ZwangerFit: begeleiding van de actieve vrouw tijdens en na haar zwangerschap Een naslagwerk voor fysiotherapeuten volgens NVFB-ZwangerFit1
voor Erik een nieuw leven begint
ZwangerFit: begeleiding van de actieve vrouw tijdens en na haar zwangerschap Een naslagwerk voor fysiotherapeuten volgens NVFB-ZwangerFit1
Helga D. Hentzepeter-van Ravensberg
Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008
Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5336 1 NUR 890 Ontwerp omslag: Nanja Toebak, ’s-Hertogenbosch Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist
Inhoud
1 1.1 1.2 1.3 2 2.1 2.2
2.3
2.4
2.5
3 3.1 3.2 3.3 4 4.1
Voorwoord
17
Over de auteur
18
Verantwoording
19
d e e l 1 z wan g e r f i t a l g e m e e n
21
Historie Zwangerschap en bevallen in vroegere tijden Ontstaan van zwangerschapsbegeleiding Diverse vormen van zwangerschapsbegeleiding Zwangerschapsbegeleiding
23 24 28 31 34
Opzet NVFB-ZwangerFit1 Kenmerken NVFB-ZwangerFit1 Doelgroep en doelstelling ZwangerFit Doelgroep Doelstelling Kenmerken ZwangerFit Scheiding van theorielessen en actieve lessen Opbouw theorielessen (zie deel 2) Opbouw actieve lessen (zie deel 3) Specifieke opbouw actieve lessen in drie blokken (zie deel 3) Muziekgebruik (zie deel 3) Variatiemogelijkheden Variatiemogelijkheden actieve lessen Variatiemogelijkheden actieve en theorielessen Pr ZwangerFit (public relations) Product Plaats Persoon Proces Promotie Prijs
41 41 42 42 43 44 44 44 45 46 46 47 47 48 49 49 49 50 50 50 51
Voorwaarden ZwangerFit Benodigde kennis ZwangerFit-docent Competenties ZwangerFit-docent Inrichtingseisen Hulpmiddelen
53 53 53 54 55
Groepsprocessen Omgaan met groepen Groepsgrootte
57 58 58
6
zwangerfit
Groepssamenstelling Rol van de docent Gedrag van de docent Groepsgedrag Eigen gedrag Groepsontwikkeling Groepsfasen Groepsdynamiek Nadrukkelijk aanwezige cursist Praters Negatieve cursist Angstige cursist Stille cursist Groepspotentieel Slechtnieuwsgesprek Emoties cursist Reactie docent Contact houden?
58 58 59 60 60 60 61 63 63 63 63 64 64 64 65 65 66 66
Intake Intakeformulier Intake prepartum Intake postpartum Scorelijst Borg-schaal (Borg Scale) Tampa-schaal Quebec-vragenlijst Prafab-scorelijst
67 68 68 71 73 73 74 75 76
d e e l 2 a c h t e r g r o n d : z wa n g e r f i t theorie
79
1
Theorielessen
81
2 2.1
Tijdens de zwangerschap Veranderingen Aambeien Ademhaling Baarmoeder (invloed op mictie) Bandenpijn Bekkenpijn en lage rugklachten Blaas, nieren en urinewegen Bloedsamenstelling Bloedsomloop Borsten Cardiovasculair Carpaletunnelsyndroom Drukkend gevoel onderbuik Flauwvallen (collaberen) Gewichtstoename Harde buiken Houding en beweging Hoofdpijn Huidveranderingen Hyperventilatie
83 83 84 85 85 86 87 87 88 89 89 90 91 91 91 92 93 93 94 94 95
4.2 4.3
4.4
5 5.1
5.2
7
inhoud
2.2
3 3.1
3.2
Kindsbewegingen Kramp Misselijkheid, brandend maagzuur Nek en schouderklachten Oedeem Obstipatie Onrustige benen (restless legs) Osteoporose (zwangerschapsgerelateerd) (Pregnancy and Lactation-associated Osteoporosis, PLO) Psychische veranderingen Slaapproblemen Slijmvliezen Spataders (varices) Spijsvertering Stofwisseling Urineverlies, vaker plassen Vaginale afscheiding en infecties Vena cava syndroom Vermoeidheid Vocht vasthouden Complicaties Afwijkende groei HELLP-syndroom Hoge bloeddruk Resusfactor (resussensibilisatie) Vroegtijdige weee¨n Voorliggende placenta Zwangerschapsdiabetes Zwangerschapsvergiftiging (pre-eclampsie)
95 96 96 97 97 98 98 99 99 1 00 1 00 1 00 101 1 02 1 02 1 04 1 04 1 04 1 05 1 06 1 06 1 06 1 07 1 07 1 08 1 09 1 09 1 10
Na de bevalling Veranderingen Baarmoeder Babyblues Bekken Bekkenbodem Borsten Buik Conditie en herstel Depressie Genieten Hechtingen Moe Moedergevoel Naweee¨n Ontlasten Osteoporose (borstvoedinggerelateerd) Plassen Seksualiteit Veranderde gezinssituatie Vloeien, kraamzuivering, kraamvloed (lochia) Kraamweken Kraamtijd Kraamverzorgende Kraamperiode
111 111 111 1 12 1 12 1 13 1 14 1 15 1 15 1 16 1 17 1 18 1 18 1 19 1 20 121 121 1 22 1 23 1 23 1 24 1 25 1 25 1 25 1 26
8
zwangerfit
Postpartumperiode (‘ontzwangering’) Oefeningen en adviezen in de kraamtijd Buikademhaling Het bekken Darmfunctie postpartum Hoesten en niezen Zitten Liggen
1 26 1 26 1 27 1 28 1 29 1 29 1 29 1 29
4.4
Emoties en seksualiteit Emotionele veranderingen Postnatale depressie Baby Seksualiteit in de zwangerschap Seksuele respons man Seksuele respons vrouw Seksualiteit na de bevalling Borsten Littekens, striae Vagina Zin maken (stimuleren libido) Belasting-belastbaarheid
131 131 131 1 32 1 33 1 33 1 33 1 36 1 36 1 37 1 37 1 37 1 38
5 5.1
Toilethouding Toilethouding en toiletgedrag
141 141
6 6.1
Bekken Structuur van het bekken SI-gewricht Schaambeen Ligamenten Spieren Afname stabiliteit Veranderde passieve stabiliteit Veranderde actieve stabiliteit Bekkentrauma Hormonen Coo¨rdinatiestoornis Bekkenpijn Napijn Bevalling Bekkenfysiotherapie Belasting-belastbaarheid Belasting Belastbaarheid Adviezen
1 47 1 47 1 47 1 48 1 49 1 49 1 50 151 151 151 1 52 1 52 1 53 1 56 1 56 1 56 1 59 1 59 1 59 1 60
Bekkenbodem Aanleren bewuste aanspanning bekkenbodemspieren Holistische benadering Bekkenbodemspieren Spieren en innervatie Orgaan Bodem = basis Functie bekkenbodem
1 63 1 63 1 64 1 64 1 65 1 66 1 66 1 67
3.3
4 4.1
4.2
4.3
6.2
6.3
6.4
7 7.1 7.2
7.3
9
inhoud
7.4
7.5
7.6 8 8.1 8.2
8.3
8.4
9 9.1 9.2
9.3
9.4
10 10.1
Functies bekkenbodemspieren Nevenfuncties bekkenbodemspieren Belang goede functie bekkenbodem peripartum Disfunctie bekkenbodem Functiestoornis bekkenbodem Stoornissen en klachten bij bekkenbodemdisfunctie Risicofactoren ZwangerFit-docent – bekkenfysiotherapeut Relatie bekkenbodem met ademhaling en buikdruk Relatie bekkenbodem en ademhaling Relatie bekkenbodem en buikdruk Perineummassage
1 67 1 67 1 67 1 68 1 68 1 68 1 69 1 69 1 70 1 70 171 1 72
Ontspanning Methoden om te ontspannen Bewuste ontspanning Nut angst-spanning-pijnsyndroom Nut psychoprofylaxe Methode Jacobson (progressieve relaxatie) Methode Laura Mitchell (reciproke inhibitie, Simple Relaxation) Methode volgens Schultz (autogene training) Elementen uit de yoga Elementen uit de haptonomie Ademhaling Inademen (inspiratie) Uitademen (expiratie) Lage en hoge ademhaling Kortademigheid Hyperventilatie Ademhalingstechnieken om weee¨n op te vangen Technieken Beginfase van de ontsluiting Middenfase van de ontsluiting Eindfase van de ontsluiting Persfase
1 77 1 77 1 77 1 78 1 78 1 79
Het begin van de bevalling Thuis of ziekenhuis Ongecompliceerde bevalling: keuze thuis of poliklinisch Het aankondigen van de bevalling Lichamelijk onrust Verliezen van de slijmprop (‘tekenen’) Breken van de vliezen Weee¨n (ontsluitingsweee¨n) Stimuleren van de bevalling Breken van de vliezen (‘doorprikken’) Strippen Inleiden Eerste fase van de bevalling: ontsluiting Eerste fase: ontsluiting
1 89 1 89 1 89 1 92 1 92 1 92 1 92 1 93 1 94 1 94 1 94 1 95 1 95 1 95
De geboorte Tweede fase van de bevalling: uitdrijvingsfase Persweee¨n
20 1 20 1 20 1
1 79 1 80 1 82 1 83 1 83 1 83 1 83 1 84 1 84 1 85 1 85 1 85 1 86 1 86 1 86 1 86
10
zwangerfit
10.2
10.3
10.4
11 11.1 11.2
12 12.1
12.2
12.3
12.4
13 13.1
Hoe moet je persen? Spildraai baby Derde fase van de bevalling: nageboorte Nageboorte: vliezen, navelstreng en moederkoek (placenta) Naweee¨n Ingrepen en handelingen bij de baring Knip of epi (episiotomie) Inscheuren (ruptuur) Meeduwen op de buik (expressie) Pijnbestrijding Weee¨n-ondersteunend infuus Vacuu¨mpomp (vacuu¨mextractie) Verlostang (forceps) Keizersnede (sectio caesarea) Manuele verwijdering van de placenta (curettage) Controle pasgeborene, apgar-score, reflexen Apgar-test Reflexen en testen
203 203 204 204 205 205 205 206 208 208 209 209 210 21 1 212 212 213 213
Partner Rol van de partner Rollen partner in de verschillende fasen Samen weee¨n opvangen, massage Houdingen voor samen Samen weee¨n wegzuchten Massage
215 215 216 219 220 220 220
Voeding van de baby Borstvoeding Voordelen borstvoeding Nadelen borstvoeding Aandachtspunten bij borstvoeding Aanleggen Afkolven Colostrum Darmkrampjes Ingetrokken tepels Pijn bij voeden Toeschietreflex Kwaliteit van de moedermelk Voedingsbeha, zoogkompressen Voedingshoudingen borstvoeding Flesvoeding Voordelen flesvoeding Nadelen flesvoeding Aandachtspunten bij flesvoeding Eropuit trekken Flessen Hygie¨ne Koemelkallergie Voeding ’s nachts Voedingshouding flesvoeding
223 223 224 224 224 225 225 226 226 227 227 228 228 229 229 23 1 23 1 23 1 23 1 232 232 233 233 233 234
Baby Ongeborene
235 235
11
inhoud
13.2
13.3
13.4 13.5 13.6
13.7
13.8
14 14.1
14.2 14.3
1 1.1
1.2
1.3
1.4
Eerste trimester zwangerschap (week 1-12) Tweede trimester zwangerschap (week 12-25) Derde trimester zwangerschap (week 25-37) Klaar om geboren te worden (week 37-40) Reflexen Houdingsreflex Primitieve reflexen Sensomotorische ontwikkeling Sensomotorische waarneming Motorische ontwikkeling Het belang van romprotatie Het belang van de kruipfase Mogelijke oorzaken van niet-kruipen en advies Voorkeurshouding Mogelijke oorzaak voorkeurshouding Andere mogelijk oorzaken voor voorkeurshouding Diverse kenmerken van voorkeurshouding Adviezen ter voorkoming van een voorkeurshouding Huilen Verwennen Prikkelbaarheid van de baby Negatieve spiraal Draagtechniek baby Hanteren van baby’s Roterend hanteren Draagvoorzieningen Zit-, speel- en vervoersvoorzieningen
235 235 236 236 237 237 237 238 238 239 24 1 24 1 24 1 242 243 243 244 244 245 246 246 248 248 248 250 25 1 25 1
Babymassage Algemene babymassage Ter voorbereiding Tijdens de les Afloop van de les Wanneer en hoe Spelen Shantala-babymassage Hoe Afscheid Laatste adviezen van de ZwangerFit-docent
253 253 254 254 255 256 256 257 257 259 260
d e e l 3 a c h t e r g r o n d : z wa n g e r f i t a c t i e f
263
Trainen in de pre- en postpartumperiode Pre- en postpartumbegeleiding Prepartum Postpartum Te trainen spieren Criteria Inspanningsfysiologie tijdens de zwangerschap Criteria voor de cursist Criteria voor de docent Contra-indicaties Prepartum Postpartum Waarschuwingssignalen
265 265 265 266 266 267 267 267 268 268 269 269 270
12
zwangerfit
1.5
2 2.1 2.2 2.3 2.4 3 3.1 3.2
4 4.1 4.2
5 5.1
5.2
5.3
6 6.1 6.2
Opbouw actieve lessen ZwangerFit Vaste oefenblokken bij actieve lessen ZwangerFit Vaste opbouw ZwangerFit ongeacht de samenstelling van de groep Variatie per les Variatie per docent
27 1 27 1
Eerste blok: warming-up Eerste blok Start warming-up Opstarten warming-up Middendeel warming-up: trainen fitheid/conditie Middendeel warming up: korte coolingdown
275 275 276 276 278 279
Tweede blok: kracht en coo¨rdinatie, bekkenbodem Tweede blok Kracht en coo¨rdinatie Onderdeel tweede actieve oefenblok: krachttraining Onderdeel tweede actieve oefenblok: coo¨rdinatie- en stabilisatieoefeningen Onderdeel tweede actieve oefenblok: bekkenbodemoefeningen Onderdeel tweede actieve oefenblok: veneuze pompoefeningen
28 1 28 1 28 1 282
27 1 27 1 272
284 286 290
Derde blok: coolingdown, ademhaling en ontspanning Derde blok Coolingdown Derde actieve oefenblok: ontspannings- en ademhalingsoefeningen Ademhalings- en ontspanningsoefeningen
295 295 296 296 298
Muziekgebruik Muziek bij het oefenen Oefenen met muziek Oefenen op muziek Oefenen ´ın muziek Muziekelementen Ritme Toonhoogte Melodie Harmonie Gebruik van muziek Maat Maateenheid Thema’s BPM Opgave muziekgebruik Adressen muziekgebruik
305 305 305 305 306 306 307 307 307 307 307 307 308 308 308 309 309
Aerobics Wat is aerobics? Aerobicstermen en -oefeningen Aerobic: passen met een lage intensiteit (low impact) Oefenen zonder hulpmiddelen Oefenen met hulpmiddelen Bekkenbodembenamingen
31 1 31 1 31 1 312 314 317 326
13
inhoud
6.3
Cueing Verbale cues Non-verbale cues Let op het gebruik van de cue Let op de toon van de cue Timing van de cue Instructie bij de cue
327 327 327 327 328 328 328
7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6
Fitness Fitnessapparatuur Oefeningen met fitnessapparatuur Krachtoefeningen Mobiliserende oefeningen Lenigheidsoefeningen Oefeningen op de Bobath-bal
33 1 332 333 336 34 1 347 354
d e e l 4 d r a a i b o e k : z wa n g e r f i t t h e o r i e en actief
359
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 2 2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
Theorielessen: draaiboek Veranderingen tijdens de zwangerschap, bekken en stabiliteit Bekkenbodem Ontspanning en ademhaling, opvangen weee¨n De bevalling: thuis of ziekenhuis/ontsluiting – persen – nageboorte, complicaties Seksualiteit,emotionaliteit, perineummassage Kraamtijd, borstvoeding, flesvoeding Rol van de partner Herstel en conditie na de bevalling Ontwikkeling van de baby en verzorging Babymassage, Shantala-babymassage
36 1 362 363 364
Actieve lessen: draaiboek Bekkenbodem en opvangen buikdruk Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: fitness Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken Conditie en kracht I Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: duurtraining Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: aerobe training Blok 3 Ontspanning / ademhaling – cooling down: ontspanning door aandacht en ademhaling Circulatie Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Veneuze pompoefeningen Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ademhaling Stabiliseren en houding Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: kracht lesdeel bekkenbodem en stabiliseren Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken, ademhaling en puffen Ontspanning Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining
373 374 374 375 376 377 377 378
365 366 367 368 369 370 37 1
379 38 1 38 1 38 1 385 386 386 386 388 390 390 390
14
zwangerfit
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning Trainen schuine buikspieren Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning en weee¨n opvangen Conditie en kracht II Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: fitness Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken en perstechnieken Stabiliseren Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: stabiliseren met Dyna Bands in paren Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: autogene training Stabiliseren en houding Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Uitvoering in stand Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning met behulp van ademhaling Houding en lenigheid Blok 1 en 2 Fitheidstraining / warming-up en kracht – coo¨rdinatie: yoga Blok 3 Ontspanning / ademhaling: ademhaling en ontspanning
392 393 393 394 396 398 398 398 400 40 1 40 1 402 404 406 406 407 407 409 41 1 41 1 414
d e e l 5 z wan g e r f i t n a s l a g w e r k
417
Bijlage 1 Folder NVFB-ZwangerFit1
419
Bijlage 2a Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (cursist)
42 1
Bijlage 2b Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (docent)
425
Bijlage 3a Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (cursist)
429
Bijlage 3b Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (docent)
433
Bijlage 4 Evaluatieformulier ZwangerFit
439
Bijlage 5 Adviezen toiletgedrag Toiletgedrag bij plassen Toiletgedrag bij ontlasten
44 1 44 1 44 1
Bijlage 6 Adviezen bij bekkenpijn Leer je bekken te stabiliseren! Zorg voor afwisseling
443 443 443
15
inhoud
Zorg voor rustmomenten Zorg voor je bekken Zorg voor ontspanning Let op hoe je beweegt Zorg voor de baby Zorg voor jezelf!
443 443 444 444 444 444
Bijlage 7 Adviezen voor de bevalling Aankondigingen naderen bevalling Bevalling Eerste fase: ontsluiting Tweede fase: persen Derde fase: nageboorte Na de bevalling
445 445 445 445 446 446 446
Bijlage 8 Adviezen voor de partner Samen weee¨n wegzuchten Massage Massagetechniek Bevallen zonder hulp
449 449 449 450 450
Bijlage 9 Adviezen en oefeningen in het kraambed Gefeliciteerd met de geboorte van uw baby! Veranderd gevoel na de bevalling Buikademhaling Buikspieren Bekkenbodemspieren Het bekken Hoesten en niezen Zitten Liggen Bekkenfysiotherapie Verdere informatie
45 1 45 1 45 1 452 452 453 454 455 455 455 455 456
Bijlage 10 Adviezen hanteren baby Optillen zuigeling vanuit lig Verschonen Voeden Dragen
457 457 457 457 457
Bijlage 11 Veneuze pompoefeningen
459
Bijlage 12 Perineummassage Voorbereiding Techniek
463 463 464
Bijlage 13 Folder bekkenfysiotherapie Geregistreerd bekkenfysiotherapeut Bekken en bekkenbodem Bekken- en/of bekkenbodemklachten Mogelijkheden bekkenfysiotherapie Bekkenfysiotherapie tijdens en na de zwangerschap Voor informatie
465 465 465 465 466 466 466
Bijlage 14 KNGF-inrichtingseisen voor fitness
467
16
zwangerfit
Eisen met betrekking tot de inrichting Eisen met betrekking tot de begeleidend fysiotherapeut Eisen met betrekking tot de uitvoering Overige eisen
467 468 468 468
Bijlage 15 Aanbevolen boeken voor docent en cursist
469
Bijlage 16 Aanbevolen internetadressen voor docent of cursist Over zwangerschap Over bevallen Over borstvoeding Over peripartum begeleiding Voor jonge gezinnen Voor muziekgebruik Voor fysiotherapie, bekkenfysiotherapie en opleiding ZwangerFit
47 1 47 1 47 1 47 1 47 1 47 1 472
Bijlage 17 Borg-schaal
473
Bijlage 18 Tampa-schaal
475
Bijlage 19 Quebec-vragenlijst
477
Bijlage 20 Prafab-scorelijst
479
Dankwoord
48 1
Register
482
472
Voorwoord
‘Sinds wanneer heeft u deze bekken- en/of bekkenbodemklachten?’ Voor u ligt een prachtig boek over een nieuwe vorm van zwangerschapsbegeleiding: ZwangerFit. Een boek dat u als fysiotherapeut helpt om vrouwen tijdens en na hun zwangerschap zo goed mogelijk te begeleiden, goed te informeren en hen voor te bereiden op de partus en de eerste periode na de bevalling. Het is fantastisch dat dit boek tot stand is gekomen vanuit een basisinitiatief om de pre- en postpartumbegeleiding aan te passen aan de huidige inzichten: het product NVFB-ZwangerFit1. Helga Hentzepeter is een bevlogen bekkenfysiotherapeut die indertijd, onder andere vanwege haar competenties op het gebied van ZwangerFit, is aangetrokken als opleider binnen het team van de Opleiding Bekkenfysiotherapie. Zij heeft voor deze opleiding al veel betekend en het onderdeel ZwangerFit gestalte gegeven. In samenwerking met anderen, maar met veel inzet van haarzelf, ligt er dan nu een totaalproduct. Een collega om trots op te zijn! Bekkenfysiotherapie is in beweging en zo ook de ontwikkelingen rond de begeleiding van zwangere vrouwen. Bovendien staat, naast het begeleiden en behandelen, vooral ook de kracht van preventie in de schijnwerpers. Steeds meer wordt gezocht naar manieren om klachten te voorko´men. Preventie is inmiddels, ook bij zorgverzekeraars, een toverwoord. Om problemen te voorko´men moeten we het ‘aanpakken bij de bron... met wortel en tak uitroeien... grondig te werk gaan... oorzaken wegnemen...’ Uitdrukkingen die duidelijk moeten maken, welke weg we moeten bewandelen als we willen leren hoe we bekken- en bekkenbodemklachten of verergering hiervan kunnen voorko´men. Vaak is een zwangerschap of bevalling de aanleiding van (latere) problemen in het bekken- en bekkenbodemgebied. Een goede begeleiding van de zwangere vrouw en van de jonge moeder is hier dan ook op zijn plaats. We kunnen vrouwen uiteraard niet adviseren om geen kinderen te krijgen, maar we kunnen in deze fase we´l veel voor hen betekenen. Naar de effecten van de begeleiding zijn al veel studies gedaan en zullen er ook nog vele volgen. Bekkenbodemklachten komen bij 90% van de vrouwen tussen de 45 en 85 jaar voor! Reden genoeg dus om te zoeken naar manieren om dat percentage naar beneden te krijgen. En omdat zwangerschap en baring het grootste risico voor vrouwen vormen om bekkenbodemklachten te krijgen, beginnen we dus bij de bron: ‘Sinds wanneer heeft u deze bekken- en/of bekkenbodemklachten?’ Juist ja, sinds de zwangerschap of na de bevalling! Ik wens u allen veel plezier bij het ontwikkelen van uw eigen ZwangerFit-cursus! Drs. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove Afdelingshoofd Opleiding Bekkenfysiotherapie SOMT Amersfoort 2008
Over de auteur
Helga D. Hentzepeter-van Ravensberg, MSPT is geregistreerd bekkenfysiotherapeut. Van 1993-2003 was ze docent zwangerschapsbegeleiding bij Stichting Thuiszorg & Maatschappelijk Werk Rivierenland. In 1999 heeft ze, samen met collega Babette van den Brand, ZwangerFit ontwikkeld in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie bij Bekkenproblematiek en pre- en postpartum gezondheidszorg (NVFB). Voor haar studie tot Master of Specialized Physical Therapy heeft ze in 2007 meegewerkt aan een echografisch onderzoek naar bekkenpijn bij zwangere vrouwen onder leiding van arts-onderzoeker dr. Jan Mens. Helga Hentzepeter is werkzaam in haar praktijk voor bekkenfysiotherapie in Zaltbommel en is jaarcoo¨rdinator en docent aan de SOMT Opleiding Bekkenfysiotherapie in Amersfoort.
Verantwoording
ZwangerFit is een actieve vorm van begeleiding voor vrouwen tijdens en na hun zwangerschap, door hierin gespecialiseerde fysiotherapeuten. Deze vernieuwde opzet van pre- en postpartumbegeleiding combineert de kennis en ervaring uit het verleden (de bekende zwangerschapsgymnastiek) met hernieuwde inzichten en mogelijkheden uit de bekkenfysiotherapie. ‘ZwangerFit’ is de werknaam van het geregistreerde product NVFB-ZwangerFit1, opgezet in 2000 door de Nederlandse Vereniging van Fysiotherapie bij Bekkenproblematiek en pre- en postpartum gezondheidszorg (NVFB). Veel fysiotherapeuten die in het verleden werkzaam waren in de pre- en postpartum gezondheidszorg (PPG) hebben, direct of indirect, meegewerkt aan het ontstaan van ZwangerFit. Ze hebben zich op hun eigen wijze hardgemaakt voor de gespecialiseerde fysiotherapeutische begeleiding in de gehele peripartumperiode. Deze enthousiaste collega’s volgden vaak cursussen en opleidingen op het gebied van bekken en bekkenbodem en wilden de door hen opgedane kennis toepassen op het gebied van de zwangerschapsbegeleiding. Langzamerhand ontstond echter een gevoel van onvrede onder een groot aantal van deze fysiotherapeuten. Ze wilden hun jarenlange ervaring op het gebied van zwangerschapsbegeleiding aanpassen aan de meest recente inzichten in peripartum bekkenpijn, de nieuwste kennis over bekkenbodem(dis)functies en hun manier van lesgeven moderniseren en koppelen aan de basiselementen uit de aerobics- en fitnesswereld. Maar vaak kregen ze de organisatie waar ze voor werkten niet mee. Men wist dat het anders zou moeten, maar niet hoe. De omslag kwam in april 1999 na de presentatie van het rapport Peripartumbegeleiding op fysiotherapeutische basis: een onderzoek naar de behoefte aan een herkenbare fysiotherapeutische vorm van peripartumbegeleiding. Opdrachtgever was het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF) en zijn lidvereniging de NVFB. Doel van het onderzoek was de behoefte te peilen aan een landelijk herkenbare vorm van peripartumbegeleiding en een ondersteunende organisatie hiervoor. Toenmalig NVFBbestuurslid Thea van Delft-de Moor ontwikkelde mede de enqueˆte hiervoor, die verspreid werd onder NVFB-leden die op dat moment werkzaam waren in de pre- en postpartum gezondheidszorg. Resultaten van de enqueˆte: 89,4% landelijk herkenbare vorm wenselijk; 83,5% centrale ondersteunende organisatie wenselijk. Taken die men centraal geregeld wilde zien: 82,4% kwaliteitswaarborg; 73 % productbekendheid naar artsen, verloskundigen en zwangere vrouwen; 63,5% informatiefolders; 45,9% financiering/subsidie; 37,8% cursusprijsafspraken; 36,5% cursusdraaiboek; 28,4% gezamenlijke inkoop materialen;
20
zwangerfit
23 % 16,2% 5,4% 4,1% 4,1% 2,7% 2,7% 1,4% 1,4%
gedeeltelijk cursusdraaiboek; aanmeldingsformulieren; aanmeldingen; ondersteuning vanuit de organisatie; productbekendheid naar huisartsen; groeperen van kennis; bijscholing; informatie kunnen navragen; overleg met de thuiszorgorganisaties.
Uit de enqueˆte bleek een sterke behoefte aan een overkoepelende organisatie met een duidelijke productbekendheid en kwaliteitswaarborg voor de fysiotherapeut werkzaam in de pre- en postpartum gezondheidszorg. De NVFB richtte met het oog daarop de werkgroep NVFB-Nieuwe Producten op, die met de enqueˆte-uitslag van haar leden aan de slag ging. In september 1999 bestond de werkgroep NVFB-Nieuwe Producten uit Babette van den Brand en mijzelf, ieder op een eigen en elkaar aanvullende manier werkzaam als docent zwangerschapsbegeleiding. De wensen van de PPG-collega’s uit de enqueˆte werden zoveel mogelijk in het ‘concept ZwangerFit’ verwerkt en de opzet en de ideee¨n werden besproken tijdens vergaderingen met diverse belanghebbende organisaties en geı¨nteresseerde NVFB-leden. Bij de ontwikkeling van het product ZwangerFit zijn dan ook, naast de beroepsvereniging NVFB, zowel de YVLO als het NPi betrokken geweest. Via de algemene ledenvergadering van de NVFB kregen de leden inzage en medezeggenschap in de productontwikkeling. Door het organiseren van workshops tijdens de NVFB-congressen, een lezing tijdens een congres van Pelvic Floor Netherlands (PFN), stukken in het NVFB-bulletin en de NVFB Nieuwsbrief kreeg het product ZwangerFit steeds meer bekendheid. Eind 2000 was het product ZwangerFit in grote lijnen ontwikkeld en stond er in de functieomschrijving hoe een fysiotherapeut zich tot NVFB-ZwangerFit1 docent kan scholen: – De algemeen fysiotherapeut kan een NVFB-geaccrediteerde opleiding NVFBZwangerFit1 volgen tot ZwangerFit-docent. – Volgens het bekkenfysiotherapeutisch profiel worden in de opleiding tot geregistreerd bekkenfysiotherapeut eveneens competenties aangereikt om NVFB-geaccrediteerd ZwangerFit1 docent te zijn. Op de eerste Nederlandse opleiding tot geregistreerd bekkenfysiotherapeut, de Opleiding Bekkenfysiotherapie (toentertijd aan het Erasmus MC), werden Babette van den Brand en ikzelf aangetrokken om lessen ZwangerFit te verzorgen. De lessen werden door de studenten vertaald naar een van hun afstudeeropdrachten: een portfolio Draaiboek ZwangerFit. Zij lieten het product tot leven komen in hun uitgebreide draaiboeken en lieten de vele mogelijkheden in al hun diversiteit zien die ZwangerFit voor iedere docent individueel kan bieden. Dit gaf ruimte aan het idee de inhoud van de door mij eerder ontwikkelde reader ZwangerFit te vertalen naar een naslagwerk voor ZwangerFit-docenten, wat uiteindelijk tot dit boek geleid heeft. Ik hoop dat iedere collega-fysiotherapeut die op deskundige wijze invulling wil geven aan de begeleiding van de actieve vrouw tijdens en na haar zwangerschap, zich op de hoogte wil stellen van de uitgebreide kennis en ervaring die mede vanuit de specialisatie bekkenfysiotherapie zijn gebundeld tot het mooie product NVFB-ZwangerFit1. Helga Hentzepeter Zaltbommel 2008
