Zwaarlijvigheid bij het kind

E e n

s t u d i e

o v e r . . .

Zwaarlijvigheid bij het kind

8

Documentatie- en Informatiecentrum van de Tiense Suikerraf finaderij

I N H O U D S O P G A V E

Inhoudsopgave

Een verontrustend probleem Hoe het syndroom “kinderzwaarlijvigheid” inschatten

3 5

Het medisch onderzoek De dieetanamnese De geïntegreerde raadpleging De etiologie van zwaarlijvigheid bij het kind

6

De genetische factoren De energiebalans De omgevingsfactoren Van kind tot volwassene : risico's en complicaties Het voedingsgedrag bij jongeren

7 8

Het dieet: rol van vetten en koolhydraten Voedingsvoorkeuren van het kind Voorbestemdheid of conditionering? Hoe optreden ?

10

Wat kunnen de ouders doen? Ouderlijke controle en zelfregulering De manier waarop men zich voedt Een onmisbare ondersteuning : fysieke activiteit Hoe de zwaarlijvigheid bij het kind bestrijden ?

11 12

Een beter dieet Medische behandelingen Beter voorkomen dan genezen Zwaarlijvigheid bij het kind : een uitdaging met voorbeeldfunctie Geraadpleegde werken

2

13 14 15


Een verontrustend probleem

studie konden we vaststellen dat de toege-

kinderen. Volgens Kind & Gezin is 8% van

nomen mortaliteit verband houdt met een

de kinderen al zwaarlijvig op de leeftijd van

gewichtsoverlast bij de volwassene en dat er

6 jaar. Bij de adolescenten stijgt dit aantal

met name een duidelijke relatie is tussen

tot 20%. Reden genoeg dus voor het me-

zwaarlijvigheid en hartstoornissen, hoge

dische corps en voor de betrokken over-

bloeddruk en diabetes. De preventie van

heidsdiensten om zich zorgen te maken.

gewichtsoverlast tijdens de kindertijd is

In de Verenigde Staten heeft het Interna-

bijgevolg van essentieel belang.

tional Life Sciences Institute in 1996 een

In de Verenigde Staten, waar men over

nationaal programma gelanceerd voor de

gedetailleerde statistieken beschikt, is het

informatie en de promotie aangaande de

aantal zwaarlijvige kinderen in vijf jaar tijd

voeding bij kinderen en adolescenten.

verdubbeld. Sommige BMI-metingen mel-

De vereniging European Childhood Obe-

In ongeveer één derde van de gevallen

den 28% zwaarlijvige kinderen in de leef-

sity Group heeft in België specialisten in

vindt zwaarlijvigheid van de volwassene

tijdsgroep van 6- tot 11-jarigen en 23%

zwaarlijvigheid van kinderen en adoles-

haar oorsprong in de kindertijd of adoles-

in de leeftijdsgroep van 12- tot 17-jarigen.

centen samengebracht. De taak van de

centie. Zwaarlijvigheid bij het kind, zowel

Ook België ontsnapt niet aan dit feno-

vereniging bestaat erin om de wetenschap-

bij jongens als bij meisjes, houdt vaak aan

meen. Volgens studies waar men nu over

pelijke kennis aangaande kinderzwaarlij-

bij het volwassen worden. In een vorige

beschikt, telt ons land 11% zwaarlijvige

vigheid verder uit te diepen.

De studies zijn unaniem : kinderen worden groter maar zijn vooral steeds vaker te dik.

3


Hoe zwaarlijvigheid bij het kind omschrijven ?

streekse correlatie tussen de BMI en het

R.P. Troiano e.a., evenals J.H. Himes e.a.,

teveel aan vet. Bij kinderen en adolescenten

bepaalden dat voor kinderen en adolescen-

is dat niet het geval omdat de BMI in grote

ten het zwaarlijvigheidsrisico zich gemid-

Op basis van bevolkingsstudies, uitgevoerd

mate afhangt van hun geslacht en grootte.

deld situeert boven de 85ste percentiel;

bij volwassenen en kinderen, hebben experts

Er werden twee grafieken uitgewerkt aan

men spreekt van echte en gevaarlijke zwaar-

per leeftijd een aanbevolen BMI (kg/m )

de hand waarvan risicozones afgebakend

lijvigheid vanaf de 95ste percentiel.

omschreven, dit zowel voor meisjes als voor

kunnen worden. Hiervoor worden curven

jongens. Bij volwassenen is er een recht-

gebruikt die men percentielen noemt.

2

Evolutie van de Body-Mass-Index

Jongen

Meisje 35: 34:

35: 34:

33

33

32

32

31

31

30

30

29

29

27

28

Overgewichtszone 97

Gewicht (kg)/Grootte2 (m)

26 25

90

24 23

75

22 21

50

20

25

19 18

10

17

3

25

90

24

75

23 22 20

25

19

10

18

3

17 16 15

14

14

13

13

10

12 11

Ondergewichtszone

50

21

15

11

97

26

16

12

Overgewichtszone

27

Gewicht (kg)/Grootte2 (m)

28

Ondergewichtszone

10

9

9

8

8 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Leeftijd (jaren)

Leeftijd (jaren)

Bron berekening percentielen: Rolland-Cachera MF, Sempé M et Coll. Body mass index: centiles from birth to 37 years. Eur J Clin Nutr 1991; 45:1

4


Hoe het syndroom “kinderzwaarlijvigheid” inschatten ?

Het medisch onderzoek

De dieetanamnese

Dit is niet eenvoudig; bij het kind zijn

Het kind en de ouders moeten onder-

termen als “referentiegewicht” en “zwaarlij-

vraagd worden over de eetgewoonten van

vigheidsdrempel” immers niet precies om-

het kind zelf, maar ook over die van het

schreven. De somatische eigenschappen

gezin waaruit het stamt. Volgens Bellisle

van een kind evolueren voortdurend en

en vele anderen moeten de resultaten van

een kind dat op een bepaalde leeftijd wat

de dieetanamnese genuanceerd worden:

“ontwikkeld” is, kan enkele jaren later op-

zwaarlijvige patiënten onderschatten vaak

nieuw zijn normaal gewicht hebben.

de aard en het volume van het voedsel

De ernstige gevallen van zwaarlijvigheid

dat ze tot zich nemen, met als gevolg dat

buiten beschouwing gelaten, worden in de

de anamnese niet echt betrouwbaar is.

praktijk gestalte- en gewichtsmetingen, ge-

D.A. Schoeller, M.I. Goran en E.M. Berke

spreid over voldoende lange tijdsperiode,

konden het metabolisme en het energiever-

gehanteerd om een diagnose te stellen. Het

bruik meten aan de hand van de dosering

meten van de huidplooien levert een snelle

van zuurstof en de aanmaak van CO2 tij-

en bruikbare index, zoals Slaughter en zijn

dens de assimilatie van proteïnen, koolhy-

medewerkers reeds in 1984 aantoonden.

draten, vetten en alcohol.

Een ervaren arts zal zelden twijfelen om de diagnose van zwaarlijvigheid te stellen

Geïntegreerde consultatie

bij een naakt kind. Voor een nog exactere raming van vet-

Het gaat hier om een psychosomatische

ophoping, omschreven Wang e.a. vier meet-

consultatie in aanwezigheid van een arts en

modellen: het atomische model (dosering

een psycholoog. Deze multidisciplinaire

van zuurstof, koolstof, waterstof, …), het

aanpak, uitgewerkt door het team van

moleculaire model (dosering van water,

Dr. Malvaux, pediater, verantwoordelijke

lipiden, proteïnen, mineralen en glyco-

van het departement pediatrie van de

geen), het cellulaire model (meten van

universitaire ziekenhuizen van St. Luc, in

celmassa, extracellulaire vloeistoffen, …)

samenwerking met mevr. Siméon, psy-

en een weefselmodel (meten van de spier-,

chologe, maakt het mogelijk om de reële

vet- en beendermassa). Dit zijn echter vrij

oorzaak van de gewichtstoename te onder-

complexe technieken die enkel nut hebben

scheiden. Deze oorzaak is immers zelden

bij de eventuele validatie van eenvoudi-

het gevolg van voeding alleen, maar heeft

gere metingen en, vanzelfsprekend, voor

vaak ook te maken met psychologische

onderzoeksdoeleinden.

stoornissen: relatie met de ouders, problemen op school, slecht verwerkt verdriet, sedentair leven,…

5


Etiologie van zwaarlijvigheid bij het kind

Genetische factoren

tritionele toestand van het organisme te

streeks evenredig is met de zwaarlijvigheid

melden. Deze signalen worden vervolgens

bij de ouders en omgekeerd evenredig met

Er wordt toegegeven dat er in de etiologie

vertaald in bevelen die de aanvoer en het

hun fysieke activiteiten. Voor de TV zitten,

van zwaarlijvigheid een genetische factor

verbruik van energie conditioneren.

vaak gepaard met iets uit het vuistje knab-

meespeelt. Het is echter moeilijk een on-

Volgens R. Leibel e.a. zou het Lep/ob pro-

belen, stelt ontegensprekelijk problemen.

derscheid te maken tussen erfelijkheids-

teïne één van die boodschappers zijn.

We zullen hier later nog op terugkomen…

factoren enerzijds en omgevingsfactoren

Zowel de genetische studies als de fysiolo-

anderzijds. Het is bijgevolg niet eenvoudig

gische gegevens laten het bestaan vermoeden

om enkel de intensiteit van de genetische

van een genetische voorbestemdheid voor

factoren te evalueren. Dit blijkt ook uit

zwaarlijvigheid: indien de ouders of één

Met name in de Verenigde Staten is zwaar-

een exhaustieve studie gepubliceerd door

van hen zwaarlijvig is, heeft ook het kind

lijvigheid vaak een feit bij kinderen die

M. Rosenbaum en R.L. Leibel met de titel

veel kans om het te worden.

opgroeien in steden en in kleine gezinnen.

“The physiology of body weight regulation: relevance to the etiology of obesity

Omgevings- en emotionele factoren

Ook de etnische groep en de socio-econo-

De energiebalans

in children”, verschenen in het tijdschrift

mische omstandigheden spelen een niet te verwaarlozen rol.

Pediatrics (maart 1998).

Sedert enkele jaren werden er heel wat

In België vermeldt W. Burniat een in 1984

Het (Amerikaanse) National Institute of

studies gewijd aan het nutritionele luik in

gehouden Luikse studie met in het begin

Health had vanaf 1985 trouwens uit epi-

het ontstaan van kinderzwaarlijvigheid.

meer dan 15 000 dossiers van het Medisch

demiologische waarnemingen afgeleid dat

Het spreekt voor zich dat de ophoping

Schooltoezicht (kinderen en adolescenten

de relatieve stabiliteit van de lichaams-

van overtollige vetten het gevolg is van een

van 3 tot 20 jaar): de globale incidentie van

samenstelling over een lange periode nood-

positieve energiebalans. Nochtans zijn de

zwaarlijvigheid bedroeg 8%, terwijl deze

zakelijkerwijze impliceerde dat er een bio-

mechanismen hiervan erg ingewikkeld en

slechts 3% bedroeg bij kinderen en ado-

logische basis bestond die in staat was om

nog steeds onvoldoende bekend. Een voor-

lescenten waarvan beide ouders houder

het percentage vetten te regelen. G. Bray en

beeld: het lijkt erop dat zuigelingen gevoed

waren van een universitair diploma.

T. Gallagher hadden dan weer vastgesteld

met koemelk een groter aantal adipocieten

Er bestaan verschillende psychologische

dat een traumatische of infectueuze aanval

ontwikkelen dan zuigelingen die moeder-

mechanismen die er verantwoordelijk voor

op de hypothalamus tot een syndroom

melk, die minder proteïnen bevat, krijgen.

kunnen zijn dat een emotionele stoornis

leidde dat gekenmerkt was door aanvallen

Noch de leeftijd waarop bepaalde voedings-

uitmondt in een voedingsverbruik dat de

van boulimie en een verstoring van de insu-

stoffen in de voeding worden gebracht,

fysiologische noden overschrijdt. Volgens

lineproductie. R. Keesey heeft met uitste-

noch de relatieve hoeveelheid vetten, kool-

experts van de WGO spelen emotionele

kende argumenten kunnen aantonen dat

hydraten of proteïnen in de voeding hebben

factoren in geval van extreme zwaarlijvig-

het lichaamsgewicht gecontroleerd wordt

een belangrijke invloed op de ontwikkeling

heid een grote rol. We vermelden hier o.a.

door een complex systeem van signalen

van zwaarlijvigheid. Fysiek verbruik is echter

de relatie met de ouders, en in het bijzon-

(glucostatisch, lipostatisch en aminosta-

wel belangrijk. R. Berkowitz e.a. hebben

der met de moeder. Ook met de voedings-

tisch) die zich rechtstreeks richten tot het

aangetoond dat de graad van zwaarlijvig-

gewoonten in het gezin moet rekening

centrale zenuwstelsel om hieraan de nu-

heid bij kinderen van 4 tot 8 jaar recht-

gehouden worden.

6


Van kind tot volwassene : risico’s en complicaties

Deze risico's en verwikkelingen zijn tweeërlei:

Medisch gesproken heeft de eerste vast-

Kortom, het percentage verwikkelingsri-

psychosociaal enerzijds, medisch anderzijds.

stelling van zwaarlijvigheid bij het kind

sico's is dus recht evenredig met de graad

betrekking op de groei. Na G.B. Forbes,

van zwaarlijvigheid. Reden te meer dus om

Volgens W.H. Dietz, evenals voor vele an-

nu twintig jaar geleden, publiceerden ook

het probleem ernstig te nemen en er een

dere experts, komen (soms dramatische)

F.J. Van Lenthe en medewerkers in 1996

oplossing voor te zoeken.

gevolgen van psychosociale orde vaak voor.

een studie uitgevoerd bij inwoners van

Al van op jonge leeftijd zijn kinderen er

Amsterdam. In deze studie wordt opge-

gevoelig voor hoe ze in de ogen van anderen

merkt dat jonge zwaarlijvigen fysiek sneller

overkomen. De culturele voorkeuren met

rijp zijn, hetgeen in dat geval leidt tot een

betrekking tot het lichaam nemen ze al snel

verhoogd risico op zwaarlijvigheid op vol-

over. Toch zijn er nuances. Zo ontdekte

wassen leeftijd. Dankzij waarnemingen uit-

K.M. Kaplan dat te dikke jonge kinderen

gevoerd op ratten, suggereert F.F. Chehab

niet noodzakelijkerwijze een negatief zelf-

eveneens dat zwaarlijvigheid een invloed

beeld hebben, dit in tegenstelling tot de

heeft op het vroegtijdig doorbreken van

adolescenten. Bij deze laatste groep houdt

de regels.

het gebrek aan zelfachting soms aan tot op

Onder de vaakst voorkomende fysieke ver-

de volwassen leeftijd. Dit zou verklaard

wikkelingen citeren S. Caprio e.a. de toena-

kunnen worden door het feit dat kinderen

me van het vetgehalte, LDL-cholesterol en

het beeld overnemen dat door de ouders

triglyceriden in het bloed. En dan hebben

wordt gereflecteerd, terwijl op oudere leef-

we het nog niet over de intolerantie voor

tijd het culturele model een steeds belang-

glucose, pre-diabetes, vervetting van de lever

rijkere rol gaat spelen. Zo belangrijk zelfs

(steatose) en, bij adolescenten, cholecys-

dat de sociale gevolgen -tenminste als we

titis. Hypertensie, apneu, orthopedische

een grootschalige studie (10 000 indivi-

problemen, menstruatiestoornissen die later

duen van 16 tot 24 jaar) geleid door S.L.

kunnen leiden tot het polycysteus-ovarium-

Gortmaker onder de titel “The National

syndroom worden eveneens vermeld.

Longitudinal Survey of Youth” mogen

Hoewel er tot op heden slechts weinig stu-

geloven- dramatisch kunnen zijn, vooral

dies werden gevoerd betreffende de effecten

dan voor vrouwen: lagere scholingsgraad,

van kinderzwaarlijvigheid op lange termijn,

minder kansen op een huwelijk, armer.

is het zeer waarschijnlijk dat een aantal car-

En dan vergeten we nog de reële risico's op

diovasculaire stoornissen bij de volwassene

ernstige stoornissen in het voedingseven-

hun oorsprong vinden in de zwaarlijvig-

wicht. Hoe dan, ook het morele lijden van

heid van het kind of de adolescent. A. Must

zwaarlijvige jongeren mag nooit over het

heeft in deze context aangetoond dat de

hoofd gezien worden: heel vaak zijn ze im-

mortaliteit hoger is bij mannen die zwaar-

mers het onderwerp van spot en verstoting

lijvig waren tijdens de adolescentie. Bij

vanwege hun leeftijdsgenoten.

vrouwen is dat anders.

7


Het voedingsgedrag bij jongeren

Een eerste belangrijke opmerking: de ge-

Voedingsvoorkeuren van het kind

wichtscontrole en de eventuele beperking van de voedingstoevoer bij het zwaarlijvige

Deze voorkeur gaat vanzelfsprekend uit

kind moeten goed overdacht worden. Sa-

naar suikers, hetgeen begrijpelijk is, maar

men met de ouders dient hier diepgaand

jammer genoeg ook naar vette producten.

over gesproken te worden. Wanneer er

Tot deze vaststelling kwamen LL. Birch

geen ernstig gesprek plaatsvindt, kunnen

en J.A. Fisher die bovendien opmerkten

de maatregelen tegengestelde effecten heb-

dat dit verbruik verband houdt met de

ben en zelfs leiden tot een verergering van

graad van zwaarlijvigheid bij de ouders.

het verstoord calorisch evenwicht.

Hoe kan dit verklaard worden ? Nog steeds volgens L.L. Birch en S.A.

Het dieet : rol van vetten en koolhydraten

Sullivan kennen kinderen die vanaf de geboorte flessenvoeding kregen slechts één enkele smaak, terwijl kinderen gevoed

R.C. Kleges en zijn medewerkers publi-

aan de borst gevoeliger zouden zijn voor

ceerden in 1995 een zeer interessante studie

smaken omdat moedermelk een rijker

over kinderzwaarlijvigheid. Voor de etio-

smakenpallet heeft. Deze laatste groep

logie van zwaarlijvigheid wordt in deze

zou zich dus makkelijker aanpassen aan

studie rekening gehouden met de evolutie

wijzigingen in voeding en meer openstaan

over drie jaar van uiteenlopende parameters

voor variatie. Hetgeen moeilijkheden echter

zoals fysieke activiteit, voedingsaanbreng

niet per definitie uitsluit, want met uit-

en familiale voorbestemdheid. De auteurs

zondering van zoete en gezouten voedings-

merken op dat het vetgehalte en de toe-

middelen, weigeren kinderen vaak nieuwe

name ervan rechtstreeks afhangen van het

smaken die men hen aanbiedt. U moet niet

vetgehalte in de voeding. Het controleren

aarzelen om een kind 10 keer hetzelfde

van het aandeel vet in de voeding van het

voedingsmiddel voor te zetten, na een tijd

kind is dus essentieel voor een goed calo-

zal het uiteindelijk de smaak gaan waar-

risch evenwicht en gewicht. Bovendien kan

deren. Wanneer een kind opgroeit, is het

een teveel aan vetten ook een negatieve

belangrijk om zowel op school als thuis veel

invloed hebben op de aanvoer van vezels en

graanproducten, fruit en groenten te geven.

koolhydraten. Volgens de auteurs van de studie “The Bagalusa heart study” (T.A.

Voorbestemdheid of conditionering ?

Nicklas e.a.), nemen kinderen die weinig vetten gebruiken meer koolhydraten op.

Birch is van mening dat voedingsvoorkeu-

Ook in België stelt W. Burniat een massale

ren niet aangeboren zijn. Kinderen worden

toevoer van verzadigde vetzuren en een on-

sneller aangetrokken door voedingsmidde-

voldoende hoeveelheid gluciden vast.

len met een hoge calorische waarde omdat

8


dit soort voeding sneller voldoet aan hun

Ze suggereren het bestaan van een bijzon-

middel in de mond zal steken wanneer een

fysiologische behoeften en hun honger

der mechanisme op basis van de etiologie

moeder hem hiertoe aanspoort. Bij een

makkelijk stilt. Vandaar ook dat ze er

van deze verschillen.

vreemde persoon zal deze aansporing min-

sneller worden toe aangetrokken in gezin-

Zoals we reeds opmerkten, is eten ook een

der effect hebben.

nen waar dit soort voeding vlot te verkrij-

sociaal gebeuren. De zuigeling en meer nog

Ook later, in de kindertijd en de adoles-

gen is. Bestaan er eigenlijk wel genetische

het jonge kind nemen ontegensprekelijk

centie, en dan vooral in gezinnen waar

verschillen die ertoe kunnen leiden dat er

het voorbeeld van volwassen, en meer in

men bekommerd is om zwaarlijvigheid en

onder kinderen fenotypes zijn die in meer

het bijzonder van hun ouders, over. Hun

voedingsbeperkingen, wordt het ouder-

of mindere mate aangetrokken worden door

voedingskeuze en gedrag vormen geen uit-

lijk model zeer ernstig genomen. Volgens

voedingsmiddelen met een hoog vetgehalte?

zondering op deze regel. Nog steeds vol-

K.M. Pike en J. Roden volgen veel jonge

Het antwoord op deze vraag is onbekend.

gens L.L. Birch kan zelfs een wat ouder

meisjes hetzelfde voedingsdieet als hun

Het onderzoeksteam van A. Drewnowsky

kind, een klein kind dat hem bewondert,

moeder. Ouders die erg bekommerd zijn

heeft in elk geval ontdekt dat zwaarlijvigen

beïnvloeden.

om hun eigen voeding zullen meer dan

en personen met een normaal gewicht niet

Het voorbeeld van de ouder is vaak bepa-

waarschijnlijk kunnen vaststellen dat hun

van vetten als dusdanig houden en ook niet

lend. L.V. Harper en K.M. Sanders stelden

dochter op dezelfde manier handelt.

van mengelingen van suikers en vetten.

vast dat een baby sneller een voedings-

Bestaat er zoiets als een “televisie-ef fect” ? Vermoedelijk wel !

onmisbaar is voor zwaarlijvige kinderen. W.H. Dietz en S.L.

Wanneer ze voor de TV zitten, zijn kinderen geneigd om

Gortmaker ramen de toename van de incidentie van zwaarlij-

allerlei lekkers te knabbelen en deze snacks dragen zeker

vigheid bij adolescenten per uur dat ze voor TV doorbrengen,

niet bij tot een goed voedingsevenwicht. Veel televisie kijken

op ongeveer 2%.

verhindert het beoefenen van een fysieke activiteit, die zo

9


Hoe optreden ?

Optreden is niet eenvoudig. Een goed

boodschap wordt echter dubbelzinnig vanaf

len nemen als het bij de vorige maaltijd niet

gedocumenteerde studie, geleid door S.L.

het ogenblik dat deze zogenaamde “slechte”

helemaal voldaan was. Dit evenwicht kan

Johnson en L.L. Birch, toont aan dat ouders,

voedingsmiddelen onbeperkt worden aan-

makkelijk worden verstoord door het kind

ondanks hun goede voornemens, er niet

geboden, bijvoorbeeld op feestjes. In tegen-

bijvoorbeeld te verplichten “zijn bord leeg te

altijd in slagen om de juiste boodschap door

stelling tot wat meer dan 40% van de onder-

eten” of een tweede portie te nemen. In dat

te geven. Integendeel, hun optreden kan de

vraagde ouders denken, heeft deze tactiek

geval bestaat er een reëel risico op overge-

toestand erger maken, vooral wanneer het

op den duur meer negatieve gevolgen: kin-

wicht. We weten echter niet of deze zelfre-

te dwingend is. Zelfs volwassenen met een

deren zullen op die manier absoluut geen

gulering verstoord is wanneer bijvoorbeeld

vrij hoge scholingsgraad begrijpen niet altijd

afkeer van deze voedingsmiddelen krijgen,

de eerste maaltijd wél heel vetrijk was.

waarin nu precies “het goede” en “het kwade”

maar zullen er alleen maar meer op uit zijn.

De wijze waarop men zich voedt

schuilt. Ze denken vaak dat hetgeen “slecht” is in grote hoeveelheden, met name vetten,

Ouderlijke controle en zelfregulering

ook slecht is in een kleine dosis. Dit zet het

Sedert de jaren 80 wist men al dat zuigelin-

kind ertoe aan om alle "slechte" voedings-

De zuigeling neemt spontaan de hoeveel-

gen van 2 tot 3 weken oud, die snel zuigen,

stoffen te weigeren, zelfs wanneer het deze

heid melk die hij nodig heeft. Bij flessenvoe-

dikkere huidplooien en een hogere BMI

stoffen in kleine hoeveelheden nodig heeft

ding kan de moeder de hoeveelheid melk

hebben dan andere baby's rond de leeftijd

voor zijn voedingsbehoeften. Anderzijds

controleren en het kind aanmoedigen meer

van 1 tot 2 jaar. B. Barkeling e.a. vergeleken

bestaat het risico dat ze teveel “goede” voe-

te drinken zonder dat het organisme van de

de voedingswijze van zwaarlijvige en niet

dingsstoffen gaan verbruiken.

baby hierom vraagt. Deze kinderen groeien

zwaarlijvige kinderen van 11 jaar. Hieruit

vaak sneller dan kinderen die aan de borst

blijkt dat jonge zwaarlijvigen sneller eten,

worden gevoed. Hetzelfde geldt voor het

minder goed kauwen en hun actie op het

wat oudere kind. L.L. Birch en J.A. Fisher

einde van de maaltijd niet vertragen zoals dat

En vooral, wat moeten ouders niet doen?

stelden vast dat het wat oudere kind perfect

eigenlijk zou moeten. Deze auteurs suggere-

Volgens de vaststellingen van o.a. K. Stanek

in staat is om de hoeveelheid energie te

ren dus dat de manier waarop de maaltijd

e.a., R. Casey en P. Rozin hebben ouders

regelen die het nodig heeft volgens de

wordt genuttigd eveneens getuigt van de jui-

vaak de gewoonte om het verbruik van een

honger- en verzadigingsgevoelens die het

ste of verkeerde tussenkomst van het signaal

bepaalde voedingsstof ernstig te beperken

ervaart. Dit geldt misschien niet altijd voor

“verzadiging”. W. Burniat beveelt, naast een

of om het gewoonteverbruik van “slechte”

iedere maaltijd afzonderlijk, maar zeker

nutritionele opvoeding, eveneens een “op-

voedingsmiddelen te verbieden en ze slechts

wel voor een periode van 24 uur. Zo zal

voeding van de smaak” aan; het aspect “ple-

als eventuele beloning aan te bieden. De

een kind meer energierijke voedingsmidde-

zier” mag immers niet worden onderschat.

Wat kunnen ouders doen ?

Met de allerbeste bedoelingen voelen ouders zich verplicht

vast dat hun kind ook moeilijkheden ondervindt om zijn

om strikt toe te zien op het voedingsgedrag van hun kinderen.

eetlust zelf te regelen. Volgens vaststellingen van betrokken

Hun echte beweegredenen hiervoor zijn soms verschillend :

en ervaren experts zoals Birch en zijn medewerkers, is dit een

de ouders hebben het zelf moeilijk om hun eigen dieet te

gevaarlijke houding die de natuurlijke mechanismen ernstig

controleren en ze vrezen bij voorbaat al dat hun kind hetzelf-

kan verstoren en een verhoogd risico op aanzienlijk overge-

de probleem zal ontwikkelen. Ze stellen terecht of onterecht

wicht kan teweegbrengen, vooral dan bij meisjes.

10


Een onmisbare ondersteuning : fysieke activiteit

Fysieke activiteit maakt een toegenomen

voedingsbeperkingen even uit het hoofd

Kinderen zijn fysiek actiever tijdens het

energieverbruik mogelijk. Voor het grootste

te zetten. Fysieke activiteit biedt het kind

weekend, vooral dan in de zomer en de

deel gaat dit, dankzij de oxidatie van lipi-

de mogelijkheid om met succes het leven

lente. Buiten de school zouden er tal van

den, ten koste van de vetmassa. Wanneer

van leeftijdsgenootjes te delen zonder dat

sportieve activiteiten moeten worden aan-

deze activiteit al tijdens de kindertijd en

dit sarcasme of spot, vaak bron van een

geboden. Dat is wat de Gezinssportfede-

de adolescentie wordt aangemoedigd, is

heuse vicieuze cirkel, teweeg brengt.

ratie ondermeer in ons land wenst te doen.

de kans zeer groot dat ze ook tijdens de

Omdat alle kinderen verplicht zijn naar

Ondanks, of omwille van, een recente op-

volwassen leeftijd aanhoudt. Vooral wan-

school te gaan, kan de school een belang-

flakkering, kan het aanbod jammer genoeg

neer men de invloed kent van gebrek aan

rijke rol spelen in de fysieke opvoeding en

niet aan de vraag voldoen.

fysieke activiteit op het opduiken van ver-

sportbeoefening. In de Verenigde Staten,

We willen hier graag ook de invloed van de

schillende pathologieën, en met name de

nemen alle kinderen in het basisonderwijs

ouders benadrukken en, vooral dan voor

mortaliteit verbonden met cardiovasculaire

ijverig deel aan de lessen lichamelijke op-

oudere kinderen, die van leeftijdsgenoten

stoornissen, loont lichaamsbeweging vast

voeding, maar we stellen vast dat dit aantal

of topsportlui. Omdat er meer bekende

en zeker de moeite.

gevoelig afneemt naarmate men in hogere

mannelijke dan vrouwelijke sportlui zijn,

Jammer genoeg zijn er nog onvoldoende

klassen terecht komt en heel vaak dient

kan dit misschien een verklaring bieden

wetenschappelijke gegevens in verband met

de pauze als turnles. Ook in de meeste

voor het feit dat er minder jonge meisjes

de opvolging en het verband op lange ter-

van onze scholen laat de fysieke activiteit

deelnemen aan sportactiviteiten.

mijn tussen sportbeoefening door het zwaar-

te wensen over.

lijvige kind enerzijds en zijn ontwikkeling op volwassen leeftijd anderzijds.

Opsplitsingen dagelijkse energieverbruik en bepalende factoren

Bij het kind wordt zwaarlijvigheid geasso-

(Ravussin et all. Pathophysiology of obesity, 1992, The Lancet, 340 : 404-408)

cieerd met een vermindering van de cardio-

Bepalende factoren

100

respiratoire capaciteiten tijdens een inspanning. Vaak is een zwaarlijvig kind minder

Bijkomende fysieke activiteit

gespierd en minder beweeglijk. Bovendien

Intensiteit Duur Lichaamsgewicht

is het kind onzeker over zijn fysieke capaci-

75

het feit dat het kind ervan overtuigd moet worden dat het wél in staat is tot een fysieke of sportieve activiteit. Dit zelfvertrouwen houdt niet enkel verband met het aanvaarden van de fysieke activiteit, maar zet eveneens aan tot het frequent beoefenen ervan. Voor M.-L. Frelut van de dienst pediatrische

% ideaal energieverbruik

teiten. Alle specialisten dringen dus aan op

Spontane fysieke activiteit Thermogenese na de maaltijd

50

Wakkere toestand

gastro-enterologie en voeding van het R.

25

Debré ziekenhuis te Parijs, zorgt fysieke activiteit eveneens voor de terugkeer naar het normale sociale leven en helpt het de

0 11

Slaapmetabolisme

Basismetabolisme

Genetica Sympatisch zenuwstelsel Hoeveelheid en samenstelling van de voedingsinname hormonen en sympatisch zenuwstelsel

+

Arme massa Vetmassa Leeftijd Geslacht Genetica Hormonen/sympatisch zenuwstelsel


Hoe de zwaarlijvigheid bij het kind bestrijden ?

In het geval van matige zwaarlijvigheid

minderen en door het voedingsgedrag te

in geval van uitgesproken zwaarlijvigheid,

kunnen voedingsmaatregelen gekoppeld

herstructureren. Hieruit volgt een vermin-

vereist een strikt medisch toezicht.

aan regelmatige fysieke inspanningen goede

dering van de BMI zonder dat de groei-

De beoefening van een regelmatige en

resultaten geven. Een strikt medische be-

snelheid hieronder lijdt. Epstein beveelt

voortgezette fysieke activiteit is een goede

handeling is uitsluitend aangewezen in ge-

een methode aan die hij zelf “traffic-light

manier om een calorieënbeperkend dieet te

val van ernstige zwaarlijvigheid waarvoor

diet” noemt. De geneesheer stelt eerst een

ondersteunen. Alléén lichaamsbeweging

geen andere middelen meer baten.

voedingsschema voor op basis van 900 tot

is echter niet voldoende wil men aanzien-

1.300 kcal, dat rekening houdt met de voe-

lijk gewicht verliezen, aldus B. Blomquist

dingsstoffen die het kind en de adolescent

en diens medewerkers. Turnen, wandelen

nodig hebben.

en sport zijn een doeltreffende ondersteu-

Dankzij voedings- en gedragsmaatregelen

De klemtoon wordt gelegd op de noodzaak

ning voor een dieet.

kan kinderzwaarlijvigheid doeltreffend én

van een evenwichtige voedingstoevoer die

Tot slot moet er ook vaker aan gedacht

duurzaam worden bestreden, hetgeen niet

rijk is aan micro-nutriënten. De voedings-

worden om de affectieve context van het

zo gemakkelijk is bij volwassenen. L.H.

middelen worden gegroepeerd per cate-

kind op te helderen.

Epstein beweert dat 10 jaar na de start

gorie : het groene label betekent dat die

van de geschikte behandeling, de uitwer-

voedingsstoffen zonder beperking verbruikt

king nog steeds positief is, al geeft hij toe

mogen worden; het gele label staat voor

dat een terugval steeds mogelijk blijft.

voedingsmiddelen die een gemiddelde voe-

Geen enkele tot op heden uitgevoerde

Het is belangrijk een goed aangepast pro-

dingswaarde hebben in de groep waartoe ze

studie biedt de mogelijkheid om alleen te

gramma te volgen. Een slecht gekozen dieet

behoren; de voedingsstoffen rijk aan lipi-

vertrouwen op geneesmiddelen voor wat

kan immers gevaarlijk zijn voor een kind

den en in het bijzonder aan calorieën, die

de behandeling van zwaarlijvigheid op jeug-

in volle groei. Voor Professor Malvaux,

weinig nuttige nutriënten bevatten per calo-

dige leeftijd betreft. Geneesmiddelen en

kinderendocrinoloog en zwaarlijvigheids-

rie, krijgen een rood etiket (stoplicht!).

andere eetlustremmers zijn dus zowel voor

specialist aan St. Luc, is de motivering van

Dit soort dieet zorgt voor een duidelijke

kinderen als voor volwassenen absoluut uit

essentieel belang en worden de beste resul-

verbetering voor wat de hoeveelheid pro-

den boze. Een heelkundige ingreep (jejuno-

taten bekomen wanneer de behandeling ge-

teïnen, calcium, ijzer en vitamines betreft,

ileale bypass) is enkel aangewezen in geval

leid wordt door een multidisciplinair team.

en zorgt er tezelfdertijd voor dat de zwaar-

van extreme zwaarlijvigheid, bijvoorbeeld

Concreet komt het erop neer dat de aan-

lijvigheid vermindert, vooral dan bij pre-

voor een lichaamsgewicht dat 100% boven

voer van calorieën beperkt en gestabiliseerd

adolescenten, aldus ook A. Valosky.

het normale ligt.

wordt door de inname van vetten te ver-

Een eiwitbeperkend dieet, vooral nuttig

Een beter dieet

Medische behandelingen

De eerste en onmisbare voorwaarde voor de doeltreffende

begin van de behandeling alles duidelijk uit te leggen en

behandeling van zwaarlijvigheid bij jongeren is een goede

een eventuele wijziging van gewoontes of gedrag in hun

motivering, zowel vanwege het kind als vanwege de andere

ogen te rechtvaardigen. Het contact moet op geregelde

gezinsleden. De begeleiding door de ouders is immers

tijdstippen onderhouden worden. Ook de hulp van een

essentieel. U moet dus de tijd nemen om al van bij het

diëtiste mag niet onderschat worden.

12


Beter voorkomen dan genezen

Zwaarlijvigheid bij kinderen en adolescen-

medisch toezicht. Vooral tijdens de ado-

ten voorkomen, komt er hoofdzakelijk op

lescentie moet er opgelet worden: wanneer

neer om verstandige voedingsgewoontes

u teveel de nadruk legt op de noodzaak

aan te leren (zie onze studie “Voeding en

van een slank silhouet, ontlokt u soms een

Zwaarlijvigheid”) en om regelmatige fysieke

gevaarlijke stoornis in het voedingspatroon,

activiteit aan te moedigen (zie “Voeding

boulimie of anorexie, die veel moeilijker

en Fysieke Activiteit”). Deze opvoeding

te behandelen zal zijn. Op iedere leeftijd

moet reeds in de kindertijd aanvangen en

moet het beoefenen van een fysieke of

verder gezet worden tijdens de adolescentie

sportieve activiteit aangemoedigd worden.

en de volwassen leeftijd.

Het beoefenen van een sport bevordert

Het voedingsschema is niet zo heel ver-

bovendien de sociale integratie. Aan een

schillend van dat van een volwassene : het

zwaarlijvig kind moet uitgelegd worden

moet evenwichtig en gevarieerd zijn en

dat lang stilzitten voor de TV of de com-

vooral het verbruik van fruit, groenten,

puter overgewicht in de hand werkt. En

gluciden en melkproducten moet aange-

verder moet u het kind duidelijk maken

moedigd worden. Als drank verdienen

dat de nadelen en gevolgen van zwaarlijvig-

water en halfvolle melk de voorkeur.

heid een zware handicap kunnen inhouden

De maaltijden moeten gespreid worden

voor zijn gezondheid en levensvreugde.

over de hele dag en tussendoortjes zoals chips of andere gefrituurde producten moeten vermeden worden. In plaats daarvan kan u beter makkelijk te eten fruit aanbieden. Deze preventie is vooral belangrijk bij risicokinderen, met inbegrip van kinderen waar zwaarlijvigheid in de familie zit. In dat geval is het aangewezen het gewicht regelmatig te controleren, eventueel onder

13


Zwaarlijvigheid : een uitdaging met voorbeeldfunctie

Vast en zeker een uitdaging: ons land telt

van de verantwoordelijke instanties. Het

immers meer dan 10% zwaarlijvige kin-

gebeurt jammer genoeg nog al te vaak dat

deren. En we weten nu al dat velen onder

volwassenen de elementaire regels van een

hen ook op volwassen leeftijd zwaarlijvig

gezond dieet met de voeten treden en dat

zullen blijven, met alle verwikkelingen die

de geschikte dieetdiensten ontbreken in de

hieruit voortvloeien: verhoogde risico's

gemeenschappen en in de ziekenhuizen,

van cardiovasculaire ziekten, diabetes, hy-

speciaal dan voor wat het kind betreft.

pertensie. Een uitdaging die onmiddellijk

En dan hebben we het nog niet gehad

herkend en preventief behandeld kan wor-

over het morele lijden van zwaarlijvige kin-

den. Hiervoor is de sterke wil van de be-

deren. Het belang van emotionele factoren

trokkene, het gezin, de medische wereld,

in de etiologie van zwaarlijvigheid is vaak

de school en de overheid nodig. Voor de

moeilijk in te schatten door de geneesheer

enen komt dit neer op de verbetering van

alleen. Nochtans mogen deze emotionele

het eetgedrag en van de affectieve omge-

factoren niet verwaarloosd worden; negen

ving, voor de anderen op het bevorderen

keer op tien, als het niet meer is, getuigt een

van de toegang tot gezonde voedingsmid-

voedingsexces van psychologische moeilijk-

delen, het uitbreiden van de sportinfrastruc-

heden ten opzichte van een situatie die het

turen, het toezien op de goede vorming

kind niet de baas kan.

14


Geraadpleegde werken

• Barkeling B. and al. Eating behaviour in obese and normal weight 11year-old children. Int. J. Obes. 1992 ; 16 : 335-360 • Bellisle. Les conduites alimentaires de l’enfant obèse. 1995 ; Méd. et Nutr. 31 ; 282-283 • Berke E.M. and al. Resting metabolic fate and the influence of the pretesting environment. Am. J. Clin. Nutr. 1992. 55 : 626-629 • Berkowitz R. and al. Binge eating disorders in obese adolescent girls. Ann. NY Acad. Sci. 1993 ; 699 : 200-206 • Berkowitz R. and al. Physical activity and adiposity. J.Pediatr. 1985 ; 106 : 734-738 • Birch L.L., Fisher J. A. Apetite and eating behavior in children in The Pediatric Clinics of North Am. Pediatric Nutrition 1995 • Birch L.L. and al. “Clean up your plate”: effects of child feeding practices on the conditioning of meal size. Learn Motiv. 1987 ; 18 : 301-317 • Blomquist B. and al. The effect of physical activity on the body measurements and work capacity of overweight boys. Acta Pediatr. Scand. 1965 ; 54 : 566-572 • Bray G., Gallagher T. Manifestations of hypothalamic obesity in man. Medecine 1975 ; 54 : 301-330 • Burniat W. et al. L’enfant et l’obésité. Hôpital Universitaire des Enfants “Reine Fabiola” • Caprio S. and al. Fat distribution and cardiovascular risk factors in obese adolescent girls. Am.J. Clin. Nutr. 1996 ; 64 : 12-17 • Casey R. and Rozin P. Changing children’s food preferences : parent opinion. Appetite 1989 ; 12 : 171-182 • Chehab FF. and al. Early onset of reproductive function in normal female mice treated with leptin. Science ; 1997 ; 275 : 88-90 • Dietz W. Do we fatten our children at the television set ? Pediatrics 1985 ; 75 : 807-812 • Drewnowsky A. and al. Food preferences in human obesity : carbohydrates versus fats. Appetite 1992 ; 18 : 207-221 • Id. Taste preferences in human obesity : environmental and familial factors. Am. J. Clin. Nutr. 1991 ; 54 : 635-641 • Epstein L.H. and al. Effect of diet and controlled exercise on weight loss in obese children. J. Pediatr. 1985 ; 107 : 358-361 • Fomon S.J. and al. Body composition of reference children from birth to age 10 years. Am. J. Clin. Nutr. 1982 ; 35 :1169-1175 • Frelut M.-L. et al. Activité physique et obésité de l’enfant. Méd. et Nutr. 1996 ; 32 :249-252 • Goran M.I. and al. Energy requirements across the life span. Nutr. Res. 1995 ; 15 : 115-150 • Gortmaker S.L. and al. Social and economic consequences of overweight in adolescence and young adults. N.Engl. J. Med. 1993 ; 329 : 1008-1012 • Harper L.V., Sanders K.M. The effect of adults eating on young children acceptance of unfamiliar foods ; J. Exp. Child Psychol. 1975 ; 20 : 206-214 • Hill J.O., F.L.Trowbridge, co-editors 1998. The causes and health consequences of obesity in children and adolescents. Pediatrics Vol 101-n°3 supplement : 492-574

15

• Himes J.H. and W.H. Dietz. Guidelines for oveweight in adolescent preventive services: recommendations from an expert committee. Am. J. Clin. Nutr. 1994 ; 59 : 307-316 • Johnson S.L. and Birch L.L. Parents and children’s adiposity and eating style. Pediatrics 1994 ; 94 : 653-661 • Kaplan K.M., Wadden T.A. Childhood obesity and self-esteem. J. Pediatr. 1986 ; 109 : 367-370 • Keesey R. Physiological regulation of body weight and the issue of obesity. Med. Clin. North Am. 1989 ; 73 : 15-28 • Klesges R.C. and al. A longitudinal analysis of accelerated weight gain in preschool children. Pediatrics 1995 ; 95 : 126-132 • Leibel L. and al. The molecular genetics of rodent single gene obesities. J. Biol. Chem. 1997 ; 272 : 31937-31940 • Murphy A.S. and al. Kindergarten students food preferences are not consistent with their knowledge of the dietary guidelines. J. Am. Diet Assoc. 1995; 95 : 219-223 • Must A. and al. Reference data for obesity. Am.J. Clin. Nutr. 1991;54 :773 • National Inst. of Health. Health implications of obesity. Ann. Int. Med. 1985 ; 6 : Supplement • Nicklas T.A. and al. Nutrient adequacy of low fat intakes for children: the Bogalus Heart study. Pediatrics.1992 ; 89 : 221-228 • OMS. Prévention chez l’enfant des problèmes de santé du futur adulte. 1982 • Pike K.M., Rodin J. Mothers, daughters and desordered eating. J. Abnorm. Psychol. 1991 ; 100 : 198-204 • Rolland-Cachera M.F. et al. Apports en nutriments et risque d’obésité. Inf. diététique 1997 ; n°1 • Schoeller D.A., Fjeld C.R. Human energy metabolism. Ann. Rev. Nutr. 1991 ; 11 : 335-373 • Siméon M., Malvaux P. et al. Approche intégrée de l’obésité infantile. Neuropsych. Enfance Adolesc. 1996 ; 44 : 625-633 • Slaughter M.H. and al. Influence of maturation on relationship of skinfolds to body density. Hum. Biol. 1984 ; 56 : 681-689 • Stanek K. and al. Diet quality and the eating environment of preschool children. J. Am. Diet Assoc. 1990 ; 90 : 1582-1586 • Sullivan S.A., Birch L.L., Infant dietary experience and acceptance of solid foods. Pediatr. 1994 ; 93 : 271-277 • Troiano R.P. and al. Overweight prevalence and trends for children and adolescents : the National Health and Nutrition Examination Surveys 1963 to 1991. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 1995 ; 149 : 1085-1091 • Valosky A., Epstein L.H. Nutrient intake of obese children in a family based behavioral weight control. 1990 ; 14 : 667-677 • Van Lenthe FJ and al. Rapid maturation in adolescence results in greater obesity in adulthood: the Amsterdam growth and health study. Am. J. Clin. Nutr. 1996 ; 64 : 18-24 • Wang Z.M. and al. The five level model: a new approach to organizing body composition research. Am. J. Clin. Nutr. 1992 ; 56 ; 19 : 28

In ons land tellen we momenteel 11%

van kinderzwaarlijvigheid. Maar vooral een

zwaarlijvige kinderen, m.a.w. kinderen die

verstoord voedingsevenwicht en psycholo-

een pathologisch teveel aan vetmassa verto-

gische stoornissen zijn de belangrijkste

nen. En als we niets ondernemen, bestaat

oorzaken. De behandeling van zwaarlijvig-

het risico dat dit percentage in de komende

heid is uiterst moeilijk en maakt het voor-

jaren nog toeneemt.

werp uit van talrijke onderzoeksstudies.

Dit is des te meer verontrustend als we be-

Ze berust op een juiste evaluatie van het

denken dat de meeste zwaarlijvige kinderen

calorisch regime.

ook zwaarlijvige volwassenen worden, met

Daarom moet men rekening houden met

als gevolg niet alleen zware persoonlijke

de psychologische situatie van het kind en

somatische problemen maar ook proble-

zijn gezin, met zijn voedingsgewoonten,

men op het vlak van volksgezondheid.

met zijn motivaties.

Factoren zoals erfelijkheid en leefmilieu

Regelmatige fysieke oefeningen worden ten

spelen een onmiskenbare rol in de etiologie

zeerste aangeraden.

Documentatie- en Informatiecentrum van de Tiense Suikerraffinaderij

Verantwoordelijke uitgever: J.P. Sandron - Tervurenlaan, 182 - 1150 Brussel

Realisatie:

Tot slot…

Zwaarlijvigheid bij het kind

Recommend Documents