Natuurhistorische zwerftocht door It Houtwiel

Natuurhistorische zwerftocht door It Houtwiel Welkom! Bij de Natuurhistorische zwerftocht door It Houtwiel bij Broeksterwâld o.l.v. een echte boswachter. Noordoost Friesland was vroeger een zeer arm gebied met veel moeras en ruige natuur met hier en daar een aantal kerken kloosterpaden en zandwegen. Het was destijds best gevaarlijk om op pad te gaan, want overal lag het gevaar op de loer van de natuur (moeras), maar ook van struikrovers. In deze tijd ontstonden veel spannende streekverhalen in Noordoost Friesland.Veel van deze streekverhalen zijn later opgetekend en leren ons veel over het leven en de omstandigheden van een paar decennia geleden. Natuurgebied “It Houtwiel” lijkt qua natuur nog steeds op hoe het er lang geleden uit heeft gezien. En de namen van de wegen rondom het gebied herinneren nog altijd aan deze tijd (de weg waar de excursie start heet bijvoorbeeld “De Goddeloze Singel”).

Samen met Staatsbosbeheer organiseert De Klyster een spannende zwerftocht door dit natuurgebied. De start van de zwerftocht is De Goddeloze Singel. In de schuur van Staatsbosbeheer luisteren de leerlingen eerst naar een spannend streekverhaal over het gebied. Dit verhaal is speciaal hiervoor geschreven en voorgelezen door schrijver Douwe Kootstra. In het verhaal komen een aantal voorwerpen en situaties voor, die tijdens de zwerftocht, weer terugkomen. Als het verhaal afgelopen is neemt de boswachter de kinderen mee naar buiten voor een 6 km lange zwerftocht. Tijdens deze zwerftocht gaan de kinderen op zoek naar de voorwerpen het het verhaal. Wat zullen ze allemaal vinden? Botten, veen of misschien een spook? Zwerftocht in It Houtwiel | 1 |

Op een aantal plaatsen gaan de leerlingen veldwerkopdrachten maken die gericht zijn op het beleven van de natuur (natuuschatten verzamelen, sporen zoeken, etc.). De leerlingen struinen dus door It Houtwiel en ontdekken zelf dat het gebied net als vroeger nog steeds een moeras is. Ze gaan op zoek naar de grote grazers: Exmoor paarden en gehoornde Schotse Hooglanders. Als de kinderen heel stil zijn kunnen ze de paarden van heel dichtbij benaderen en volgt er misschien zelfs nog een ontmoeting met een ree of een vos… Deze spannende zwerftocht wordt afgesloten met het verzamelen van natuurschatten. Het verhaal en de wandeling vormen de basis van deze lesbrief met achtergrondinformatie, lessuggesties en werkbladen ter voorbereiding en verwerking in de klas. De gids neemt de materialen mee. Veel plezier tijdens deze spannende wandeling! Marjolein Staal NME-Centrum De Klyster

Zwerftocht in It Houtwiel | 2 |

Wat hoort bij de Natuurhistorische zwerftocht door It Houtwiel • Deze lesbrief (downloadbaar van de website van de Klyster)

Wat moet u zelf regelen en doen • Voorbereiding op de zwerftocht. Zie pagina 5: “Voorbereiding op de zwerftocht” • Achtergrondinformatie uit deze lesbrief doornemen • Eventueel voorbereidende les geven en luisteren naar het verhaal van de Skillige Piip (https://soundcloud.com/pykekroes/it-spoek-by-de-skillige-piip)

Voor wie is dit project bedoeld Groep 7 t/m 8 van de basisschool. De lessuggesties in deze lesbrief zijn voor groep 7 en 8.

Evaluatie De Klyster is benieuwd naar uw mening over deze lesbrief en over de excursie. Wilt u het digitale evaluatieformulier na afloop invullen? Het kost u 2 minuutjes van uw tijd. U vindt het formulier op www.klyster.nl onder het kopje activiteiten.

Door wie is deze Natuurhistorische zwerftocht mogelijk gemaakt? De wandeling in It Houtwiel is een initiatief van NME-Centrum De Klyster en Staatsbosbeheer. De Klyster is het intergemeentelijk Centrum voor Natuur en Milieu-educatie van de gemeenten Dongeradeel, Dantumadeel en Kollumerland c.a. Met dank aan de Stichting Dikgroen die een financiële bijdrage heeft gegeven.

De zwerftocht is bedacht door Marjolein Staal en Pyke Kroes. Douwe Kootstra heeft het verhaal bedacht en ingesproken. Hans Wempe heeft het verhaal opgenomen in zijn studio. De zwerftocht staat onder leiding van boswachter Jeffrey Huizenga: tel: 0511-540660 of mobiel: 06-23211588 Voor het lesmateriaal en de achtergrondinformatie is gebruik gemaakt van informatie op de panelen die in het veld staan en de informatie van Staatsbosbeheer van Jeffrey Huizenga. De lesbrief is samengesteld door Marjolein Staal en Pyke Kroes, eindredactie: Pyke Kroes, vormgeving door Argiope Webdesign. De tekeningen en foto’s in de lesbrief/powerpoint zijn gemaakt door: tekeningen: Ids Wiersma en Tsjisse Talsma. Foto’s: Pyke Kroes, Meino Zondervan, Betty Kooistra en van Saxifraga: Mark Zekhuis, Henk Bosma, Jan van der Straaten, Hans Dekker, Peter Meineger, Luc Hoogenstein. Het verhaal dat tijdens de excursie wordt verteld is geschreven door Douwe Kootstra. Het hoorspel De Skillige Piip van de serie bonkerak is gemaakt door Omrop Fryslân. Zwerftocht in It Houtwiel | 3 |

De lesbrief is bestemd voor de scholen uit de klysterregio die lid zijn van De Klyster. Derden mogen niet zonder voorafgaande toestemming gebruik maken van ons educatief materiaal.

Vragen Bel dan met NME Centrum De Klyster 0511-425555 en spreek de voicemail in. U wordt z.sp.m. teruggebeld. Of mail [email protected]

Meer weten? www.klyster.nl f kijk bij “UurNatuur”


Voorbereiding op de zwerftocht Waar is de zwerftocht? Het startpunt is het Goddeloos Tolhuis bij It Houtwiel. Dit ligt ongeveer 1 kilometer buiten het dorp Broeksterwâld en is goed bereikbaar met fiets en auto. Het adres is Schwarzenberglaan 7, 9108 AL Broeksterwâld.

Hoe plan ik een zwerftocht? U kunt zich online opgeven via de site www.deklyster.nl Ga naar uurnatuur, groep 7/8 en klik op de aanmeldknop. U ontvangt daarna een bevestigingsmail.

Hoe lang duurt de zwerftocht? De zwerftocht duurt ruim 2 uur.Voor de heen en terugreis moet u extra tijd inplannen. De gids staat op de afgesproken tijd op u te wachten. Wees ruim op tijd, zodat de excursie op de geplande aanvangstijd kan beginnen.

Wat kost de zwerftocht? De school betaalt voor de zwerftocht een eigen bijdrage per kind. Begeleiders zijn gratis. Na de zwerftocht ontvangt de school een rekening.

Slecht weer? De boswachter kan als het weer slecht is, de zwerftocht afzeggen. De boswachter belt dan met de school.

Wat moet de school regelen? Vervoer: De school moet zelf vervoer regelen. Begeleiding: De gids neemt de leiding. De leerkracht assisteert. De wandeling start gezamenlijk met de gehele groep. De chauffeurs lopen mee. Kleding: Warme kleding die makkelijk zit en vies mag worden. Laarzen zijn verplicht en evt. regenkleding. (Dit geldt ook voor de begeleiders!)


Meenemen: Het is handig om een fototoestel mee te nemen. De Klyster ontvangt graag uw 2 mooiste kiekjes. Eten/drinken De kinderen mogen evt. fruit meenemen. Geen snoep. De leerkracht kan evt. een thermoskan koffie meenemen voor de volwassenen.

Wat kan de leerkracht van te voren met de leerlingen bespreken? In principe is er geen voorbereiding nodig. Lessuggestie 2 kan als voorbereiding worden gegeven om alvast in de sfeer te komen.

Wat kan de leerkracht na de wandeling met de kinderen doen? Er zijn een aantal lessuggesties in deze lesbrief opgenomen die specifiek ingaan op de wandeling. De Klyster heeft ook een aantal leskisten die passen bij deze excursie: Water in de peiling, maar ook Natuurbingo, De Klyster en andere vogels, Knoeien met Grond, Bodem.nu,Veldwerkkist Water, Stadsvogelleskist. Reserveren via klystersite. Op de site van vogelbescherming is educatiemateriaal en veel informatie te vinden over vogels.


Achtergrondinformatie Vroeger It Houtwiel ligt op de overgang van zandgronden en zeeklei afkomstig van de Waddenzee. Het was lange tijd een leeg en moeilijk toegankelijk veenmoeras. In 1453 is De Goddeloze singel aangelegd. Dit Middeleeuws kloosterpad was de enige mogelijkheid om van Dokkum naar Drachten te komen. In de Middeleeuwen waren in Friesland en Groningen een groot aantal kloosters. De grijze monniken gebruikten het 40 km lange pad in de middeleeuwen als handelsroute tussen het cisterciënzer klooster Klaarkamp bij Rinsumageest, de Sint-Bonifatiusabdij in Dokkum en Veenwouden. Langs het kloosterpad staan middeleeuwse kerken die herinneren aan de kloostertijd. Het gaat om kerken in de dorpen Sybrandahuis, Rinsumageest, Dokkum, Damwoude,Veenwouden, Burgum en Oudega. Deze kerken hadden in veel gevallen relaties met de kloosters. Omdat de handelsroute bewaakt werd, moest men bij het tolhuis en de tolbrug tol betalen.Vissers, jagers en boeren waren de baas in het gebied. En er gebeurden vreemde dingen. Er zijn vele volksverhalen bekend waar spoken, geesten en de dood een rol spelen. Zoals het verhaal van de Skillige Piip. In de loop van de tijd zijn de meeste van deze moerasgebieden in Friesland ontgonnen, vooral voor de landbouw. Dat lot is It Houtwiel bespaard gebleven. Het 220 hectare grote natuurgebied is een uniek restant van rietmoeras op voormalig blauwgrasland. Het bestaat uit uitgestrekte rietlanden, doorsneden door brede sloten, petgaten en graslanden. Een parel in de ‘natte as’ van natuurgebieden die van het Lauwersmeer naar het Grote Wielencomplex bij Leeuwarden loopt, en van daar via de Friese meren naar de kop van Overijssel en het IJsselmeer. De Goddeloze Singel is nu een wandelpad. En met een beetje fantasie kun je je voorstellen hoe pelgrims deze route hebben afgelegd.Vanaf het Goddeloze Tolhuis voert de route door het moerasgebied naar een heuvel met een schitterend uitzicht over It Houtwiel.


Waterhuishouding Wiel betekent waterplas. De landbouwgronden rondom It Houtwiel liggen in een polder. Een gemaal pompt het water uit de landbouwpolder. Zou It Wetterskip Fryslân dit niet doen dan stonden de landbouwgronden onder water. Het water in de polder wordt machinaal in een vaart gepompt. Deze vaart ligt rondom de polder. Het zoete water in deze vaart gaat naar de Lauwerszee. Het nadeel van het wegpompen van het water uit het gebied is dat het veen inklinkt en de bodem daalt. Hierdoor moet er steeds meer en langer gepompt worden. Het veen heeft er jaren lang over gedaan om te ontstaan uit planten. En er komt geen veen meer bij. Om dit te voorkomen heeft het water in It Houtwiel heeft een eigen waterpeil. Het water wordt niet weggepompt en daarom is het nog steeds een moeras. Hier kan het veen zelfs opnieuw gaan groeien en hierdoor kan de bodem weer stijgen, al is het maar met circa 1 mm per jaar.

Bodem De bodem in It Houtwiel bestaat uit trilveen. Het veen is ontstaan uit waterplanten. De waterplanten zijn afgestorven en vormen zo een laag turf op de bodem onder water. De laag wordt steeds dikker, totdat er geen sloot meer is, maar moeras. Je noemt dit proces verlanding. Een plant die voor de verlanding zorgt is bijvoorbeeld krabbescheer. In het Fries is dat ‘ielstikel’. De Friese naam is goed gekozen omdat de bladeren stekelig zijn. De stekels bieden bescherming aan vele dieren en planten. Deze beschermde plant is zeer zeldzaam in Europa omdat er nog maar weinig moerasgebieden zijn. In Fryslân komt de soort juist nog veel voor in de veengebieden! Krabbescheer wordt nu bedreigd door de drooglegging van deze veengebieden. In de winter zakt deze plant naar de bodem van de sloot. In het voorjaar komt de plant weer boven drijven. Er zijn dieren die alleen maar op deze plant kunnen leven, zoals een special libellenlarve (de groene glazenmaker) en een grote gerande oeverspin. Dat betekent dat deze dieren veel minder voorkomen als er nog maar weinig krabbescheer is. Zwerftocht in It Houtwiel | 8 |

Planten Elzenbosjes en opgeschoten wilgen geven het gebied een ruig karakter. Behalve de witte waterlelie groeit er in schone sloten ook moerashertshooi. In de natte, open terreintjes bloeit het moerasviooltje. De rups van de Zilveren Maan leeft op dit plantje.

Dieren In It Houtwiel wordt niet gemaaid met werktuigen, maar het wordt onderhouden door Exmoor paarden en Schotse Hooglanders. De Schotse Hooglanders zijn erg schuw, als die mensen horen, duiken ze het moeras in. Dit komt omdat er vroeger op hen gejaagd werd. Je ziet onderweg wel sporen van de Schotse Hooglander. Zoals poep of een wilg die is aangevreten en waar haarplukken aanhangen. Maar ook een wilg die gebruikt is als krabpaal. De Exmoor paarden zijn minder schuw en zitten meestal op de dijk. Exmoor paarden kun je herkennen aan hun witte snuit. Ze hebben een ander gebit dan gewone paarden en zijn nauw verwant aan het Europese oer-paard. Ze kunnen daardoor het hele jaar door buiten blijven. Ook van de paarden zijn sporen te vinden zoals een hoefafdruk en poep. Opmerkelijk is dat op de poep weer speciale paddenstoelen kunnen groeien zoals vlekplaten en mestzwammetjes. De paddenstoelen en schimmeldraden eten de drol op, opgeruimd staat netjes.

Vogels Vogels hebben in It Houtwiel een prima plek om zich te voeden, te baden en te overnachten. It Houtwiel is de belangrijkste leef plek in Nederland voor het porseleinhoentje (lyts bûnte reidhintsje), een moerasvogel. Maar ook voor steltlopers en weidevogels, zoals tureluur, kievit en slobeend is het open gebied een paradijs. Bij It Houtwiel vinden veel typische rietvogels een geschikte broedplek. Broedend zijn hier onder andere vastgesteld: grauwe gans, roerdomp, bruine kiekendief, baardman, kleine karekiet, rietzanger en rietgors.


Lessuggesties Lessuggestie 1: Terugblik natuurhistorische zwerftocht Materiaal:

powerpoint en werkblad 1 en 2

Werkvorm: klassikaal Tijdsduur:

30 minuten

Uitvoering: Werkblad 2 kopieëren voor iedere leerling. De leerkracht leest het verhaal

voor van werkblad 1 en laat tegelijk de Powerpoint zien.Voor de zin staat

het nummer van de powerpoint dia

De powerpointpresentatie over It Houtwiel is te downloaden via

www.klyster.nl onder het kopje ‘lesmateriaal’.

De kinderen vullen daarna werkblad 2 in.

Lessuggesje 2: Skildery by it harkspul De skillige Piip Materiaal:

• Harkspul bonkerak: Skillige Piip (https://soundcloud.com/pykekroes/it-spoek-by-de-skillige-piip)

• Papier en potlead om sketsen te meitsjen, sketspapier

• Stevig wyt karton A4 of A3 formaat, swarte inkt, lyts kwastje, wetter • Wurkblêd 3

Wurkfoarm: klassikaal/individueel Tiid:

14 min harkspul en 45 min útwurkjen fan tekeningen

Utfiering:

De bern harkje nei it harkspul dat makke is troch de Fryske Skoalleradio. It is

in ferhaal út de searje folksferhalen. Dit ferhaal giet oer de Skillige Piip.

De Skillige Piip is in brêge en leit ticht by It Houtwiel.

Tidens it lústerjen nei it ferhaal meitsje de bern (oan)tekeningen. Se meitsje

bylden by it harkspul. Se kieze dêrnei 3 sketsen út dêr’t se 3 skilderijen fan

meitsje wolle. Dit skilderij wurdt makke mei de technyk inkt en wetter. Op

Youtube te finen: ‘ink and water’.

Lit de bern earst de technyk oefenje op in stevig stik papier. Tekenje mei

wetter op papier en lit der dêrnei in drupke inkt yn falle. En de inkt folget it

wetter.

Meitsje earst mei in potlead in skets, bring dernei mei in penseel wetter oan

op de skets. En lit yn it wetter in drup inkt falle.

Sjoch de taheakke foarbylden yn wurkblêd 3. Zwerftocht in It Houtwiel | 10 |

Lessuggestie 3: Filosoferen over verhalen Materialen: werkblad 4: Weet je het zeker? Werkvorm: klassikaal/individueel Tijdsduur:

30 minuten

Uitvoering: Heel vroeger wisten mensen niet zo veel over de werking van de natuur. Ze

bedachten er verhalen omheen die de mensen graag geloofden, gewoon omdat

ze anders niet snapten hoe de wereld in elkaar stak. In het noordoosten van

Fryslân zijn heel veel verhalen verteld en bewaard gebleven. Laat de kinderen

werkblad 4 invullen. Laat enkele kinderen vertellen wat ze hebben ingevuld en

welke redenen ze hebben aangekruist. Praat vervolgens verder over het onder-

werp. Ga een filosofisch gesprek aan door de onderstaande vragen te stellen:

• Geloofden de mensen vroeger meer dan nu?

• Geloof jij het verhaal over It Houtwiel of van de Skillige Piip?

• Geloven kinderen meer dan volwassenen?

• Wanneer kun je iets echt zeker weten?

• Hoe kun je iets zeker weten?

• Is weten eigenlijk niet altijd een vorm van geloven?

• Wie of wat geloof je? De krant? Internet? Je ouders? Een verhalenverteller?

• Hoe weet je wat of wie je kunt geloven?

• Heeft weten iets met waarheid te maken?

• Hoe ontdek je de waarheid?

• Wat is het verschil tussen fantasie en geloof?

Lessuggestie 4: De otter en de roerdomp in It Houtwiel Materialen: Beeldbank; filmpjes over otters, werkblad 5 Werkvorm: klassikaal/individueel Tijdsduur:

20 minuten

Uitvoering: In It Houtwiel zijn met een camera/webcam beelden gemaakt van een otter.

De otter is schuw, terughoudend en vooral ‘s nachts actief. Tijdens de excursie

zullen we het dier dan ook niet kunnen zien. Wel zijn er filmpjes gemaakt.

Op Youtube: otters Houtwiel.

Maar ook op beeldbank: Otter op palingjacht, Otters wie vist er met zijn snor?

Vissende otter.

In It Houtwiel zijn ook beelden gemaakt van een roerdomp. Ook dit is een

dier dat je niet zult tegenkomen omdat het heel erg schuw is.

Bekijk op Youtube het filmpje Roerdompen Houtwiel

Vul het paspoort in van de otter en de roerdomp op werkblad 5. Zwerftocht in It Houtwiel | 11 |

1. Strúne yn de Houtwiel

2. In 1453 is De Goddeloze singel aangelegd. Dit Middeleeuws kloosterpad was de enige mogelijkheid om van Dokkum naar Drachten te komen. In de Middeleeuwen waren in Friesland en Groningen een groot aantal kloosters. De grijze monniken gebruikten het 40 km lange pad in de middeleeuwen als handelsroute tussen het cisterciënzer klooster Klaarkamp bij Rinsumageest, de SintBonifaciusabdij in Dokkum en Veenwouden. Langs het kloosterpad staan middeleeuwse kerken die herinneren aan de kloostertijd. Het gaat om kerken in de dorpen Sybrandahuis, Rinsumageest, Dokkum, Damwoude,Veenwouden, Burgum en Oudega. Deze kerken hadden in veel gevallen relaties met de kloosters. 3. De Houtwiel was lange tijd een leeg en moeilijk toegankelijk veenmoeras.

4. Omdat de handelsroute bewaakt werd, moest men bij het tolhuis en de tolbrug tol betalen.Vissers, jagers en boeren waren de baas in het gebied. En er gebeurden vreemde dingen. Er zijn vele volksverhalen bekend waar spoken, geesten en de dood een rol spelen. Zoals het verhaal wat jullie gehoord hebben. 5. Noordoost Friesland was vroeger een zeer arm gebied met veel moeras en ruige natuur met hier en daar een aantal kerken kloosterpaden en zandwegen. Het was vroeger gevaarlijk om op pad te gaan, want overal lag het gevaar op de loer van de natuur (moeras), maar ook van struikrovers. In deze tijd ontstonden veel spannende streekverhalen in Noordoost Friesland.Veel van deze streekverhalen leren ons over het leven en de omstandigheden van toen. 6. Met een beetje fantasie kun je je voorstellen hoe pelgrims deze route hebben afgelegd. 7. In de loop van de tijd zijn de meeste van deze moerasgebieden in Friesland ontgonnen, vooral voor de landbouw. Dat lot is De Houtwiel bespaard gebleven. Het 220 hectare grote natuurgebied is een uniek restant van rietmoeras op voormalig blauwgrasland. Het bestaat uit uitgestrekte rietlanden, doorsneden door brede sloten, petgaten en graslanden.

8. Nu is het een vrij toegankelijk wandelpad. Strúne dus.

9. Wiel betekent waterplas. De landbouwgronden rondom de Houtwiel liggen in een polder. Een gemaal pompt het water uit de landbouwpolder. Zou It Wetterskip Fryslân dit niet doen dan stonden de landbouwgronden onder water. Het water in de polder wordt machinaal in een vaart gepompt. Deze vaart ligt rondom de polder. Het zoete water in deze vaart gaat naar de Lauwerszee. 10. Het water in de Houtwiel heeft een eigen waterpeil. Het water wordt niet weggepompt en daarom is het nog steeds een moeras. Hier kan het veen zelfs opnieuw gaan groeien en kan de bodem weer stijgen, al is het maar met circa 1 mm per jaar ! 11. De bodem in de Houtwiel bestaat uit trilveen. Het laagveen is ontstaan uit waterplanten. De waterplanten zijn afgestorven en vormen zo een laag turf op de bodem onder water. De laag wordt steeds dikker, totdat er geen sloot meer is, maar moeras. Je noemt dit proces verlanding. 12. Een plant die voor de verlanding zorgt is bijvoorbeeld krabbescheer. In het Fries is dat ‘ielstikel’. De Friese naam is goed gekozen omdat de bladeren stekelig zijn. De stekels bieden bescherming aan vele dieren en planten. Deze beschermde plant is zeer zeldzaam in Europa omdat er nog maar weinig moerasgebieden zijn. In Fryslân komt de soort juist nog veel voor in de veengebieden! Krabbescheer wordt nu bedreigd door de drooglegging van deze veengebieden. In de winter zakt deze plant naar de bodem van de sloot. In het voorjaar komt de plant weer boven drijven. Er zijn dieren die alleen maar op deze plant kunnen leven, zoals een special libellenlarve (de groene glazenmaker) en een grote gerande oeverspin. Dus als er nog maar weinig krabbescheer is dan komen deze dieren ook nog maar weinig voor. 13. Elzenbosjes en opgeschoten wilgen geven het gebied een ruig karakter. Behalve de witte waterlelie groeit er in schone sloten ook moerashertshooi. In de natte, open terreintjes bloeit het moerasviooltje. De rups van de Zilveren Maan leeft op dit plantje.

14. In de Houtwiel wordt niet gemaaid met werktuigen, maar het wordt onderhouden door Exmoor paarden en Schotse Hooglanders. De Schotse Hooglanders zijn erg schuw, als die mensen horen, duiken ze het moeras in. Dit komt omdat er vroeger op hen gejaagd werd. Je ziet onderweg wel sporen van de Schotse Hooglander. Zoals poep of een wilg die is aangevreten en waar haarplukken aanhangen. Maar ook een wilg die gebruikt is als krabpaal. 15. De Exmoor paarden zijn minder schuw en zitten meestal op de dijk. Exmoor paarden kun je herkennen aan hun witte snuit. Ze hebben een ander gebit dan gewone paarden en zijn nauw verwant aan het Europese oer-paard. Ze kunnen daardoor het hele jaar door buiten blijven. Ook van de paarden zijn sporen te vinden zoals een hoefafdruk en poep. Opmerkelijk is dat op de poep weer een paddenstoel kan groeien zoals vlekplaten en mestzwammetjes. De paddenstoelen en schimmeldraden eten de drol op, opgeruimd staat netjes. 16. Vogels hebben in De Houtwiel een prima plek om zich te voeden, te baden en te overnachten. De Houtwiel is de belangrijkste leef plek in Nederland voor het porseleinhoentje (lyts bûnte reidhintsje) een moerasvogel. 17. Maar ook voor steltlopers en weidevogels is het open gebied een paradijs, zoals voor tureluur, kievit en slobeend.

18. Bij De Houtwiel vinden veel typische rietvogels een geschikte broedplek. Broedend zijn hier onder andere vastgesteld: grauwe gans, roerdomp, bruine kiekendief, baardman, kleine karekiet, rietzanger en rietgors.

1. De goddeloze singel is een oud pad door het moeras. Welke beroemde Dokkumer heeft deze kloosterroute vroeger gebruikt?

2. Hoe groot is het natuurgebied de houtwiel? (1 ha = 2 voetbalvelden)

3. Hoe ziet het gebied eruit? Geef het juiste antwoord a. Het is zware klei met daarop gras voor de landbouw b. Moerasgebied met uitgestrekte rietlanden, doorsneden door brede sloten, petgaten en graslanden. c. Droge heidegronden met duinen van zand. d. Veengebied waar het turf is afgegraven

4. Je mag in de Houtwiel vrij wandelen op wegen en paden. Noem een paar regels die gelden in het gebied.

5. Welk gebouw is dit? En wat is de functie van dit gebouw?

6. Waaruit ontstaat laagveen?

7. Noem 3 beheerders van het gebied.

8. Noem 3 vogels die voorkomen in het gebied

1. De goddeloze singel is een oud pad door het moeras. Welke beroemde Dokkumer heeft deze kloosterroute vroeger gebruikt? Bonifatius. Dia 2 2. Hoe groot is het natuurgebied de houtwiel? (1 ha = 2 voetbalvelden) 220 ha = 440 voetbalvelden. Dia 7 3. Hoe ziet het gebied eruit? Geef het juiste antwoord a. Het is zware klei met daarop gras voor de landbouw b. Moerasgebied met uitgestrekte rietlanden, doorsneden door brede sloten, petgaten en graslanden. c. Droge heidegronden met duinen van zand. d. Veengebied waar het turf is afgegraven (b en d zijn beide juist. Dia 7, 10 en 11) 4. Je mag in de Houtwiel vrij wandelen op wegen en paden. Noem een paar regels die gelden in het gebied. (geen motorvoertuigen, dieren met rust laten en niet voeren en minimaal 25 meter afstand tot de dieren bewaren, geen toegang voor honden en paarden.) Dia 8 5. Welk gebouw is dit? En wat is de functie van dit gebouw? Dit is het gemaal. Een gemaal pompt het water uit de landbouwpolder. Zou It Wetterskip Fryslân dit niet doen dan stonden de landbouwgronden onder water. Het water in de polder wordt machinaal in een vaart gepompt. Deze vaart ligt rondom de polder. Het zoete water in deze vaart gaat naar de Lauwerszee. Dia 9 6. Waaruit ontstaat laagveen? Uit waterplanten. De waterplanten zijn afgestorven en vormen zo een laag turf op de bodem onder water. De laag wordt steeds dikker, totdat er geen sloot meer is, maar moeras. Je noemt dit proces verlanding. Dia 11 7. Noem 3 beheerders van het gebied. Staatsbosbeheer dia 8, schotse hooglanders dia 14 en exmoor paarden. Dia 15 8. Noem 3 vogels die voorkomen in het gebied porseleinhoen, tureluur, slobeend, kievit, bruine kiekendief, baardmannetje, roerdomp Dia 16, 17, 18

Materiaal: Harkspul bonkerak: Skillige Piip

(https://soundcloud.com/pykekroes/it-spoek-by-de-skillige-piip)

Papier, potlead, sketspapier.

Stevich wyt karton A4 of A3 formaat, swarte inkt, lyts kwastje, wetter.

Stap 1:

Harkje nei it harkspul dat makke is troch de Fryske Skoalleradio. It is in ferhaal út de

searje folksferhalen. Dit ferhaal giet oer de Skillige Piip. De Skillige Piip is in brêge en

leit ticht by It Houtwiel.

Stap 2:

Tidens it lústerjen nei it ferhaal makkest oantekens mei potlead op it sketspapier.

Tekenje de bylden dy’t yn dyn holle ûntstean.

Stap 3:

At it harkspul út is. Kiest 3 sketsen út dytsto útwurkje wolst.

Stap 4:

Undersykje de technyk inkt en wetter. (Op Youtube te finen: ‘ink and water’).

Stap 5:

Oefenje de technyk op in stevig stik papier. Tekenje mei potlead in foarwurp op

papier. Mei in lyts kwastje mei wetter dit opfulle. En lit yn it wetter in lyts drupke

inkt falle.

Stap 6:

Wurkje de sketsen út en meitsje 1, 2 of 3 skilderyen (sjoch foarbylden).

Geloof jij het verhaal dat zich afspeelt in De Houtwiel?

ja / nee / een beetje

Leg uit ……………………………………………………………………………………. Bedenk iets wat jij zeker weet, maar waarvan je weet dat sommige andere mensen eraan twijfelen. Schrijf het hieronder op. ………………………………………………………………………………………. …… ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………… Waarom weet jij het zeker? Kruis een of meer redenen aan. ◊ Ik heb het zelf gezien. ◊ Dat is uitgetest. ◊ Dat heb ik een keer meegemaakt. ◊ Dat heb ik wel tien keer meegemaakt. ◊ Dat hebben heel veel mensen meegemaakt. ◊ Ik heb er heel goed over nagedacht. ◊ Dat zeggen mijn ouders. ◊ Dat staat in een boek. ◊ Dat zegt iedereen. ◊ Dat weet ik gewoon.

Bedenk iets wat iedereen zeker weet. Schrijf het op. ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………. Waarom weet iedereen dat zo zeker? Kruis een of meer redenen aan. ◊ Dat hebben heel veel mensen gezien. ◊ Dat is uitgetest. ◊ Dat hebben heel veel mensen meegemaakt. ◊ Daar hebben slimme mensen heel goed over nagedacht. ◊ Dat staat in een boek. ◊ Dat zegt iedereen. ◊ Dat weten we gewoon.

Natuurhistorische zwerftocht door It Houtwiel

Recommend Documents