04/02/15
‘Zorg-ethische reflectie in de presente praktijk van ouderenzorg Vrijdag 23 januari 2015 Brugge Trees Coucke
Zorg Ethische reflectie in presente zorg ´ Goede Zorg ´ Ethisch en zorg-ethisch ´ Reflectie ´ Presentie ´ Uitdagingen in ouderenzorg ´ Praktijk van elke dag
1
04/02/15
Zorg Wat is ‘goede’ zorg en wie bepaalt dat? Empirische studie in zes Europese landen* Wat betekent waardigheid in zorg voor U? Mate van gevoeligheid van zorgverleners voor kwetsbaarheid is bepalend voor ‘goede zorg’ ´ Goede zorg is deze die de waardigheid van ouderen ondersteunt ´ Wordt dagelijks in ‘gewone zaken ervaren: beleefde bejegening, respect voor privacy, het zich niet gereduceerd weten tot een ‘probleem’, het nog zelf kunnen kiezen ´ ´ ´ ´
* Woolhead G, Tadd W, Boix-Ferrer JA, Krajcik S, Schmid-Pfahler B, Spjuth B, Stratton D, Dieppe P. “Tu” or “Vous”? A European Qualitative Study of Dignity and Communication with Older People in Health and Social Care Settings. Patient Educ Couns 2006 ; 61 (3): 363-71.
Ethiek Uitgangspunt
Middel
Doel
Kwetsbaarheid van het menselijk bestaan
Zorg
Waardigheid van de menselijke persoon
Morele perceptie uitgevoerd door reflective practitioner Cf. C. GASTMANS
2
04/02/15
Goede Zorg ´ Wat is ‘goede’ zorg? Antwoord uit de praktijk * ´ Confrontatie met de tragiek van het leven ´ Probleemgeoriënteerde methoden ´ Houdingsgeoriënteerde methoden ´ Narratieven en exposure
*Manschot, H., Van Dartel, H. In gesprek over goede zorg. Overleg methoden voor ethiek in de praktijk. 2009 Boom Amsterdam .
Ethisch en zorg-ethisch ´ Van ethiek naar ethiek van de dagelijkse dingen ´ Van verontwaardiging naar reflectie ´ Van ethiek naar zorgethiek = recente ontwikkeling = anders dan de principes van bio-ethiek (welzijn, niet-schaden, autonomie, rechtvaardigheid), gebaseerd op ‘extern’ raamwerk toegepast op praktijk = verankerd in de morele praktijk met een analyse van moreel gedrag, binnen specifieke zorgrelaties = kenmerkend is contextuele en relationele gevoeligheid = een ethisch probleem is een probleem van relaties waarbij deze onder druk komen te staan
3
04/02/15
Ethisch en zorg-ethisch = De contextuele en relationele focus van zorgethiek = Zorgethiek is nauw verbonden met echte zorgpraktijken en gaat op zoek naar welke verantwoordelijkheden er allemaal in bepaalde ethische dilemma’s spelen, hoe mensen erin betrokken zijn en hoe emoties erin spelen
Reflectie ´ Zorgethiek is iets waarover ‘nagedacht’ wordt en dat ‘geleerd’ moet worden ´ De houding van betrokkenheid op de kwetsbaarheid van de ander moet worden verworven en vervolgens gecultiveerd, en zorgverleners kunnen, door ‘oefening’ leren om hun zorgverlenende handelen op deze houding af te stemmen* ´ Wat men leert zien, leert erkennen is net die kwetsbaarheid van de andere
*Vanlaere L, Gastmans C. Ethics in Nursing Education: Learning to Reflect on Care Practices. Nurs Ethics 2007; 14 (6): 758-66
4
04/02/15
Ethische reflectie Zorg > ‘de dingen goed doen’ + Zorg = ‘de goede dingen doen’ om ‘de goede reden’ ⇒ Daartoe is er nood aan ‘ethische reflectie’ (Verkerk 2004) ……
een constant nadenken over wat er gebeurt, in deze context, bij deze persoon, alleen, in team, in de organisatie
Presentie ´ Een theorie van de Presentie. A. Baart 2001 ´ De kern: relatie met de zorgontvanger, niet met jezelf bezig zijn, maar met de ander ´ De valkuil: voorspellen, aannemen, voor waarheid houden omdat het steeds zo was ´ Resultaat: zorgontvangers voelen zich werkelijk geholpen: ze worden niet verlaten, ook al zijn er geen oplossingen voor de problemen Verpleegkunde en presentie. Baart & Grypdonck, 2008, Lemma, Den Haag
5
04/02/15
Presentie Uitgangspunt in de presentie: ⇒ RELATIE met de zorgontvanger ⇒ Niet: de professionele voorschriften, want er mag geen lijden aan het lijden van de zorgontvanger toegevoegd worden door het handelen van de zorgverlener… ⇒ Wat kan ik voor je doen … én wie mag ik daarbij voor je zijn (of omgekeerd)? (er staat geen moeten in)
Presentiebeoefening Presentie is een praktijk waarbij de zorggever zich aandachtig en toegewijd op de ander betrekt, zo leert zien wat er bij die ander op het spel staat -van verlangens tot angst- en die in aansluiting dáárbij gaat begrijpen wat er in de desbetreffende situatie gedaan zou kunnen worden en wie hij/zij daarbij voor de ander kan zijn. Wat gedaan kan worden, wordt dan ook gedaan. Een manier van doen, die slechts verwezenlijkt kan worden met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en liefdevolle trouw.
6
04/02/15
Voorwaarde = exposure Zich blootstellen aan de werkelijkheid om van ʻ‘binnenuitʼ’ alles te leren kennen. = langdurige, maar gedisciplineerde onderdompeling in de leefwereld van degenen voor wie men er wenst te zijn.
Uitdagingen in ouderenzorg ´ Routine zien er en uit stappen ´ Participatie (zonder besparing) ´ Echte betrokkenheid ´ Stresslijnen wegwerken ´ Kwaliteit op een ander manier meten (essay Baart) ´ In samenwerking met opleidingen
7
04/02/15
Kwaliteit anders meten ´ Essay van Baart: "Het cultiveren van kwaliteitsbewustzijn – Leren anders te kijken, te duiden en te doen. Een onderzoek naar de werking van leermiddelen”* ´ Wie zich aan de regels houdt, zit gebeiteld. ´ Vrijelijk waarnemen hoe iemand er nú aan toe is ´ Van verantwoorde zorg naar afgestemde zorg ´ Narratief en fenomenologisch meten van zorg ´ Het ontwikkelen van een kwaliteitsbewustzijn ´
* www.presentie.nl
Quality awareness ´ [waarnemen] de zorgverlener steeds scherp en vrijelijk in de zorgsituatie laten waarnemen; ´ [begrijpen en beoordelen] de zorgverlener verstaat en waardeert adequaat wat hij of zij waarneemt; ´ [doen] de zorggever kan een afgestemde, praktische respons geven die aansluit bij de betekenis en waarde van wat hij of zij waarneemt; ´ [verantwoorden] en desgevraagd kan hij/zij verwoorden en uitleggen wat er goed is aan wat hij of zij zo doet in de zorg voor een ander.
8
04/02/15
Reflectie in de praktijk ´ Exposure ´ Reflectie ´ Ethische reflectie ´ Intervisie en supervisie ´ Eigenaarschap ´ Zorgverhalen beluisteren (zie Nursing 2015) ´ Ik zie, ik zie wat jij niet (meer) ziet
Exposure Onderdompeling in de leefwereld voor wie men er wenst te zijn. ´ sTimul inleefervaringen (www.sTimul.be) ´ Exposure, reflectie en ethische reflectie
9
04/02/15
Enkele leermiddelen
Exposure ´ Het ‘zorg ethisch lab sTimul’ ´ Opgericht met het doel vormen van ervaringsleren te organiseren voor wie in de zorg staat (en in opleiding) ´ Door de ervaringen en de perspectiefwissel gaat men nadenken over de eigen werkervaring ´ Effect op inleving met nadruk op reflectie ´ Geroutineerde zorgverleners nemen gedurende twee dagen en een nacht het profiel aan van zorgafhankelijke mensen - Studenten nemen de rol van zorgverlener ´ Geleide reflectie in de namiddag van de 2de dag met terugkommoment een aantal weken later
10
04/02/15
Intervisie en supervisie ´ Teams in het werkveld ´ Basis zijn eigen ervaringen met ethische dilemma’s ´ Doel is anders nadenken en uit de routine komen ´ Analyse van het probleem volgens een methodiek = wat zijn de feiten, wat is het dilemma? (achtergrond, narratieven, wie is deze persoon, uniciteit, visie op leven, geschiedenis, …) = gevolgen van de keuze voor alle betrokkenen = wat zijn onderliggende waarden en wat is eventueel een volgorde? = wat is wenselijk en wat is het best mogelijke? Wat is het minst kwaad en het meest haalbare.?
Intervisie en supervisie ´ Aandachtigheid om te luisteren en te zien ´ Verantwoordelijkheid: is het wel die van mij? ´ Deskundigheid en creativiteit ´ Responsiviteit en begrenzing ´ Resultaat is eigenaarschap
11
04/02/15
Zorgverhalen beluisteren ´ Leren luisteren naar het niet alledaagse ´ Leren delen van de dingen ‘die er toe doen’ ´ Creatief zoeken en terugkoppelen ´ Niet zoeken naar perfectie maar mislukking benoemen (ook aan cliënt)
Ik zie, ik zie wat jij niet (meer) ziet ´ Project in WZC ´ Meelopen met zorgverleners (op basis van vertrouwen) ´ Onmiddellijke vraagstelling (wat denk je dat ik gezien heb?) ´ Terugkoppeling in het team ´ Stille aanwezigheid in dagzaal, op afdeling, … ´ Terugkoppeling in team ´ Afkijken van zorg met reflectie
12
04/02/15
Tenslotte ´ Noodzaak van ethische reflectie op de werkvloer ´ Constante aandacht voor het hier en nu, contextueel begrijpen van de ander ´ Cultiveren van een ‘andere’ verantwoordingsmethodiek die mensen zelf in staat stelt te verantwoorden ´ In samenwerking met onderwijs ´ Zonder het verlies van kwaliteitscontrole in de zin van … ´ Gebruik van lerende organisaties met visie op kwaliteit ´ In dialoog gaan met inspectie
Wat heb je nodig? ´ Trekkers – een kleine groep die leerprocessen inricht, stimuleert, die volgt en bijstelt ´ Ruimte – Mogelijkheden scheppen voor de inzet van leermiddelen, hetgeen betekent dat andere zaken moeten wijken (stapelen roept op de werkvloer grote weerzin op : ‘weer wat nieuws erbij’). ´ Klimaat – Een klimaat scheppen waarin daadwerkelijk geleerd mag worden, dat wil zeggen, dat er ook fouten gemaakt mogen worden en dat erover gesproken mag worden. ´ Samenhang – Coherent beleid voeren. Als men experimenteert met andere verhoudingen, dan is het contraproductief als de instelling tegelijk klassieke kwaliteitsbewaking gebruikt, gevestigde posities beschermt en handhaaft of werk op basis van vertrouwen de kop indrukt.
13
04/02/15
Wat heb je nodig? ´ Doorwerking – Zorgverleners ruimte en ondersteuning geven om gevolg te geven aan wat een leermiddel oproept aan ideeën om zorg tot betere zorg te maken (als na reflectie alles toch bij het oude moet blijven en niets mag veranderen, is het hele kwaliteitsbewustzijn overbodig). ´ Wasdom – Ontwikkeling en onderzoek hand in hand laten gaan. Zo wordt het leermiddel passend gemaakt voor de organisatie en bevordert het reflectie over waar je met elkaar op uit bent. ´ Dit alles met BREEDTE: ´ De breedte van het leren zelf: leren door instructie, door afkijken, door mogen uitvinden, door overleggen, door ervaring, door fouten te maken …
Van harte dank www.sTimul.be www.presentie.nl
14
