de sawa's. Een irrigatieleiding loopt zonder enige bekisting op een helling van 20% vlak naast de weg. Dat zal over een paar jaar wel eenjoekel van een erosiegeul geven! Het is alles volslagen onrendabel, maar de BRN geeft "bedrijfssteun", ik denk onder het motto: als deze mensen op dnft raken en gaan rampokken zijn we nog verder van huis.

Op de oude onderneming Smdang Dataran is de situatie evenmin rooskleurig. Het bos rondom wordt gekapt en het hout verkocht. Kort voor onze komst heeft een van de settlers zonder toestemming en zonder rijbewijs een vrachtauto van het project gebruikt om zijn hout te verkopen in de stad. Op de terugweg heeft hij die kar vakkundig "total loss" tegen een boom geplakt Dat het allemaal nogal een wilde boel is, blijkt ook uit het relaas van een wedana bij wie we logeren. Om de zaak althans enigszins onder controle te houden maakt hij bij aankomst van een nieuwe, nog "wilde", groep settlers, de brugverbinding met oudere groepen die zich al enigszins aan hun nieuwe bestaan hebben aangepast, onklaar. De


65

man is nog wat bibberig de avond tevoren waren een paar settlers naar binnen gestormd "Je moet voor een truck zorgen om onze producten af te voeren " Om kracht bij te zetten aan hun minzaam verzoek was er toen een fiks mes m de tafel gestoken Maar er zijn ook projecten waar het allemaal prima loopt, zoals op het BRNterrem Sumberjaja en het CTN-terrem bij hel Ranaumeer Dit laatste wordt geleid door de (ex)AURI-kapitem Rasidi, die tijdens ons verblijf vol enthousiasme vertelt over zijn werk waarvoor hij een goede toekomst bij de luchtmacht heeft opgegeven Zijn vrouw en hij, idealisten met beide benen op de grond, leren de transmigranten van alles, van het omgaan met landbouwmachines en kunstmest tot het gebruik van mes en vork en het zinnig uitgeven van hun aandeel m de winst van het project Geen mooie vulpennen of verleidelijke draagbare radiootjes dus, maar een goed huis en opleiding voor hun kinderen Ze zijn ervan overtuigd dat transmigratie alleen kan slagen als de mensen idealen hebben en goed zijn opgeleid Het is een prachtig gebied, de bodems zijn prima en het terrein is redelijk vlak We ontwaken 's morgens bij het gekrijs van de apen, waaronder zowel de gewone grijze monyets als de droefgeestige lutungs met hun slordige kuif en de rode bro's Maar vooral het jubelende gezang van de zwarte staartloze siamangs, een gibbonsoort, zal me altijd bijblijven Ook de suizende wiekslag van de overvliegende Sumatraanse neushoornvogel, de tukan, met een vleugel spanwijdte van wel lVi meter, is ongelooflijk mooi Maagdelijk oerbos, maar hoe lang nog? We gaan van het prachtige Ranaumeer te voet zuidwaarts naar een klem en afgelegen bekken m het bergland, waar bij Suoh dertig jaar eerder een grote stoomerupüe heeft plaatsgevonden De tocht voert ons door vrijwel maagdelijk oerbos waardoor we ons kappend een weg moeten banen en herhaaldelijk de Semangkonvier tot borsthoogte doorwaden Ergens diep m het bos ruiken we opeens een houtvuur en zien we rook opstijgen onder een afdakje van boomblad Er zit een man uit een dorpje verderop een paar bosduifjes te roosteren Hij IS al dagen m zijn eentje m het bos en blijverrast mensen te ontmoeten We zitten dan ook weldra allemaal gehurkt rond het rokerige vuur te praten terwijl we al knabbelend genieten van de gastvrij aangereikte duivenboutjes Hij heeft kruiden en andere bosproducten verzameld die hij in een groot pak op zijn rug naai huis torst De duifjes heeft hij 's morgens met een net gevangen en dienen als leeftocht voor de verdere dag De koffie die wij inbrengen smaakt er goed bij Bosproducten verzamelen blijkt geen gewone bezigheid te zijn voor hem Hij gaat alleen wanneer er een (meest Chinese) opkoper in de buurt is die zegt wat hij wil hebben en contant betaalt Zo heeft hij een kleine bijverdienste en "oogst" hij m het bos zonder schade te doen Hij is als het ware deel van het bosgebeuren We nemen afscheid en gaan door We hebben nog een paar dagen te gaan voor we m het dorpje Antatai in het Suohbekken aankomen Tot dan alleen muskieten, pacets, en dorens Ons gidsje, een mager baasje met zes vingers aan

66


zijn linkerhand, is uitstekend en we vorderen snel De wat oudere politieman die we meekregen, kan het allemaal met bijhouden en loopt zuchtend en kreunend achteraan Maar op het moment dat we m een vers ohfantenpad belanden en het getrompetter van nabije olifanten horen, klimt hij zwetend en angstig achterom kijkend, helemaal vooraan in de puinhoop van ontwortelde boomstammen1 Intussen vraag ik me af hoe lang dit bosgebeuren nog zo zal blijven bestaan De openlegging van het bos en de komst van transmigranten betekent het begin van een nieuw tijdperk met een ander levenspatroon, uiteraard met veel minder ruimte voor de natuur Maar veel zorgelijker nog is het ongebreidelde kappen van het bos uit puur winstbejag Dat is een eenmalig, onherroepelijk proces van verwoesting Door de kettmgzaag verdwijnen niet alleen de bomen, maar wordt een complete bosgemeenschap, van bomen, planten, dieren en mensen incluis, verwoest En dan praat ik nog niet over bodemerosie en schadelijke gevolgen voor het klimaat Hoe lang zal het gejubel van mijn siamangs, die prachtige zwarte gibbons, nog te horen zijn bij het Ranaumeer? Robert van Gulik en de gibbons Tijdens een verrukkelijk Chinees maal in de begin jaren zestig m Kuala Lumpur, waartoe Robert van Gulik, toen Nederlands ambassadeur m Malaysia, mij had uitgenodigd, luister ik gebiologeerd naar zijn boeiende verhalen over het lot van de gibbons door de eeuwen heen m China, intussen genietend van de diverse exquise hapjes Hij is helemaal in de ban van de gibbons en praat er enthousiast en met kennis van zaken over, oprecht verheugd over mijn belangstelling Hij werkt aan een boekje over het onderwerp waar zelfs een 45-toeren plaatje bij is met het fraaie ochtendconcert van de gibbon die hij in zijn tuin verzorgt, bestudeert en waar hij zelfs mee praat (The Gibbon in China An essay m Chinese ammal lore, Brill, Leiden, 1967) Van Gulik is een heel bijzondere en veelzijdige man, een erudiet met veel gevoel voor humor Hij studeerde oosterse talen m Leiden en bracht het grootste deel van zijn leven m het Verre Oosten door als Nederlands Ambassadeur in China, Japan, Malaysia, etc Hij spreekt vloeiend Chinees, Japans, Tibetaans en tal van andere talen en is behalve een goede diplomaat, ook een befaamde kenner van het oude China, geschiedenis, poëzie, courtisanes, jade en porselein incluis Hij kan ook prachtig kalligraferen en plaatst met fijn penseel zwierige zwarte Chinese karakters op lange stroken rijstpapier En tenslotte is hij ook is hij auteur van de bekende serie "Rechter Tie" detective verhalen die zich afspelen m het oude China en m vele talen m druk zijn verschenen En hij heeft iets met gibbons1 Maar ja dat zijn dan ook geen ordinaire monyets, maar apen van stand tussen de makaken, als je begrijpt wat ik bedoel Ze verplaatsen zich met hun lange armen behendig m de boomkruinen waar ze waardig in familieverband leven In het oude China was de gibbon een haast mystieke figuur met bijzondere krachten, vermeld m poëzie en in kronieken en afgebeeld op schilderingen Zoiets als Hanuman, de aanvoerder van het apenleger m het


6 7

epos van de Ramayana, of als Kancil, het slimme dwerghertje uit de Javaanse vertellingen Van Gulik concludeert uit de gedetailleerde beschrijvingen in oude bronnen dat de gibbon tot rond 1300 wijdverbreid was in Chma en algemeen m Honan, Szechuan, Chekiang en Hupei Zijn gejubel klonk toen langs de oevers van de Jangtse en op tal van andere plaatsen Van Gulik's verspreidingskaart voor het eerste millennium na Christus laat dit zien Zijn tweede kaart, betreffende de zeventiende en achttiende eeuw, is vooral gebaseerd op oude kronieken en laat de sterke inkrimping van het woongebied van de gibbons ten gevolge van ontginning en ontbossing zien De verspreidingskaart van 1960, gebaseerd op veldwaarnemingen van biologen, laat zien dat de gibbon alleen nog op enkele plaatsen in Zuid-Chma voorkomt Nadien zijn ze alleen nog van Yunnan en Hainan Dao vermeld Buiten Chma leven ze nog verspreid in de snel verdwijnende bossen van het ZO-Aziatisch schiereiland en Indonesië Dat het er niet goed voor ze uit ziet realiseer ik me eigenlijk pas veel later, wanneer ik in de droge tijd van 1998 op de waranda van het Guesthouse van de DKI zit, mijn vertrouwde stekkie aan de Jalan Teuku Umar in Jakarta Door een kwispelmg van het klimaat is het de laatste jaren extreem droog en de bossen branden overal in Sumatra en Kalimantan Zelfs op Java is het vuur met onder controle Er hangt een deken van rook over de smoorhete stad en veel mensen snakken naar adem Nu is het avond, maar nog erg benauwd De volle maan staat als een matte purperrode schijf aan de hemel en ik denk aan mijn siamangs

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Criwijaya groot Hindoe-Javaans rijk m Zuid Sumatra met centrum nabij Palembang Candi Hindoe tempel Pasanggrahan eenvoudig gouvernementshotel voor reizende ambtenaren Senang prettig, je op je gemak voelen Sepi/sunyi sul, eenzaam Kopi tubruk grofgemalen koffie met heet water begoten zonder melk en met veel suiker Martabak Indiaas/Arabische gevulde omelet die met heet pepersausje (lombok) wordt gegeten Tam boer landbouwer Romusya Door de Japanners tijdens WO-2 als dwangarbeider afgevoerde Indonesiër BRN en CTN naoorlogse organisaties van Javaanse transmigratie voor oud-strijders en leden van de strijdkrachten Wedana districtshoofd AURI Indonesische luchtmacht (Angkatan Udara Republik Indonesia) Monyet, lutung, bro, makaken diverse apensoorten Siamang kleinste soort mensaap behorende tot de gibbons Pacets landbloedzuigertjes die vooral m vochtige bosgebieden voorkomen Ramayana oud Hindoe heldendicht/epos evenals de Mahabarata Kancil dwerghertje dat volgens de Javaanse mythologie bijzonder slim is DKI Dewan Kristen Indonesia Indonesische raad van kerken

Reis langs een veranderend mozaïek van culturen "You should respect each other and not, like wala and oil, repel each other but should, like mük and water, mingle together "2

(Boeddha - "Prediking onder de Bodhiboom")

We trekken nu geleidelijk noordwaarts door het Bansangebergte waar de strengïslamitische bevolking de regels van de pas begonnen vastenmaand "ramadan" of "puasa" nauwgezet naleeft Men kan ook nauwelijks anders, want er is een enorme sociale controle Als ook maar ergens m het dorp voor zonsondergang pannengerammel wordt gehoord, stopt luid protest van de buurtbewoners onmiddellijk elke verdere inbreuk op de gevestigde orde Midden in dit conservatieve gebied ligt een kersverse nederzetting van Javaanse transmigranten afkomstig uit Suriname Hun voorouders zijn als contractkoelies naar de West gegaan, maar een recente wervingsactie aldaar heeft hen verleid terug te keren Op Java was natuurlijk geen plek meer en nu zitten ze dus hier De bodem is redelijk vruchtbaar maar erg doorlatend, irrigatie kunnen ze dus wel vergeten Gelukkig is er m dit deel van Sumatra nauwelijks een droog seizoen Het is een vrolijke groep, met hier en daar wat Creools bloed, die het met de vasten wat losjes opneemt Ze maken een goed muziekje en hebben het best naar hun zin Het zijn wel moslims, maar minder star en door hun afkomst uit het multiculturele Suriname opener voor andere ideeën De jeugd van de omringende dorpen vindt het best gemig, maar de ouderen zien het met bezorgde ogen aan Mij lijkt het best een verfrissende injectie m deze besloten omgeving die met kranten dichtgeplakt lijkt Als er maar geen bonje van komt Een zelfde spanningsveld bestaat natuurlijk ook in andere transmigratiegebieden, maar toch nergens zo sterk als hier Elke nieuwe groep ontgint met alleen nieuw land maar brengt ook eigen achtergrond en nieuwe levensstijl mee Deze nieuwe contacten werken blikvermimend en vind ik positief De wereld is geen museum, maar aan voortdurende verandering en vernieuwing onderhevig Het is een onstuitbaar proces van groeiende wereldwijde contacten waaraan ieder, met zijn eigen identiteit, een essentiële inbreng heeft Met respect voor anderen en zonder geweld of onderdrukking Transmigratie is hier slechts een voorbeeld van'

2 Je moet elkaar respecteren en met zoals water en olie elkaat afstoten maai samengaan als melk en honing

70


Ontmoetingen met vreemde vogels Soms kom ik in het bos ook •"allochtone" vreemde westerlingen tegen, zoals bij voorbeeld de bodemkundige Sjeffeur, die de Japanse kampen heeft overleefd en nu een transmigratie terrein in kaart brengt. Hij gaat blootsvoets en is verder gekleed in korte broek en grondboor. We treffen hem aan in een klein hutje waar zijn kacang iju-soep staat te pruttelen op een primusje. Als ik hem vraag of hij niet bang is voor ziekte door de hordes rondvliegende muskieten en kruipend ongedierte, zegt hij stralend: "Nee hoor het gaat allemaal prima en er bestaan eigenlijk maar twee ziektes: koorts en infectie." Mijn vragende blik ziende verklaart hij verder: "Als ik koorts heb ga ik in de brandende zon liggen, dat is warm tegen warm en dan is de koorts zó weg. En tegen infectie kauw ik altijd op een brok zwavel uit een nabije krater/' Een soort primitieve sulfakuur dus, denk ik. Hij heeft inderdaad een eigenaardig gele mond en ruikt naar zwavel. Gelukkig

REIS LANGS EEN VERANDEREND MOZAÏEK VAN CULTUREN

71

rookt hij met, want dan zou hij misschien in brand vliegen Dankbaar voor deze wijze lessen nemen we hartelijk afscheid en gaat hij weer aan het werk Hij maakt een nuttige bodemkaart Vreemde vogel7 Ach wat, zo ken ik er nog wel eentje als ik een enkele maal die klimgeit in de spiegel zie ! In sommige kleinere en grotere plaatsen tref ik een allochtone arts of apotheker, meest Duitsers en Oostenrijkers, net zo vereenzaamd met het bos rondom als die Sundanese telecommunicatie technicus die ik m Benkulu ontmoette Ze vormen een wijdmazig medisch netwerk en zijn, net als ik, kortverbanders met een driejarig contract dat eventueel vernieuwd kan worden In de ogen van de meeste vooroorlogse landsdienaren, die een vaste aanstelling hebben met om de vijfjaar verlof in Nederland, is dat eigenlijk een soort onbeduidende eendagsvlieg die valt onder het genus "totok" Maar zij doen wel hun werk Net als die missionarissen van toen, die voor tien jaar kwamen en daarna zes maanden verlof kregen om met wat geluk hun ouders nog eens te zien Aan het eind van de volgende tien jaar was dan de keuze voorgoed terug naar Nederland of voor altijd blijven op die afgelegen missiepost of leprozerie De meeste bleven maar ze pasten toch met meer m de Hollandse polder of de Brabantse hei Enkelen ken ik, oude grijze mannen soms met lange baarden en allemaal blij met de komst van mij, een zonderling die plots is opgedoken m hun midden, met wie ze kunnen praten over vroeger en over van alles en nog wat En wat te zeggen van die vooroorlogse topografen die een half- of een heel kaartblad op Sumatra kregen toegewezen en driekwart jaar of langer in het bos vertoefden alleen m gezelschap van hun bergboussole en een vrouw die voor het eten en verdere gerief zorgde Moeilijkheden met de locale bevolking moesten tot elke prijs worden voorkomen en problemen met het plaatselijke bestuur konden alleen via het diensthoofd m Batavia worden geregeld, stond er m de kartermgsvoorschnften Soms groeide die relatie uit tot iets blijvends, maar anders kwam met het volgende kaartblad - honderden kilometers verderop of zelfs op een ander eiland — ook een andere vrouw Zulke topografen zijn een vrijwel uitgestorven soort alles gebeurt nu met luchtfoto's en ruimtebeelden, comfortabel van achter een instrument thuis Ook aan het echtpaar T, Australische onderzoekers m de kleine afgelegen Pagargunungdepressie west van Kotanopan verder noordwaarts m de bergketen, wil ik in dit verband een paar woorden wijden Ons team, dat behalve mijzelf Lt Didi, de jonge Atjeher Han van de Topografische Dienst en mijn studenten Kardono en Kasnan omvat, komt 's avonds laat in Kotanopan aan, onbewust van het feit dat zich hier een kleine militaire post bevindt, waar we ons dienen te melden, behalve de commandant zijn er nog twee soldaten Geradbraakt van de lange rit met onze jeep over erbarmelijke wegen gaan we direct naar bed om bij het krieken van de dag en profiterend van de ochtendkoelte, het smalle bospad op te gaan naar het voor mij zeer interessante bekkentje, dat ongeveer tien kilometer verderop ligt We treffen T aan, lopend over de dammetjes m het kleine sawa-areaal, met een soort fietswiel aan een stok m de hand Het gaat om een

72


eenvoudig meetinstrument, de zogenaamde "cyclometer", waarbij de gelopen afstand volgt uit het aantal omwentelingen van het wiel Zijn vrouw is, in het dorpshuis waar zij wonen, bezig de dorpsoudsten te interviewen over de landbouw, lokale tradities, etc Ze legt alles vast met een bandrecorder Ze hebben zich goed aangepast aan de plaatselijke zeden, baden in de rivier keurig gehuld m sarong en alles gaat m goede verstandhouding met de bevolking Maar van de situatie m het nabije Kotanopan, het einde van hun wereld, hebben ze weinig weet, zoals ons blijkt wanneer we daar de volgende dag terugkeren De militaire commandant komt direct achterdochtig op ons af en ontdooit pas als we onze reisdocumenten hebben laten zien Is er een zweem van teleurstelling op zijn gezicht7 Dan komt zijn argwanende vraag wat moesten jullie zo nodig doen bij T ? Wat is het geval De commandant loopt elke dag speurend rond door het plaatsje en op de markt De ene soldaat stuurt hij 's morgens met de bus naar de noordgrens van zijn rayon en de andere naar de zuidgrens ervan Aan het eind van de dag komen ze bijeen om te concluderen dat het allemaal erg veilig is en verduveld saai De allochtonen T zijn dus enerzijds een welkome afleiding, maar ook verdacht Toen de commandant de eerste keer, spiedend vanuit de bosrand, T zag wandelen met dat gekke ding en dat vreemde apparaat zag bij hem thuis, dacht hij aan een geigerteller en een geheime zender om de resultaten van hun missie direct naar Australië door te geven Er moest tot twee keer toe een technicus komen, uit Sibolga en uit Medan, die hem beiden vertelden dat het om geluidsopnamen ging Maar hij gelooft dat nog steeds niet helemaal en vertrouwt T voor geen cent Wanneer wij, m de jeep gezeten, op het punt staan uit Kotanopan te vertrekken, komt T juist met rugzak aanlopen om te provianderen voor de komende week Ik stap op hem af met de bedoeling hem te informeren en zo de toestand wat te versoepelen Maar tot mijn verbijstering zegt hij zodra ik erover begin "The military commander, of course I know him Oh yes, he is one of our fnends " Ik geef het op en zeg Good bye Mr T" en hij zwaait ons vriendelijk uit

Wat er aan het onderzoek vooraf gaat Al een paar keer heb ik gezegd "We moeten weer verder" Maar daar komt altijd een heleboel bij kijken De eerste horde die genomen moet worden is het transportmiddel, dat beschikbaar gesteld moet worden en aan boord komen van de boot naar Sumatra Zo krijg ik de dag voor vertrek naar Noord-Sumatia van de transportdienst (DAAD) telefonisch te horen dat de boot met zal afmeren maar op de boeien blijft Onze jeep en trailer kunnen dus pas een week later met de volgende boot worden verscheept Ik vertrouw het niet helemaal en bij navraag bij de KPM blijkt dat de boot wel degelijk aan de kade komt en dat er normaal beladen kan worden Het is echter een vnje dag en de heren van de DAAD hebben geen zin om voor die stomme jeep van ons naar Tanjung Pnok te komen Hun telefoontje is meteen een goed excuus voor de bengkel van de Jawatan Topopografi om de trailer met bedrijfsklaar te maken Met toestemming van


73

Kapitein Azwar Hamid, onze baas, halen we hem 's morgens om vijf uur weg bij het hoofdkantoor Omdat er geen wielen onder zitten nemen we er twee van een andere jeep, die we daarna op blokken zetten, en passeren met vriendelijke groet de wacht bij de poort De volgende dag breekt natuurlijk de hel los, maar dan zijn wij allang onderweg Parallel aan de wetenschappelijke en technische voorbereidingen moet ook de administratieve papierwinkel worden aangezwengeld, te beginnen met een reisopdracht "surat jalan" van het diensthoofd die onze komst ook aankondigt bij de gouverneur van de provincie, die vervolgens de wali's negen en de districtshoofden waarschuwt welke op hun beurt de dorpshoofden informeren In het militaire circuit hetzelfde verhaal de terntonaalcommandant krijgt bericht en geeft dat door aan alle locale commandanten en geïsoleerde posten Direct na aankomst moeten we ons melden bij de autoriteiten Pas daarna kunnen we hun volle medewerking verwachten Het is een tijdrovend maar essentieel ritueel Als ik ergens onderdak zoek m een kampong is direct de vraag "Is U al bij het dorpshoofd geweest7' en die op zijn beurt "Is U al bij de wali negerin de bupati geweest7" Zo met, dan krijg je helemaal niets gedaan Na aankomst m elk dorp gaan we direct naar het dorpshoofd en wachten tot hij netjes gekleed te voorschijn komt Dan is het thee drinken met koekjes, vruchten of mij onbekende zoetigheden En daarbij als maar weer dezelfde vragen beantwoorden "Waar kom je vandaan7" en 'Wat kom je doen7" Inmiddels hebben de dorpelaren zich nieuwsgierig rond het huis verzameld, vooral m die streken waar ze al vijftien jaar geen bleekneus hebben gezien Soms krijg ik er de kriebels van en lopen we, om toestand en tijdverlies te voorkomen, maar m een grote boog om de nederzettingen heen Maar je kunt dan soms wel interessante informatie over de streek mislopen De wegen zijn vrijwel overal in erbarmelijke staat een aaneenschakeling van gaten De gaten m eens geasfalteerde wegen zijn het beroerdste want die hebben harde verticale randen Er zijn twee opties of voorzichtig rond de gaten slalommen of er doorheen rijden, wat een snelheid van hooguit twintig kilometer per uur oplevert, dan wel plankgas er overheen stuiven Het contact met de weg en de bestuurbaarheid zijn dan natuurlijk slecht, maar de snelheid hoger Hoe dan ook, aan het eind van de warme rit ben je geradbraakt en lijkt het of je ballen m je strot zitten Vaak rijden we 's nachts, vooral op bochtige bergwegen, omdat je m het donker de lichten van de tegenliggers al van verre kan zien Zonder licht rijden kunnen ze met het is pikdonker zodat ze bij de eerste de beste bocht m het ravijn zouden belanden Maar een onverlichte stilstaande auto met pech of met slapende chauffeur, dat kan gebeuren Het maakt dan bij die smalle wegen met veel uit of de auto aan de kant of in het midden van de weg staat' Ook kan een omgevallen boom de weg blokkeren of een defecte brug Het is zaak voortdurend alert te blijven en we stoppen dan ook graag bij die zeldzame warong langs de weg om er bij het licht van een petromax of olielamp een "kopi tubruk" of een "kopi telor" drinken Een 'martabak" gaat er ook best in Je bent dan weer

74


klaar voor die brug waarvan je op het laatste moment ziet dat over de dwarsbalken alleen een paar smalle planken liggen Kasnan zit aan het stuur wanneer dit gebeurt en hij weet de jeep nog juist op koers te krijgen De trailer vliegt er halverwege naast maar bereikt met een paar fikse sprongen toch de overkant En die brug op het eiland Samosir m het Tobameer vergeet ik ook met Hij hangt op een oor en ziet er wat verfrommeld uit omdat twee van de zes boomstammen waarop hij rust, bij een banjir zijn weggeslagen Voorzichtig aan de hoge kant beginnen en plankgas via het horizontale middenstuk onder luid gekraak naar de hoge kant aan de overzijde Dan een grijns naar elkaar en verder maar weer Soms kruist plots een wild zwijn of een hert de weg of wel rijden we pardoes over een slapende pythonslang Die zal daar wel een paar gebroken ribben aan overhouden, maar tenslotte heeft hij er zoveel dat hij er wel geen blijvende schade van zal overhouden Hulp van de bevolking De jeep kennen we van binnen en van buiten Vuile bougies of problemen met de stioomverdeler zijn kleinigheden, een druppel water m de benzineleiding, opgelopen bij het tanken uit een natte benzmedrum, vraagt uitgebreide demontage en kost veel tijd Rijden met stakende ruitenwissers in tropische regenbuien kan desnoods, mits je de voorruit regelmatig met zeep of tabak bewerkt zodat er in plaats van druppels en strepen een egale, goed doorzichtige film van water ontstaat Ook een gebroken veerblad is geen onoverkomelijke hindernis Je krikt het wiel goed omhoog en plaatst een aan weerszijden bijgepunt dun boomstammetje tussen de resterende veerbladen Na een paar kilometer langzaam rijden is het hout goed vastgeklemd en kanje op volle snelheid verder Het oversteken van een rivier is een aparte sport De ventilatornem moet dan los, want anders worden de bougies nat gespat en slaat de motor af Met een snelverband om de stroomverdeler gewikkeld en zonodig een stevig touw aan de voorbumper om meeslepen door de stroming te beperken, ga je danje geluk beproeven Een steile klim tegen een modderige oever wil nog wel eens moeilijkheden geven Trouwens onverharde boswegen kunnen m de regentijd tot peilloos diepe modderbanen zijn omgetoverd waar je alleen het samengeperste bandenspoor van voorgangers enigszins kan vertrouwen In Kennci gaat het een keer fout en zie ik de motorkap totaal onder de modder verdwijnen We kunnen nog net op tijd uitstappen Gelukkig gebeurt het op een punt waar we voor enkele dagen te voet bezig zullen zijn We zijn stomverbaasd en heel erg blij als bij onze terugkomst de jeep weer boven de grond blijkt te staan, 180 graden gedraaid en schoongewassen1 Een geweldige prestatie van de mensen uit een naburig dorp aan wie we de situatie hadden uitgelegd en hulp hadden gevraagd1


75

Te voet het bos in Eenmaal m het eigenlijke onderzoeksgebied aangekomen is het goed, na al dat gehobbel en geschud, de jeep de jeep te laten en lopend verder te gaan het bos m, vaak eerst nog via een afgelegen kampong waar geen school is en nooit een dokter komt Wat een rust, maar ook wat een gezwoeg Ik ben altijd nat, of van de regen, of van het transpireren En maar "rmtissen"1 Heerlijk dan te baden m de rivier bij het simpele bladerafdakj e dat ons bivak is Geen gehannes m een sarong zoals bij we bij islamitische dorpen doen wanneer het nog niet donker is, maar gewoon de rivier inlopen, met de edele delen m de ene hand en een stuk zeep in de andere En met het stuk zeep verhezen want dan verdwijnt het rap m de rivier Water voor de koffie en de rijst halen we stroomopwaaits, baden doen voor het bivak en het toilet is stroomafwaarts De grootste kostbaarheid, zorgvuldig in plastic verpakt, is een droog setje kleren voor de avond We leven op rijst, zoute vis of zout vlees, sambal en heel veel zoete koffie Met wat geluk hebben we ook groente, wanneer er tenminste eetbare bladeren m het bos zijn En uitkijken dat je geen "jelatang blad aanpakt Dat is een superbrandnetel waarvan er drie soorten bestaan, de ene al gemener dan de andere Slapen onder de klamboe tegen de muskieten, tenzij de pacets zo talrijk en volhardend zijn dat we ons heil tussen de keien in de rivier zoeken, hopend dat die met gaat banjirren En de volgende ochtend moet je je weer m je natte kloffie hijsen Soms is het gedroogd boven het houtvuur en daardoor vol zwarte vegen en met een indringende rooklucht Ook overdag zijn insecten en ander klem spul soms lastig Afgezien van de pacets kan dat van alles zijn, zoals minuscule steekvliegjes "agats" die je verdrijft met een smokende klapperbast of iets dergelijks Ook zontbijtjes, totaal onschuldige beestjes die al bijna uit elkaar vallen als je er maar naar kijkt, kunnen wanneer er honderden op je bezwete lijf kriebelen, behoorlijk irritant zijn Groot wild zie je maar af en toe, ondanks de talrijke sporen Soms zijn er olifanten, een paar wegschietende herten of ook tijgers Vanwege de laatsten, die we nooit bij naam mogen noemen, lopen we altijd m gesloten colonne Wachten op elkaar, zelfs wanneer een van ons zijn behoeften moet doen Niemand kan even achterblijven Mijn mooiste ontmoeting met tijgers heb ik wanneer we ergens m Kermci door het donker overvallen worden op de steile helling van een diep ravijn, waar we onmogelijk een bivak kunnen bouwen Nadat ieder een boom heeft uitgezocht om zijn benen omheen te slaan en leunend tegen de rugzak op betere tijden wacht, zien we diep onder ons twee tijgerschimmen, met m het schijnsel van onze zaklantaarns, blauw oplichtende ogen Tegen beter weten m hopen we nog een moment dat het herten zijn, maar daarvan lichten de ogen rood op' Gelukkig kunnen de hanmaus ons langs de steile wand niet bereiken en zijn er geen mogelijkheden ons van andere kanten te benaderen

76


Op de kraterrand van de Kermci, belaagd door vulkanische as en dampen

Een geïsoleerde berggemeenschap komt in contact met de buitenwereld Terug in de bewoonde wereld ontmoeten we een verscheidenheid aan mensen. Mensen die rijst verbouwen of koffie planten, dorpshoofden, districtshoofden (camats, bupatis), gouverneurs, militaire commandanten, diensthoofden, artsen, etc. Ze vertellen ons allerlei over het eiland en de snel veranderende maatschappij. Tijdens een onderzoek van het intramontane bekken van Kermci m Midden-Sumatra enquêteren twee medewerksters van ons Instituut, Maartini en mijn assistente Gouw Wie Foeng, in de dusuns over de al eeuwenoude migratie van de matriarchale Kerinciers en Minangkabauers naar Malakka en Jambi. De mannen trekken voor kortere of langere tijd weg, verdienen geld in den vreemde en maken daarna veelal een pelgrimage naar Mekka alvorens naar hun dusun terug te keren Zitten ze met lekker in hun vel in het matriarchale milieu of is er een andere relatie met dit sociale systeem? Ikzelf bekijk intussen hoe elke kleine aardbeving keer op keer de ontwatering van de depressie belemmert en zo problemen voor de irrigatie geeft. Voorts bezoek ik de berggebieden rondom, inclusief de Gunung Kerinci, met 3805 meter de hoogste vulkaan van Indonesië, die juist in eruptie is. Op de top is het s morgens vroeg maar enkele graden boven nul Het waait er hard en we stikken haast in de asregen. Gelukkig is er, op een beschut plekje zo'n 500 meter lager, een pondok gebouwd door mensen van de Kaju Aro theeonderneming. Van de bupati krijgen we alle steun: er is ons zelfs een huis ter beschikking gesteld. Je merkt goed dat Kerinci een afgelegen gebied is. De islam kwam naar verluid pas rond 1850, het Nederlandse bewind dateert van 1904, na wat toen zo fraai "pacificatie" heette, en de autoweg die zich in duizend bochten naar de westkust wringt, kwam eerst in 1927 tot stand. Het gevolg is dat ik me ïn de dorpen in de dierentuin waan, maar aan de ver-


77

keerde kant van het gaas. Steeds loop ik aan het hoofd van een lange stoet dorpelingen. Neussnuiten is reden tot algemene vrolijkheid en bij het met de vingers eten van een hap rijst in een warong gaat een goedkeurend gemompel op. Ze zijn allemaal vriendelijk en behulpzaam, maar alleen zo ellendig nieuwsgierig! Kerinci exporteert sinds de aanleg van de verbindingsweg met de buitenwereld veel rijst en ook met de uitstekende koffie die er vandaan komt, wordt veel geld verdiend, vooral na de misoogsten in Brazilië de laatste jaren. Het is een van de rijkste landbouwgebieden van Sumatra. Opmerkelijk is dat men wel geld weet te verdienen maar nog niet goed hoe het te besteden. Allereerst wordt een goed huis gebouwd, dan volgt aanschaf van allerlei luxe zoals radio, naaimachine, koelkast, motorfiets, etc. en vervolgens een pelgrimstocht naar Mekka. Geld beleggen in zaken of bij een bank is er nog niet bij. Dan maar weer de bankbiljetten in bamboekokers in de kamer opgesteld, als teken van welstand, zoals ook voor de oorlog gebruikelijk w~as. Bij de geldsanering zijn onlangs veel fonkelnieuwe bankbiljetten tevoorschijn gekomen van wel dertig jaar terug. Met de huidige inflatie is dat zeker geen goed idee! Het is een wonderlijk wereldje, enerzijds streng islamitisch met mensen geknield biddend langs de weg en tot meer dan 50% van de mannen haji, anderzijds een matriarchale structuur. En temidden van deze controverse is er een vrij grote groep die zich noch kan vinden in het matriarchale keurslijf noch in dat van de orthodoxe islam. Ze worden soms als "communisten" afgeschilderd maar hebben daar nauwelijks weet van. En van het gouvernement dat de brutaliteit heeft belasting te willen heffen, moeten ze al helemaal niks hebben! ledereen klaagt dat de wegen niet verbeterd worden maar eraan mee betalen: te gek toch.

Overboordopnarne van de Kerinci vulkaan

78


En de ontwikkeling gaat verder De Mmangkabauers, m Padang en in de Bovenlanden hebben allang geleerd hoe ze met geld om moeten gaan Het zijn bedreven handelaren en eigentijdse zakenmensen De prachtige traditionele familiehuizen met hun karakteristieke puntige zijvleugels waaraan ieder nieuw gezin een aantal meters met een puntdak toevoegde worden er met meer gebouwd Want het bouwen van het huis is de taak van de man terwijl het huis eigendom wordt van de familie van de vrouw En dat is geen erg aanlokkelijk perspectief want zij kan gemakkelijk van hem af Eigenlijk hoort hij bij de familie van zijn zuster en is slechts gast bij zijn vrouw en haar familie Wordt hij ziek dan komt zijn zuster hem halen en wordt hij m haar huis verzorgd Zelfs zijn begrafenis vertrekt uit het huis van zijn zuster Met de opvoeding van zijn kinderen behoort hij zich met te bemoeien dat is de taak van zijn vrouw en haar broer Het systeem werkt eigenlijk niet meer, want normaliter zijn de mannen meer m hun eigen kinderen geïnteresseerd dan in hun neefjes en nichtjes Die dreigen zo dus tekort te komen Maar als je je eigen kinderen een betere opleiding wilt geven moetje dus dubbel betalen Tegenwoordig worden er haast alleen nog gezinswoningen gebouwd los dus van het adatgebeuren Maar zelfs die worden soms met afgebouwd, vooral m armere streken verder noordwaarts zoals bij Natal Daar hebben Mmangkabause vissers en landbouwers zich aan de kust gevestigd en bevolken de Mandaihngs, islamitische Bataks, het binnenland De wegen in dat gebied zijn erbarmelijk Als de camat 50 kilometer het binnenland m moet, wacht hij op de droge tijd, neemt de boot naar Sibolga, dan de bus langs de asweg van Sumatra naar PadangSidempuan om van daaruit zijn doel te bereiken De rede is ook ongunstig en dat belemmert handel overzee De camat vertelt dat ook de islam waar de man een centrale positie heeft, negatieve effecten op de ontwikkeling van de streek heeft De wijdverbreide polygamie werkt nadelig en ook het feit dat de meisjes ongeveer vanaf hun 15e levensjaar met meer alleen buitenshuis mogen komen, is een belasting voor de gemeenschap Overdag liggen voor de meisjes slechts lichte huishoudelijke werkzaamheden in het verschiet en baden moet bij donker gebeuren Ze voelen zich opgesloten en kunnen zich onvoldoende ontwikkelen, terwijl het zware werk zoals de was, die bij de rivier gedaan wordt, neerkomt op de moeder, die vaak al oud en zwak is Het ziet er dus naar uit dat dit sociale systeem, net zo als de matriarchale structuur, langzamerhand zal evolueren tot meer bij de moderne tijd passende sociale verhoudingen Zwavelzuur drinken op de Sonkmerapi We gaan het bos weer in ditmaal om de Sonkmerapi te beklimmen Dat is geen bijzonder hoge vulkaan, maar wel een interessante er is een grote en diepe kraterbodem waarin zich dikke zwavelafzettmgen hebben gevormd Tijdens de klim knal ik met mijn hoofd tegen een lange doorn van een rotanstam aan, die diep m mijn schedel dringt Ik ben wat groggy maar Kasnan trekt hem er snel uit waarna de schade tot wat bloeden beperkt blijft Er zaten blijkbaar


79

weinig hersens daar. Via een pandanuszone bereiken we de bergvegetatie met prachtige rododendrons en tenslotte over kale rots een vervallen pondokje op de kraterrand. Een geoloog heeft hier niet zo lang geleden de mogelijkheid van zwavelwinning bekeken. Het begint te regenen en het wordt snel donker. Nu pas blijkt dat ons gidsje hier weliswaar enkele malen is geweest, maar nooit heeft overnacht. Hij weet dan ook het bronnetje niet te vinden waar wij water voor rijst en koffie uit moeten halen! Na lang gezoek met zaklantaarns in het donker komt hij tenslotte met water terug. We verlangen naar warme koffie met veel suiker. Het blij ft echter bij één slok: het is puur zwavelzuur dat als een mes door je keel giert. Hij bekent tenslotte dat hij het water tussen de zwavel op de kraterbodem vandaan heeft gehaald- Het wordt een koude nacht met een lege maag, een stormachtige wind en veel regen. Maar als de volgende ochtend de zon opkomt is alle leed gauw vergeten. Goed drinkwater blijkt op 10 meter beneden ons hutje aanwezig en de temperatuur stijgt. Terwijl er koffie wordt gebrouwen en een ontbijt van rijst, zoute vis en dengdeng klaargemaakt, genieten we van een schitterend uitzicht. In het westen ligt de Indische Oceaan met daarvóór een woest bergland. In het zuiden zien we de Ophir/Talamau en de Merapi bij Bukit Tinggi, 150 km weg. Naar het oosten kijken we over de Barisan heen in de onafzienbare vlakte van Oost-Sumatra en in het noorden strekt zich de brede breukzone van PadangSidempuan uit, als een zilver lint van ochtendnevel. Dan dalen we af in de krater om daarna op weg te gaan naar het Batakgebied rond het Tobameer.

80

ZWERF! OCHT DOOREEN WERELD IN BEWEGING

Bij de missionarissen op Samosir Het is een schitterend gebied, deels bebost maar ook met uitgestrekte graslanden. Het Tobameer ligt er - op circa 900 meter boven zee - als een stralend blauwe amethist, gevat tussen steile, wel 600 meter hoge bergwanden. Langs de oever liggen verspreid een paar nederzettingen met nog tal van oude adathuizen. Ze hebben een steil dak en zijn op palen gebouwd. Aan weerszijden van de ingang bevindt zich een "kepala singa" (leeuwenkop) van rood-wit-zwart geverfd houtsnijwerk. Die naam is eigenaardig, want leeuwen komen in heel Indonesië niet voor. Is er een verband met het oude India vraag ik me af. Iets verder weg ligt een uitgestrekt plateau van vulkanische tuf waar elk riviertje een diepe nauwe kloof heeft ingesneden met perfect verticale wanden. Goed kaartlezen dus want voor je het weet zitje vast op een punt waar twee stroompjes samenkomen en kan je niet verder.

Op de kraterrand van de Sorikmerapi met Kardono en Hari vóór de afdaling in de krater

Maar ook met de jeep is het oppassen geblazen: op Samosir, het grote eiland in het Tobameer, worden we na een dagtocht gevangen tussen twee banjirrende rivieren. Het is bijna zes uur en het wordt al donker. We proberen vanuit het woest stromende water de steile modderige oever aan de overkant te bereiken. Zonder succes, ondanks gezamenlijk uit alle macht duwen. Als we het opgeven zitten we, door de doordraaiende wielen, van top tot teen onder de modder. We


81

hebben mets bij ons om te eten en te overnachten Tot ons geluk blijkt vlak bij de rivier, 50 meter van ons af, de missiepost van Samosir te liggen We kloppen aan en een oude langgebaarde missionaris opent gastvrij de deur We strippen ter plekke tot op het onderbroekje en worden naar de mandikamer geleid waar we van het heerlijk koele water genieten dat we met een gayong over ons uit gieten Voor ieder van ons ligt een pyjama gereed De oude pastoors blijken uniforme pyjama's te hebben bruine verticale strepen, afwisselend breed en smal Past goed bij de lange baarden Ze zijn aanmerkelijk te groot voor Kardono, Kasnan en Han, die daarom de pijpen en mouwen drastisch hebben opgerold Genoeg reden tot algemene vrolijkheid We eten vorstelijk - m pyjama - en hebben een heel plezierige avond Er is zelfs een glaasje wijn, gulle gift van de parochianen m Nederland De pastoors zijn blij met dit onverwachte bezoek en bulderen vaak van de lach om onze verhalen De zendeling uit een naburig plaatsje, die ons vandaag vergezeld heeft om bepaalde dingen te laten zien, doet ook helemaal mee en de twee oude nonnetjes, die voor het eten gezorgd hebben, genieten glunderend mee Spanningen in Batakland We worden vaak in de Batakkampongs tot eten en overnachten genodigd Voor de vrij streng islamitische Han is dat geen pretje, hoewel er voor hem steeds een kippetje wordt geslacht als er varkensvlees op tafel komt Bovendien is hij Atjeeer en er zijn de laatste tijd veel Bataks in Atjeh omgekomen, zodat de bevolking op ze gebeten is We zeggen daarom maar dat hij Jakartaan is daar woont een zodanig ratjetoe van mensen dat niemand kan zien dat we liegen Het prettigst voelt hij zich wanneer we in open veld overnachten met de klamboes gespannen tussen jeep en trailer Echt m zijn element komt hij eigenlijk pas wanneer we later getweeen m Atjeh zijn Kardono is dan al terug naar Yogyakarta waar de colleges beginnen en Kasnan is teruggeroepen naar Jakarta wegens ziekte van zijn vrouw Jammer, maar misschien is het ook beter in die noordelijke gebieden te reizen met alleen Han, die de taal spreekt, en zonder mensen van Java In elk geval trekken we helemaal ongewapend rond en zonder dure camera's of ander spul dat een aanlokkelijke buit kan zijn1 Het reizen is met altijd eenvoudig m gebieden waar bevolkingsgroepen elkaar naar het leven staan Afgezien van de islamitische Mandailmgbataks zijn de meeste Bataks protestant Nadat echter het contract tussen het Gouvernement en de Rhemische Mission m 1938 ten einde kwam, is de katholieke missie er gekomen evenals Amerikaanse adventisten, de pinkstergemeente etc Er is ook nog een klem aantal met-gekerstende Bataks, de zogenaamde Parbegu Een merkwaardige groep is die van de Parmahms Zij hangen een synchretistisch geloof aan, een mengsel van heidendom, islam en katholicisme Het ontstaan gaat terug tot het emd van de negentiende eeuw toen een Italiaanse vlmdervanger het toen nog vrij onveilige gebied bezocht Toen hij, gevraagd wie zijn koning was, antwoordde dat hij een afgezant van "Raja Roma" was, ontstond er grote opwinding Volgens de overlevering

8 2


was de Batakvorst Smgamanggaraja namelijk, via het volkshoofd van Baros en de Raja Uti, ondergeschikt aan de 'Raja Rom" Hij kreeg daarna alle medewerking en reisde met een Batakgids door de Bataklanden Deze laatste vroeg veel over het katholieke geloof en verkondigde later de nieuwe Parmalimleer De sekte is nogal nationalistisch getmt en neemt in 1955 zelfs deel aan de eerste verkiezingen Het adathuwelijk en de moderne tijd Vanavond zijn we te gast m een afgelegen dorp ten zuidoosten van het Tobameer We zitten m een grote kring op matten terwij Ier allerlei spij zen worden opgediend De hoofdschotel is een grote koperen schaal met daarop een overlangs gespleten gebraden beest waarvan de twee kophelften naar mij, de eregast, zijn toegekeerd en de vier poten zijdelings zijn gestrekt Een miezerig staartje wijst van mij af Het geheel is aangekondigd als een speenvarkentje, maar volgens mij lijkt het verdacht veel op een hond Het maakt mij trouwens geen duvel uit Nadat ik met de rechterhand iets van de kop heb genomen en goedkeurende gebaren heb gemaakt, kan het maal beginnen Er wordt ons verteld over de zendelingen van de Rheimsche Mission die vroeger de Bataks tot het christendom hebben bekeerd Ze zijn er vol lof over en m elk huis hangen vergeelde foto's waarop ze zijn afgebeeld Ja, we hebben veel van ze geleerd, wordt er gezegd Maar een ding begrijpen we nog steeds met En op mijn vragende blik gaat het verder "Volgens jullie westerse 'adat" mag je toch mje familie trouwen, bij voorbeeld met een achterneef of -nicht" Ik zeg nog "Tja, het komt bij hoge uitzondering wel eens voor", maar dan volgt een categorisch "Nee, bij ons nooit, nog niet m het tiende geslacht" Ik kijk wat glazig, want ik weet dat volgens de locale adat de aangewezen huwelijkspartner voor een jongeman "moeders broeders dochter" is, dus zijn volle nicht1 Maar m het heersende patnlmeale denkraam is je moeder van een andere familie en is er dus niks aan de hand En omdat alle dochters van je familie "clan" aan weer een andere clan worden uitgehuwelijkt, is er toch een circulatie van bloed en genen waardoor kwalijke gevolgen van inteelt beperkt of voorkomen worden Hij houdt vol ' Ik met mijn volle nicht getrouwd7 Maak het nou, te gek voor woorden ' We slagen er niet m elkaar te overtuigen en eindigen de woordenstrijd m remise Probleem is dat het systeem in de moderne tijd echt met is vol te houden jongens, voor studie in Medan of Jakarta, ontmoeten daar andere meisjes en als dat serieus wordt is Leiden m last Ze laten zich dan vaak met meer zien m hun dorp, waar hen de gram wacht van zowel de moedersclan als van de te schande gemaakte eigen clan Een gedwongen spoedhuwelijk, volgens de adat maar tegen hun zin, willen ze liever met riskeren Net zoals de matnaichale structuur van het Mmangkabaugebied valt de patnlmeale traditie van het Batakland ten prooi aan de moderne tijd Werk zoeken in de stad is nu een gewone zaak om aan de armoede en de beklemming van de dorpsgemeenschap te ontsnappen Er is een onstuitbaar proces van vernieuwing op gang gekomen waarbij oude waarden wolden omgesmeed tot nieuwe ideeën en structuren Dit proces verloopt helaas niet altijd zonder problemen en strijd,


83

maar watje zeker met moet doen is je opsluiten mje eigen kleine kringetje Dat is een doodlopend straatje eindigend m een mentale fossihsatie waar onwrikbare dogma's, indoctrinatie van de massa en dwang door "zieners" en andere betweters hoogtij vieren Aan de andere kant moetje ook met alle nieuwigheden voetstoots overnemen of je door andere groepen laten platwalsen Dit alles vraagt een open oog, belangstelling en een vrije dialoog, en dus veel meer dan wat gewoonlijk als 'tolerantie" wordt afgedaan Dat laatste betekent voor mij het met tegenzin en wellicht uit gemakzucht dingen toelaten waarmee je het eigenlijk met mee eens bent En daar komen we er niet mee Naar het onveilige Noorden Han en ik trekken nu noordwaarts via Brastagi en Kabanjahe naar Kutacane en Blangkejeren Er struinen ten noorden van het meer nog een paar bendes rond die dat gebied onveilig maken We krijgen daarom tot Kabanjahe dekking van drie soldaten Het zijn wilde jongens met een grote brengun voor de buik, die echter maar tot twee uur 's middags dienst hebben Nogal hinderlijk1 Juist waar de weg de bergen m klimt met tal van serpentine bochten, krijgen we een lekke band Je kan hier alleen langzaam m lage versnelling rijden en de bomen langs de weg zijn dus ideaal voor sluipschutters Het bandenwisselen gaat dan ook opmerkelijk snel1 Na ons escorte te hebben gelost gaan we getweeen verder, de veiligheid inschattend op grond van aan- of afwezigheid van vrouwen en kinderen langs de weg en de informatie uit door Han afgeluisterde gesprekken wanneer we stoppen m de warongs langs de weg, voor een "kopi tubruk" Dan gaat de weg verder door woest bergland en maagdelijk oerwoud Geen kampong, geen ladang, geen voetpaden en dus alles veilig Rebellen uit Atjeh kunnen hier niet doordringen ook omdat er nergens eten is te vinden' De hellingen zijn zo steil en de aardstortingen zo talrijk dat de weg soms als een stellage tegen de bergwand is aangebouwd Af en toe brokkelt hij af onder het gewicht van de vrachtauto's Tenslotte bereiken we het bekken van Blangkejeren, waar we ons melden bij het bestuur Een bleekneus is hier een zeldzame vogel, maar de bevolking is erg vriendelijk, evenals de politie en de mobiele brigade die nog een paar zogenaamde "kettingberen" uit Sulawesi m dienst hebben Dat zijn knapen die thuis iemand over de kling hebben gejaagd om de eer van de familie te redden, geheel zoals hun adat gebiedt Maar onder Nederlands recht zijn ze tot hun ongenoegen veroordeeld wegens moord en moeten nu hier hun straf uitzitten Tja, je mag ook niks meer tegenwoordig Ze lopen vrij rond, koken voor de politie en dragen op patrouille veelal het geweer Ontsnappen is onmogelijk in het noorden zitten rebellen en verder is alles bos Langs de weg naar Kutacane zijn politieposten Het feit dat onlangs een naburig opstandig dorpshoofd, als bendeleider voor tal van moorden verantwoordelijk, tot bupati is benoemd op belofte zich verder koest te houden, gaat hun begrip uiteraard helemaal te boven Misschien denken ze berustend "als je voor een dubbeltje geboren bent wordt je nooit een kwartje "

84


Overigens, het instituut "kettingbeer" moetje met verwarren met het verschijnsel "dardanel" Dat is (of was7) een soort bushbutler van de betere legerofficier die diens bemodderde schoenen uittrekt na terugkomst uit het bos, ervoor zorgt dat zijn uniform en geweer spic-en-span zijn en zo mogelijk een koud biertje of "pait" serveert Dat laatste is jenever, ook zeer gewaardeerd door veel ambtenaren en onderzoekers op tournee De hospik voegt het dan, naast de kimnepillen, onder de farmaceutische naam "DGG" (dubbel gebeide genever), toe aan de medicrjnkist Ikzelf sta altijd droog m het bos en overleef met koffie Geen onnodig gesjouw en na terugkomst smaakt het dan allemaal extra lekker Zonder contacten met de buitenwereld kom je niet verder De Atjeeers zrjn m feite geen homogeen volk maar vertonen een grote verscheidenheid Dit is m de hand gewerkt door de topografische gesteldheid van het gebied het is een woest bergland, met daarin een aantal geïsoleerde mtramontane bekkens, dat omgeven is door een verbrokkelde smalle kustvlakte In elk van die gebiedjes is iets eigens, voelt men zich soeverein en strijden wereldlijke leiders "teuku's" en geestelijke leiders "tengkus" met elkaar om de macht Het bergland ten zuiden scheidt Atjeh af van de rest van Indonesië De kustlijn is ervan afgekeerd en ziet uit op de Indische oceaan, vanwaar verre handelaren kwamen Desondanks zijn er veel oude banden met omringende streken die de diversiteit mede verklaren Langs de westkust zijn er verwantschappen met de Mmangkabau, m het zuiden met de Karobataks en in het oosten bij Pidie, met het Maleise schiereiland En wat te denken van die, eens als bij vrouw door de Atjeh'se haute volee zo hooggeschatte, mooie slavinnetjes uit het voormalige rijk van Zuid-Nias? Rond 700 na Christus waren de Atjehers nog boeddhist, ze zijn pas later door contacten met de Arabische wereld tot de islam bekeerd De lange strijd tegen het koloniale gezag, tegen de Japanse invallers en tegen de regenng van de jonge republiek m Jakarta weerspiegelt enerzijds de vrijheidsdrang, maar heeft anderzijds ook veel bijgedragen aan het huidige isolationisme Wij komen hun wereld dan ook nauwelijks binnen en moeten helaas onze onderzoekingen van Sumatra iets ten noorden van Blangkejeren wegens onveiligheid beëindigen Maar afsluiting van de buitenwereld heeft ook hier ongetwijfeld een prijs het staat verdere ontwikkeling m de weg, want nieuwe ideeën worden geboren uit contacten tussen culturen Centraal-Azie bij voorbeeld was het toneel van eeuwenoude uitwisseling van handelswaar en cultuur tussen Europa en China langs de Zijdeweg Toen, na de ontdekking van de zeeroute naar het Verre Oosten hieraan een einde kwam, begon de stilstand De dynamiek van de wereld moet zelfs de meest afgelegen gebieden bereiken, zodat ze met verstrikt raken m een keurslijf van verstarde religieuze- en andere denkramen en verstikkende tradities uit lang vervlogen tijden, maar met hun eigen identiteit bijdragen aan dat prachtige wereldwijde mozaïek van culturen


85

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Ramadan en Puasa Islamitische vastenmaand Kacang Iju klem groen boontje waarvan een dikke soep wordt gebrouwen Totok of Baru een nieuweling uit Nederland die mei de Indische gewoonten onbekend is Sawa geirngeerd rijstveld DAAD transportdienst van de Indonesische landmacht (Dinas Angkutan Angkatan Darat) Jawatan Topografi topografische dienst Bengkel werkplaats Wall negen, bupati districtshoofd Warong/warung klem eethuisje Martabak met groenten en dergelijke gevulde omelet Kopi tubruk grofgemalen koffie met heet water begoten, zonder melk en met veel suiker Kopi telor Kopi tubruk met geklutst ei erin (helaas zonder scheutje cognac) Haji/hadji pelgrimstocht naar Mekka Sarong om het middel gewikkelde, meest gebatikte, doek Jelatang Zeer krachtige brandnetel waarvan verschillende soorten bestaan Pacets landbloedzuigertjes die vooral m vochtige bosgebieden vooikomen Agats heel kleine steekvliegjes Hanmau Sumatraanse tijger Ook macan, macan tutul slaat voor panter Dusun dorp in Sumatra Pondok hutje of afdakje m bos of tuin Camat districtshoofd Pandan(us) grote palmachüge heester waarvan de bladeren die voor slaapmatjes en dakbedekking gebruikt worden Kepala smga beschermend zwart-wit-rood houten beeld bij ingang van Balakwomngen Letterlijk leeuwenkop Mandien baden bij de mandibak die door regen of leidmgwaler gevuld wordt Gayong halve klapperdop met steel of emmertje dat bij het mandien wordt gebruikt Ra(d)jaRoma de paus, letterlijk de koning van Rome RajaRom mythologische oude heerser in Batakland Kettingbeer lot gevangenisstraf veroordeelde die in afgelegen ooiden (zonder ketting1) werk verrichtte voor de politie Dardanel verzorger/oppasser van KNIL officier Pait oude of jonge jenever (letterlijk bitter), Op tournee bekend als DGG (Dubbel Gebeide Genever)

7 Archipel aan de rand van de wereld "Different f eet have different ways "3

(Agnes Keith - "Land below the wind")

Honderd kilometer ten westen van Sumatra ligt een rij afgelegen eilanden, waaronder Nias en de Mentawei eilanden Het is een vergeten uithoek van Azië waarvan de westkust gegeseld wordt door een zware branding, veroorzaakt door de lange deining van de Indische Oceaan Prauwvaart en visserij zijn daar vrijwel onmogelijk en de contacten met de buitenwereld zijn daarom van oudsher op het oosten gericht Toch hebben in de prehistorie mensen zich m prauwen op deze oceaan gewaagd en, gebruikmakend van wind en zeestromen, vanuit het huidige Indonesië Madagaskar bereikt en bevolkt, zich vermengend met stammen van Afrikaanse afkomst Ze brachten er een wortelknol groter dan alle toen op dat continent bekende wortelknollen Eerst rond 1600 brachten Spanj aarden en Portugezen er andere grote wortelknollen, zoals mamok, uit Zuid-Amenka, samen met maïs en andere voedselgewassen Wat de dunbevolkte Mentawei eilanden betreft, zijn de contacten nu vrijwel tot de overliggende westkust van Sumatra beperkt Verder noordwaarts kwamen m vroegere eeuwen wel eens Chinese jonken muskaat kopen in het dichterbevolkte oude rijk van Zuid-Nias met zijn fraai bewerkte megalieten en grote adathuizen, of kamfer halen op het nabije Baros en ijzerhout op de Batu eilanden Door de afwezigheid van aantrekkelijke landbouwgronden en bodemschatten is inmenging van buiten tot nu toe beperkt gebleven en is de eigen cultuur daardoor goed bewaard Maar de golfslag van de nieuwe tijd doet zich voelen Een piepklein gou vernemen tsstomertj e, de "Biduri", brengt ons van het nabij Padang gelegen Teluk Bayur (vroeger Emmahaven) naar Sikakap, het hoofdplaatsje van Noord- en Zuid-Pagai Dit is aan de noordkant van de zeestraat tussen beide eilanden gelegen en telt slechts 200 inwoners Op de eilanden - samen ruim honderd kilometer lang - wonen niet meer dan 5700 mensen Geen wonder dat een commerciële bootverbmdmg met haalbaar is als je het van die anderhalve politieman, onderwijzer, verpleger of zendeling moet hebben De paar Mmangkabause handelaren die regelmatig een rondreis maken en zaken doen op elk eiland waar de boot aanlegt, brengen ook met veel geld in

3

Andere voelen hebben andere mameren

88


het laatje, evenmin als de schaarse buitenbeentjes zoals ons kartenngsteam Elt Darwis Abdullah, de cartografen Kartuwardojo en Darmadju en ikzelf Er zijn maar enkele hutten aan boord en vrijwel iedereen reist als dekpassagier Toeristen, rond het Tobameer al een zeldzaamheid, zijn hier een volledig onbekend verschijnsel De zendeling Klappert van de Rhemische Mission staat op de kade en schudt ons de hand Hij en zijn vrouw zijn pas acht maanden hier aangekomen en wrllen tientallen jaren blijven Ze gaan nu net voor een week naar Sipora met deze boot om ook met de christenen van dat eiland kennis te maken Dat is jammer voor ons, maar hun huis staat gastvrij tot onze beschikking De volgende dag maken we een eerste verkennende tocht We lopen via Sibaibai naar Leganleleu en bereiken ook de 220 meter hoge Sagai De huizen staan op palen en de dorpjes en tuinen zijn omheind met bamboe om varkens te weren Sinds kort is vrijwel de hele bevolking christen Een blauwe tatoeage van vast patroon bedekt gezicht, borst, rug, armen en benen van mannen zowel als vrouwen Bij de mannen is de cawat van geklopte boombast nu grotendeels door een miserabel broekje vervangen als teken van vooruitgang De vrouwen dragen alleen een kleine doek rond het middel die tot de knie reikt Ze zijn heel vriendelijk en leven meest van kladi en van wat de jacht met giftige pijlen oplevert Rijst is vrijwel en maïs totaal onbekend We baden m de rivier en overnachten m het "logeergebouw", een lang aan drie zijden open bouwsel waarin we onze tikars uitspreiden en de klamboes spannen Onze m Sikakap opgesnorde "mantri" Ismail, van het Padangse afkomstig, en zijn hulpje Renatus zijn druk m de weer met koken Zij zullen ons op Noord- en Zuid-Pagai steeds vergezellen Om elkaar helemaal te begrijpen hebben we vier talen nodig de streektaal van Pagai, Mmangkabaus, Indonesisch en Nederlands Hoe je toch m zo'n afgelegen oord "internationaal" kan zijn1 De volgende dag gaan we, met twee holle boomstam prauwen en vier peddelaars, de Sikako op Aanvankelijk is hij ongeveer tien meter breed en traag stromend, maar hij versmalt al snel stroomopwaarts, waar de stroom sterker wordt Verschillende keren moeten de prauwen tientallen meters worden gesleept over rotsen of omgevallen boomstammen Rond halfvier 's middags bereiken we de monding van de Pakkeran, waar we bivak maken op een rolsteenbank m het nvierbed Klamboe spannen, koken, kleren wassen, eten, aantekeningen uitwerken en monsters ordenen We slapen onder een prachtige sterrenhemel, waarbij afwisselend iemand waakt, voor het geval de rivier gaat banjirren 's Morgens vroeg gaan we te voet stroomopwaarts door de bedding van de Pakkei an en een zij tak hiervan, de Simabalo De Mentaweiers zijn meesters m de prauwvaart, op de rivieren zowel als op zee Alle verkeer is te water Paden zijn er nauwelijks en verbetering daarvan is problematisch wegens gebrek aan materialen voor wegverharding Bovendien ligt het "hoofdpad" langs de kust dwars door moeras gebieden die door muskieten en malaria geïnfecteerd zijn

ARCHIPEL AAN DE RAND VAN DE WERELD

89

Met prauwen gemaakt van holle boomstammen gaan we stroomopwaarts in Noord-Pagai

We keren weer terug naar Sikakap en maken nog verschillende andere tochten, onder meer naar de omgeving van het dorpj e Simakalo. Hier is de bevolking pas sinds vijfjaar christen. Voordien werden de meisjes "geroofd" en werd er pas getrouwd wanneer er een paar kinderen waren. Ook werd in die tijd een huis gebouwd, want gehuwden mochten geen zwaar werk doen; daarvoor moest de hulp van jongeren worden ingeroepen. Overledenen werden niet begraven, maar in boombast gewikkeld buiten hel dorp gelegd, soms in een boom. De cawat is bij velen nog in gebruik- We zijn getuige van de zogenaamde "vogeldans" waarbij twee mannen, alleen gekleed in cawat van boombast en de getatoeëerde lichamen versierd met bloemen en bladeren, op een houten vloertje twee voedselzoekende en verliefde vogels uitbeelden. Enkele pisangbladeren stellen de staarten voor. Dit alles wordt begeleid door een trom en twee bamboekokers. Ook zijn er vrouwendansen; gemengd dansen is er niet bij. Het is meer een toneelvoorstelling eigenlijk. Het leven kabbelt hier vredig voort, maar oud word je niet: ik zie niemand boven de veertig jaar! Op Zuid-Pagai hebben we meer problemen. We proberen eerst het eiland per vlerkprauw vanuit de zeestraat tussen beide eilanden te bereiken. We landen bij de kampong Seai en lopen vandaar in de stromende regen richting Bosuallumut. Het is kappen dwars door het mangrovemoeras waarbij we soms tot ons middel in het water staan, een groot kladiblad boven ons hoofd houdend als denkbeeldige bescherming tegen de regen. Een oud pad blijkt geheel verdwenen. We geven het op en gaan daarna per vlerkprauw naar Bosuallumut via de oostkust.

90


Bij het naderen wachten we achter de branding het juiste moment af om op de top van een golf met volle vaart landwaarts te gaan en voor de volgende golf binnen te zijn Het lukt achter ons slaat de zware branding op de kust terwijl wij de smalle rivier invaren Het dorp is totaal verlaten Ons vermoeden dat de bevolking uit angst voor ons is weggevlucht wordt spoedig bevestigd Wanneer we, na ons m een van de huizen wat gedroogd te hebben, op pad gaan naar de Gunung Smaka blijkt het pad nabij de tuinen te zijn versperd door spitse kleme bamboestaken De gids krijgt er drie diep in zijn voet en wordt naar veiliger oorden weggedragen Die harde bamboespitsen kunnen zelfs gemakkelijk door onze doorweekte schoenzolen dringen We keren om, ons afvragend of deze mensen misschien slechte eivarmgen hebben met vreemdelingen Een doorsteek van het eiland Siberut Bij navraag op het eiland Siberut, dat ons volgende doel is, beginnen we het een beetje te snappen Het van de Sumatraanse overkant afkomstige bestuur probeert met straffe hand de eilanders met de moderne tijd te conformeren Tatoeage is nu strikt verboden en wie er na de fatale datum toch mee door is gegaan, krijgt twee maanden cel Ook de cawat is taboe Broekjes dragen dus, hoewel die centen kosten en de cawat van geklopte boombast een lokaal product is Bovendien is een cawat m het bos veel praktischer dan een gammel broekje waar ze maar wat vreemd mee schutteren De hele "upper ten" van de ambtenaren komt uit Padang en voor hen zijn de eilanden een waar verbanningsoord Geen zichzelf respecterend Mmangkabauer gaat er vrijwillig heen Het zijn dan ook niet de besten die hier de scepter zwaaien Het bestuurshoofd in Sikabaluan is dan ook geen echte "camat"of' wali" maar een oude politieman die, te dik voor dat vak geworden, nu zijn heil zoekt bij het bestuur De onderwijzer is een oude knorrepot die met schreeuwmethoden elementaire kennis m de prille Siberutse breinen probeert te stampen De landbouwvoorhchter stamt uit de "praktijk" en heeft geen enkele opleiding De polikliniek heb ik alleen in bedrijf gezien toen de resident uit Padang op bezoek was Toen liep iedereen met een paar pleisters op het vel en een paar fraai gekleurde pillen m de hand De onderwijzer kijkt wel uit zijn gezicht te laten zien op het nieuwe voetbalveld, de pasgebouwde moskee is vooral ten gerieve van de mensen van de overkant, en met de introductie van sapi's wil het ook nog niet echt lukken Ondanks dit alles is de cawat is op Siberut nog algemeen De tatoeage is er anders en zelfs nog uitgebreider dan op Pagai Ook taalkundig zijn er verschillen Noord- en Zuid-Pagai vormen met Sipora een taalgebied, terwijl op Siberut drie verschillende talen bestaan Allemaal erg melodieus In een van de dorpjes zien we een door twee vrouwen uitgevoerde roeidans Hoofdvoedsel hier is niet kladi maar sago Zout is met voorhanden, de groente kookt men daarom liefst m zeewater Onze zouttabletten zijn erg in trek m het binnenland We maken een prachtige tocht met holleboomstamprauwen over de rivieren naar de westkust De hoeveelheid proviand is zorgvuldig uitgerekend op basis van monden en dagen en is verdeeld over de boten als nsicospreidmg bij eventueel omslaan


91

Enkele malen moeten we van prauwen wisselen. We beginnen met twee grote prauwen in de benedenloop en eindigen met vier kleine in de stroomversnellingen van de bovenloop waarbij we zes tot acht peddelaars gebruiken. We banen ons te voet een weg over de waterscheiding, hopend aan de andere kant de per "koerier" bestelde prauwen te vinden die ons naar de westkust moeten brengen. Omdat horloges onbekend zijn is het tijdstip van ontmoeting bepaald als "wanneer de zon zó hoog staat na vijf nachten slapen1'. Tot onze opluchting klopt het precies: ze zijn op het afgesproken tijdstip op de juiste plek in de bovenloop van de Simaleki! Na een week bereiken we de westkust die zich van verre aankondigt door de dreunende branding. Onderweg slapen we in het bos, en in de dorpen langs de kust op onze tikars in de "uma". Dat is het logeergebouw dat, anders dan op Pagai, niet door de ongehuwde mannen wordt gebruikt. Het staat op palen, heeft open zijkanten en een bamboevloer. Vis, krokodil en haai vormen een welkome aanvulling op ons magere dieet. Ontmoetingen op Nias Nias is veel verder ontwikkeld en dichter bevolkt. Om er te komen moeten we eerst van Padang naar Sibolga over de weg: ruim vierhonderd kilometer gatenkaas. Het binnenland is hier meest gekerstend terwijl de kusten door islamieten bewoond worden. De tijd dringt en ik kan me geen rustdagen meer permitteren. Het is dus zaak vrijdag in christelijke gebieden te werken en zondag dragers uit de islamitische kuststreken te werven. Als het daar dan puasa wordt loopt het een beetje uit de hand. De prijzen zijn hier enorm hoog. Na de Japanse tijd is het oude koloniale bewind nooit meer teruggekeerd. Het eiland was toen een soort

92

Z\\ ERFTOLHT DOOR LEN WERLLD IN BEWEGING

Zittend in een holleboomstamprauw, Sïkabalan rivier, Siberut

klein koninkrijkje waarvan de bupati een Niasser was. Dit tot groot genoegen van de bevolking, die niet zo veel op heeft met die lui van de overkant ïn Tapanuh. Die bupati drukte eigen ORI-geld, deed veel voor het eiland maar begon zeer nadrukkelijk bij zichzelf. Tenslotte is hij vervangen door een Sumatraan die het beter doet maar minder gewaardeerd wordt! Aan buitenlanders vmd ik hier een arts(l), Dr Tomsen uit Sleeswijk-Holstein die hier al twintig jaar woont, dominee Dörmann van de Rheinische Mission met Schwester Anne en Schwester Kate, allen eveneens oldtimers, die aan de voet van een karstheuveltje zijn neergestreken. Ze zien de missie, die hier sinds 1938 opereert, met zo zitten hoewel de pastoors van Straelen en Veth wel geaccepteerd zijn.

Met Kartuwardojo en Darmadju \oor logeergebouwtje tussen onze helpeis. Sïberut


93

Zo ieis ik van het ene denkraam naar het andere Er zijn natuurlijk verschillen, maar ook grote overeenkomsten en ik vind het moeilijk om het gebrek aan wederzijds begrip aan te voelen Het gaat toch allemaal over die ene universele scheppende kracht waarbij dogmatische fratsen m het niet zakken Er zijn tal van orthodoxen m alle religies die menen dat wetenschappers het ongeloof verbreiden Maar het tegendeel is waar zowel de macrokosmos als de microkosmos is zoveel gecompliceerder, gevarieerder en mooier dan onze voorouders ooit hebben kunnen bevroeden De wetenschap heeft wetmatigheden ontdekt, de spelregels gevonden, maar dat betekent niet dat we nu het heelal kunnen nabouwen Aan de andere kant moet de oude stnjdvraag, tussen de paus en Luther enerzijds en Copermcus en Galileo anderzijds, of nu de aarde of de zon het centrum van het heelal is, wel m een ander licht worden gezieni Ons zonnestelsel is een futiliteit die met enorme snelheid door het heelal snelt Of de aarde vergaat, is kosmisch gezien volslagen onbelangrijk Maar die speldenknop is toevallig wel het enige dat wij hebben We moeten er allemaal samen een redelijk bestaan hebben en het leuk houden ook voor volgende generaties Het afwijzen van de evolutieleer op religieuze gronden slaat ook nergens op We moeten gewoon aanvaarden op grond van onze huidige kennis dat de schepping een oeroud en een nog steeds doorgaand gebeuren is Hoe het allemaal precies werkt weet niemand en zal vermoedelijk ook nooit iemand weten Dus vooral met denken dat JIJ de waarheid in pacht hebt en andere meningen te vuur en te zwaard moet bevechten Het denkraam van de zendeling die, jaren later, op een avond m mijn tuin m Quetta, Pakistan, de sterrenhemel aanschouwend zei "Geweldig toch dat het firmament nu al 7000 jaar tot op de seconde nauwkeurig zo draait", stoort mij door zijn beperktheid en de processie waarin de vele Sjneten m die stad zichzelf om religieuze redenen eens per jaar tot bloedens toe kastijden, verbijstert me door het fanatisme Maar de meeste problemen heb ik met dat kleine monumentje in die stad, dat de tweehonderdzoveel christenen herdenkt die in 1935 het loodje legden bij een aardbeving waarbij in totaal 25 000(0 mensen omkwamen

Tussen de dolfijnen We zitten in een kleme prauw, op weg naar de kust van Zuid-Nias De zon is prachtig met een groene straal ondergegaan Het is snel donker geworden en het zeil klappert in de wind Boven mij is een donkerende sterrenhemel De mooiste delen van de melkweg vormen een brede band aan de hemel, waarin de grote en de kleme wolk van Magelhaen donkere gaten lijken We houden koers met behulp van het Zuiderkruis, waarbij we eerst Jupiter en Onon achterna varen Die gaan echtei sneller dan wij en verdwijnen achter de horizon Achter mij is het rauwe gezang van de moslim roerganger, onwerkelijk mooi Hij is kennelijk net zo onder de indruk van deze oneindigheid en van de nietigheid van ons mensen als ik In de ochtendschemering komt er een vissersbootje langszij en kopen we wat kleme visjes Wanneer de zon opkomt, is de kust m zicht We zeilen tussen een stuk of wat dolfijnen, die speels van weerszijden onder de prauw door dm-

94


ken. Even vrezen we dal ze de boot zullen raken en omgooien, maar ze weten haarscherp te manoeuvreren. We leggen aan bij een verlaten pier waar we stil genieten van snel gezette warme koffie en de krokant geroosterde visjes.

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Cawat: lendengordel, schaamgordel Kladi: knolgewas Tikar: slaapmatje van gevlochten materiaal (bv pandanblad) Mantri: opzichter Sapr rund Sago moeraspalm waarvan voor consumptie sagomeel wordt verkregen ORI- geld: tussen 1945 en 1949 door de Republik Indonesia uitgegeven bankbiljetten Karst verscheidenheid van grotere en kleinere, door oplossing ontstane terreinvormen m kalkgebieden

8 Over vulkanen en hindoegoden "Mijmerend keken we toen opwaarts en ziet, daar boven ons had de oneindigheid zich geopend " (Wvan Bemmelen - "Naar hoge toppen en diepe kraters")

Met een lichte rilling ontwaak ik uit een onrustige slaap kwart voor vijf Nog flonkert het Zuiderkruis tussen de boomkrumen, maar het zal gauw licht worden en we moeten op pad Slechts 500 meter ruwe lavaslakken scheiden ons van de top van de Slametvulkaan (3400m) De grote halfvermolmde boomstam waarbij we ons gisteravond, na de klim tot de bosgrens, warmden en droogden, smeult nog Jusuf blaast het vuur weer aan Ik pak koffie en suiker, we drinken een kop sterke 'kopi tubruk" en eten wat, hoewel ik nauwelijks honger heb De as van de in eruptie zijnde Lamongan, waar ik eergisteren was, zit nog in mijn haar en ik vraag me weer eens af waarom doe ik dit eigenlijk allemaal7 Vlucht uit de warmte naar de koele top 7 Verlangen naar ruimte en rust na verblijf m de stampvolle steden7 De magneetkracht van de rokende en sissende kraters7 Of gewoon zin m wat lekker pionieren7 Hoe dan ook, ik voel me er "senang" Het lijkt wel een soort verslaving ik ben nu al 35 jaar m de ban van de vulkaan1 Het begint in 1949 met de makkelijk toegankelijke kraters van de Tangkuban Prahu, de Papandayan en andere bergen in de Pnangan nabij Bandung Toen de Gedeh vanuit de bergtum m Cibodas met de botanicus van Steenis, hortulanus Schroter en enkele anderen We slapen daar m een tentje bij Kandang Badak, het zadel tussen Gedeh en Pangrango, waar Junghuhn een eeuw terug nog neushoorns noteerde Wij zien alleen pantersporen rond de tent als we wakker worden' Wat een uitzicht vanaf de kraterrand Recht beneden ons de rokende kraters en achter ons de stille "alun-alun", een met Javaanse Edelweiss begroeide oude caldera In het noorden de Javazee met de koraaleilandjes m de baai van Jakarta als speldenknoppen, haarscherp In het zuiden de branding van de Indische Oceaan en west en oost een reeks vulkanen, zich verliezend in wazig verschiet Het is Schroters laatste tocht een rampokpartij van de Dl op de bergtum enkele maanden later, overleeft hij met Nu is het allemaal veilig en slangen of "wilde beesten", zie je nauwelijks op Java Mijn eerste panter zie ik pas jaren later op de Welirang Er is die dag een totale zoneclips en de desabevolkmg blijft, wat angstig, thuis Ik ga dus alleen op stap en geniet in het cemarabos van de vreemde duisternis bij het verdwijnen van de zon en passeer bij de afdaling, laat m de middag, de plaats waar de zwavelhalers vaak bivakkeren Niet ver van het pad staat plots een panter die lelijk naar me grauwt "Apa boleh buat", gewoon doorlopen maar en geen ogencontact1

96

ZWERFIOC HT DOOR EEN WLRfcLD IN BEWEGING

Met Schroter, hortulanw, van de berglmn in Cibodas, op de Gedeh, 1950. Enkele maanden later komt hij hij een rampohan om het leven.

Het is een lange reeks van tochten, alleen, met gids of met een groep. Op de Tangkuban Prahu ben ik met de vulkanoloog Petroschevsky, van wie het verhaal gaat dat hij als gewoon kozak vluchtend voor de rode legers oostwaarts snelde, door het sneuvelen van superieuren carrière makend, al heel snel kozak-eersteklas werd, en tenslotte in Vladiwostok als kolonel van zijn paard steeg. Hij nam toen de laatste boot die uit de haven vertrok en arriveerde zo op Java waar hij bij de vulkaandienst kwam. Sindsdien beweegt hij zich. meest m het verticale vlak en is kampioen "vulkamst'' met meer dan 200 vulkaanbeklimmingen. Met mijn studenten van de Gadjah Mada Universiteit ga ik naar de Merapi en de Semeru. Deze laatste tocht is lang en we bivakkeren bij een prachtig bergmeertje : 'Ranau Kembolo" onder een wrakkig stukje zeildoek en daarna nog eens, bij de bosgrens. Toppen van boven de 3000 meter zijn het meest interessant omdat je dan echt de berg "proeft": het bos ligt onder je en de wonderwereld van de bergvegetatie is rondom. Dan de rots onder je schoenen en dat eindeloze vergezicht. Op Java heb ik ze allemaal minstens één keer gehad: "sudah, wees, klaar, al." En buiten Java, waar drieduizenders schaars zijn, beklom ik, behalve tal van lagere vulkanen, de Kerinci op Sumatra, de als Piek van Bali bekende Gunung Agung en de Rinjani op Lombok. Eigenlijk ontbreekt alleen de Gunung Dempo (Suniatra), waar ik door tijdgebrek nooit aan toe ben gekomen, aan het rijtje. Er op af Ligt de vulkaan van je keus ver weg dan begint de tocht vaak in een bus die je voor een minimaal bedrag (inclusief flesje prik en bon voor een hap nasi rames/ rawon) met duivelse vaart honderden kilometers weg brengt. Met de nachtbus spaar je nog een hotelletje uit ook. Dichterbij je doel, op kleinere wegen, ga je

OVER VUI .KANEN EN HINDOEGODEN

97

met de opvolger van de "opelette", de Colt. Je betaalt per plaats, hoewel dat laatste een relatief begrip is: 15 tot 17 passagiers zijn geen uitzondering, compleet met bagage van manden met groenten, levende kippen en geiten, etc. Moetje eruit dan roep je "kin", (links) waarna aan de linkerwegrand wordt gestopt. Behalve de "sopir" is er steeds een "knè" die overal luidkeels het reisdoel afroept. Het is dan wel een weet dat "Brrr" Jember betekent, "Sbösbö" Wonosobo en "Sokè" Besuki. Maar je wordt steeds behendig in de juiste Colt geloodst en niet in die van de concurrent. Aan het eind van de rit moet j e wat eten in een gezellige en hygiënisch dubieuze "warung cowboy". Ook is hier de laatste kans om proviand in te slaan. Rijst is vaak in de hoogste desa niet te krijgen. Wel kan je er meegebrachte rijst laten koken, die je dan in je bivak op het houtvuur warmt in folie of pisangblad. Zo vermijdt je buikpijn van halfgare op 3000 meter hoogte gekookte rijst. Gaat er naar de hoogste desa geen Coltlijntje dan ben je gedwongen een privé-Coltrit te regelen waarbij kennis van de taal en stijlvol afdingen essentieel zijn. Tenslotte arriveer je in het koele bergdorp, overdag omringd door mensen of 's avonds als iedereen slaapt. Je eindigt in het huis van dorpshoofd of gids.

DeBromo in actie

De duur van de klim is meest zo'n vier tot zeven uur. Onderweg kom je haast nooit iemand tegen, behalve op enkele wat vaker belopen routes. Vroeger waren het haast alleen bleekgezichten die klommen, maar er is een groeiende belangstelling van jonge Indonesiërs die in groepjes naar boven komen. Er is direct contact, een korte groet of een vriendelijk woord, want "east is west and west is east and they so easily meet". Het is goed zo, want we zijn allemaal in de ban van de vulkaan. De keuze is: klimmen bij dag of bij nacht. In het eerste geval zie je meer van het bos, maar de lage klim is heet, de kans op regen in de natte tijd groot en de lange nachtwake bij de bosgrens koud. Klimmen bij nacht is moeilijker, maar heeft sfeer,

98


vooral bij heldere maan Steeds meer lichtjes van dorpen rondom en steden ver weg, vergezellen je omhoog Het pad zoek je, of met een flambouw van bamboe gevuld met petroleum of nu vaak met een kille maar lichtsterke "lampu senter" Zelf kom ik graag laat m de middag in de desa aan, regel de details met dorpshoofd en gids, eet een hap rijst, "omong" wat met de dorpelingen en rust wat op de "baleh-baleh" Nuttige informatie hoe lang is de tocht, moet er nog "germtist" worden, is er water onderweg, etc Op een berghutje hoef je met te rekenen van de weinige "pondoks" die er ooit waren is zelfs de herinnering verdwenen Afhankelijk van de duur van de klim vertrek ik m de loop van de avond of rond middernacht Een uur of wat rust buiten de wind bij de bosgrens, je warmend bij het houtvuur en dan, voor de dag aanbreekt, naar de top Voordien heeft wellicht, ongemerkt een oudere drager of gids een kleine offerande gebracht op een plek waar misschien wel een steen of een oud beeldje staat Want ongeacht zijn geloof vertelt een klem hindoeïstisch plekje in zijn hart hem dat deze toppen de zetels der goden zijn, die moeten worden geëerd Gepaste deemoed daarom en geen ruwe taal de vertoornde goden zouden met wolken het uitzicht kunnen benemen of andere rampspoed brengen Het bos eindigt vrij plots bij door de wind gekromde kleine bomen en dan volgen rhododendrons, Javaanse edelweisz en andere struiken en bloemen van de bergvegetatie Daarna komt de rots, die vaneert van losse as waarin je twee stappen klimt en een terugglijdt, tot verkitte as waar je gemakkelijk klimt, of wel onverweerde ruwe lavabrokken Soms volgt na de klim nog een afdaling m de krater of een bezoek aan een stikvallei of solfataar Uitkijken daar voor gassen, steeds de terremruggen volgen en wachten tot, een uur of zo na zonsopgang, de gassen door turbulentie zijn verstrooid Na de tocht kan je er in elk geval weer helemaal tegenaan in het drukke stadsgewoel

Het sprookjesachtige Bali Bah, hindoeïstische schat uit oude tijden en nu enclave m een goeddeels islamitische omgeving, is een sprookjesachtig eiland, waar tussen groenbeboste bergen en zilverwitte zandstranden, een kunstzinnig volk van ongeveer drie miljoen zielen, meest wonend m kleine desa's, de hindoegoden eert in ruim 20 000 grotere en kleinere "pura's" Iedereen is vriendelijk, opgewekt, kunstzinnig en gracieus Pandit Nehru die Bah m 1950 bezocht na afloop van de Azie-Afnka Conferentie in Bandung, noemde het, diep onder de indruk, "the last paradise, the mormng of the world" Ook ik raak, tijdens mijn eerste bezoek m dat zelfde jaar onder de bekoring van het eiland zodra ik bij de westpunt, Gilimanuk, de veerboot verlaat die me hier bracht vanuit Banjuwangi m Java's Oosthoek Het hoofd van de topografische brigade in DenPasar, een jonge Balier, verwelkomt me hartelijk en brengt me per jeep over een onverharde weg, waarboven tienduizenden kleine blauwe vlinders fladderen, naar een comfortabel vrij klem hotel waarvan alle kamers gelijkvloers zijn Het is vrijwel het enige goede hotel dat het stadje ri]k is Toeristen, die kort voor de oorlog nog vrij talrijk waren, zijn er nauwelijks wegens de onrustige situatie m het land De "kecak", "barong" en "legong" dansers treden op voor de dorpelingen zelf en de weinige toeristen die er bij komen, worden nog met enige terughoudendheid aanvaard

OVER VULKANEN hN HINDOEGODEN

99

Beneden het steile kalkklif van de Uluwatutempel aan de zuidkust, zwemmen de zeeschildpadden. Op het strand van Sanur word ik met een paar anderen gastvrij ontvangen door de vermaarde Belgische schilder Le Mayeur die daar met zijn Balinese echtgenote Ni Pollok al jaren woont. Hij is nu 70 jaar oud; zij is veel jonger en heel mooi - Ze roosteren een speenvarkentje voor ons op het spit en hij toont zijn adembenemend mooie, kleurrijke schilderijen. Hoe graag zou ik er eentje gekocht hebben, maar ja "kurang uang", geld is er niet zeg! De hotellerie

100


en daarmee de stroom rijke buitenlandse toeristen moet nog op gang komen in Sanur en de rugzaktoeristen en hippies, die later het brede strand van Kuta met zijn prachtige zonsondergangen zullen bevolken, moeten nog uitgevonden worden. Wanneer ik ergens op een drukke pasar mijn camera laat liggen bij een marktkraam, vind ik hem twee uur later op exact dezelfde plaats terug. De koopman heeft het zelfs niet nodig gevonden hem ergens "Veilig" op te bergen, want er wordt immers niet gestolen! Maar de meest indringende ervaring in deze wondere wereld heb ik met een oude, voorovergebogen man met een lange witte baard die langs de kant van de smalle landweg loopt waarop ik met de jeep bergwaarts rijd. Vlak voor mij springt hij onverwachts op het midden van de weg- Ik rem uit alle macht, maar weet dat ik niet meer tijdig kan stoppen. Op het allerlaatste moment stapt hij echter opzij en wanneer ik - mijn hart kloppend in mijn keel en klaar om hem van pure schrik uit te schelden - stilsta, kijkt hij mij van opzij vriendelijk glimlachend aan en zegt: "Tenma kasih Tuan. Ik was bezeten door een boze geest en daarvan heeft U mij verlost door hem te overrijden. Maar ik kon op tijd weg springen, dank U wel." Daarna vervolgt hij zichtbaar opgelucht zijn weg, mij totaal overdonderd achterlatend. Ik ben die dag niet meer achter het stuur geweest en begrijp sindsdien dat je dromen werkelijker kunnen zijn dan de werkelijkheid.

De vulkaanbekhmmer [tekening: Alison Morgan)

OVER VULKANEN EX HINDOEGODEN

101

Een kluizenares op de Gunung Agung Het is vijfendertig jaar later en weer ben ik op Bali. Er zijn overal toeristen en er is veel veranderd. De buitenwereld heeft het eiland gevonden en de bewoners ervan willen deel hebben aan de schatten van de nieuwe tij d. Je moet maar hopen dat er uit dit contact toch weer iets moois geboren wordt. Een jonge Balmees brengt mij met zijn motorfiets naar Besakih. Voor het bedrag dat wij hiervoor zijn overeengekomen zal hij weer een volle tank benzine kopen. Op de helling van de Gunung Agung ligt hier een uitgestrekt tempelcomplex. Deze hoogste berg van het eiland is immers het centrum van de wereld, zoals die door de goden is geschonken en vanaf hun zetel bij de top wordt bestierd! Ik laat de tempel links achter mij, klim langzaam naar boven en overnacht bij de bosgrens. 's Morgens vroeg bereik ik het topgebied, waar ik een oude kluizenares ontmoet die hier al enkele maanden mediteert. Haar zoons hebben haar hier gebracht vanuit Oost-Java en zullen haar te zijner tijd weer komen ophalen. Ze heeft zich onder een zeiltje bij een rotsoverhang genesteld. Het is 's nachts bitter koud is en er is maar één eetbare plantensoort, zegt ze. We praten over de natuur en de wondere schepping. Daarna klim ik bij felle wind naar de top vanwaar ik het hele eiland overblik en in het oosten de Rinjanivulkaan van Lombok oprijst in de morgenzon. Voor ik afdaal laat ik mijn resterende proviand en lucifers bij haar achter en keer terug naar de werkelijkheid van nu. Allemaal zoeken we de "waarheid", alleen wanneer je denkt die gevonden te hebben gaat er wat mis, en zeker wanneer je hem aan anderen wil opleggen.

De Rinjani op Lombok en het daarbij op 2000 m hoogte gelegen meer

102


Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Senang: prettig, op je gemak Apa boleh buat: wat doet het er ook toe, wat kan het schelen Nasi Rames en Nasi Rawon: bekende Javaanse rijstschotels Alun-alun: grasveld in midden van Javaanse stad, meest met waringinboom m het midden Caldera: grote mstortings/uitblazmgskrater Dl: Darul Islam, opstandige groep in de bergen van West-Java in de jaren vijftig. Omongen: praten, kletsen Rinlissen: pad kappen met kapmes Sopir: chauffeur Knè: knechtje Warung: klein eethuisje langs de weg Lampu senter: zaklantaarn Solfataren: zwavelbronnen Baleh-baleh: rustbank van gevlochten bamboe Pondok: hutje of afdakje in bos of veld Cemara: coniferensoort die de bergen nabij de bosgrens voorkomt (en langs zandstranden) Pura: Hindoetempel op Bali Kecak, barong en legong: bekende Balinese dansen Kurang uang: geldgebrek Terima kasih tuan: dank U wel mijnheer Pasar: markt

9 Op onderzoek in de "Vogelkop" van Nieuw-Guinea "Voor de explorateur verleidelijk mooie tochten, snelle doorsteken door onbekend gebied en onbekende stammen " 0 van Eechoud - "Met kapmes en kompas door Nieuw-Gumea")

Minerale hulpbronnen kunnen een belangrijke impuls geven aan de economische ontwikkeling van Nieuw-Gumea, zoals ook op andere eilanden van de archipel het geval is De oliewmmng m de laaglanden en heuvelgebieden van Oost-Sumatra en in Kalimantan en de tmwinmng op Bangka, Behtung en omgeving zijn voorbeelden hiervan In de laaglanden van de zuidelijke Vogelkop is de oliewmmng al m de jaren dertig op gang gekomen Het bergachtige noorden is echter nog vrijwel met geëxploreerd terwijl op de ten noordwesten gelegen Raja Ampatedanden goede latentische mkkelkobalt ertsvoorkomens op nader onderzoek wachten Het dreigende gewapende conflict tussen Nederland en Indonesië over de politieke toekomst van het eiland brengt echter instabiliteit en onzekerheid waardoor investeerders wegblijven en alle plannen in de ijskast verdwijnen Maar de exploratie gaat door en deze ertshoudende gebieden zijn daarom het doel waarvoor ik m 1958 met de KLM Superconnie "Proton" in twee dagen met tal van tussenstops via Manilla naar Biak vlieg en vandaar met de "Kroonduif' naar Manokwan Daar zal ik, m het Arfakhotel, de andere tien deelnemers ontmoeten De leiding berust bij Ir Molengraaff, een magere, taaie 72-jange(') mijnbouwer, die er nog steeds enthousiast op uit trekt hoewel hij uiteraard stijf staat van de aderverkalkmg Je moet met hard met een deur slaan, want dan ligt hij als gruis op de grond Een brok karang' Soms is hij een beetje nukkig maar ook kan hij geestig uit de hoek komen Hij is gebiologeerd door de nikkel- en kobalthoudende lateneten van Waigeo en enkele andere eilanden Met behulp van luchtfoto's heb ik daarvan de locatie en precieze omvang bepaald Dit moet m het veld worden geverifieerd, waarna monsters op verschillende diepte zullen worden genomen door bonngen langs evenwijdige raaien Het boswerk is uiteraard niets meer voor Molengraaff en hij zal daarom met een vletje langs de kust opereren De bonngen zullen door twee mijnbouwers en vijf opzichters van het Kantoor Mijnwezen m Hollandia worden verricht Verder zijn er twee studenten van de Afdeling Mijnbouw, TH Delft, die hier hun afstudeeronderwerp hebben Maar voordien moeten we een eerste exploratie vernchten in de geologisch onbekende Noord-Vogelkop naar eventueel daar aanwezige ertsvoorkomens We besluiten twee teams te vormen om het binnenland te verkennen, waarbij ik de leiding knjg van het team dat het ongeveer 1500 meter hoge Tosem-Tamraugebergte voor zijn rekening zal nemen

104

ZWERFTOCHT DOOR EEN \\ ERFLD IN BEWEGING

Gë Hermans uit Delft en de opzichters Klems en Portier uit Hollandia zijn van de partij. We moeten zorgen in een maand klaar te zijn, want daarna zorgt de westmoesson voor zware branding en is de noordkust voor prauwen en sloepen taboe. Daarna zijn de laterieten van de Raja Ampateilanden aan de beurt, waarvoor we een gouvemementsstomertje kunnen inzetten.

De voorbereidingen Vóór vertrek moet er echter nog heel wat gebeuren. De ingeslagen vivres moeten verdeeld en de tenten en andere materialen gecontroleerd worden. Ook de boot is nog niet gereed voor vertrek. De outillage is veel uitgebreider dan bij mijn eerdere, kleinere en dus snellere, teams m Indonesië. Er zijn (nogal nutteloze) dubbeldakstenten, petromaxlampen, veldbedden, luchtmatrassen, complete

OP ONDERZOEK IN DE VOGELKOP VAN NIEUW-GUINEA

105

keukenuitrustmgen, lekentafeltjes, twee zender/ontvangers met dynamo's, hele petroleumblikken met medicamenten, etc Ook de voeding is zeer uitvoerig de berg blikjes is indrukwekkend Veel is voor de dragers bestemd die, volgens voorschrift van het Gouvernement, per dag een bepaald aantal calorieën moeten krijgen Dat houdt onder meer in 750 gram rijst, een blikje cornedbeaf of makreel en 's morgens kacang IJU Voor het eerst zal ik zelf nu ook met deze luxe kennismaken, er is zelfsfruilcocktail en chocomel1 Eersl laat ik Klems en Portier hun gang gaan wanl ik wil me met direcl m de rituelen mengen Maar wanneer we de vicieuze cirkel tussen hoeveelheid barang en aantal dragers eens doorrekenen, besluiten we om toch maar het een en ander te bewaren voor hel tweede deel van het onderzoek, waarbij we met zijn allen aan boord zullen verblijven en er dus geen dragerproblemen zijn Door een misverstand gaan er toch 2000 repen tropenchocolade mee, wat op 19 repen per man per dag neerkomt We laten die in een kampong langs de kust achter, want anders komen we aan rijst helemaal met toe en hebben we allemaal een levenslange constipatie1 Een probleempje is dat de kinderen van de kampong nog geen chocola kennen, de kleinsten denken zelfs dat het poep is Maarja, jebent nooit te jong om te leren Ondanks alles zijn we zwaar beladen met onder meer 1000 kg rijst en 1200 blikjes Ik bereken dat we hiervoor veertig dragers nodig hebben, die steeds moeten pendelen Dit betekent steeds meerdere dagen in een zelfde bivak vertoeven De dragers moet ik m vijf kustkampongs bij elkaar sprokkelen, een moeizaam en tijdrovend bedrijf Deels zijn het gezonde knapen, deels is het een gammel zaakje Vrij wat huidklachten en veel tropenzweren Als het te laat is blijkt dat we een benberiman en eentje met een aankomende framboesiavoet hebben Aan de laatste kan ik mets doen, de benbenman fokken we op met vitamine B en veel kacang IJU Aanvankelijk heb ik talrijke klanten met zwerende wonden op het dagelijkse spreekuur m de namiddag, maar geleidelijk neemt het aantal af tot ik alleen de ernstigste tropenzweren over heb De rest is genezen, waar de betere voeding wel met vreemd aan zal zijn In het binnenland woont niemand meer tegenwoordig We zijn hier m het gebied van de Karoon, die bewesten de Arfakkers wonen Vrij geciviliseerde lieden, lopend m broekje en hemd, de cawat wordt alleen m het bos gebruikt Dit in merkwaardige tegenstelling tot de Arfakkers die nog m vol ornaat, met ringen pijlen en pluimen, tot m Manokwan komen De Karoon doen dit alleen tijdens dansfeesten waarvan we er een meemaken Tot mijn verbazing eten ze rijst met een lepel, zelfs de kleine kinderen Kladi en andere knolgewassen worden met mes en vork verorberd Ook doet men zijn behoeften op land en met m de rivier zoals in heel Indonesië gebruikelijk is Invloed van de zending7

106


Bosbivak met alle hens aan dek

Omdat ik nog niet genoeg dragers heb, biedt het dorpshoofd aan een paar vrouwen mee te geven voor de eerste tijd. Die willen graag wat verdienen en zijn misschien meer dan de mannen gewend om te sjouwen. Na enkele dagen zal er zo veel eten op zijn dat ze terug kunnen. Ik voel er niet veel voor omdat het al gauw tot allerlei narigheid in het bivak aanleiding kan geven. Na enig wikken en wegen wordt besloten dat er vijf vrouwen voor enkele dagen mee zullen gaan onder het toeziende oog van het dorpshoofd. Eén van hen, vrij oud en onmogelijk lelijk, maakt de hele reis mee. Ze heet Jacoba, is denkelijk mentaal niet helemaal gaaf en kan bij tijden zö enorm mopperen dat de hele zaak schudt van de lach. Ze loopt in een paarse japon en krijgt daarom al snel de bijnaam "vrouw van de kardinaal". Al van ver zien we haar paarse schim naderen in het groene bos. Dan is er de vrouw van de wakü die, in de zevende maand, op speciaal verzoek van het dorpshoofd met ons meeloopt - uiteraard zonder vrachtje - naar de tuinen in de bergen waar de bevalling moet gebeuren. Waarom dat niet thuis in het dorp kan is me niet duidelijk. De vrouw van een andere kepala kampong gaat enkele dagen met haar man mee in gezelschap van hun driejarig zoontje Thomas. Eerst is het joch erg schuchter maar weldra zijn we de beste maatjes. Echt blij ben ik niet met dit alles en met weemoed denk ik aan mijn oude snelle teams. Maar ik heb geen keus en na een paar dagen is de situatie min of meer genormaliseerd Van de mannen is weinig te vermelden. Er zijn jonge en oude bij en ook enkele Semitische types, zoals wel meer voorkomt onder de Papua's. Eentje heeft een soort Neanderthalerhoofd en we noemen hem dan ook niet bij zijn naam,

OP ONDERZOEK IN DE VOGELKOP VAN NIEUW GUINEA

107

Marcus, maar spreken van "de missing link" De jongste is Mattheus, circa veertien jaar, tenger en kampioenvisser die behendig van steen tot steen in het rivierbed springt Ze zijn allemaal protestant en aan namen heb ik de hele bijbel bij me, te beginnen met Noach Enkele discipelen zijn er in twee- of drievoud Iedere zondagmorgen voor dag en dauw houden ze kerkdienst en zingen psalmen Erg bijzonder vind ik dat ze dit ook in het bos volhouden, ondanks de lange dagen die we maken Het is een plezierig stel Eerst volgen we de Mandinvier enkele dagen stroomopwaarts We verlaten daarna het nvierbed bij de smalle scheidmgsrug tussen de twee grote brontakken en klimmen al kappend naar de bergkam die de waterscheiding met de Koornvier vormt Het is zwaar werk en ik moet de dragers nu echt te vriend houden en niet haasten, want als ze de pakken er bij neergooien en naar huis terug vluchten, zit ik goed in de nesten Het gebied is totaal onbewoond Op dagreizen afstand van elkaar zijn er wat ladanghuisjes en ook zijn er enkele paden van damarzoekers, van wie we er twee tegenkomen Omtrent 1924 kwam hier iemand van het Mijnwezen en daarvoor was er een Italiaanse vlmdervanger rond 1890 Toch ligt het gebied met ver van de kust De radio is gelukkig snel kapot en alleen de protesten van de anderen voorkomen dat ik hem m het ravijn laat donderen het transport van radio en trapfiets met dynamo vraagt drie dragers Het spul gaat dus snel terug naar de kust waar we het later met een sloep ophalen We kappen ons een weg door het Tamraugebergte De werkverdeling is als volgt Ikzelf ga met Ge Hermans - die het uitstekend doet - op onderzoek, vergezeld van twee gidsjes om eventueel te kappen en de gesteentemonsters te dragen Een van de opzichters zorgt voor het bivak waar we zijn en ziet toe op de bereiding van het avondeten De andere bouwt met vrijwel alle dragers het volgende bivak en neemt vast zoveel mogelijk barang mee, die daar onder dekzeil wordt opgeslagen Deze twee taken wisselen dagelijks Laat m de middag komen we weer bijeen Klems en Portier zijn, evenals de andere opzichters van het Kantoor Mijnwezen, Indische jongens die na de Indonesische onafhankelijkheid m 1949 hier zijn gekomen Velen zijn slachtoffer van de schone beloften van een louche organisatie die hun a raison van tweeduizend gulden een schitterende toekomst als kolonist beloofde In Hollandia zijn ze m barakken van golfplaten ondergebracht en vervolgens m Manokwari praktisch op het strand gedumpt Daarna liet de organisatie het afweten Ze werkten als sjouwers m de haven, brachten rantengs rond voor de Chinees, etc Na dit alles zijn ze uiteraard nogal sceptisch over vele aspecten van het bestuur De meeste van hen willen wel naar Nederland maar kunnen met omdat ze hun Nederlanderschap moeten bewijzen De een heeft een Duitse of Belgische pa en de ander is Indonesiër omdat zijn pa warga negara werd voor zijn meerderjarigheid Ze weten eigenlijk met wat te doen

108

ZWERFTOCHT DOOR EËN WERELD IN BLAVEGING

Portier is de oudste van de twee. Hij heeft veel meegemaakt en is, misschien daardoor, bijzonder humaan en rechtvaardig. Bovendien is hij een goede administrateur die exact bijhoudt wat er aan eten is gebruikt en wat ons nog rest. Zelfs de wekelijkse uitreiking van shagtabak met vloeitjes en van de staaf waszeep verloopt vlot. Klems is veel jonger en wat ruwer in zijn optreden. Maar hij staat zijn mannetje en is ook een uitstekende jager die twee wilde zwijntjes, een kangoeroe, en zelfs een kasuaris en een aantal kroonduiven (mabruk) weet te verschalken. Kroonduif en kasuaris zijn eigenlijk beschermde vogels, maar in dit onbewoonde gebied zijn ze redelijk talrijk zodat de schade wel meevalt. En vers vlees in het kamp is natuurlijk veel waard. Zo trekken we van bivak naar bivak, steeds naar zo vlak mogelijk terrein zoekend voor het opzetten van de parapara, het houten staketsel waarop de dekzeilen of de buitententen (de binnententen hebben we wijselijk niet meegenomen) worden gespannen. Voorts moet er water in de buurt zijn. Steeds is er één dekzeil voor ons vieren; één waaronder de barang staat en waar de keuken is met de "eettafel", en drie a vier dekzeilen in een rij gespannen voor de dragers. Ons eten wordt gekookt door Klems of Portier. De dragers koken gezamenlijk in grote gamellen waarvoor weldra één van hen speciaal is aangesteld.

Ge Herman;, en ik aan de Koor rivier

In een maand tijd leggen we ruim 400 km af door het gebergte, waaronder twee tochten van circa 30 km! Op steile hellingen - tot ruim 35° - is het vaak een geweldig geglibber. Soms wordt er dan een rotanlijn aan een boom bevestigd om enig houvast te krijgen. Eén van de dragers, Samuel, maakt een gemene schuiver

OP ONDERZOEK IN DE VOGELKOP VAN NIEUW GU1NEA

109

en kneust een arm, die na enkele uren geweldig is opgezet Ik spalk hem voor alle zekerheid, maar de volgende dag is de arm flink geslonken en blijkt het allemaal mee te vallen Hij praat alleen Karoon en trekt daarom zijn neusvleugels op wanneer ik bij het betasten van zijn onderarm een pijnlijke plek raak Heel praktisch eigenlijk Als dank voor de goede zorgen aan hem besteed brengt hij me nu steeds mooie steentjes, want hij heeft gezien dat we op stenen uit zijn Ik neem ze dan een tijdje mee en gooi ze tenslotte weg wanneer hij het met ziet Zieken hebben we weinig Maar een korte malana-aanval en dat op veertig dragers is niks Johannes zakt op een steile helling in elkaar met zware koorts Longontsteking7 Met sulfa en rust is hij weer gauw op de been Geweldig zoals deze knapen reageren op sulfa' Een komisch geval beleven we met het kamponghoofd Zachanas Deze kan blijkbaar het stevige en ongewone menu met goed verwerken en lijdt ongemerkt aan verstopping Op zekere dag ligt Zachanas kreunend uitgestrekt op zijn matje met een pens waar een tamboermajoor jaloers op zou zijn Hij is haast even dik als zijn vrouw die m verwachting is Laxeerpillen zullen niet echt meer helpen en ik geef hem daarom een iets krachtiger middel, een soort zetpil Wanneer ik hem vertel dat hij die met moet inslikken maar van onderen gebruiken, voelt hij zich wat gegeneerd en staart verlegen naar de in zilverpapier verpakte pil Zijn vriendjes brullen van de lach Omdat ik met vertrouw dat hij die pil zal gebruiken laat ik hem voor het slapen drie eetlepels slaolie slikken Hij trekt daar wel een vies gezicht bij maar m de loop van die nacht is hij met donderend geweld afgegaan De volgende ochtend loopt hij weer slank en monter m het bivak rond' Laxeerpillen hebben ook bij een andere drager groot succes, zij het op een andere manier Lucas is de enige vervelende vent eigenlijk Hij probeert altijd zrjn twee pleegzoontjes met het grootste deel van zijn vrachtje op te zadelen Bovendien is hij een meesterlijke simulant die zich steeds ziek meldt als er een zware klus is Toen hij me dat voor de derde keer wilde leveren heb ik bewogen geluisterd naar zijn uitvoerig relaas over lichamelijk lijden en hem toen een paar laxeerpilletjes gegeven Hij is nadien nooit meer met smoesjes gekomen en loopt als de beste Soms vraag ik hem quasi naar zijn gezondheid waarna er een brede grijns op zijn gezicht komt, want hij weet bliksems goed dat ik hem heb beetgenomen1 Tenslotte bouwen we een groot basiskamp 'Kalongbivak', aan de Koorrivier en maken van daaruit verschillende meerdaagse tochten Die naar het uiterste zuidoosten van ons werkgebied is een zware rit die we met een wonderlijk gezelschap maken We hebben een gids gecharterd die een turn in de buurt heeft en zegt een pad erheen te weten Maar zijn vrouw moet mee (naar later blijkt omdat niet hij maar zij de weg kent1), en ook alle spulletjes die zich in zijn hut bevinden Dan formeert zich de stoet Ma voorop met een draagmand vol huishoudelijke artikelen met daar bovenop de driejarige Augustmus die de wereld vanuit zijn hoge standplaats vriendelijk toelacht Daarachter Pa, met een vrachtje op zijn rug en een varkensspeer m de hand, gevolgd door vier honden, scharminkels

110


met krulstaarten, ondefinieerbare kleuren en trieste flaporen Dan volgen Ge Hermans met rossige baard en schimmelhoed, Portier, ikzelf en veertien dragers die onder meer een onderweg gevangen varkentje aan een stok mee pikollen Tenslotte, heen en weer rennend tussen en langs onze benen het kleine varkentje van onze gids, dat af en toe een schuwe blik op zijn geslachte familielid werpt Dat laatste is door de honden geroken en omsingeld, waarna de gids hem met een pijl raakte en samen met Ma naar het pad sleepte Het beestje is toen door een fikse dreun op het moede hoofd kassi-zes geslagen en opengesneden Nog een keer ontwaakt het uit zijn verdoving en spartelt, maar een nieuwe tik op de kop legt hem onbarmhartig het zwijgen op De dragers zetten op de plek waar het zwijntje uit het bos is getrokken een rij lange stokken m de grond, vijftien centimeter uiteen en evenveel als er mensen in onze groep zijn Als bescherming tegen boze geesten denk ik De dragers hebben het vaak over "swangi", waaronder een eenzame door boze geesten bezeten papua wordt verstaan Het komt voor schijnt het en ze zijn er knap benauwd voor Groot wild zit er verder niet veel We zien alleen nog een kangoeroe (laulau) Maar kaketoes, nuns en cenderawasis zijn niet van de lucht Ook zien we twee van de gemeenste gifslangen van het eiland een vuilwitte slang met dodelijke beet en een zwarte waarvan de beet ook geen pretje schijnt te zijn Enfin, we hebben serum bij ons In de rivier zitten behalve de traditionele krokodillen - waarvan we er eentje schieten - ook kleine zaagvissen met een zaagbek van 30 a 40 centimeter Dit is wonderlijk want het zijn eigenlijk zeevissen, die bij uitzondering ook m het zoete Sentammeer voorkomen Verder zien we twee meer dan een meter lange, 1 5 - 3 0 cm dikke vissen, die op uit hun krachten gegroeide palingen lijken Aan klem spul hebben behalve van muskieten en een enkele pacet, vooral last van agas, kleine steekvliegjes die door de klamboe komen Sommigen van ons worden erdoor uit hun slaap gehouden, maar ik slaap er rustig doorheen en ontdek pas 's morgens de talloze rode, jeukende beten Alsof je de mazelen hebt Dan zijn er de homngbijtjes, die alleen maar kriebelen en overal tussen kruipen Het is een bijzondere kunst om een verband met zalf aan te brengen op een zweer voordat ze ertussen komen Tenslotte zakken we m vlerkprauwen de rivier af tot de monding, waar we een groot afscheidsfeest organiseren voor de dragers De resterende rijst en overgebleven blikjes gaan op aan dit feestmaal, waarbij ook de kampongbevolkmg van de partij is Daarna begint het dansfeest, samen met de dorpsschonen, dat tot de vroege ochtend doorgaat Velen zijn m "traditionele stijl" gekleed en dragen ringen, beenversiersels, paradijsvogelpluimen, felgekleurde cawats en beschilderingen De volgende dag gaan we aan boord van het gouvernementsstomertje, waar de Heer Molengraaff ons begroet Nu de dragers terugbrengen naar hun kampongs en de achtergelaten zender/ontvanger ophalen Dan de leden van het andere team ophalen, hun dragers afleveren in Sansopor en verder varen naar Sorong, waar we enkele dagen blijven ter voorbereiding van ons volgende doel de eilanden Batanta, Salawati en Waigeo van de Raja Ampatgroep Het werk

OP ONDERZOEK IN DE -VOGELKOP" VAN NIEUW-GUINEA

111

Dansfeest na afloop \an de tocht in het Tamrau gebergte

op deze eilanden is heel plezierig en ons onderkomen op het gouvernementsstomertje heel comfortabel! Met vlet en buitenboordmotor gaan we kaapjes en ontsluitingen af. Het tenue is beperkt tot gymschoenen, zwembroekje en petje wegens de waterballetten bij de landingen en het lopen op het scherpe rif. Met de sleeplijn vangen we dagelijks heel \\ at vis aan de rifrand. De verscheidenheid is groot: er zijn tongkols, tenggiris. barracuda!s, bubara's, ikan pemali. sako's, etc. in grote aantallen. De talrijke schildpadden laten we maar met rust. Als de vangst mager is eten we s avonds rijst met vis, maar meestal wordt het vis met rijst! De luchtfoto-interpretatie blijkt, evenals op de Vogelkop, goed te kloppen en het onderzoek naar het nikkelhoudende laterieterts in Noord-Waigeo verloopt volgens plan. Terug naar huis dus, via Sorong. Wat zal de toekomst brengen? In Sorong krijgen wat contact met de daar verblijvende bleekgezichten en proeven we een enigszins gedwongen en gelaten sfeer. Dit is allereerst een gevolg van de aparte groepjes en kleine ruzies, die niet ongebruikelijk zijn op een dergelijke buitenpost. De vrij gesloten en sterk-hiërarchische Shellgroep geeft er hier een apart karakter aan. Met enige ervaring schijn je uit hoogte en situatie van iemands woning zijn maandsalaris te kunnen bepalen. Voor zover ik het BB-corps leer kennen, geeft het mij de indruk dat er, m tegenstelling tot elders, niet veel contact is met de Papua's. Een sfeer van grotere betrokkenheid vind ik bij de diverse gouvemementsdiensten zoals het boswezen, de landbouwvoor-

112


lichting, etc Daar wordt door, meest vrij jonge, academici en anderen goed werk gedaan, met enthousiasme en positieve instelling Maar de hele Nederlandse gemeenschap is defaitistisch en gelaten door de steeds klemmender vraag over wat er gebeuren gaat m de nabije toekomst met Nieuw-Gumea Het eiland is door een wonderlijk samenspel van factoren bij de soevereiniteitsoverdracht m 1949 niet aan de Republik Indonesia overgedragen en nu is er toenemende buitenlandse druk dit alsnog te doen Vanuit de naburige Indonesische eilanden zijn er infiltraties en men verwacht ook grootschaliger acties Om het tij te keren zijn er nu mariniers gestationeerd m Sorong en andere plaatsen Het zijn jonge kerels die van wanten weten, maar waar het plaatselijke establishment wat afstand van houdt' Maar ja, dat heeft het, zegt men, al moeilijk genoeg met een ander trauma, namelijk de kleme selecte groep NSB'ers die m 1945 voor de keus is gesteld de baj es m of naar Nieuw-Gumea Nu wordt dat echt een gênante zaak gevonden waar niemand over praat Toen Nieuw-Gumea in 1949 het enig overgebleven rijksdeel m de Oost werd, kreeg het eiland alle aandacht van Nederland en is er hard aan de vooruitgang gewerkt scholen, hospitalen, etc Maar het is niet eenvoudig m korte tijd iets tot stand te brengen in deze rimboe waar de economie uiterst zwak is De oliewmnmg, die circa 85% van de export levert, vertrekt m 1960 Een veld is al verlaten, het andere wordt alleen nog uitgeboerd En hoe moet het dan verder, zijn er verborgen ertsen7 Of de nikkel- en kobaltvoorkomens die wij net onderzocht hebben, ook economisch rendabel zijn zal moeten blijken uit de analyse van de genomen monsters Maar bedrijven zullen de voor exploitatie benodigde astronomische investeringen alleen willen doen wanneer de politieke stabiliteit gegarandeerd is En daar schort het hier nu net aan zodat ze wellicht voor minder risicovolle ertsvoorkomens elders in de wereld zullen opteren Men zegt dat veel arbeiders van de NNGPM pro-Indonesisch zijn, evenals vrij wat bewoners m het westelijke deel van de Vogelkop en de Raja Ampateilanden Ik zie inderdaad enkele roodwitte hemdjes en merdekabloesjes, maar verder merk je er weinig van Iedereen is natuurlijk voorzichtig m zijn uitlatingen en ik kan het niet allemaal goed inschatten Ook de argumenten zijn soms merkwaardig zo zou het eiland Japen (Serui) pro-Indonesisch zijn omdat een van hun voormannen, Silas Papare, m Jakarta ijvert voor de overdracht Wegens oude tegenstellingen tussen Biak en Japen, zou dit voor veel Biakkers weer reden zijn zich pro-Nederlands op te stellen Vaak gehoord is de vrees dat het gebied bij overdracht weer zal worden tot de vergeten uithoek van weleer Dekolonisatie is op zichzelf wel OK, maar Jakarta is ver, alleen verder gaan is geen optie en aansluiting bij het oostelijke, door Australië bestuurde, deel van het eiland is wel het laatste dat men wil Daar heersen nog verouderde paternalistische denkbeelden de Papua's mogen er geen bier drinken en moeten voor de avondklok binnen zijn Het is een onrustige tijd van afwachten voor iedereen hier, waarin de beslissingen, zonder met hun wensen rekening te houden, op het politieke vlak genomen worden

OP ONDERZOEK IN DE "VOGELKOP" VAN NIEUW-GUINEA

113

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Karang: koraal, koraalrif Lateriet: oude tropische verweringsbodem van rode kleur Kepala kampong: dorpshoofd Wakil: plaatsvervangend Ladang: droge landbouwgrond op steeds wisselende plaats in het bos Warga Negara: Indonesisch staatsburger Mabruk: kroonduif Taboe: traditioneel verbod Wakil: plaatsvervanger Damar: hars van de gelijknamige boom Ranteng: setje van opeengestapelde pannetjes Kasuans: grote, krachtige loopvogels van Oost-Indonesiè, vooral Nieuw-Guinea, en Australië Parapara: staketsel van boomstammetjes om op te slapen, waarboven meestal een tentzeil Kalong: grote vleermuis, ook als "vliegende hond" bekend Pikollen: lasten dragen aan twee uiteinden van een draagstok. Soms ook in meer algemene zin gebruikt Kaketoe/Nun: papegaaien soorten Cenderawasi: paradijsvogel, vogel met prachtig verenkleed nog voorkomend op Nieuw-Guinea Pacets: landbloedzuigertjes die vooral in vochtige bosgebieden voorkomen Tongkol, Tenggiri, Barakuda, Bubara, Ikan Pemali, Sako: verschillende zeevissen die vooral bij rifranden talrijk zijn BB: Binnenlands Bestuur NNGPM: Nederlands-Nieuw-Gumea Petroleum Maatschappij

10

Een bezoek aan de steentijd: het Sterrengebergte "Only apes can go there "4 (Jon Romim, fotograaf "LIFE")

Een halfjaar van mijn leven breng ik door m een van de meest afgelegen delen van het Centrale Bergland van Nieuw-Gumea tussen pygmeeen die nog m het stenen tijdperk leven en nog nooit m contact met de buitenwereld zijn geweest Ikspreek van de Sterrengebergte-expeditie van 1959, waarvoor op een onvruchtbaar rivierterras in het Sibildal een vhegstnp is aangelegd op circa 1260 meter hoogte Het is een grasbaan waar het regenwater efficiënt van wordt afgevoerd naar een dolme tussen de omringende kalkheuvels De vorming van een stevige grasmat is moeizaam verlopen, want het ingezaaide gras is een onnatuurlijke monocultuur die direct door grote aantallen vraatzuchtige rupsen is geïnfecteerd De ijlings ingevlogen deskundige entomoloog, is echter per kerende post met de laatste exemplaren naar zijn werkplek teruggekeerd, omdat de locale bevolking zich massaal op de ongekende delicatesse gestort heeft en daarmee het ecologische evenwicht heeft hersteld Wij duiken als marsmannetjes op uit glanzende vliegtuigen, komend uit de pygmeeen totaal onbekende streken ver achter de hoogste bergkam die altijd hun wereld heeft begrensd Met ronkende motoren en draaiende propellers landen we in het stenen tijdperk, beladen met daar volslagen onbegrijpelijke zaken, zoals schoenen, kleding, camera's, meetinstrumenten en later zelfs helikopters De hele bevolking is samengestroomd langs de grasbaan en verdringt zich rond het vliegtuig om ons en onze spullen van alle kanten te bekijken Het zijn kleme vriendelijke mensen, meest met een zeer donkere huidskleur, enkelen zijn wat lichter van tmt Ook zijn er wat fijnergebouwde, Semitische types onder De mannen dragen allen een peniskoker, gemaakt van een kalebas en zijn versierd met een ketting van varkenstanden of kaunschelpen Sommigen hebben een beentje door de neus of twee pennen recht er op De vrouwen, die zich wat op de achtergrond houden, hebben een kort rokje van gras en dragen vaak een netje waarin bataten of een kind

4

Alleen (mens)apen kunnen zich hier begeven

116

ZWERFTOCHT DOOR EFN WERELD IN BFWEGING

Opmerkelijk is het ongedwongene in hun optreden. Ze lopen vrolijk rond tussen de deelnemers van de expeditie en voelen aan kleding, huid en haren van ieder. Vooral een behaarde onderarm en een baard zijn fascinerende verschijnselen waar een rechtgeaarde Sibüler het zijne van wil weten. Alles gaat in de beste verstandhouding, al voelen we ons wel een beetje als in de dierentuin aan de verkeerde kant van het hek! Na een paar dagen is iedereen echter uitgekeken en gaan zowel de Sibillers als wijzelf weer rustig onze gang. Maar als wij andere dorpen en dalen bezoeken begint alles weer van voren af aan. Bovendien wordt het basiskamp aan de Sibil druk bezocht door pygmeeen uit de verre omgeving zodat het kennismakingsritueel een vast onderdeel van ons programma blijft. Brillen zijn haast een wereldwonder, maar een van ons is wel héél bijzonder: hij heeft een kunstgebit dat hij soms uit zijn mond neemt en op tafel legt. Dit is natuurlijk een schokkend gebeuren in de steentijd! Helaas heeft niemand van ons een glazen oog ter demontage. Misschien waren ze dan wel gillend weggelopen. Inmiddels zijn we al zeer bedreven m de knokkelgroet waarbij je met de gebogen ringen middelvinger van de rechterhand de ringvinger van de ander

EEN BEZOEK AAN DE iTEENTIJD HET STERREN GEBERGTE

117

omklemt en vervolgens lostrekt, wat een knappend geluid maakt. Geen handen schudden dus of elkaar omhelzen, en ook niet je rechterhand op je hart leggen of je handen gevouwen voor je gezicht brengen, zoals in andere culturen. Ach, het is maar een weet!

De vliegstrip aan de Sibil rivier en ons basiskamp vanuit de lucht gezien

De pygmeeên en hun wereldbeeld De herkomst van de bergstammen is een fascinerend en nog steeds onopgelost raadsel. Wellicht zijn de kustbewoners later gekomen en hebben de bergstammen naar het binnenland gedreven. Maar zeker is dit niet. Kaurischelpen, die als betaalmiddel dienen, tonen aan dat de contacten met de kust - waar deze schelpen voor het oprapen liggen - minimaal zijn. Anders zou dit schelpengeld immers aan inflatie ten onder zijn gegaan. Maar de mannen roken, in kleine pijpjes, wel tabak en die is door de Spanjaarden en Portugezen vanuit ZuidAmerika naar deze streken gebracht! In elk geval behoren deze pygmeeên tot een oud negroïde ras dat nu ver verwijderd is van het Afrikaanse stamland, dat ze onheuglijke tijden geleden hebben verlaten en waarvan ze nu door andere volkeren zijn gescheiden, zoals de veel later gekomen Maleise stammen die nu ZO-Azië bewonen. Onze fysisch antropoloog is druk in de weer met schedelmetingen om zo de meest karakteristieke trekken van de bevolking vast te leggen en te kwantificeren. In latere jaren zijn velen dit soort onderzoek als weinig respectvol of zelfs mensonterend gaan beschouwen. Maar zo wordt het absoluut niet ervaren door onze geleerden en de betrokken pygmeeên. Alles gaat in goede sfeer en met alle egards voor elkaar. In mijn optiek van nu is het meest schokkende van het gebeuren dat deze tak van wetenschap in 1959 nog over zo weinig adequate onderzoeksmethoden beschikte, afgezien van bloedgroepbepaling. Tegenwoordig zou je er DNA-onderzoek op loslaten. Maar het probleem van de herkomst is er nog steeds.

118

ZWERF 1OCHT DOOR EEN WERELD IN BEWEGING

De Sibillers zijn van hun kant uiterst geïnteresseerd in ónze herkomst. Wij zijn gekomen in grote zilveren "vogels" van achter de hoogste, met een ijskap bedekte, bergtop. Als het ware uit het niets, want er is voordien alleen contact geweest met de bewoners van enkele omringende dalen en men had slechts een vaag idee dat er daar buiten ook nog wel "iets" was. Het scheppingsverhaal van de Sibillers gaat over een godin die, gezeten op de glinsterend witte ijskap van de hoogste berg, alsmaar bezig is een kind te baren. De tijd staat daar stil: er wordt niemand geboren en er gaat niemand dood. Maar de Sibillers stammen van de aardwormen en zijn aan de cyclus van geboorte en dood onderhevig. De cruciale vraag is daarom of wij van die godin stammen en dus het eeuwige leven hebben of, zoals zij, de aardwormen tot voorouders hebben en sterfelijk zijn. Het probleem is echter snel opgelost wanneer onze cultureel antropoloog zich laat ontvallen dat zijn vader enkele maanden tevoren is overleden. In elk nieuw dorp of dal waar hij wordt gebracht gaan ze hem als herauten vooruit: "We hebben een gast bij ons. Hij ziet er wel raar uit, maar het is een goeie vent en zijn vader is al dood." Met andere woorden hij is maar een gewone aardworm net als wij. Een vreemd scheppingsverhaal? Misschien, maar is ons bijbelse verhaal van Eva met het appeltje en de slang dan ook niet een beetje wonderlijk?

De bevolking komt ogen tekort!

EEN BEZOEK AAN DE STEENTIJD HET STERRENGEBERGTE

119

Er is nog wel een culinair probleem als ze ons willen fêteren. Bij de Sibillers hebben de vrouwen namelijk het privilege van de kikkervisjes in de rivier, die rauw verorberd worden, terwijl alleen de mannen recht kunnen doen gelden op een geroosterd hagedisje. Het dilemma is dat wij weliswaar duidelijk van het mannelijk geslacht zijn, maar niet geïnitieerd in de stam. Van de "rekkelijke" oude mannen mogen wij best een hagedisje hebben, terwijl de meer fundamentalistisch ingestelden ons tot de kikkervisjes willen veroordelen. Geen van de alternatieven is voor ons echt aanlokkelijk en maagpijn of vegetarisme voorwenden is niet haalbaar. Het is dus zaak belangstellend naar de zoete aardappeltjes te kijken, want die zijn, gepoft en met wat zout, best smakelijk. De expeditieleden en hun werk "Wij" hebben dus een plaats in het Sibilse wereldbeeld gekregen, maar eigenlijk vormen we een heel gevarieerde groep. Allereerst is daar de sinds kort vertoevende jonge bestuursambtenaar (van de allerlaagste rang: uiteraard, een zogenaamde "AA"). Hij onderhoudt de radioverbinding met Hollandia, Tanahmerah en het verdere buitenland. Ook beheert hij de "bank": een grote ijzeren kist met indrukwekkend hangslot, vol met kaunschelpen die het locale betaalmiddel zijn. Verder treedt hij ook vaak op als tolk omdat hij een mondjevol Sibils spreekt, houdt hij de contacten tussen de locale bevolking en de vreemdelingen in de gaten en betaalt het loon in natura (lucifers, messen, bijlen, etc.) aan degenen die werk verrichten voor de expeditie. Dan zijn er een vijftiental wetenschappers van diverse pluimage zoals aardwetenschappers en biologen die de natuurlijke omgeving bestuderen en menswetenschappers die in de bevolking geïnteresseerd zijn. Ze komen op een enkele uitzondering na uit Nederland, al dan met met tropenervaring. Eensdeels zijn ze per Martin Marmers (vliegende doodkisten die bij tussenpozen uit de lucht vallen als rotte appels uit een boom) ingevlogen van Biak naar Hollandia en vandaar met een Twin Pioneer van de "Kroonduif" naar de Sibilvallei en anderdeels per boot, te voet en/of per helikopter vanuit het zuiden langs de Digulrivier. Elke onderzoeker heeft zijn eigen taak en werkprogramma met de daaraan verbonden behoefte aan logistieke ondersteuning. Onze talenman, Anceaux, en de antropologen Pouwer en de Wilde zijn gemakkelijke klanten. Zij doen hun werk vanuit het basiskamp of slaan hun tenten op aan de rand van de kleine nederzettingen van de Sibillers om daar contact te leggen met de bevolking. De zooloog Vervoort en de preparateurs van Heijningen en Staats zijn ook gauw tevreden. Insecten vangen ze meest 's avonds met behulp van een groot wit laken met daarachter een petromax druklamp. De beestjes komen af op het felle licht, strijken neer op het laken en verdwijnen vervolgens in de stikpot. Het verzamelen van andere dieren is heel efficiënt geregeld met de Sibillers: die brengen ze van heinde en verre in ruil voor lucifers, scheermesjes en dergelijke. Onze botanicus Kalkman en de mossenspecialist van Zanten moeten meer in de benen, ook verticaal, om de verschillende vegetatiezones in het gebergte te bestuderen. Dat geldt ook

120


voor de bodemkundige Reynders, maar hij kan zijn grondmonsters vaak langs een bestaand pad nemen en hoeft niet per se te kappen. De meeste logistieke ondersteuning vereisen de geologen Bar en Cortel die in een grote doorsteek dwars door de bergketen de structuur daarvan willen vaststellen, de ertsgeoloog Escher die vooral in het moeilijk toegankelijke intrusiegesteente van de Antares is geïnteresseerd en ikzelf die de oude vergletsj ering van de hoogste delen van het gebergte rond de Julianatop op mijn program heb staan. Het is allemaal vooraf zo gepland, wat mijzelf betreft al jaren tevoren met de initiatiefnemer van de expeditie, de geofysicus Professor Vening Meinesz. Financiële perikelen hebben de uitvoering van de zuid-noord doorsteek en de beklimming van de Julianatop een tijdje onzeker gemaakt, maar uiteindelijk kon er toch groen licht worden gegeven. Wetenschappelijk gezien kan de expeditie ondanks alle problemen zeer zeker geslaagd worden genoemd.

Opvoer van materiaal per helicoptcr vergemakkelijkt de beklimming van de Antares

Een detachement mariniers, met als commandant de Eerste luitenant Nicolaas, is weer een ander element. Ze weten van wanten en doen van alles, zoals het bakken van brood en het bereiden van maaltijden, het verzorgen van de foerage voor de onderzoeksgroepen in tot standaard gewicht gevulde blikken, het maken van radiocontact en het assisteren van de arts in het polikliniekje en van de wetenschappers bij hun werk. Een jonge Ambonees, geen marinier, weet alles van aggregaten en zorgt voor de lichtvoorziening. Andere techneuten zijn de helikopterpiloten, voor wie door de mariniers een heel netwerk van (nood)landingsplatforms is gebouwd. De begeleidende artsen van de expeditie,


121

gouvernementsarts Romeijn en marinearts Tissmg, zijn naast hun taken voor de expeditieleden vooral druk met het polikliniek] e waar de locale bevolking dagelijks gebruik van maakt. Romeyn bezoekt ook de omliggende dorpen, terwijl Tissing meegaat naar de Julianatop. De mee tploeg van het kadaster die, onder leiding van de onvolprezen Van der Weiden, het onderzoeksgebied in kaart brengt en astronomische plaatsbepalingen verricht, is weer een heel ander verhaal. Het zijn Indische jongens die hun meetopleiding bij het kadaster hebben gekregen en in het bos volkomen thuis zijn. Ze zijn allemaal afkomstig uit Indonesië, waar voor hen na de soevereiniteitsoverdracht geen plaats meer is, en zoeken nu een nieuwe toekomst op NieuwGuinea. Sommigen hebben veel geld betaald voor die reis aan een louche organisatie die hun van alles beloofde maar het al snel liet afweten. Het kadaster opent nu voor hen een nieuw perspectief. Dan is er een detachement mobiele politie, forse Papua's uit de kustgebieden, met fraaie stamnamen en tenslotte zijn er ook enkele tientallen Muju's uit de zuidelijke heuvels die als dragers fungeren. Het zijn christenen die meest bijbelse namen hebben of zijn vernoemd naar leden van het huis van Oranje. Zo ga je op stap met tal van apostelen, sommigen in tweevoud, en zijn ook Wilhelmus en andere vorstelijke personen van de partij. Deze groepen komen weliswaar ook van buiten, maar zijn al enigszins bekend en passen dus gemakkelijker in het denkraam van de Sibillers. In één opzicht is de groep eenzijdig: er zijn alleen mannen. Maar daar hebben de Sibillers geen problemen mee. Misschien vinden ze het begrijpelijk dat je op zo'n grote reis je vrouwen thuis laat of denken dat bij ons thuis toch ook de bataten geoogst moeten worden. Wel kijken ze met veel belangstelling naar de foto's van vrouwen in de tijdschriften die bezoekende journalisten of cineasten meebrengen. Maar ja die zijn toch niet helemaal echt en de achterkant bestaat meestal uit lettertjes. Maar het bezoek van de Gouverneur mét zijn vrouw is een echte sensatie! Bondogie, het stamhoofd, neemt even de bestuursambtenaar Sneep apart en vraagt of mevrouw Platteel niet even haar blouse uit kan trekken zodat hij haar beter kan bekijken. Ik verdenk hem ervan dat hij een ruiltje wil leggen met de Gouverneur. Er ontstaat wel enige hilariteit en opwinding maar tot een ruil is het in elk geval niet gekomen. We brengen een cultuurschok teweeg Het beeld dat voor mij oprijst als de essentie van dit prille contact van de Sibillers met de grote wereld is dat van een enorme cultuurschok, het instorten van oude waarden en van vertrouwde verhoudingen en situaties. Tot vóór onze komst leefden zij, materieel gezien in uiterst povere omstandigheden maar in goed functionerend sociaal verband, toch als "grand seigneurs" in hun eigen dal. Er waren contacten met enkele omliggende dalen en ze hadden een vaag idee van

122


een iets groter gebied. Het was normaal dat een veertigjarige oud was en datje been erbij bungelde en atrofieerde als je de pech had het te breken. En op de sneeuwtop in de verte, de Julianatop die we later als eersten beklimmen en nu Mandala heet, was een godin die over alles waakte. Nu wij zijn gekomen met allerlei wonderlijke dingen, begrijpen ze ineens dat het bij hen toch eigenlijk maar een armoedig zooitje is en dat het heel anders kan. Ze willen snel deel hebben aan die vreemde nieuwe wereld en gaan werken om de nieuwe rijkdommen te verwerven. Zo halen ze keien uit de rivierbedding om de paden in het basiskamp mee te bedekken, want die zijn na de talrijke tropische regenbuien vrijwel onbegaanbaar van de modder. Ze zijn, zonder zich dit te realiseren, plotseling in loondienst op de laagste trap van de nieuwe maatschappij. De tuinen bewerken is niet lucratief en die worden dan ook merkbaar verwaarloosd. Voedsel wordt geruild met naburige dorpen voor lucifers en andere nieuwe hebbedingetjes. Ook het netwerk van paden, voorheen warrig kronkelend van dorpje naar dorpje, verandert doordat de paden naar de Sibil het meest worden uitgesleten in een stervormig patroon, met ons basiskamp als een spin in het midden van het web. De "ontwikkeling" is begonnen en niemand weet waar die toe zal leiden: de Sibillers niet en wij al evenmin. Over een ondergrondse rivier en scheermesjes Mij niet of nauwelijks realiserend wat dit prille contact allemaal teweegbrengt, doe ik mijn onderzoek in het afgelegen Sterrengebergte en word in de bivaks, in dorpen, op paden en bij rotan hangbruggen steeds geconfronteerd met de levenswijze en het denkraam van de stenen-tijdperkers. Je vindt er precies dezelfde types en karaktertrekken als in onze "ontwikkelde" moderne maatschappij. Een klein bijdehand joch dat we (ten onrechte) krengetje noemen, is een echte krates die altijd de beste dingen ritselt onder de ogen van zijn wat minder alerte vriendjes. En een nóg kleiner meisje, dat we Mina gedoopt hebben, krijgt met haar schattige gebaartjes en stralende oogjes, precies hetzelfde gedaan. Natuurlijk blijven tal van zaken onduidelijk. Zo krijg ik eens bij een ontmoeting diep in het bos een banaan aangeboden. Maar waarom die eerst in de rivier wordt gegooid en stroomafwaarts opgevangen voor hij aan mij wordt overhandigd, begrijp ik nog steeds niet. Maar zij begrijpen van hun kant niet wat ik nu in godsnaam in de diepe grot zoek waar het water van de Sibil in de grond verdwijnt. Het is ook gekkenwerk: een Papua-agent bij de ingang moet mij met een karabijnschot waarschuwen wanneer het plots hard gaat regenen en het rivierwater stijgt. Dan wordt die grot een waterval en ik heb uiteraard geen zin te verzuipen. Maar er zijn prachtige druipsteenvormen, die glinsteren in het licht van onze zaklantaarns. In enkele nauwe schachten laat ik me afzakken aan touw, slechts begeleid door een paar onzichtbare vleermuizen. Daarna trek ik enkele dagen door dit merkwaardige woeste kalklandschap waar elk spoor van water ontbreekt. Verder zuidwaarts is, bij het dorpje Ariemkop, één enkele bron, waar dus elke reiziger moet overnachten. Even maar komt het water te voorschijn om na 10 meter weer in de ondergrond te verdwijnen. Geen won-

EEN BEZOEK AAN DE STEENTIJD: HET STERREN GEBERGTE

123

der dat de bron bij de bevolking in reuk van heiligheid staat. De plek is '"aloet" (taboe). Ik denk dat dit water een deel is van wat bij het verdwijnpunt van de Sibil hogerop is verloren. Om dit te bewijzen wil ik eigenlijk het water van deze rivier kleuren met fluorescine. Maar het zal wel de schrik van hun leven zijn voor de pygmeeën wanneer uit hun heilige bron plots oranje water opborrelt. Dat kan ik niet maken! Ze moeten er in elk geval goed op worden voorbereid. Eerst maar eens overleggen met de AA en onze talenman. Gelukkig komen er tenslotte toch geen bezwaren tegen mijn plannen. Fascinerend is dit woeste kalklandschap dat pas vrij recent een echt gebergte is geworden. Ik vind een droogdal van een rivier die vroeger zuidwaarts stroomde en waarvan de oude benedenloop nu vele honderden meters hoger ligt dan de toenmalige bovenloop.

De kam van het Antares topgebicd gezien vanuit de lucht

Tenslotte bereik ik de Oost-Digulrivier waar het kalkgebergte eindigt en overgaat in andere, eveneens zwaarbeboste, bergketens. Ik steek de rivier over via een 80 meter lange rotanhangbrug en ga door naar Katern waar de Iwur in de Digul uitmondt. Bij de ondergaande zon peinzen we over de wonderen van het Sterrengebergte en het onbekende verleden van zijn bewoners. Er komt een Papua schuchter naderbij en toont ons een steen die een fossiele wervel blijkt te zijn. Uit nader onderzoek in Nederland volgt dat het een uitgestorven krokodillensoort betreft. Er zijn hier uitgestrekte rivierterrassen, die ik al op de luchtfoto's heb gezien en nu verder verken. Daarna gaat het verder oostwaarts langs de zuidflank van het gebergte tot dicht bij de grens van wat nu Papua New-Guinea heet. Het groepje waarmee ik vertrek is met opzet klein gehouden om een snelle verplaatsing mogelijk te maken. Elf dragers uit Katern dragen het hoogstnodige,

124


terwijl een Muju, luisterende naar de verheven naam Kosmos, meegaat als tolk, gids en manusje van alles. Verder is er Wefma, een Papua-agent van de zuidkust die meegaat als escorte, toezicht houdt op van alles en nog wat en de leiding heeft bij de bivakbouw. Na een paar dagen bivakkeren we eerst nog bij een hangbrug over de Iwur bij een rivierkronkel waar vroeger het dorpje Almun lag. Het blijkt een erg strategische locatie te zijn want we kunnen met de bevolking die van de tuinen terugkeert bataten, suikerriet en bananen ruilen voor lucifers, zout en scheermesjes. Vooral de laatste zijn erg gewild, zodat ik na een paar dagen het laatste mesje uit mijn voorraad heb weggegeven en me niet meer kan scheren. Wanneer we dan ook op de terugweg weer langs Almun komen, loopt de hele mannelijke bevolking trots rond met gladgeschoren gezicht en is mijn eigen baard drie weken oud! Maar ja, ze noemen me dan ook een "kaga mokmok", wat zoveel betekent als een "goeie vent", en daar moetje tenslotte iets voor over hebben! Verder oostwaarts gaande moet er in het Tarubdal al gauw gekapt worden. Ik houd het kompas in de hand en zo dalen we af naar de rivier. De ondergroei is dicht en we vorderen slechts langzaam. Over een afstand van hemelsbreed nauwelijks vier kilometer doen we vijf uren. Het stortregent, en de rivier begint te banjirren. Ik laat daarom al om halfdrie bivak maken bij de monding van de Agegoro. Voor vandaag heb ik meer dan genoeg van de regen, de dorens en de bloedzuigers. Mijn humeur klaart pas weer op wanneer ik, met mijn enige stel droge kleren aan, in het bivak zit met een kop sterke koffie en een stevig bord rijst. We zitten op ongeveer 1000 meter hoogte in voor de dragers volkomen onbekend gebied. Ik heb al een paar keer nieuwe gidsen ingehuurd, maar nu weigeren ze definitief verder te gaan. Het eten raakt ook geleidelijk op zodat ik besluit terug te keren. Het meest interessante gebied heb ik grondig kunnen bekijken en daar was het me om te doen. Na een paar dagen ontmoeten we weer de eerste mensen: hoog op de dalwand van de Denom zitten onder een klein afdakje twee Papua's met wat kluiten versgeklopte sago. Later komt er een vrouw met twee kinderen bij. Merkwaardig is het dat het bos nu ineens heel anders schijnt dan voordien! Dagenlang liepen we in een leeg, zwijgend bos en waren alleen gillende kaketoes en zagende cicades onze naaste buren. Het doet je na zo'n lange tocht in de eenzaamheid goed weer mensen te spreken, zelfs al zijn dat dan stenen-tijdperkers met een varkenstand door de neus! Je kunt nauwelijks een woord wisselen, maar begrijpt elkaar toch min of meer. We maken weer bivak bij de brug over de Iwur die de dorpjes Jorin en Winding verbindt, en genieten van een stralende dag met een zeldzaam en daarom extra overweldigend uitzicht over het woeste bergland. 's Avonds is er een dansfeest in één van de dorpjes; ik zie de bewoners aankomen over de brug, allen fraai uitgedost met veren en kettingen en het gezicht glimmend rood ingewreven met rode klei.


125

Naar het mosbos van de Antares en de ijskap van de Julianatop De volgende tocht gaat ook oostwaarts, maar nu naar de hoogste kam van het gebergte, die bij de Antares zijn grootste hoogte, 3750 m , bereikt Ik vertrek uit ons basiskamp aan de Sibil met de commandant van ons detachement mariniers Lt Karel Nicolaas, die deze klim ook mee zal maken, en een ploeg van het kadaster die met een vijftigtal dragers op weg is De eerste nacht bivakkeren we op 1400 m boven zee bij een steile afgrond aan de voet waarvan 500 meter lager m dichte mist de Oost Digul stroomt Er is een poeltje m de buurt waar we water halen om rijst te koken De volgende morgen zien we de oostelijke dalwand van de rivier, maar afdaling, oversteek en klim aan de overzijde nemen de hele dag m beslag' Te voet gaat het verder naar bivak 36, waar we door een helikopter die de provrandermg heeft voltooid worden opgepikt en naar bivak 39 in het Bondal gevlogen Hier is onze geoloog Arthur Escher al met de voorbereidingen van de klim bezig We bouwen nog een andei bivak, 39a, bij een moerasje op de berghelling en gaan vandaar op pad met eten voor zeven dagen De dichte begroeiing in het mosbos en vooral de klimbamboe bemoeilijken onze voortgang echter dusdanig dat we elf dagen onderweg zijn Per uur vorderen we al kappend 200 tot 500 meter In totaal rmtissen we 12 kilometer op steile hellingen We leven op strikt rantsoen, de rijst is wit wanneer we met het tentzeil regenwater hebben kunnen opvangen en bruine "nz a la forêt" wanneer we het benodigde water uit het mos moeten knijpen Op de berg ontmoeten we uiteraard geen levende ziel De westtop bereiken we met zijn dneen in de late namiddag van de achtste dag De volgende dag lopen Arthur en ik lopen verder over de bergkam m mist en wolken en tussen de bergvegetatie totdat we tenslotte de kale rots van de oosttop bereiken De dichte mist maakt oriëntatie moeilijk en ons kompas laat ons m de steek door het grote ijzergehalte van het mtrusiegesteente We dalen daardoor bijna af naar de zuidzijde van de top en dat zou met zo best zijn geweest1 De ongeruste achterblijvers hebben intussen vanuit het bivak 39a een "reddingsexpeditie" uitgestuurd, onder leiding van de marmearts Max Tissmg, die we op de dag van terugkomst ontmoeten Onze laatste tocht gaat westwaarts naar de prachtige, door een kleine ijskap bekroonde, kalkrug van de Julianatop (Mandala) die tot 4640 meter hoogte reikt Vijf weken, kappend, heen en een week terug Eeist nog door bewoonde dalen maar dan wadend door de bovenloop van de Digul en klauterend in een wilde gatenkaas van kalkbergen Ik ben met Sgt Jan de Wijn, sportmstructeur van de mariniers, een prima vent Het is een zware tocht en als op een late namiddag Jon Rommi, fotograaf van "Life", geheel uitgeput en ontredderd in een van onze bivaks neerstort, zegt hij "only apes can go here" De volgende ochtend gaat hij retour naar zijn kantoor m Hongkong Mijn doel is het onderzoek naar de sporen van gletsjers die ongeveer 15,000 jaar geleden grote delen van het hooggebergte bedekt hebben Wanneer we bivak opslaan aan de oever van een stil klem meert]e dat is opgestuwd achter het morenepuin van een oude gletsjer,

126


Vertrek van het Beatrixmcertje (3250 m) naar het 4000 m. bivak

ben ik dus helemaal thuis. De andere klimmers, Arthur Escher, Max Tissing en de cineast Piet Terlaag, voegen zich hier bij ons. Jammer dat onze botanicus niet hier is, want de belgvegetatie is geweldig mooi. We brengen daarna nog vier nachten door in onze met sneeuw bedekte tentjes in een bivak op 4000 meter hoogte, tevergeefs wachtend op beter weer. Bij vlagen valt er verse sneeuw. Tenslotte besluiten we ondanks het slechte zicht de klim te wagen. We hebben geen keus want het eten raakt op en het is nu of nooit. Zo bereiken we op 9 september 1959 de (sindsdien afgesmolten) ijskap van de in dichte mist gehulde, nog nooit beklommen top. We moeten het helaas doen zonder het ongetwijfeld prachtige uitzicht op het heuvelland dat zich, vierduizend meter beneden ons, aan de voet van de steile noordflank van de berg bevindt. Om hier te komen hebben we in vijf weken tijd tien bivaks moeten bouwen en meer dan twintig kilometer gerintist, twee keer zoveel als op de Antares. Zonder de oblique trimetrogoon luchtfoto's van de TOPAM-kartering uit 1948, waarop ik me georiënteerd heb, hadden we de top misschien helemaal niet gevonden. Ze laten maar weinig details zien zodat je je makkelijk in de terreingesteldheid kan vergissen. Zo bleek het gras boven de bosgrens geen mooie bergwei, maar een labyrint van grote pollen manshoog gras gescheiden door diepe, kronkelige modderige erosiegeulen. Springend van pol tot pol zijn we er doorheen gekomen. Van mensen is hier geen spoor te zien en de godin, die is verdwenen.

EEN BEZOEK AAN DE STEENTIjD HET STERREN GEBERGTE

127

Schuine luchtfoto van de ijsbedektejulïanatop met onze route

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Doline door oplossing ontstane, meest ronde, depressie m kalkgebieden Eniomoloog1 kenner van insecten Bataten: knolgewas, soort zoete aardappel AA /AAA: Aspirant (Assistent) Ambtenaar Kaun In de tropen vrij algemene schelp; in afgelegen binnenlanden als betaalmiddel gebruikt Kroonduif: luchtvaartmaatschappij van Nieuw-Guinea; beschermde endemische vogelsoort Aloet: in reuk van heiligheid staand; verboden ie betreden (taboe) Rmtissen: een pad kappen in het bos Intrusief: magmatisch gesteente dat m bovenliggende sedimentaire gesteentelagen is doorgedrongen Trimetrogoon: luchtopname waarbij tegelijk één verticale en twee schuine (oblique) foto's worden gemaakt. TOPAM-kartering: luchtfotografieprojecl van de Topografische Dienst KNIL en de (US)Army Map Service

Verder de wereld rond "ïhaveadream '"5 (Martin Luther Kmg)

Vanuit mijn werkkamer aan de Kanaalweg in Delft kijk ik uit op de voorbijvarende rivieraken die hun komst bij de draaibrug aan de Oostpoort luid met de scheepsfluit aankondigen Wanneer ze de geopende brug passeren ontvangt de brugwachter de tol m een zakje aan een lange stok In de wandeling noemen onze fotogrammeters die brug de "Kappabrug" omdat de Griekse letter Kappa voor draaiing staat m de formules voor de oriëntatie van luchtfoto's m de gecompliceerde fotogrammetnsche apparatuur Aan de andere kant, richting station, is een ophaalbrug waar we bij tijden een biertje drinken bij Leo in "Het Anker", een gezellig kroegje aan de waterkant Aan mijn langdurig verblijf m Indonesië is m 1957 een abrupt einde gekomen wanneer alle Nederlanders Indonesië moeten verlaten, als gevolg van het slepende conflict tussen beide landen over West- Nieuw-Gumea dat Indonesië als Inan Barat claimt Professor Schermerhorn komt binnen en vraagt of het al een beetje wennen wil bij zijn instituut Hij kent Indonesië goed en was al m de jaren dertig betrokken bij het grootste vooroorlogse project voor luchtkartermg dat door de NNGPM m de Vogelkop werd uitgevoerd met daaraan gekoppeld de fotogeologie van het hele concessiegebied In aansluiting op zijn premierschap direct na de oorlog, was hij lid van de Commissie van Goede Diensten die de soevereiniteitsoverdracht moest voorbereiden en ook daarna is hij er tal van keren geweest Ik ken hem uit die tijd en ben dus niet eens erg verbaasd van zijn telefoontje, kort na mijn terugkeer m Nederland "Ik wil eens met je praten" We maken een afspraak en omdat hij - als steeds - erg druk is, wordt het op zondagavond, halfacht en ik schrijf dat braaf op een papiertje Maar dan gaat er iets mis want ik vind het tijdstip zo ongewoon voor een zakelijke afspraak dat ik in mijn hoofd de maandagavond noteer Wanneer ik daar maandagochtend achter kom heb ik een probleem Ik kan natuurlijk opbellen en zeggen "Professor, ik ben een sufferd", maar dat ligt me met zo Of ik kan gewoon gaan en doen of ik gek ben Dat ligt me beter Ik bel dus maandagavond exact 7 30 uur bij hem aan en zeg, wanneer hij open doet 'Goedenavond Professor, hier ben ik, volgens afspraak " En ik kan hem, daar op de drempel staande,

5 Ik heb een droom

130


horen denken "Ben JIJ nou gek of ik " Maar hij nodigt me binnen en laat het Instituut zien We praten uitvoerig over de nieuwe, postkoloniale wereld en over het belang van de luchtkartering bij de opsporing van natuurlijke hulpbronnen als basis voor vreedzame ontwikkeling Die avond krijg ik mijn baan bij het door hem enkele jaren tevoren opgerichte ITC, het "International Training Center for Aenal Survey", later omgedoopt tot "International Institute for Geo-Information Science and Earth Observation" en verhuisd naar Enschede Het is de basis van mijn verdere zwerftocht door de wereld De nieuwe multiculturele wereld Er is in Nederland, na de onafhankelijkheid van Indonesië, een grote groep Indische Nederlanders neergestreken, waarvan vooral de ouderen steun zoeken bij elkaar m de, velen van hen totaal onbekende, kille nieuwe omgeving en om samen terug te denken aan het oude Indie In het sfeervolle restaurant "Duizend en een Nacht" in Den Haag speelt een oudere pianist uit Bandung dromerige kroncong liedjes Soms drinkt hij een glaasje te veel om zijn nostalgie te verdrijven Maar veel jongeren vinden al snel hun weg m Nederland en bouwen een nieuwe toekomst op De Ambonese KNIL-militairen die voor Nederland hebben geopteerd, wonen met hun gezinnen vrij geïsoleerd in een aantal kampen, die verspreid zijn over het land Hun integratie verloopt m het begin door de omstandigheden wat moeizamer, maar komt geleidelijk ook op gang De scherven van het recente verleden vind ik ook tijdens mijn reizen naar Indonesië In Yogyakarta breng ik uit naam van zijn familie soms wat geld aan een oude Nederlander die ergens, verscholen op een achteraf-erfje, in een klem kamertje woont En m Jakarta maak ik graag een praatje met de broodmagere mijnheer De Hoog, gepensioneerd hoofd administratie van het Geografisch Instituut, die m een klem pavilj oentj e ernaast woont Hij vertelt mij over zij n j onge jaren toen hij 's avonds met zijn gitaar door de stad zwierf en stamboel- en kronconghedjes zong Hij wil voor geen goud naar Nederland En natuurlijk bezoek ik Nel Postma, een sociaalgeografe die al enkele jaren voor de soevereiniteitsoverdracht vol idealisme naar Indonesië toog en daar als warga negara helemaal is opgenomen m de Javaanse gemeenschap Maar ook hier zoeken de jongeren hun weg m de wereld van nu en bouwen een nieuwe toekomst op In Nederland komen, na de Indische Nederlanders en Ambonezen, veel Spanjaarden en Italianen, Surmamers en Antilhanen, Turken en Marokkanen De traditionele samenleving krijgt er snel een internationaal, multicultureel karakter In andere landen strijken weer andere groepen neer, m de VS zijn het, na de exodus uit Europa, veelal Chinezen en Mexicanen Het is een wereldwijd verschijnsel, dat soms spanningen oproept maar ook leidt tot wederzijds heroverwegen van bestaande, lang vanzelfsprekend gevonden, concepten Er is, haast

VERDER DE WFRELD ROND

131

ongemerkt, al veel veranderd in de wereld. De koloniale tijd ligt ver achter ons en ook het "ijzeren gordijn" is nog slechts een boze droom. Maar er zal nog veel meer moeten gebeuren. Sommige landen in Oost- en Zuidoost-Azië gaan economisch met sprongen vooruit terwijl andere landen, vooral rn Afrika, door economische malaise, oorlogen, hongersnood en ziekten worden geteisterd. Aan veel afgelegen gebieden gaat de dynamiek van de moderne tijd echter nog goeddeels voorbij- Traditionele denkbeelden en middeleeuwse structuren worden er m stand gehouden door elkaar bevechtende krijgsheren en wereldvreemde geestelijke leiders. De tijd lijkt daar stil te staan en de afsluiting leidt er niet alleen tot armoede maar ook tot onbegrip voor en zelfs gewelddadige afwijzing van de zo nodige vernieuwing. Intussen neemt de wereldbevolking nog steeds snel toe en concentreert zich ook meer en meer in (miljoenen)steden. De tijdens de zogenaamde "groene revolutie" van de FAO sterk gestegen wereldvoedselproductie heeft daar nauwelijks gelijke tred mee kunnen houden. In veel landen is er geen sprake van een verbeterd levensniveau van de arme boeren, vooral in Azië en Afrika. Rurale gebieden verarmen en eroderen terwijl overvolle arme grote steden vrijwel onbestuurbaar worden. Er ligt dus een geweldige uitdaging in de wereld van nu en aardobservatiemethoden zijn bij dit alles van groot belang. Het opleiden van jonge mensen in het optimale gebruik hiervan is jarenlang mijn dankbare taak.

Gaiadma 1SP(RS) ïn Schevemngen. Rechts Carl Troll, voor hij zijn wijnglas omsloot

132


Bouwen aan de wereld van morgen Mijn werk bij het ITC sluit naadloos aan bij mijn eerdere activiteiten m Indonesië, maar dan gericht op de hele wereld Nederland heeft, met de noodzaak van betrouwbare kaarten en inventarisatie van natuurlijke hulpbronnen voor economische ontwikkeling voor ogen, het ITC gesticht op instigatie van de Verenigde Naties en van Professor Schermerhorn Luchtfoto's spelen hierbij een cruciale rol In de loop van de jaren worden zo duizenden studenten opgeleid, vooral uit ontwikkelingslanden, maar ook uit andere delen van de wereld Ook doen we onderzoek en voeren projecten uit m het buitenland Het is dankbaar, nuttig werk waar iedereen met veel idealisme aan deelneemt Groot verschil met mijn eerdere ervaringen m Indonesië is, dat ik met langer een eenling ben, die als een wat afstandelijke waarnemer een andere maatschappij beleef, maar m een gelijkgestemde groep collega's werk met mensen uit allerlei culturen Staf en studenten vormen als het ware een internationale familie, strevend naar een welvarender en rechtvaardiger wereld van morgen Hier leer ik ook Grace kennen, die later mijn vrouw wordt Zij geeft een heel andere dimensie aan mijn leven en brengt ook een nieuwe culturele achtergrond mee Haar wortels liggen aan de westkust van Afrika, waarschijnlijk m het huidige Ghana Zij groeide op m het multiculturele Suriname m de nadagen van het koloniale systeem en met het gedachtegoed van de Hernhutters Tijdens het banket m het Kurhaus in Schevenmgen ter afsluiting van het eerste internationale symposium over luchtfoto-interpretatie van de ISP zit zij naast mij aan de hoofdtafel, aan de andere zijde geflankeerd door de eregast, de befaamde geograaf Professor Carl Troll uit Bonn Deze houdt een gloedvolle tafelrede over de sleutelrol van luchtfoto's bij de integrale landschapskartermg, waarbij hij echter ongelukkigerwijze zijn wijnglas omstoot over de witte, gloednieuwe en zelfgemaakte jurk van Grace "Ach, het hindert niet" zegt ze beleefd na zijn excuses, maar ik weet niet of ze hem ooit wel echt veigeven heeft Studenten uit landen die elkaar te vuur en te zwaard bevechten, werken hier probleemloos samen aan een zelfde project Jawaharlal Nehru, toen premier van India, zei eens bij een bezoek aan het ITC tot de studenten "Het is belangrijk dat jullie hier een vak leren, maar nog veel belangrijker is het datje hier leert begrijpen dat de mensen veel minder verschillend zijn dan sommigen ons willen doen geloven " Het veldwerk dat de cursussen afsluit brengt de studenten in contact met de praktijk en is eenjaarlijks hoogtepunt dat ook de band met de studenten versterkt Het brengt me ook steeds weer m contact met de fascinerende Mediterrane wereld Meestal trekken we naar Spanje en Zuid-Italie, maar ook Tunesië en Turkije komen aan bod We worden er geconfronteerd met problemen van bodemerosie, vulkaanerupties, kustafslag en overstromingen, maar tevens met de effecten van oude culturen en moderne wegenbouw op het natuurlijke milieu We ontwikkelen een speciale methode om terrein vormen met behulp van luchtfoto's en veldonderzoek in kaart te brengen die ook uitstekend bruikbaar is bij de bestrijding van natuurrampen, die overal ter wereld steeds vaker grote schade

VERDER DE WERELD ROND

133

veroorzaken De studenten komen uit alle windstreken en omgekeerd trekken wij de wereld in voor talrijke projecten en samenwerkingsverbanden m Azië, Afrika en Latrjns-Amenka Al werkende groeit niet alleen uit uitwisseling van kennis en ervaring, maar ook een netwerk van vriendschap Het is een late namiddag m de palmentumen van Kassenne, Tunesië en de zon neigt al naar de kim We zijn er net aangekomen en de meeste studenten zijn, nog wat onwennig, druk doende zich te installeren Bouare, een student uit Mali, zit gehurkt buiten ons onderkomen bij een klem vuurtje Hij heeft wat takken gesprokkeld en kookt water in een klem keteltje Een paar glaasjes, met wat groene blaadjes erin, staan voor hem Wanneer ik aan kom lopen en bij hem ga zitten, biedt hij me direct een glas geurige, zoete muntthee aan We praten wat over het een en ander waarna hij zich terugtrekt voor het avondgebed, het gezicht naar Mekka gekeerd Daarna buigen we ons over de satellietbeelden, met behulp waarvan we oorsprong en ontwikkeling van het bekken van Kassenne hopen te ontrafelen, om zodoende inzicht te krijgen in de verspreiding van de bodemsoorten en de waterreserves De volgende dag gaan we samen op pad Het is geweldig zulke gemotiveerde jonge mensen op te leiden, die zich daarna m hun eigen land nuttig maken en een toekomst opbouwen In het kader van de IGU is er ook een goede samenwerking ontstaan met collega's in Europa aan weerszijden van het ijzeren gordijn Ik hecht hier sterk aan, met eens m de eerste plaats wegens het duidelijke wetenschappelijke belang, maar vooral ook uit het oogpunt van de Europese gedachte die mij nooit heeft losgelaten Stafleden en studenten van Europese universiteiten komen naar het ITC en gaan mee m het veld Wildgroei of geplande ontwikkeling? Ook de oude banden met Indonesië kunnen gelukkig weer worden aangehaald na het herstel van de politieke betrekkingen Ruim twintig jaar werken we m diverse projecten intensief samen met de afdeling Geografie van de Universitas Gadjah Mada in Yogjakarta, die daarbij uitgroeit tot een Fakultas Geografi met meer dan 1000 studenten Ook organiseren we speciale cursussen voor Indonesiërs op het ITC die helemaal zijn gericht op de Indonesische omstandigheden en behoeften Vooral Robert Voskuil is hier vele jaren druk mee Het is niet eenvoudig om hierbij de continuïteit te handhaven temidden van wisselende interne spanningen en externe, politieke factoren Ik kom zo veelvuldig terug op Java en dus ook m Jakarta, waarvan de explosieve groei een onstuitbaar gebeuren blijkt "Jakarta is quite a metropolis now" zegt een van mijn ITC-studenten rond 1980, en inderdaad groeit de stad explosief en nadert de tien miljoen inwoners De vroegere satellietstad Kebajoran is opgeslokt door de groeiende nieuwe wijken en in het westen is een groot nieuw vliegveld gebouwd en zijn uitgebreide kampongwijken ontstaan waar vroeger het eenzame landhuis Cengkareng stond Het zijn met allemaal echte totaal verpauperde "bidonvilles", "favelas" of "barnos" zoals ik ken van Afrika, Zuid Amerika en India, maar het zijn arme en met erg veilige oorden

134


Een opleidingsproject op Java met studenten van de Fakultas Geograji, Yogyakarta

In het centrum van de stad, maar ook elders, verrijzen torenhoge gebouwen: kantoren, banken, supermarkten en hotels. Er wordt daar zoveel grondwater opgepompt dat de bodem jaarlijks enkele centimeters daalt. En tussen dit alles door raast een waanzinnig verkeer met oorverdovend lawaai in een wirwar van brede wegen en "fly-overs". In het oosten is de haven van Tanjung Priok uitgebreid en het achterliggende moeras - waar lang geleden de Hindoe-Javaanse koning Punavarman banjirwater loosde - volgestort met stadsvuil. Vervolgens zijn er hele stadswijken verrezen die Priok met de stad verbinden. Oost van Priok is de Jachtclub verdwenen en is veel land verloren gegaan door kustafslag. Het oude vissersdorp Marunda is goeddeels door de zee verzwolgen en de eerst dichte bevolking ervan is noodgedwongen naar andere oorden uitgeweken. Het zeewater is sterk vervuild en veel van de koraaleilandjes zijn eenvoudig weg. Het is maar goed dat Pumavarman als goede Hindoe verast zal zijn, want anders zou hij zich omkeren in zijn graf van afgrijzen. Maar mijn student heeft gelijk: Jakarta is een bruisende stad, het kloppend hart van een geweldig land. Maar ik vraag me af of dit nu echt de "happy new world" is die ons ontwikkelaars en andere idealisten steeds voor ogen heeft gestaan. Zijn sociale ontwrichting en verwoesting van het natuurlijk milieu, gevolgen van stormachtige urbanisatie, onontkoombaar de hoge prijs die betaald moet worden voor de vooruitgang of kunnen we economische groei, sociaal welzijn en gezond milieu laten samengaan door het groeiproces met meer kennis van zaken te sturen en minder onverschillig te benaderen?


135

De vraag is voor mij ook of dit nu komt door de economische zuigkracht van de stad of door de exodus uit het overvolle en vaak arme platteland Voor hun plezier trekken de mensen niet naar de stad het is puur om te overleven In hun dorp bestaat een sociale paraplu en is meestal wel een hap rijst te krijgen, maar in de stad staan ze in hun eentje m een keiharde maatschappij Is dit nu wel een gestuurde ontwikkeling of worden we eenvoudig meegevoerd door een oncontroleerbare maalstroom? Vooral in arme kalkgebieden zoals de Gunung Kidul en de Rembangheuvels is een nijpende situatie ontstaan Daarvan houd ik een beeld van vrouwen met een kind in de buik, een baby aan de borst, omringd door wat oudere kinderen van zeg vier, acht en elf jaar Je hoeft niet te vragen waar de kinderen van twee, drie, vijf, zes, zeven etc zijn gebleven die hebben het gewoon niet gered Geboorteplanning wint veld, maar langzaam De mullahs moeten er mets van hebben en de paus is mordicus tegen Maar moetje de natuur dan op deze brute wijze zijn gang laten gaan, of moet je, bij dalende kindersterfte en verlenging van het leven door betere medische zorg, gepland op de rem trappen 7 Een ongecontroleerde bevolkingsexplosie leidt tot sociaal onacceptabele situaties en een totaal leeggeroofde planeet, waar we de komende generaties mee opzadelen Op vruchtbare vulkanische hellingen en in geirngeerde laaglanden is de situatie beter Daar werkt men samen op het land en geniet in dorpsverband van traditionele dansen en wayangvoorstellmgen Er is normaliter nog genoeg te eten, er zijn scholen en poliklinieken Alleen economen doen er misschien wat zorgelijk over het PCI (per capita inkomen) is laag en het gebied volgens hen "dus" onderontwikkeld In eerste instantie lijkt me dit vooral jammer voor de industrielanden die er hun producten niet zo gemakkelijk kunnen slijten Zodra de mensen echter de handige en vaak nuttige moderne hebbedingetjes zien, willen ze die natuurlijk ook hebben en dan verandert het beeld totaal Ze willen een rechtvaardig deel van de schatten van de nieuwe tijd en trekken naar de grote stad Ecologische grenzen aan de groei Alles bijeen is het een diuk maar boeiend bestaan met steeds weer andere uitdagingen op vakgebied en nieuw zicht op levenspatronen en denkramen elders op onze planeet Zo zwerf ik rond m Ruanda en Burundi - wanneer daar de Tutsi's en de Hutus nog vreedzaam samenwonen - om te bekijken hoe m de met tseetseevliegen gemfesteerde savannes veeteelt kan worden bedreven, en tussen de tempels van SriLanka in het kader van een project voor rurale ontwikkeling De landen van de Sahelzone m Afrika en andere droge gebieden van de wereld hebben meest een marginale rurale economie en zijn bijzonder kwetsbaar voor khmaatschommelmgen, mede door de toenemende bevolkingsdruk Perioden van droogte leiden er tot hongersnood en in natte jaren rukt de groeiende bevolking op naar streken die normaliter nog droger zijn, waardoor er direct grote problemen zijn wanneer de regen uitblijft Kennis van de ecologische systemen m ande gebieden is van groot belang voor een goed beheer ervan en voor een duurzaam bestaan van de bevolking Na al mijn boswerk m de vochtige tropen

136


is de afwezigheid van dichte begroeiing en dikke verwermgsbodems een verademing, en het werk, ondanks de hoge temperaturen, een geweldige uitdaging1 Landschap en problemen liggen open voor je, of onder je natuurlijk wanneer je er lucht- en ruimtebeelden bij gebruikt De kwaliteit van de eerste satellietbeelden van woestijngebieden is verre superieur aan die van de vochtige tropen, waardoor deze nieuwe technologie een grote impuls geeft aan het onderzoek naar het ontwikkelmgspotentieel van de droge gebieden m Azië en Afrika In dit kader ga ik, met mijnjonge echtgenote Grace en ons enkele maanden oude dochtertje Chandra, voor eenjaar naar de kale bergen van Baluchistan, waar ik voor UNESCO's And Zone Development Program bij het Geofysisch Instituut in Quetta werk We wonen nabij de ' tribal areas" waar de Pathanen het goeddeels voor het zeggen hebben De vrouw van een Pathaanse Chief komt zich eens verongelijkt bij ons beklagen dat ze geen visum voor Engeland krijgt "because my husband is shootmg at the police" Zondags gaan we picknicken m de schaduw van dat ene boompje zes kilometer verderop of bij die struikjes acht kilometer aan de andere kant Chandra gaat vrolijk m mijn rugzak mee op pad Maar ook doe ik een kartermg verder zuidwaarts, m de Porahvlakte die grenst aan de Arabische golf Het landschap is daar, op enkele struikjes na, kaal en dor De temperaturen gaan 's middags tot boven 40° C en de kamelen, die bij de ondiepe waterputten rondstrumen, vervuilen het water Ondanks zorgvuldig koken krijg ik een dijk van een dysentene Gelukkig zijn we in een grmdwoestijn, dus aan passende stenen om je achterwerk mee schoon te poetsen is geen gebrek Er zijn hele mooie bij met een glanzende bijna zwarte woestijnlak Bij een stalletje m een afgelegen dorp koop ik wat grote pillen, volgens zeggen op opiumbasis, die prima blijken te helpen We vertrekken vlak voor het uitbreken van de oorlog tussen India en Pakistan van 1965 met - naar later blijkt - het laatste vliegtuig dat van het internationale vliegveld van Karachi opstijgt Twee jaar later word ik, weer door UNESCO, naar het Central And Zone Research Institute in Jodhpur (India) uitgezonden, en werk m de dumgebieden van de Tharwoestijn, speurend naar ontwikkelingsmogelijkheden In Latijns-Amerika kom ik vaak m Mexico en ook fascineert me Patagome en het Andesgebergte met zijn vulkanen en oude culturen In de Cordillera Central van de Colombiaanse Andes bestudeer ik m 1985 tot boven 5000 meter hoogte de gevaren van erupties op de steile hellingen van de Nevada de Ruiz en andere vulkanen De Ruiz heeft dan zojuist 25 000 slachtoffers gemaakt1 Ook in Equador reis ik in busjes en andere vehikels over smalle bergwegen waar de chauffeur, zich beschermd wetend door het bordje 'Dios es mi guia', met duivelse snelheid de haarspeldbochten neemt, zonder acht te slaan op de daar geplaatste reclameborden van een begrafenisonderneming 'Conduje con cuidado, no tenemos pnsa" Het is te veel om op te noemen Luchtfoto's en satellietbeelden spelen bij dit alles een centrale rol, met daarbij aansluitend veldwerk, te voet, in jeeps en landrovers of in bootjes van allerlei allooi, met speciale kartenngsvliegtuigen,

VERDER DE \\ tRELD ROND

137

laagvliegende kleine vliegtuigen en helikopters. Bij dit alles komt geleidelijk naast het opsporen van natuurlijke hulpbronnen een nieuw accent te liggen bij het duurzaam gebruik ervan en zo op onderzoek van natuurrampen en milieu.

Drie van de 23.000 slachtoffers van een uitbarsting \an de Nevada de Rmz. Colombia

Tijdens mijn werk van de droge gebieden in India en Pakistan en later m de woestijngordels van Afrika heb ik niet alleen duidelijke sporen gevonden van drogere- en nattere perioden van weleer maar ook van daar toen levende volken. Zo ben ik eens in Botswana aan de noordrand van de Kalahari, lopend langs een veertigduizend jaar oude oever van het enorme Palaeomakgadikgadi meer, onverwacht op de nagalm van een nederzetting van weleer gestoten, waar jagers en vissers hun maal bereid hebben bij een houtvuur. Eerst vind ik een stenen bijl, dan pijlspitsen, krabbers, nog veel meer stenen bijlen en ook versteende botten van groot wild. Honderden! Maar de mensen zijn weg, verdreven door de latere droogte die ook het meer deed verdwijnen. Het is een toevalstreffer, want we zijn hier niet voor de prehistorie maar om, met behulp van moderne satelliettechnieken, mogelijke rampen in te schatten wanneer de regens het laten afweten. Maar deze confrontatie met het verleden geeft ineens wel een heel andere dimensie aan ons werk. Het museum in Gaborone is heel blij met onze vondst en gaat de vindplaats verder onderzoeken. Maar ook word ik geconfronteerd met de achteruitgang van het kwetsbare natuurlijk milieu van deze droge gebieden. Zo krijg ik zitting m de commissie die, onder voorzitterschap van Prins Bernhard, de Nederlandse kennis inbrengt voor de eerste VN-conferentie over desertificatie,

138

ZWLRUOC HT DOOR HFN WERELD IN BEWEGING

welke in 1978 in Nairobi wordt gehouden. Toenemende bevolking en verkeerd landgebruik leiden samen met klimaalschommehngen tot rampzalige situaties vooral in de Sahel. Maar ook andere natuurrampen maken steeds meer slachtoffers en zijn een rem op de ontwikkeling van de getroffen gebieden. Voor het ITC ligt hier een nieuw veld van interdisciplinaire activiteiten dat door opgedane ervaring geleidelijk van de grond komt

We moeten onze prioriteiten bijstellen Al dit werk leidt tot verrijkende multiculturele contacten die steeds in goede verstandhouding en met onderling begrip verlopen. Je kijkt natuurlijk wel eens gek op of raakt in verwarring door onbekende gebruiken en onverwachte situaties, maar dat geldt aan weerskanten en ze zijn alleen maar leerzaam. Het blijft een evenwicht zoeken tussen eigen achtergrond en moderne maatschappij. En de een heeft daar wellicht wat meer moeite mee dan de ander. Een student uit India,


139

bij mij thuis op bezoek kort voor zijn terugkeer naar zijn geboortedorp, vertelt breeduit hoe hij daar steeds tegen de traditie heeft gevochten Hij mocht met omgaan met een vriend die paria was, maar hij hield voet bij stuk en mocht toen thuis met meer m de keuken komen omdat hij onrein was Een kruikje drinkwater stond om de hoek van de keukendeur Toen zijn vader eens een groot ritueel feest m het dorp wilde geven zei hij "Pa, je kunt nauwelijks rondkomen en er is geen geld voor mijn studie Als je dat feest geeft zie je me nooit meer" Maar bij het verlaten van mijn huis zegt hij "Wij hebben altijd een groot respect voor onze guru's en U bent nu ook een guru van mij Mag ik U op gepaste wijze bedanken 7 " Ik heb geen idee wat er gaat gebeuren, maar kan natuurlijk met weigeren "Trek even Uw schoenen en sokken uit alstublieft", zegt hij, waarna hij knielt en mijn tenen kust Hij vertrekt heel vergenoegd, mij m verbijstering achterlatend Maar zelf heb ik soms ook zo mijn problemen, zoals wanneer ik in Vanarasi, vroeger Benares geheten, ben op uitnodiging van de Hindoe-Universiteit en een voordracht moet geven Ik zal om tien uur 's morgens worden opgehaald, maar ben al heel vroeg opgestaan om de zonsopgang aan de Ganges mee te maken en getuige te zijn van het religieuze gebeuren dat zich dan bij de rivier afspeelt In de nauwe straatjes langs de oever heerst een immense armoede en knoeit het van de mensen Overal lopen heilige koeien en m saffraangele mantels gehulde monniken Het is een vreemde, onwerkelijke wereld Ik vind een klem roeibootje met een roeier, vaar langs talloze tempels en zie verschillende lijkverbrandingen Er zijn veel hmdoes bij de oever die, terwijl de rode zonneschijf langzaam uit de ochtendnevel oprijst, bidden onder het maken van draaiende en buigende bewegingen en die zich baden m en drinken van het heilige Gangeswaler Het is heel indrukwekkend Twee uur later ga ik de overvolle collegezaal binnen en houd een gloedvol betoog over het gebruik van satelhetbeelden voor het ontwikkelen van de natuurlijke hulpbronnen Ik voel me als een mannetje van een andere planeet maar iedereen luistert vol belangstelling Na afloop is er thee en krijg ik een grote slinger geurige bloemen omgehangen Ook wordt me tussen neus en lippen even verteld dat Vanarasi gebouwd is volgens een goddelijk patroon, waarin alles zijn juiste plaats en betekenis heeft Wat moet ik ook eigenlijk met mijn verhaal over oeverwallen, rivierterrassen en natuurlijke hulpbronnen, vraag ik me af Maar toch Het leven hier speelt zich af tussen droom en werkelijkheid En die droom is misschien ook wel erg nodig om de mensen overeind te houden Wat is er een enorm contrast tussen de welvaartmaatschappij waarin ik nu woon en die andere wereld waarm ik jaren heb gewoond en gewerkt en waarmee ik ook nu bij ieder buitenlands project telkens weer geconfronteerd word Hier is alles tot m de puntjes geregeld enje bent verzekerd vanje wieg tot het graf Dat leuke jonge meisje daarginds betaalt al een paar Euro m de maand voor haar lijkbezorging Later kan ze nog beslissen of het een begrafenis of een crematie moet worden En maar werken, geld verdienen en vooral consumeren, want de economie moet draaien Sparen is volslagen a-sociaal je moet winkelen tot

140


je erbij neervalt En vanuit het centraal verwarmde flatje op tienhoog, compleet met kleuren-tv en magnetron, verdwijnt het plastic van de super en alle andere troep via de stortkoker naar beneden De gemeente verbrandt het spul of bouwt vuilnisbelten waarop later een leuk parkje kan worden aangelegd Maar ingeklemd tussen moderne fabrieken en hoge kantoren van glas en beton, wordt het leven gecompliceerder en ook toenemend saai als het niet gevoed wordt door idealen Natuurlijk, er zijn musea, bibliotheken, concerten, sportarena's en discoteken, maar verveling, vandalisme en de misdaad loeren om de hoek voor wie het allemaal met ziet zitten Maakt deze economische voorspoed op zichzelf de mensen m de ontwikkelde" wereld gelukkiger'? Ik heb er zo mijn twijfels over We moeten nog leren ermee om te gaan en het te integreren m ons totale levenspatroon Het is in wezen soms een kille, gefragmenteerde maatschappij waarin je alleen bent met het kloppen van je hart Velen lijken er te leven m rijkdom maar zonder dromen In de arme landen is, ondanks grote etnische en andere tegenstellingen, vaak een grotere samenhang in de maatschappij, meer warmte dus Maar wanneer je gaat kijken m de sloppen van Bombay, de armoehoogbouw van Sao Paulo, of die dorpjes m een verdroogde Sahel dan begrijp je dat economische ontwikkeling een noodzaak is en ook de basis vormt voor verdere menselijke ontplooiing Maar hoe doen we dat en waar willen we met zijn allen eigenlijk heen7 De problemen van nu zijn met beperkt tot de arme landen maar hebben een wereldwijde dimensie Eigenlijk staan we allemaal op deze wereld met de voeten in een ver verleden en groeien door uitwisseling van kennis en ideeën, door de problemen van het heden naar de wereld van morgen, met al zijn beloften1 Aardobservatie voor een duurzaam gebruik van onze planeet Verhoging van de welvaait m economisch achtergebleven gebieden van de wereld en het duurzaam beheer van onze planeet vereisen kennis van de natuurlijke hulpbronnen en planning toegespitst op de maatschappelijke behoeften Luchtfoto's, ruimtebeelden en verwerking van de hieruit verkregen gegevens via geografische informatiesystemen, spelen hierbij een cruciale rol Toenemende druk op het land door bevolkingstoename en openlegging van maagdelijke gebieden leiden gemakkelijk tot een haast onomkeerbare aantasting van het milieu ten koste van de komende generaties De moderne methoden van aardobservatie met satellieten zijn een machtig hulpmiddel bij het aanpakken van deze wereldwijde problemen We kunnen de hele aarde tot in detail bestuderen en alle veranderingen nauwkeurig registreren zodat goede planning mogelijk is en er bij ongewenste ontwikkelingen direct alarm kan worden geslagen Voor dit doel moet deze sublieme technologie allereerst worden gebruikt Ik loop dan ook ietwat geërgerd door naar mijn werkkamer wanneer staf en studenten van ons Instituut, evenals de mensen overal elders m de wereld, op 20 juli 1969, gekluisterd aan het televisiescherm zitten om de eerste mens op


141

de maan te zien landen Neil Armstrong maakt er vreemde sprongen m het stof Uiteraard is de maanlanding een historisch moment, een technologisch hoogstandje van de eerste orde en een staaltje van moed van de betrokken astronauten Maar, vraag ik me af, zijn de prioriteiten eigenlijk wel goed gesteld Is het verantwoord zulke gigantische bedragen hieraan te besteden in een wereld die barst van de problemen en waar armoede hoogtij viert zelfs m de landen die zich met dit ruimteonderzoek bezighouden Wat hadden we er allemaal niet mee kunnen doen1 Maar de hele ruimtevaart is natuurlijk allereerst voor militaire doeleinden begonnen en de grote opdrachten zijn een grote stimulans voor de nationale economie Ook leidt het tot nieuwe technologische vindingen die tal van andere toepassingen krijgen Sommige hiervan zijn handig maar met essentieel, andere daarentegen openen heel nieuwe mogelijkheden Heel belangrijke ontwikkelingen zijn er in de elektronica zonder' chips" zijn moderne computers ondenkbaar Er is een proces van stormachtige innovatie op gang gekomen dat we m goede banen moeten leiden voor vreedzame doeleinden Fascinerend zijn de verkregen nieuwe gegevens over de oorsprong van het heelal, maar van veel groter belang zijn de ongekende mogelijkheden voor aardobservatie op wereldschaal zowel als voor uiterst precieze waarnemingen van plaatselijke details We kunnen natuurlijke hulpbronnen aanboren en natuurrampen bestrijden en maar worden ook geconfronteerd met wereldwijde problemen van ontbossing, bodemerosie en desertificatie en met de grillen van het ozongat rond zuiden noordpool We hebben dus een machtig hulpmiddel voor het duurzame beheer van ons huis de aarde Aan ons de taak het te benutten en ook toe te passen door samenwerking tussen wetenschappers van diverse pluimage, bevolking en autoriteiten Het meest essentiële van Professor Crutzens onderzoek van het ozongat is niet de geavanceerde sateliettechnologie die hem ter beschikking stond en zelfs met zijn ontdekking van het mechanisme van de ozonafbraak waarvoor hij de Nobelprijs kreeg, maar het feit dat hij de autoriteiten overtuigde dat snel ingrijpen nodig is de gevaarlijke dnjfgassen die tot voor kort m spuitbussen werden gebruikt zijn nu m vrijwel elk land verboden en de koelvloeistoffen van koelkasten worden hergebruikt Goede resultaten kunnen alleen worden bereikt wanneer de gemeenschap erachter staat en de politieke wil aanwezig is bij de top Internationale onderzoeksprogramma's Als bestuurslid, en later vanuit mijn positie van President, van de IGU probeer ik wereldwijd geografen te stimuleren bij te dragen aan de oplossing van de problemen waarvoor de mensheid zich nu, met de grenzen van de groei m zicht, geplaatst ziet Centraal hierbij staat het evenwicht tussen economische, sociale en ecologische factoren om tot een duurzaam beheer te komen van onze "Blauwe Planeet" Optimaal gebruik van natuurlijke hulpbronnen zonder verstoring van het fragiele ecologische evenwicht is van levensbelang voor het welzijn van de komende generaties Het is op zichzelf geen nieuw probleem Ontbossing en

142


erosie in het Middellandse zee gebied dateren al uit de dagen van het oude Griekenland en het Romeinse rijk en ook uit andere gebieden en tijden zijn er voorbeelden te over. Maar de menselijke invloeden op het milieu waren nog nooit zo groot als nu door grootschalige productiemethoden, bevolkingsgroei, urbanisatie en tal van andere factoren. Olie- en gasreserves verminderen snel en hernieuwbare hulpbronnen, zoals bodem, water en bos, staan onder grotere druk. Landdegradatie, vervuiling van grond, water en lucht, overstromingen, etc. tonen dat er iets essentieel fout is aan veel huidige productiesystemen. Ook in het sociale vlak gaat er veel mis. Miljoenen verhongeren, bevechten elkaar om te overleven of migreren naar betere oorden. Hier ligt een grote taak, ook voor de geografen van de IGU. Het is geweldig stimulerend hieraan te werken samen met andere bevlogen collega's die ieder een specifiek aspect van deze problematiek in focus hebben, zoals het beheer van berggebieden, de oceanen of de menselijke factoren bij de wereldwijde veranderingen van dit moment.

De rampenbestrijder (tekening: Dïck van der Zee)


143

De bestrijding van natuurrampen is mijn voornaamste aandachtsveld dat, als afgerond en m principe oplosbaar probleem, helemaal aansluit bij mijn specialisatie Tijdens de IDNDR, de Internationale Decade voor Natuurrampen Bestrijding, van de jaren negentig, werk ik tien jaar aan het coördineren van het onderzoek hiernaar in het kader van de Internationale Raad voor de Wetenschap (ICSU) Maar het werk van de enkeling is, lijkt het, slechts een druppel op een gloeiende plaat Alleen gezamenlijk kunnen we de plundering van onze planeet stuiten, want de mensheid neemt toe in tal en last en de aarde wordt m hoog tempo ontbost, vervuild en uitgeput Het klimaat verandert, de zeespiegel stijgt en de aantasting van het milieu is alarmerend Tegelijkertijd is er m de maatschappij een groeiend contrast tussen arm en rijk en is er wereldwijd groeiende onvrede m velerlei vorm over deze "ontwikkeling" Toch is het vaak geen gemakkelijke zaak bij geografen en andere wetenschappers of techneuten interesse te wekken voor de wereldomspannende onderzoeksprojecten zoals het IGBP, "Global Change" programma, het IHDP "Human Dimension" programma en de natuurrampen bestrijding van de IDNDR Velen zijn verdiept in hun ongetwijfeld nuttig werk binnen de eigen "niche" en terughoudend zich m te zetten binnen deze grote multidisciplinaire kaders Door mijn gedrevenheid trap ik misschien collega's wel eens op de tenen, maar de wereld bevindt zich dan ook in een kritieke situatie en we moeten alle zeilen bijzetten

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen ISP, nu ISPRS International Society of Photogrammetry (and Remote Sensmg) Guru leraar, mahaguru hoogleraar Mullah islamitische geestelijke Dios es mi guia God is mijn leidsman Conduje con cuidado no tenemos pnsa Rij voorzichtig wij hebben geen haast IGU Internationale Geografische Unie IDNDR UN program voor bestnjdmg natuurrampen 1990-2000 (International Decade for Natural Disaster Reduction) ICSU International Council for Science Vroeger International Council of Scientific Unions renamed IGBP International Geosphere-Biosphere (global change) Programme IHDP International Human Dimension Programme NNGPM Nederlands Nieuw Gumea Petroleum Maatschappij UNESCO United Nations Educalional Scientific and Cultural Orgamzation

12 Naar de wieg van de mensheid "Toumai, hoop op leven "

Sahelanthropus tchadensis

Zojuist ben ik op het vliegveld van Fort Lamy, het latere N'Djamena, geland na een mooie Air France vlucht over de Sahara, waarbij de grote verscheidenheid aan prachtige woestijnvormen die onder ons voorbij trokken, mij aan het raampje gekluisterd hielden Het is 1969 en mijn doel is na te gaan m hoeverre de prachtige nieuwe Gemim en Apollo satellietbeelden te gebruiken zijn bij het onderzoek van de terremvormen m droge gebieden Gisteren nog was ik voor een bespreking bij UNESCO m Parijs en nu sta ik m het hart van Afrika aan de rand van de woestijn Rob van Zuidam, mijn tochtgenoot, komt de volgende ochtend aan uit Nederland We overnachten m het rustieke Airhotel, vol "couleur locale", waar ik me direct op mijn gemak voel Het is een echt oud tropenhotel met een brede open galerij aan de achterzijde, die uitziet op een door grote bomen beschaduwde turn, gelegen op een rivierterras van de Chan De oever hiervan ligt enkele meters lager aanje voeten en er is een nooit vervelend zicht op deze rivier die langzaam naar de verdamping m het Tsjaadmeer stroomt, de zee nooit bereikend Vissers in kleine "pirogues", gemaakt van een holle boomstam, zijn er voortdurend m de weer verrukkelijke "capitames" te vangen die we ons, bij een glas Franse wijn, goed laten smaken ter afwisseling van de uitstekende "steak au poivre" die de Chef ook kan leveren En 's avonds na het eten is er koffie bij de rivier en zie je vanuit je luie stoel, omringd door een met aflatende zwerm van torren, vliegen en cicaden, de zon als een rode bal ondergaan We hopen binnen een paar dagen onze "autonsation" te krijgen om naar het Tibestigebergte m het hart van de woestijn te gaan, maar dat blijkt met zo eenvoudig omdat de onveiligheid weer sterk is toegenomen We mogen gebruikmaken van het onderzoekstation van de Freie Umversitat Berhn m de oase Bardai, waar onderdak en transport geregeld zijn Onze actieradius zal er echter beperkt zijn, want m de bergen rondom zwerven gewapende bendes De Duitse ambassadeur heeft Berlijn gevraagd voorlopig niemand te sturen, maar dat bericht heeft mij te laat bereikt om alles af te blazen Op het vliegveld van Parijs zie ik de "Paris Match" koppen met "La guerre mysteneuse en Tchad" en de artikelen in "Le Monde" liegen er ook met om We weten dus al dat het met lekker zit en hopen nu maar m andere delen van ons onderzoekgebied, rond het Tsjaadmeer en m het noordoosten bij Faya Largeau, geen problemen te hebben Maar dat blijkt

146

ZWERFTOCHT DOOREEN WERELD IN BEWEGING

al gauw ijdele hoop. We hebben dus een probleem. Intussen slinkt onze reiskas snel en de WOTRO-subsidie is uiteraard voor onderzoek en niet voor culinaire geneugten bestemd!

Hoe bereiken we ons onderzoeksgebied? We melden ons bij de Duitse ambassadeur die, eenmaal bekomen van de schok van onze komst, een en al bereidwilligheid is. Hij belt de Nederlandse honorair consul en samen met hem probeert hij ons te helpen bij het verkrijgen van een "autorisation". Het moet heel voorzichtig gebeuren, want een eenmaal gegeven ; 'non" is moeilijk terug te draaien. Hij vindt dat het accent in de aanbevelingsbrief die we van Professor van der Weele, Rector ITC, meekregen, anders moet gezien de huidige situatie. Wanneer hij onder een nieuwe brief, met iets andere tekst, van der Weeles handtekening met zwier heeft nagemaakt, vraagt hij plots wat bedremmeld: "Hij zal er toch niet boos om zijn hè?" We praten ook met de Nederlandse leider van de FAO-l'Commission hydrologique du bassin du lac

N -\AR DE WIEG VAN DE MENSHEID

147

Tibesti vanuit de lucht gezien

Tchad'". Deze introduceert ons bij de UNDP-vertegenwoordiger die, ons verhaal gehoord hebbende, een ontroerende brief schrijft aan diverse ministers over het grote belang van onze missie voor het welzijn van Tsjaad, reden waarom het verlenen van een "autorisation" wel het minste is dat gedaan kan worden. Intussen maken wij contacten en verzamelen nuttige informatie voor de interpretatie van de satellietbeelden. De echtgenote van de ambassadeur brengt ons met haar volkswagentje naar de grote, kleurrijke Afrikaanse markt waar visjes, fruit, tapïoca, sprinkhanen, etc. te koop worden aangeboden en waar mensen van allerlei stam dooreen krioelen. Er zijn vrouwen met talloze minuscule vlechtjes strak langs het hoofd en andere met vlechtjes - minder in getal - verticaal omhoog en onderling verbonden tot een soort complexe radarantenne. Mannen lopen rond in locale traditionele kledij of in een witte Arabische "boernoes", een soort lange soepjurk- Er zijn ook veel blinden die zich, m een stoet van vijf of tien, elkaar vasthoudend en met stokken tastend, een weg zoeken. Een jochie loopt als gids voorop. Ze zijn slachtoffer van de beruchte rivierblindheid die door een klein vliegje wordt overgebracht. In sommige dorpen is 25% van de bevolking ermee geïnfecteerd. Zondag brengen de Heuselers ons naar het circa 35 kilometer verderop in het veilige zuiden gelegen dorpje Linia. Op de grote veemarkt worden daar paarden, muilezels, kamelen en geiten verhandeld. Het landschap is vlak en savanneachtig. Het vormt de overgang tussen het oerbos in het zuiden en de woestijn in het noorden van het land.

148

ZWERFTOCHT DOOR KEN WERELD IX BEWEGING

Aan het werk in het Tibesli gebergte

De ambassadeur krijgt vreemd bezoek Die avond zijn we ten huize van de ambassadeur te eten gevraagd. We hebben er een fraaie, in het Frans gestelde invitatie voor ontvangen, met het Duitse wapen in gouddruk bovenaan. We treffen er ook een Duitse FAO-expert aan met zijn vrouw en praten in een ongedwongen sfeer vooral over de onveiligheid in het opstandige noorden waar Franse paratroepen de orde proberen te handhaven. Onlangs zijn zelfs eenheden van het Vreemdelingenlegioen naar Tsjaad gezonden. We zitten aan de koffie en genieten van de whisky wanneer de wacht komt melden dat er twee heren bij de poort staan die de ambassadeur willen spreken. Het wordt een onverwacht stukje variététheater. De twee zijn maar ineens doorgelopen en de ambassadeur probeert vertwijfeld de zaak op de voorgalerij af te doen. Maar dat lukt hem niet en even later worden er stoelen aangeschoven. Het zijn twee kaalkoppen: soldaten van het vreemdelingenlegioen die eerst met het

NAAR DE WIEG VAN DE MENSHEID

149

onwaarschijnlijke smoesje komen dat ze liftend door Afrika trekken De ene, woordvoerder van de twee, is een forse kerel uit Hamburg met sappig dialect, zo van de Reeperbahn Hij is al jaren in het metier De ander is een verpieterde Engelsman, die geen woord zegt Dat is maar beter ook, want hij heeft geen tand in zijn bek In een klap eruit geslagen met de kolf van een geweer of langzaam weggerot, dat weet ik met, maar zijn kuchklep ziet er met vrolijk uit Al gauw geeft de Hamburger toe dat hun komst gevolg is van een weddenschap met zijn tandeloze maat dat hij een whisky zou losweken van de ambassadeur' En hij maar praten "Ach wenn meine Mutti doch wusste dass ïchjetzt mit einem Herrn Botschafter und einem Herrn Professor em Glaschen whisky tnnke, dann wurde sie sagen Aber nem Rudi, das kann doch nicht sein " En even later "Und sag mir doch Was macht nun eigentlich em Botschafter den ganzen Tag?" De ambassadeur kijkt eerst wat schichtig in mijn richting, maar wanneer hij merkt dat ik het allemaal wel geinig vind, kan ook hij lachen om de zotte situatie Het hoogtepunt komt wanneer Rudi, met het glas m zijn hand, plots opstaat en naar een pentekemng aan de wand loopt Het is een ragfijn profiel van een man met haarlokje over het voorhoofd Rudi zegt "Aber nem, das ïst doch nicht moglich, jetzt in 1969, em Bild von Adolf (Hitler) ïm Hause des Herrn Botschafter7" Maar het blijkt de vader te zijn van de ambassadreuse ' Het is een knettergekke avond, zoals noch de ambassadeur noch wij ooit hebben beleefd

Huisarrest bij het Tsjaadmeer De volgen de dag huren we een landrover en rij den richting Tsj aadmeer om althans dat deel van het onderzoeksgebied, met interessante nu begroeide dwarsdumen, af te werken Het is ongeveer 250 kilometer noordwaarts over een redelijk goede piste die via Doumdoum naar Bol loopt We rijden door een uitgestrekte open savanne waarin we hier en daar een struisvogel ontwaren Verder zijn er tal van zilverreigers, flamingo's, ibissen en felgekleurde zangvogeltjes, die we trouwens ook al van Fort Lamy kennen Langs het tracé doen we systematisch onze waarnemingen en nemen zandmonsters De duinen blijken door overbegrazmg geleidelijk onder een mantel van stuifzand te worden bedekt Enkele inhammen van het meer worden door de bevolking met een zanddammetje afgesloten, waarachter na verdamping van het water, een soort poldert] e m gebruik wordt genomen Wanneer de grond te zout wordt, herhaalt men die truc na enkele jaren ergens anders Een simpel systeem helemaal gebaseerd op de droogte van het gebied Het meest fascinerende is eigenlijk dat deze oude duinen de afgelopen eeuwen keer op keer door het meer zijn opgeslokt tijdens hogere waterstanden in nattere perioden Ongeveer 5000 jaar geleden was het meer zo groot als de Kaspische zee nu en was het klimaat hier dus veel vochtiger We hebben de oude oevers van dit Palaeotsjaadmeer duidelijk op de satellietbeelden kunnen traceren bij Faya Laigeau Daar willen we dus ook heen Maar weldra worden we aangehouden door een politieman die naar onze "autonsation" vraagt en ons, bij afwezigheid daarvan, bij de prefect brengt Er is ons in Fort Lamy verzekerd dat we ons hier vrij kunnen bewegen We krijgen huisarrest tot de prefect groen

150

ZWERFTOCHT DOOR EEN W ERELD IN BEWEGING

licht heeft gekregen van zijn superieuren en slapen in een ronde hut met rieten dak, omgeven door een houten palissade Twee bewakers staan, in schilderachtig tenue en met kromzwaard, bij de ingang Want stel je voor dat we zouden ontsnappen 1 Maar 's avonds worden we onder hun geleide naar de wonmg van de prefect gebracht waar we genieten we van een koel biertje, eten met een goed glas wijn en praten over tulpen, Ajax en Parijs Het vlees is een beetje taai en Rob voert het ongemerkt aan het hondje dat onder de tafel ligt De volgende dag is alles OK en kunnen we terugkeren naar ons hotel m Fort Lamy Daar wacht ons goed nieuws We kunnen, na schriftelijke aanvraag, op audiëntie bij de Minister voor Saharazaken Het is een geheel nieuw ministerie, gevormd omdat de gearabiseeide stammen van het noorden niet in een Ministerie willen zitten met de zuidelijke meerderheid van het land Tot rond 1930 haalden ze daar nog Kamadja-slaven, maar de onafhankelijkheid bracht het "one man one vote" systeem en nu sturen de zuidelijken hun prefect naar het Noorden Daarnaast speelt ook het aloude conflict tussen de nomaden die menen dat de hele wereld met alle waterputten en weidegronden van hun is, en de seminomadische veetelers en landbouwers van het zuiden, die het eigendomsrecht claimen van bepaalde gronden en putten De woestijnbewoners zijn echte vechtjassen, opgegroeid met geweren en dolken Nu zijn ze m opstand, daarbij gesteund door Libië Er woont in het droge noorden van Tsjaad slechts een handvol mensen m een gebied tweemaal zo groot als Frankrijk Ruimte genoeg dus zou je denken, maar gevechten zijn er aan de orde van de dag Bij de ingang van het ministerie staan twee martiale bewakers, elk met een geweer waar menig museumdirecteur jaloers op zou zijn Binnen zijn twee sweepers bezig en vinden we de secretaris, m blauwe boernoes Verder is er niemand Eenmaal bij zijne excellentie krijgen we zonder meer de autorisatie al duurt het even voor we het papier m handen hebben want er moet eerst een schrijfmachine worden opgezocht We gaan direct door naar de secretaris van de President, die ons toestemming geeft met een militair vliegtuig van Faya Largeau naar Bardai in het Tibestigebergte en terug te vliegen Dat is essentieel voor de rest van de tocht, want reguliere vluchten zijn er met en over land is Bardai nu wegens de onveiligheid onbereikbaar We boeken snel een plaats m het eerste lijnvliegtuig van Air Tchad naar Faya Largeau Tussen duinen, opstandelingen en oude meeroevers Het vlakke landschap, dat onder ons verglijdt, wordt steeds kaler en droger Rivieren lopen dood m het zand en actieve duinen nemen hun plaats m Tenslotte landen we m Faya Largeau, dat als een langgerekte dadelpalmoase te midden van barchanen, op de bodem van het Palaeotsjaadmeer van 5000 jaar geleden, ligt Al direct bij aankomst blijkt dat we inderdaad alle medewerking van de autoriteiten krijgen De assistent van de prefect haalt ons af met een landrover en brengt ons naar het gastenverblijf, het "centre d'accueü" dat, naast de Prefecture, aan een door dadelpalmen omzoomd zandig plein is gelegen We krijgen elk een kamer met een bed Verder is alles m redelijke staat van ontbinding De douche werkt


151

met zodat we ons met een paar emmers koel water en een pannetje als "gajong" lekker mandien De ijskast (ja, er is er eentje) moet met een touwtje worden dichtgebonden Het enige mconvement is de stank van de WC, die uitkomt op de kamers en waarvan de spoeling kapot is zodat de drollen enkele centimeters onder de rand ronddnjven als rookworsten in de erwtensoep Wij houden dus het WC-raampje open en de deur dicht, hierbij een niet aflatende strijd voerend met de wacht, die het raampje dicht wil hebben tegen inbrekers We eten 's avonds bij de Prefect met wie we ons werkprogramma rond Faya bespreken en informeren naai de "avion militaire" naar Bardai Wat het laatste betreft kijkt hij zorgelijk er staan achttien man en circa 2000 kilo proviand op de wachtlijst Hij belooft dus niets en wij snappen dat de DC-3 met zo veel kan opvoeren We beginnen dus maar ons werk hier en inderdaad staat er de volgende ochtend een landrover voor ons klaar met twee man van de "garde nomade", compleet met schietijzers We bekijken de oude oeverlijnen van het Palaeotsjaad meer, de in de oude meerbodem uitgewaaide "yardangs" en de actieve barchanen Deze duinen verplaatsen zich vrij snel Het m 1904 gebouwde Franse fort is er door bedolven en er inmiddels aan de achterkant weer onderuit gekomen Diverse lemen huizen m de oase zijn wegens duinvorming verlaten en nu leunt zelfs een duin tegen de Prefecture We lopen dagelijks vele kilometers door de woestijn bij temperaturen 35-40° Celsius Het is een mooie oefening in verdorren Plotseling wordt de prefect weggeroepen en vertrekt hij per landrover zuidwaarts naar de meest nabije oase, een paar honderd kilometer verderop Volgens het door hem ontvangen telegram zijn daar 180 mensen gedood bij een ruzie over waterputten Ook schijnt er een Goramchef te zijn gedood, een broer van de chef m Faya Doordat de telegrafist zijn mond voorbij praat komt het bericht ook hier in omloop en worden direct de wapens opgezocht De "Arabes" vrezen de wraak van de Gorams en 80 gewapende "Arabes" zijn ter versterking van buiten gekomen Wij lopen net bij de kamelenmarkt op het wegens de rode grond "Place Rouge" genoemde plein, wanneer de Franse paratroepers ons waarschuwen bmnen te blijven Er is al gevochten aan de rand van de oase en de militairen grijpen direct m Er gaan 40 "Arabes", die blijkbaar begonnen zijn, de bajes m Hun spulletjes worden zorgvuldig bijeengegaard door andere bajesklanten en m veiligheid gebracht, want als er iets wordt gestolen is dat weer aanleiding voor nieuwe vechtpartijen De 80 "Arabes" van buiten worden per truck een flink aantal kilometers de woestijn ingereden en daar losgelaten Naar huis lopen maar, de rust is voorlopig weer heisteld Klimaatschommelingen van weleer in Afrika In de avondkoelte lig ik op een nabijgelegen barchaandumtje onder een onwaarschijnlijk mooie sterrenhemel en peins over het verleden van dit immense continent met een steeds wisselend en nog goeddeels onbekend mozaïek van klimaten, vegetatie en culturen Op de ruimtebeelden is te zien dat ten noordwesten van geïsoleerde bergen, dus aan de kant waar de "Harmatan" passaatwinden vandaan

152


komen, dikke zandschilden zijn opgewaaid gedurende een heel droge periode van lang voor de natte tijd waarin, circa 5000 jaar geleden, het Palaeotsjaadmeer werd gevormd Ik zag, op weg hierheen, vanuit het vliegtuig een voorbeeld hiervan bij Abeche, bedekt door gras en wat verspreide acacia's Een hele mooie, nog actieve van wit glinsterend zand, ligt op de noordoostflank van het Tibestgebergte, dat een obstakel vormt voor de met zand beladen Harmatanwind Die is erdoor naar weerskanten afgebogen, zoals de, honderden kilometeis lange, fossiele lengteduinen, laten zien die er als lange slierten spaghetti omheen liggen Afrika was toen veel droger dan nu, met uitzondering van de Maghreb m het noorden en enkele streken ten zuiden van de evenaar De nu zo machtige Kongonvier bereikte niet eens de Atlantische Oceaan, maar verloor zich m dumenvelden Er waren uitgestrekte woestijnen, steppen en savannen waar de voorouders van de San(Bosjesmannen) en de Hottentotten jaagden op antilopen Het tropische oerbos overleefde deze tijden slechts langs rivieren en op andere schaduwrijke, vochtige plekken Het oerbos van nu, of wat er nog van over is, begon zich de laatste keer pas ongeveer 7000 jaar geleden te verbreiden, op de voet gevolgd door de huidige Afrikaanse landbouwstammen, terwijl de San (Bosjesmannen) en andere jagerstammen, de krimpende savanne volgend, terugtrokken naar het zuiden Zo'n 5000 jaar geleden bereikte het Tsjaadmeer zijn hoogste stand en was de Sahara een grote savanne waar neohthische nomaden op groot wild jaagden Nadien is geleidelijk de droogte gekomen zoals prachtig is vastgelegd in de talrijke rotstekeningen die er voorkomen De oudste hiervan beelden olifanten en rhmo's af en zijn deels bedekt door afbeeldingen van giraffen en runderen die hier later rondzwierven Op hun beurt hebben deze later het veld moeten ruimen voor de kamelen van de meest recente tekeningen Deze klrmaatsverdrogmg had desastreuze gevolgen voor de bewoners het gebied werd ontvolkt en nu liggen er op tal van plaatsen nog stenen bijlen en andere artefacten als stille getuigen van deze vroegere cultuur We vinden zelf ook prachtige exemplaren Vertrek naar het Tibestigebergte Na het vertrek van de prefect zijn we m de kost bij de Franse paratroepen die zijn ingevlogen om het Tsjaadse leger te helpen bij het voorkomen van verdere onlusten We zijn nu dus weer m heel ander gezelschap, waarvan we de berichten over de (on)veihgheid uit de eerste hand krijgen Koeriers komen langs per kameel en patrouilles vertrekken met landrovers en trucks s Avonds drinken we er een glas Ricard of een stevige whisky en dan komen de verhalen los Het is een mooi stel kerels vol sappig commentaar waarbij ze een vocabulaire gebruiken die je met leert m een Franse salon Inmiddels stijgen onze kansen op een vlucht naar Bardai, want iedereen kent ons nu, heeft ons zien lopen in het veld of een biertje met ons gedronken We zijn dus niet meer die vreemde eenden in de bijt van toen we kwamen en dat scheelt veel Plotseling komt zelfs een extra vliegtuig uit Fort Lamy, omdat een Tsjaadse en een Franse generaal plots op inspectie komen Alles is m rep en roer, want de heren moeten eten en slapen Wij moeten het veld ruimen want de generaals krijgen onze kamers De militaire commandant, een


153

vriendelijke Zuid-Tsjader, komt langs m zijn jeep en vertelt dat we de volgende dag naar Bardai kunnen vertrekken We krijgen onderdak voor de nacht bij een Franse geofysicus, Chabrat, die hier de weivelmgen van de pas ontdekte straalstroom m de hogere luchtlagen observeert Het huis van Chabrat is omringd door een lemen muur met daarin enkele nissen waar gasten kunnen slapen Het huis dient tevens als observatorium Hij vertelt enthousiast over zijn werk en laat zien hoe hij de ballonnen, "sondes', oplaat en met de theodohet volgt Daarna gaat hij een fles wijn halen Wanneer het gesprek komt op de vliegreis van morgen, is hij niet verbaasd dat ons het tijdstip van vertrek niet is verteld "Ik breng jullie er bij het krieken van de dag heen", zegt hij, "want ze hopen natuurlijk dat jullie te laat zijn zodat ze meer spullen naar hun vriendjes in Bardai kunnen sturen " En inderdaad, als we nog voor zessen bij de vliegstnp aankomen, staat de DC-3 al klaar voor vertrek met draaiende propellers Chabrat blokkeert het vertrek door zijn landrover er vlak voor te parkeren Zonder hem en zijn motto "II faut gueuler", hadden we het vliegtuig zeker gemist Op zijn geschreeuw gaat de deur open en worden er met kennelijke tegenzin enkele kratten bier uitgeladen om voor ons gewicht te compenseren Chabrat heeft intussen onze bagage al ingeladen Nadat wij zijn ingestapt, en de man die het allemaal regelt even omkijkt, wordt het bier ijlings weer ingeladen We vertrekken probleemloos ondanks het overgewicht In het hart van de Sahara Na een prachtige vlucht over eindeloze lengteduinen naderen we de grillige bergen van het kale Tibestimassief en bereiken via de uitgedoofde kratei "Trou au Natron' de vliegstnp van Bardai We treffen er Gerner, die m zijn eentje het Duitse onderzoeksstalion beheert en net zijn Franse meccano heeft afgeleverd om te foerageren m Faya Hij brengt ons naar het Duitse onderzoeksstation, dat aan de rand van de oase ligt, m een breed dal tussen de bergen Hier zullen we ons werk gaan afmaken We zijn nu m het land van de Toeboes, letterlijk "Tibestimensen" Een deel van hen wil autonomie en enkele honderden "mecontents" vechten daarom m de bergen, terwijl diegenen die het met de vorig jaar beklonken regeling wel eens zijn, als "garde nomade" met fraai geweer de veiligheid moeten handhaven Eigenlijk danken ze hun soldij aan hun opstandige en onbetaalde neefjes aan de andere kant van de nabije bergen Geen van de partijen wil het dus echt op grof geweld laten aankomen en het is deels dan ook "cinema", zoals men hier zegt, maar dan wel een heel gevaarlijke, mede doordat Libië er zich mee bemoeit Bardai is een oase met zo'n 500 inwoners en is de hoofdstad van de sous-prefecture Tibesti, die bijna even groot is als Frankrijk Sommige huizen zijn er vierkant en van leem gebouwd, andere zijn rond en van net Ze staan allemaal op het helderwitte zand van de brede valleibodem Er bovenuit steken de lemen moskee, een lemen fort, het bestuurskantoor en het rechthoekige gebouw van de "Mission Allemande" Deze telt vier slaapkamers, elk voorzien van veldbed en douche waaruit schoon koel water stroomt, een eetkamer met tot fauteuils omgebouwde oude autowielen, enkele werkkamers

154

ZWERF 1OC HT DOOR EEN WERHI D IN BEWkGINC.

en een WC met spoeling(l). In de woestijn, waar je nooit water verkwist, is een toilet met spoeling natuurlijk extravagant. Het is het enige exemplaar binnen een straal van achthonderd kilometers en de notabelen komen dan ook van heinde en verre om deze weelde met verbazing te aanschouwen. Opstaand van dit cultuurmonument zie je door de ventilatiespleet het witte zand van een kraakhelder dorpsplein, waar gesluierde vrouwen rondlopen tussen de hutten terwijl er kamelen en geiten worden geslacht en pasbesneden jochies hun piemeltje laten drogen in de zon.

Een trotse Garde Nomade!


155

Het grondwater ligt bij Bardai slechts een paar meter diep en dat verklaart de uitgestrekte, nu wat verwaarloosde, dadellumen Dichtbij is tussen de rotsen zelfs een "guelta", waar het grondwater aan de dag treedt Elke dag trekken we er onder begeleiding van enkele "gardes nomades" met landrover op uit en karteren de ongelofelijk mooie bergachtige omgeving Ons werk vordert wel maar wordt bemoeilijkt door de onveiligheid rondom Intussen raakt m Bardai het eten op en het is leentjebuur spelen tussen het bestuur, de militairen en de onderzoekers van het station We eten kamelenvlees en zo nu en dan een geit Er is geen brood meer en we eten nu als ontbijt overjarige havermout vol kleine kevertjes Gelukkig drijven die op de melk en je hoeft ze dus alleen maar even met een lepel uitje bord te scheppen Alles gaat heel gemoedelijk Van de uiterst vriendelijke militaire commandant, die gehoord heeft dat we "a sec" zijn, krijgen we zo maai een paar flessen rode wijn Tenslotte vliegen we terug naar Faya, waar we ons bij de Franse para's de "popote des officiers" weer goed laten smaken, en vandaar via Fort Lamy terug naar Nederland Een jaar later wordt een Franse antropologe gekidnapt m Bardai en maandenlang om losgeld vastgehouden Het onderzoeksstation wordt hierna gesloten Zo wordt het dagelijkse leven en de vooruitgang m deze streken belemmerd door de voortdurende strijd Maar misschien is dat wel helemaal mets nieuws en is het sinds mensenheugenis - en zelfs lang daarvoor - altijd mm of meer zo geweest

De wieg van de mensheid ligt in Afrika Het is 19 juli 2001 en m de ruim honderd kilometer ten zuiden van Faya Largeau gelegen "erg" van Djourab, is het gloeiend heet Het veldonderzoek van het Frans-Tsjaadse paleontologieproject zal morgen, zonder veel succes, beëindigd worden Djimdumalbaye Ahounta, die als student van de Universiteit van Tsjaad m N'Djamena, aan het project deelneemt, loopt wat moedeloos door het zand wanneer plotseling zijn aandacht wordt getrokken door een roodachtig voorwerp tussen de zwarte stenen Wanneer hij het oppakt staren twee holle oogkassen hem aan Hij heeft de Sahelanthropus tchadensis gevonden' Blijven overnachten kan hij met want het gebied is nog steeds onveilig De schedel wordt in Frankrijk, bij de Universiteit van Portiers, onderzocht en gedateerd hij blijkt bijna zeven miljoen jaar oud1 Al zeven miljoen jaar is de mens hier dus bezig te overleven, lang voordat hij uitzwermde naar Azië, waar de Homo soloensis bij Solo op Java en de Homo pekmensis m China, ongeveer een miljoenjaar geleden aankwamen, en naar Europa, waar ongeveer tezelfdertijd de Homo heidelbergensis leefde De moderne mens, Homo sapiens, is met zijn 180,000 jaar helemaal een jonkie dat, veel later dus en eveneens vanuit Afrika, uiteindelijk zelfs Amerika bevolkte Allemaal mensen op zoek naar voedsel en veiligheid en vechtend voor zelfbehoud of om de macht te grijpen en de baas te zijn De President van Tsjaad gaf de, m de Sahel gevonden, oudste Mens de veelzeggende naam "Toumai", wat Hoop op Leven betekent Want Toumai geeft ons hoop dat we ook de problemen van nu en die van de onzekere toekomst kunnen overleven Er

156


zal ongetwijfeld nog lang over gehakketakt worden of het echt een mens was of met Liep hij rechtop, is zijn hersenmhoud acceptabel en zijn wenkbrauwboog niet te dik, gebruikte hij werktuigen? Misschien doet het er niet eens zo veel toe waar je die grens trekt het komt er op aan wie ]e, subjectief, als Mens aanvaardt Het meest intrigerende van dit alles is eigenlijk dat wat wij nu m Tsjaad meemaken, en elders m de wereld om ons heen zien gebeuren, niet meer is dan een momentopname uit een lange evolutie waarin de mens zich in een gevarieerd en veranderlijk natuurlijk milieu ontwikkelde tot hij de hele wereld omspande Nu is hij echter plotseling zo talrijk en veeleisend geworden dat er roofbouw wordt gepleegd op onze planeet, waardoor het bestaan van volgende generaties m de waagschaal wordt gesteld Is de mensheid er nog over 1000 jaar, om over 180 000 of 7 000 000 jaar maar te zwijgen Alleen mondiale samenwerking en efficiënte organisatie kunnen een uitzichtloze strijd om land en water en verdere uitputting van natuurlijke hulpbronnen voorkomen

Verklaring van vreemde woorden en afkortingen Gemmi en Apollo Eerste bemande satellieten waarbij de astronauten fotos van de aarde maakten mei handcameras UNESCO United Naüons Educalional, Scientific and Cultural Orgamzaüon WOTRO Wetenschappelijk Onderzoek Tropen onderdeel van de Stichting ZWO (nu NWO) ITC International Institute for Geomformaücs and Earth Observation (ITC) Enschede, the Netherlands FAO Food and Agncultural Orgamzaüon of the UN UNDP United Nations Development Progamme Yardangs door de wind uitgeslepen relief m zachte gesteenten in woestijngebieden Maghreb zone m noordelijk Afrika langs de Middellandse zee tussen Marokko en Libië Kalahan woestijn in zuidelijk Botswana en omgeving Makgadikgadi gebied van zoutpannen m noordelijk Botswana eens een uitgestrekt meer vormend II faut gueuler Je moet schreeuwen, een grote bek opzetten Guelta een wateroog in de woestijn waar grondwater aan de dag treedt tussen de rotsen Necropool dodenstad In Tibesti zijn er geen graven of grafheuvels maar talrijke steenhopen Erg zandwoestijn (Arabisch) m tegenstelling tot ssenr' grindwoesüjn en hamada ïotswoesüjn

13 Op weg naar morgen "Pourquoi nous hcar? Nous sommes sohdaires, emportes par la même planete, equipage d'un même navire "6

(A de Saint Exupene - "Terre des Hommes')

Het begin van de huidige globalisering van de maatschappij ligt bij de ontdekking van Amerika door Columbus De oorspronkelijke bewoners, Indianen, die zo'n veertienduizend jaar geleden via de Benngstraat arriveerden vanuit Noordoost-Azië, werden plotseling geconfronteerd met een tweede golf van immigranten uit Europa en West-Afrika De botsingen die volgden waren hard en meedogenloos Aan de oude Indiaanse beschavingen m Mexico en m de bergen van Midden- en Zuid-Amenka kwam abrupt een eind In Noord-Amerika bleven de Eskimo's enigszins buiten schot maar de Indiaanse gemeenschappen in de economisch aantrekkelijke streken verder zuidwaarts werden gedecimeerd en daarna veelal m reservaten geïsoleerd Zij kunnen er overleven maar zijn slechts marginaal bij de opbouw van een nieuwe maatschappij betrokken Ook m de meeste delen van het huidige Latijns-Amerika vormen de overlevende Indiaanse bewoners een achtergebleven groep De meeste van hen bedrijven de landbouw in arme afgelegen bergstreken, nauwelijks deelnemend aan en geaccepteerd m de, hen vreemde, moderne maatschappij En toch, wat heeft de wereld van nu met allemaal te danken aan hun voorouders, die - verenigd m elkaar ongetwijfeld bevechtende rijken - onder meer over een hoog ontwikkelde landbouw beschikten Europa kan zich nu zonder aardappels onmogelijk voeden en een Afrikaanse markt zonder tapioca en maïs is even ondenkbaar als een Indische njsttafel zonder sambal En zonder die in de tweede helft van de negentiende eeuw van de westhellmgen van de Andes naar West-Java overgebrachte kmabomen, was ik al voor mijn dertigste aan malaria tropica overleden en dan had ik deze verhalen nooit kunnen vertellen Maar ook de inbreng van de nieuwkomers, die volgden m het spoor van de bloedige verovering en de roof van het goud, is indrukwekkend Die van Afrikaanse afkomst werden aan de westkust verkocht aan Europese slavenhandelaren, na door vijandige stammen krijgsgevangen te zijn gemaakt of uit naburige dorpen te zijn geroofd Zij brachten, naast hun culturele erfgoed, een enorme werkkracht mee die de basis is van de

6

Waarom zouden we elkaar haten' We zijn met elkaar verbonden, meegevoerd door dezelfde planeet bemanning van hetzelfde schip

158


opbouw van de nieuwe wereld Onder de nieuwkomers van Europese afkomst waren een klem aantal "Heren" en avonturiers die het heft m handen hadden, maar de meeste waren arme sloebers die hun land ontvluchtten, gedreven door armoede, honger, oorlog of vervolging En elk van hen bracht zijn eigen achtergrond en vaardigheden mee De herinnering aan dit heftige verleden galmt nog steeds na en er is ook nu nog veel onrecht, onderling wantrouwen en onverdraagzaamheid Het verleden kunnen we niet meer veranderen, maar wel de geslagen wonden helen Is het niet een geweldige uitdaging nu een gezamenlijke toekomst op te bouwen waar ieder een kans en respect krijgt7 De toekomst is in onze handen, overal m de wereld, wanneer we erin slagen uit het verleden te stappen en naar de toekomst te kijken Scheppingsverhalen en religieuze riten De Spaanse veroveraars troffen in de hoogontwikkelde Indiaanse rijken tussen het huidige Mexico en Peru, grote tempels aan ter ere van de Zonnegod Het waren afgeknotte piramides op de vlakke top waarvan priesters jonge mannen offerden door het opensnijden van de borst en uitrukken van het hart Op zichzelf vind ik de zon, die licht en warmte geeft en de oogstseizoenen regelt, een alleszins aanvaardbaar religieus symbool voor verering van het ongrijpbare, het onbegrepene Het is als het ware een ruimer pendant van de verering, door de Sibillers m het Centrale Bergland van Nieuw-Gumea, van een godin die daar op een verre hoge berg met blinkende ijskap in de eeuwigheid zit Maar iemand zijn hart uitrukken 7 Rond dezelfde tijd was het m Europa niet veel beter De kerk stelde dat de aarde het centrum van alles was waar de zon omheen draaide Wie het nieuwe door Copermcus en Galilei verkondigde heliocentrische wereldbeeld aanhing wachtte de brandstapel Die strijdbijl is inmiddels begraven en vrijwel iedereen heeft er nu vrede mee dat de zon het middelpunt is van ons zonnestelsel, waar alle planeten met inbegrip van de aarde omheen draaien Maar dat er een melkwegstelsel is, met miljarden sterren, waarvan de zon helemaal niet het centrum is, en dat er ver daarbuiten nog talloze andere, soortgelijke spiraalnevels zijn, is voor sommigen nog een brug te ver Predikers hebben de afgelopen millenma getracht het Al, het totaal van de vele, onbegrijpelijke, zaken die ons omringen en vooral ook onze herkomst, te plaatsen m een sluitend denkraam Deze concepten zijn uiteraard gestoeld op toenmalige plaatselijke tradities en maatschappelijke structuren en uiterst beperkte feitelijke kennis van heelal en aarde De volgelingen wordt echter geleerd dat het geloof door God aan de prediker is verkondigd waardoor deze een aura van "Afgezant van God' kreeg, een status die door latere kerkvorsten gretig is overgenomen Er zijn zo machtige klerikale hiërarchieën ontstaan die de volgelingen dwingen tot het dragen van zwarte kousen, sluiers of keppeltjes en die voorschrijven of en wanneer je vis, varkensvlees of rundvlees mag eten en eisen dat je moet vasten, jezelf kastijden of laten verminken Zo worden we op grond van middeleeuwse gebruiken en wetten van verre woestijnvolken belet

OP WEG NAAR MORGEN

159

als normale mensen met elkaar om te gaan Waarom moeten in Ayodia mensen elkaar vermoorden omdat daar een moskee staat waar mogelijk rond 1600 een hindoetempel was die, volgens de overlevering, de plek markeert waar god Rama is geboren7 Kunnen die daar met gewoon naast elkaar staan En joden kunnen toch gewoon bidden bij de klaagmuur aan de voet van de Tempelberg terwijl islamieten boven op het plateau neerknielen7 Laat ieder individu toch vrij hoe hij deze dingen wil beleven En over onze verschillen m tradities, inzichten en idealen kunnen we dan gewoon praten en het al dan niet eens worden Waartoe dient dit bekrompen navelstaren, om overtuigt van eigen gelijk en met minachting van alle andere navels, een vermeend Nirvana te bereiken7 Er is zoveel op de wereld te doen zonder al dat gesteggel over de waarheid van paradijs en dag des oordeels Het paradijs moeten we proberen hier zelf te scheppen, met al onze ingebouwde beperkingen, werkend aan een rechtvaardige, duurzame maatschappij waarin economische, sociale en ecologische aspecten m balans zijn Een democratisch bestel is hierbij essentieel om de unieke waarde van elk individu en de inbreng van ieder mens te optimaliseren Met dat kleme vonk]e m ieder van ons, onze "Atman", kunnen we samen heel wat bereiken De God van de Oerknal De schepping begon, zoals we nu menen te weten, met een geweldige en totaal onbegrijpelijke oerknal, ongeveer dertien müjardjaar geleden Sindsdien dijt het Al zich m alle richtingen met grote snelheid uit Sommige astronomen menen dat hieraan mogelijk eens een eind zal komen en dat daarna, als een kosmische ademtocht, inkrimping zal volgen Alles blijkt oneindig veel ouder, overweldigender en mooier dan wij een paar duizend jaar geleden konden bevroeden Er zijn rode reuzen en witte dwergen, spiraalnevels, gaswolken, zwarte gaten, quasars en quarks, noem maar op We doen uiterst verfijnde waarnemingen van de, naar ons gevoel nogal chaotische, structuren en constateren wetmatigheden de regels van het spel Het heelal nabouwen kunnen we uiteraard met Ons past slechts grote bescheidenheid, verbazing en ontzag Kosmisch gezien is de mens een onbetekenend detail en van vrije wil is helemaal geen sprake We merken zelfs nauwelijks dat we razend snel door de steeds doorgaande schepping worden meegesleurd Dat we ronddraaien om de aardas weten we door de opkomst en ondergang van de zon, en dat we ieder jaar weer rond de zon worden geslingerd, vertellen ons de wisselingen van seizoenen en de eclipsen van zon en maan De rest ontgaat ons helemaal en dat is eigenlijk ook met zo erg belangrijk Onze aarde is slechts een minuscule speldenknop m dit geheel en of die blijft bestaan, uit elkaar spat, of als een pokdalige rotte aardappel zonder levende wezens verder gaat, is, kosmisch gezien, volslagen onbelangrijk Maar die speldenknop is nu toevallig wel helemaal alles wat wij mensen hebben en die we moeten delen met elkaar en met alles wat er verder op de aardbol leeft en bloeit En hij is zo geweldig mooi en gevarieerd De weelde aan verscheidenheid is er

160


minstens zo groot als die van het heelal Het is een mozaïek van continenten en oceanen, van bergen en dalen en van wouden en savannes, met in dat schitterende decor een onvoorstelbare rijkdom aan dieren van allerlei soort en aan mensen, elk met een eigen achtergrond en levensstijl En alles is voortdurend m beweging Bewegingen van de aardkorst veranderen, samen met regen, rivieren en wind, onze met-levende omgeving, de geosfeer Maar het leven zelf, de biosfeer, ondergaat een oeroud proces van evolutie waarbij menging van genen en verandering van DNA-profielen een rol spelen We weten er nog niet zo gek veel van eigenlijk, want als inderdaad het DNA van een chimpansee voor 98% overeenkomt met dat van de mens, is onze meetlat naar mijn inschatting nog redelijk grof De chimpansee heeft zelfs goede redenen om zich beledigd te voelen over zo'n nauwe verwantschap, wat dat arme beest heeft sinds de dageraad van zijn bestaan nog nooit zoveel rottigheid uitgehaald als wij mensen' De evolutieleer is in veel religieuze kringen altijd een teer punt geweest, vooral waar het de afstamming van de mens betreft Het is iets waar je liever niet over praat en waar op school niet over mag worden geëxamineerd Ook wordt de evolutie soms afgeschilderd als een proces dat uitmondt m de mens als hoogste vorm van leven Maar ook de spinnen en de vogels evolueren het is een universeel aan leven gebonden proces1 Net zo mm als de aarde het middelpunt van het heelal is, is de mens het doel van de evolutie Maar de vraag is of het DNA wel het enige meetpunt is Naast de materie van de geosfeer en het leven van de biosfeer is er de noosfeer, het spirituele domein van ons bewustzijn De menselijke geest stelt ons m staat om, binnen de beperkingen van de genen van ons menszijn, keuzes te maken en beslissingen te nemen Het is merkwaardig dat we wanneer we het over "menselijkheid" hebben, alleen de zonnige kant van de mens bedoelen Ons mensbeeld moet wat realistischer worden en we moeten proberen ons doel hier op aarde, het bouwen aan een rechtvaardige duurzame maatschappij waarin economische, sociale en ecologische aspecten m balans zijn, gezamenlijk te bereiken ondanks onze ingebouwde beperkingen Ons DNAtje is alleen maar een uitgangspunt, je moet er zelf iets moois mee zien te maken Aan het heelal zijn we willoos overgeleverd, maar hier op aarde kunnen we samen uit "vrije" wil een eigen huis opbouwen We zijn zo ook direct als rentmeester verantwoordelijk voor het wel en wee op onze prachtige blauwe planeet met die verscheidenheid aan levensvormen en al die kostbare uitingen van de menselijke geest Vreedzaam leven in een wereld in beweging Welke opties hebben we in de wereld van nu, waarin het economisch niet functionerende en lang met geweld gehandhaafde communistische centrale denken productiesysteem heeft afgedaan7 De vrije markt die ervoor in de plaats is gekomen en nu als lichtend alternatief geldt, brengt echter grote sociale problemen met zich mee en botst met de ecologische grenzen van de groei Het zogenaamde globahsme heeft echter m feite een sterk centralistisch accent waarbij de landen

OP WEG NAAR MORGLN

161

van het geïndustrialiseerde "westen" of het rijke "noorden" willen dicteren wat waar geproduceerd moet worden en wat er door de globale consument moet worden betaald. Het grootkapitaal is goeddeels verlost van het tegenspel door nationale regeringen en zit met echt te wachten op enige vorm van wereldregering waarin ook anderen inbreng hebben. De Verenigde Naties, het Internationale Gerechtshof en andere soortgelijke instellingen worden vaak als lastig ervaren en tegengewerkt wanneer eigen belangen in het geding zijn. Maar de wereld zal nooit vrede hebben met een situatie waarin één land het voor het zeggen heeft en als zelfbenoemde politieagent optreedt! Het is duidelijk dat ook dit systeem geen duurzame oplossing biedt. De toenemende aantasting van de natuurlijke hulpbronnen van de aarde en de groeiende massa van werkloze jongeren, vooral in de arme landen, leggen er een ecologische en sociale tijdbom onder.

Armoede en uitputting van het milieu gaan vaak hand in hand. Andesgebergte in Venezuela

In andere landen trachten religieuze fundamentalisten van diverse pluimage hun versteende concepten als alternatief aan Le prijzen en zo hun heerschappij te vestigen, daarbij gebruikmakend van kansloze, opstandige jongeren die tot het plegen van bloedige aanslagen bereid zijn. Maar ook zij zijn uiteraard met in staat werkgelegenheid te bieden en voor stabiliteit, vrijheid en vooruitgang te zorgen. Alleen wereldwijde samenwerking uit vrije wil en gebaseerd op gezond verstand, met wederzijds respect en behoud van eigen identiteit, kan als "vierde", werkelijk-globalistische weg, duurzame uitkomst bieden voor onze huidige problemen. Een onmogelijke, utopistische opgave? Ik denk van niet. Tenslotte

162


is eens de slavernij ook afgeschaft, ondanks grote economische consequenties, en is ook het koloniale systeem tot een eind gekomen En zonder de acties van milieugroeperingen zouden we nu niet eens weten wat er allemaal voor narigheid in het ons verkochte voedsel zit Als we het allemaal echt willen, kunnen we samen heel veel bereiken Gemakkelijk zal het echter niet zijn, want de wil ertoe moet m alle sectoren van de maatschappij doordringen Om te slagen hebben we de hartslag nodig van iedereen Wat een geweldige uitdaging voor de jonge generatie van nu' Er komt gelukkig langzamerhand wel begrip voor de kritische situatie waarin we nu verkeren, met alleen bij wetenschappers en bestuurders maar ook bij het grote publiek, vaak de jeugdigen voorop Organisaties zoals Artsen zonder Grenzen, Amnesty International, Wereld Natuur Fonds en Greenpeace proberen de wereld wakker te schudden Zijn we nu bezig met een goed geplande vooruitgang voor de komende generaties of tollen we rond als een marmot m een tredmolen, gevangen m een harnas van haat en verouderde concepten uit het verleden en m de nu hoogtij vierende aanbidding van ongeremde economische groei? Sociale rechtvaardigheid en het menselijk welzijn moeten een veel hogere prioriteit krijgen dan bij de door zogenaamde globahsten gepredikte totale vrijhandel nu het geval is Waarom zou je bij voorbeeld een goedfunctionerende rurale economie om zeep helpen door import van massaal geproduceerde goedkopere tarwe of maïs? Is de hele wereld dan alleen maar een weerloze klant van de rijke producent? Degenen die dit te berde brengen krijgen het negatieve etiket van "antiglobalist" opgeplakt, maar zij zijn nu juist de echte globahsten, die ijveren voor een wereld van regionale verscheidenheid en kleinschaligheid waarbij ieder aan zijn trekken komt Dit is ook in het belang van de rijke landen, want zo lang onkunde en armoede bestaan in een deel van de wereld zullen mensen elders hun heil zoeken en uit afgunst en onvrede over hun lot tot gewelddaden komen Zo ontkomen we ook aan de vervlakking die massale productie met zich brengt Ik herinner me nog mijn verbijstering bij mijn eerste bezoek aan de VS in de jaren vijftig, toen de "Hamburger" voor vertrek van de boot uit New York niet te onderscheiden bleek van die van enkele maanden eerder m Los Angeles, duizenden kilometers verder westelijk Ik voelde me in een culinair vacuüm tussen de rijke keukens van Zuidoost-Azie waar ik vandaan kwam en die van Europa waar ik naar toe ging Ik ben blij dat er hier pizza's, tapas, crocque-monsieurs en Limburgse vlaaien zijn en drink er graag een lokaal biertje bij en geen stomme cola Maar centralistische dominantie gaat natuurlijk veel verder en omvat de hele economie en door TV, bioscoop, taal en literatuur ook ons cultuurpatroon We zijn nog ver verwijderd van een vreedzaam wereldwijd samenleven in verscheidenheid Toch is het een onontkoombaar, onomkeerbaar proces, waarbij we ons met moeten terugtrekken in een bastion van eigen normen en waarden maar deze zaken vrij ter discussie stellen De wereld is geen museum Wereld-

OP WEG NAAR MORGEN

163

wijde contacten hebben door de geschiedenis heen steeds geleid tot botsingen en tot daaruit gegroeide wederzijdse beïnvloeding en vernieuwing. Het gebeurt nu sneller dan ooit tevoren, wat enerzijds soms tot spanningen leidt, maar ons anderzijds ook de rijkdom geeft van een multiculturele maatschappij waar concepten, gebruiken en structuren uit alle delen van de wereld samenkomen. Het is, denk ik, wat simplistisch dit alles met vooruitgang te vereenzelvigen, maar het is ongetwijfeld een boeiend spectrum van gedachtespinsels. Om er mee te leven en er je voordeel mee te doen is een passieve "tolerantie" geen optie maar zijn actieve wederzijdse belangstelling en respect nodig. Geen wereld dus van anonieme uniformiteit, maar van een bewust samenleven in verscheidenheid met behoud van eigen identiteit. Laten we er iets moois van maken! Mensen klonen lijkt me in elk geval onverstandig, want dan zetje de hele evolutie stil. Bovendien zijn President Ikwilalles van Globalistan, Grootmoefü Ikbengodje van Farizeeland, Dictator Pistolet van Gulakstan en al die anderen die het zo goed denken te weten en het vooral zo goed met zichzelf voor hebben, waarschijnlijk de eersten die zich laten klonen. En dan komen we helemaal nooit meer van die baasjes met hun verstarde ideeën af! En stel je eens voor dat ze ons, gewone stervelingen, gaan klonen. Allemaal even lang en even dik bijvoorbeeld. Prettig voor de kleding- en schoenen industrie: dan hoeven ze maar één maat te produceren.

Ballontocht (tekening: Dick van der Zee)

164


Of zó dat we allemaal hetzelfde denken of, erger nog, helemaal met meer denken. Nee, laten we het leuk houden. De evolutie moet gewoon verder gaan waardoor er steeds nieuwe ideeën ontstaan, nieuwe problemen en nieuwe oplossingen voor de wereldproblemen. Ook al worden veel Bobo's van nu waarschijnlijk opgevolgd door andere onverkwikkelijke figuren, we moeten ons nooit de kans laten ontgaan op die zeldzame uitschieters, die Ghandi's, Mandela's en Gorbatsjovs, om ons op het spoor te zetten naar een rechtvaardige en leefbare wereld van morgen. Een wereld in beweging op ons prachtige ruimteschip de "Blauwe Planeet", die minuscule speldenknop waarmee we met een onvoorstelbare vaart door het Al reizen, terwijl de Mens steeds weer ragfijne gedachtespinsels bouwt, ontroerende gedichten schrijft, de mooiste dingen maakt, de prachtigste muziek laat klinken en hopelijk zo min mogelijk rottigheid uithaalt. Ciao! "Make yourselja light. Rely upon yourself and do not depend on anybody else."7 (Boeddha's laatste sermoen onder de Bodhiboom)

7

Maak jezelf tot een licht Vertrouw op jezelf en wees onafhankelijk van anderen

Zwerftocht door een wereld in beweging

Recommend Documents