–
zo
o eb
m
en
– der – zon
te aarde
–
. en – od lang do r e r v nd de on reeuwe z h – c loos s
remonstrants maandblad jaargang 23 nr. 6 juni 2012
aa
am
ng rd
lo
en
te
en –
–
dat
da
e–
naa
lich
da
t
Bomen AdRem neemt u mee
os
endaltijd
r de
uw hree – sc
te h
oge
oo
gg
ew
t end verlange – euw lich ven schre aar n le s – –n r ee loo en naa amte ng a ro er ht sch lic in
n
rde e aa
omhoo
g gew
t danaa – n ronge
lic
d ven an uit d n le . e a e t van r s d a t h a o – –n el geric do t– e hem de ak aarde zonder g r a o a h n er – r a jd te d – ond e a en l i z t d al rb n om de id – zoo ge – n e b e o d z an en naar de h – omen – aarh sta de takk oos . De b waarheid – – l d dood. e w n o – t e o rd zonder zonder en ang kt een am l e – r a a r d n e e a e n v a h v a e r n sc ven – zo gewrongen – snchreeuwend r een l lad – n aa g ai ar een le e – naa onder b n o – – n d e o s d o r r h a – lo a De bomen –arzhe a te id – zonder ter is er a t de aarde om schaam naar een wa ond at lich vanui de bomen – in d z – t De bomen – zonder blad – naakt – staan id lich De bomen – zonder blad – naakt – staan de bomen – rhe ar a in schaamteloos – schreeuwend verlang a a en – nde De bomen – zonder blad en w – naakt – staan de bomen – takken nnaaaar e naar een waarheid – in schaamte r de hoge – ijd te hoge hemel gerich loos – s zonder aarde – t van De bo alt chree de takken naar de hoge naar men – uit u – altijd te de aa w e e e z n n o d ho rde om ge n l ve e d rlangen – De bomen – zonder b ven er b hoog lad – naakt – l de a takke n naar de hoge d– – zo d – d at gewrong v naak t a – al sta tijd te hoge t lic an nd lic en – h a em h el ui n er gericht. v ter hte na t de is – anuit do r i d s– e aard od bo naa naar een eo . waarheid – m r een m De – zonder aard en z o waarheid n d er ho aa e rd – de tak e – na bo n – a og k a a e r r n om e m e n e i e n a n n a schaa r de h leven en ge h o m – g t e e o – a loos – zon – wr og ltijd t schr zo on e hog der eeuw ge nd ge e h do end wr er o n verla em d. on bla – n g e e n g l d va na –d zon ge en –n e nu ar r d tak ich er d – aa it lic k o t kt na e . o ht de nn d. ar – aa a e a s e rd rd taa n eh e o nd waarh og m e e id – e– bo ho zon me og alt d e n r ijd aard ge – a l wr e– te in tij ho dt sch on zo naa ge e a g am nd r e ho en da en ge tel e tl – r h l oo ich na em s– doo even ter ar zond el d – . i lic ge s sch er do na ric ht o ar d r . e ht eu een . we lev nd en ha
rla
h om en e rd . kk ta aa od de do de it er nu ond z
g
sc
g ter ad – ewro is – naa nge kt – n – zonder aarde – staa naa n d r lic h e bo t m en –
hoo
in
ve er
va
er bl
ge
nd –
ht
ar steaen l an eve de n – bo m
ric
om
t–
en
na
ge
de ho ak
m
– na
bo
zond
te –
el
aar ad
de
de
m
de ijd n
aar
he
en –
alt bl
nd
uit loos
we
der
eu
e–
aa
re
bom amte er
ch –s
zon nd
en
hog zo
ng
van
rla
scha –
st
ve
de en
haam
m
in sc
bo h
leve
a de
m he
el
sta
ge
an
h ric
d
a
e rd
t.
o eb
de
va
nu
me
n
it
a de
s – in
naar buiten
k ta
ard
cha
e
a
ke
o
n
a na
lo mte
rd
oo mh
os –
o eh
sc
ge
na
g ge
ng wro
eu hre
e ar
en
wen
–
d
em
en
el
–
a wa
r naa
g
lan ver
ic er
rh
e
id
lich
ht
gen
.
n–
t li
–
t
–
zo
van de redactie
Bomen De zomer komt eraan. AdRem neemt u mee naar buiten. Het bos in. Eén van onze gidsen is Michiel Moerdijk, lid van de remonstrantse gemeente Oosterbeek. Samen met andere fotografen gaf hij invulling aan een expositie in de Oosterbeekse kerk over bomen. De foto’s zijn ook uitgegeven in een boekje, toepasselijk ‘Boom’ geheten. Een aantal van zijn foto’s mochten wij opnemen in dit nummer. Destijds hield de Oosterbeekse predikant een bijpassende ‘bomenpreek’. U vindt hem in dit nummer in ingekorte vorm, als overweging. De gemeente Hoorn correspondeert met een oecumenische basisgroep in het westen van Brazilië, die aan een klein stukje herbebossing doet als profetisch gebaar tegenover de onvoorstelbare ontbossing van hun gebied, het Amazonewoud. De Remonstrantse Broederschap heeft met de Taakgroep Duurzame Ontwikkeling mensen in huis die meer over deze materie kunnen zeggen. Thijs Heering beschrijft wat er inmiddels, gelukkig, wereldwijd aan de bescherming van bossen gedaan wordt. De redactie hield een inventarisatie van bijzondere bossen en bosprojecten, zoals geboortebossen, het Bulderbos, oerbossen en... de hof van Getsemane, met volgens het
verhaal olijfbomen van 2000 jaar oud. Tevens verdiepten wij ons in de met bomen en bossen verbonden religieuze gevoelens; de verering van heilige eiken is bekend uit de voorchristelijke geschiedenis van Europa, maar misschien is bomenverering wel iets van alle tijden. Onze vaste gastauteur pater Dries van den Akker s.j., kenner van de christelijke iconografie, schrijft over de boom van Jesse, een in de kunstgeschiedenis zeer populaire verbeelding van de stamboom van Jezus. Een andere bekende bijbelse boom – u komt hem ook tegen in de overweging – is de levensboom uit het Paradijs. Het motief van de levensboom is verwerkt in de film Tree of Life van Terrence Malick, die u in dit nummer besproken vindt.
•
Bert Dicou Hoofdredacteur Michiel Moerdijk e.a, Boom, 2e oplage, juli 2011 ISBN: 978-70-79635-05-4 Het juli/augustusnummer van AdRem verschijnt op 13 juli.
in dit nummer onder meer: 3 Korte berichten
14 Film ‘The Tree of Life’
4 Bossen en wouden
15 ’t Rentmeestertje
6 Overweging
16 De boom van Jesse
8 Machtig groot(s) of juist niet?
18 Ontbossing en herbebossing
10 Bijzondere bossen
in het Amazonegebied
12 Miniatuur
20 Het gezicht van...
colofon Redactie: Sigrid Coenradie, Bert Dicou (hoofdredacteur), Martijn Junte, Michel Peters (eindredacteur) en Lilian Roos. Redactieadres: AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970,
[email protected] Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties):
[email protected], of via bovenstaand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro per jaar voor niet-remonstranten. Advertentiewerving: Eric Zinger, 026 3333181,
[email protected], tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Ontwerp: Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie.
korte berichten
Mei Li Vos gaat voor in Vrijburg Op zondag 24 juni verzorgt Mei Li Vos de overdenking tijdens de kerkdienst in Vrijburg. De dienst staat onder leiding van Joost Röselaers. Mei Li Vos is de oprichtster van het ‘Alternatief voor Vakbond’. Tussen 2007 en 2010 zat zij in de Tweede Kamer voor GroenLinks. Onlangs schreef Mei Li Vos het boek ‘politiek voor de leek’. Deze dienst maakt deel uit van een serie kerkdiensten waarin politici de overdenking verzorgen. Eerdere sprekers waren onder anderen Frits Bolkestein en Tofik Dibi.
Welke projecten en goede doelen verdienen onze financiële steun? Bij de ondersteuning van binnenlandse projecten maakt de Taakgroep Binnenlands Diaconaat onderscheid tussen speerpunt-projecten met een looptijd van meerdere jaren en jaarlijks wisselende doelen, waarover een- of tweemaal per jaar beslissingen genomen worden. Weet u een goed doel of een project dat wel een steuntje in de rug kan gebruiken? Dan kunt u terecht op onze pagina met de aanvraagprocedure op www.remonstrantengeven.nl. U kunt ook contact opnemen met Joost Röselaers, voorzitter van de taakgroep (06-55776713, jhroselaers@orange. nl). Aanvragen graag voor 1 juli a.s.!
Werkweek Hoorneboeg – de 35e keer! Al vele jaren komen vrijwilligers op de Hoorneboeg een week lang onderhoud plegen op het landgoed. Zij werken dan aan wegen, paden, gebouwen en bos. Dat dit door vrijwilligers gebeurt is pure noodzaak uit kostenoogpunt. Voor vrijwilligers is het de goedkoopste vakantieweek van het jaar! Maar belangrijker nog, deze groep heeft een ongelooflijk gezellige week met elkaar. Heeft u wel eens takken gesnoeid in het bos, deze in een takkensnipperaar geduwd, terwijl je filosofeert over zin en onzin des levens? Echt dat is een enorme ervaring! Meestal zijn wij met ongeveer dertig mensen, maar meer mensen zijn welkom. Kom ook meehelpen! De werkweek loopt van 23 juli 11.00 uur tot 28 juli 17.00 uur. Kosten: 7 euro per dag of 39 euro voor de gehele week (u kunt dus korter dan één week blijven) en dat is inclusief kost en inwoning! Opgave en nadere informatie bij Anton Bussemaker tel.: 0251-311265 of per email:
[email protected]
MANNEN retraite 26 oktober t | m 28 oktober Hoe houd ik mijn rug recht als gelovige? Wie ben ik als er geen vrije wil blijkt te bestaan? Is het nog wel van deze tijd om te geloven dat er naast de reële werkelijkheid iets overstijgends bestaat? Als je weet hoe het brein in elkaar zit, kun je dan nog wel spreken over ziel? Het zijn onder meer deze vragen van moderne (al dan niet gelovige) mensen die de aanleiding vormen voor het thema van de mannenretraite dit jaar. Deze vragen komen op diverse manieren aan de orde. In film en tekst, in muziek en meditatie. De deelnemers maken kennis met een model om gedachten te ordenen en wellicht een stap verder te komen bij het beantwoorden van de wezenlijke vragen die zich opdringen als je wilt geloven zonder je denken op te geven.
wanneer
vrijdag 26 oktober 18.00 uur t/m zondag 28 oktober 14.30 uur VanVan vrijdag 26 oktober 18.00 uur tot 28 oktober 14.30 uur waar wordt weer de jaarlijkse mannenretraite gehouden op de Conferentiecentrum Hoorneboeg, Hilversum Hoorneboeg in Hilversum. Thema dit jaar is ‘De Verlichthema Verlichting voorbij over geloven zonder je verstand te verloochenen. tingDe voorbij. Over geloven zonder je verstand te verloobegeleiding Ard Verkerke (zanger) en ds Henk van den Berg chenen’. Begeleiding door ds Henk van den Berg en Ard kosten 185 euro Hoe houd ik mijn rug recht als gelovige? Wie Verkerke. ben opgave ik als er geen vrije wil blijkt te bestaan? Is het nog wel Vóór 15 september bij het Landelijk Bureau Remonstranten telefoon 030 16 970 van
[email protected], deze tijd om te geloven dat23er naast de reële werkelijkheidzie ook iets overstijgends bestaat? Als je weet hoe het brein www.remonstranten.org in elkaar zit, kun je dan nog wel spreken over ziel? Deze vragen worden doordacht in film en tekst, in muziek en retraite hoorneboeg meditatie. Kosten 185 euro. Opgave vóór 15 september bij het Landelijk Bureau Remonstranten,
[email protected], telefoon 030 23 16 970. Zie ook www.remonstranten.org. Mannenretraite 26-28 okt.poster A3.indd 1
retraite
16-05-12 16:43
hoorneboeg
Expositie op de Hoorneboeg in Hilversum De deelnemers van de ‘Creatieve Midweek’, die jaarlijks plaats vindt op de Hoorneboeg, organiseren op die plek een expositie met werken die de afgelopen 20 jaar geschilderd zijn tijdens deze creatieve weken. Het thema is ‘Creativiteit op de Hoorneboeg’. De expositie laat werken zien van de Hoorneboeg en van zijn omgeving. Deze werken zijn te bekijken van 31 juli t/m 2 augustus 2012 van 10 tot 12 uur en van 14 tot 17 uur. Adres: Hoorneboeg 5, 1213 RE Hilversum. Locatie: Stalheim en De Schuur. Toegang gratis.
Foto van Michiel Moerdijk: Lods bloeiende vruchtbomen
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 3
thema bomen
Bossen en E r w a s een s. . . Er ware n ooit...
Foto’s: Michiel Moerdijk
Het is toch niet dénkbaar, dat wij (of ons nageslacht) zo schrijven of vertellen over een wezenlijk deel van de schepping c.q. de evolutie ? En toch was West-Europa ooit bedekt met uitgestrekte oerbossen. Waar die gebleven zijn ? Opgegaan in brandhout en de bouw van huizen en schepen. Daaraan hebben we een groot deel van onze ontwikkeling en voorspoed te danken, een ontwikkeling die we eigenlijk niet gunnen aan nu nog dicht beboste landen als Brazilië, Indonesië en Congo. Geheel ten onrechte natuurlijk, maar het hemd is nader dan de rok. Bossen zijn een fantástisch natuurverschijnsel! Waar halen we het hout vandaan, waar schrijven en drukken we op, en waar zouden we ons dan kunnen verdiepen in het wonder van een paradijselijk domein dat woonplaats en leefruimte biedt aan talloze wezens en organismen? Eeuwenlang, nee, millennialang zijn bossen een inspiratiebron geweest voor mensen die (terecht) meenden dat het leven letterlijk afhing van de geesten die er woonden en de (groei)processen die daar plaats vonden. We weten nu ook dat de toekomst van de aarde in velerlei opzichten afhangt van wat wij mensen doen of niet doen met de rijkdom, die er nog te vinden is.
Ontbossing Ineens (sinds de tachtiger jaren) is daar de onrust over de in snel tempo verdwijnende bossen: in de tropen met een snelheid van 1 voetbalveld per minuut (dat is ongeveer 11 miljoen hectare per jaar). In het Amazonegebied wordt soja geplant en veeteelt bedreven nadat het bos gekapt en daarna verbrand is. In Afrika kunnen de vrouwen (de mannen laten het zware ‘huishoudelijke’ werk graag over aan de vrouwen) niet meer het brandhout vinden om eten te koken. In Azië neemt de illegale commerciële houtkap (en daarmee het niet-duurzame bosbeheer) dramatische vormen aan. De wereldgemeenschap wordt wakker en er is één man die beseft dat er iets gebeuren moet: die man is John Spears, bosbouwer, werkzaam bij de Wereldbank. De woorden ‘duurzaam bosbeheer’ gaan een nieuw leven leiden, sustainable 4 adrem remonstrants maandblad
forestry staat centraal in de discussies en planning. Dat wil zeggen: bosbouw gaat veel meer betekenen dan alleen aanplant en houtwinning en er is wezenlijke aandacht voor de mensen die in en van het bos leven. Té lang zijn inheemse volkeren en stammen terzijde geschoven als het ging om bosgebruik. Dat gaat veranderen.
Internationale actie De FAO (Landbouw- en Voedsel Organisatie van de Verenigde Naties) begint een actieprogramma te schrijven, de Wereldbank werkt aan een ‘Call for Action’ en het Amerikaanse World Resources Institute (W.R.I., een belangrijke NGO, oftewel een nietgouvernementele, en dus onafhankelijke organisatie) en het Ontwikkelingsfonds van de VN (UNDP) mobiliseren hun mensen. Financieel gesteund door Canada en Nederland, wordt de ‘Call for Action’ gelanceerd op het wereldbosbouwcongres in Mexico (1985) en met groot enthousiasme begroet. En dan gebeurt er iets unieks: de hele internationale bosbouwsector komt in beweging en alle donorlanden en regionale ontwikkelingsbanken, vele VN- organisaties, nationale en internationale NGO’s, voelen dat dit het moment is om te handelen. Oók de Nederlandse regering, die onmiddelijk vertegenwoordigers van tropische en donorlanden en van de hierboven genoemde organisaties uitnodigt, voor een driedaagse vergadering om het fundament te leggen onder wat van dan af aan het Tropical Forestry Action Plan heet (TFAP). Veertig betrokken deskundigen (die besluiten tweemaal
per jaar bij elkaar te komen om de voortgang te bewaken) komen overeen dat er voortaan gecoördineerd gewerkt gaat worden en dat nationale bosdiensten en donoren samen nationale bosactieplannen zullen opstellen, met de zekerheid dat de donoren de goedgekeurde plannen zullen financieren. Bij de FAO in Rome wordt een coördinerende eenheid gestationeerd (voor een groot deel betaald uit een gezamenlijk donorfonds) die naast coördinatie verantwoordelijk is voor monitoring, informatie en training. Zoals eerder gezegd: het gaat niet meer over de traditionele bosbouw, maar men geeft nu speciale aandacht
duidelijk dat ook landen in de subtropen en zelfs in de gematigde gebieden, goed hulp kunnen gebruiken bij het opzetten van hun nationale bosplannen. Inmiddels leven we in de 21ste eeuw en kunnen we terugkijken op het proces dat 25 jaar geleden gestart is. Er zijn dan drie belangrijke conclusies te trekken: 1) door regeringen en burgers bewust te maken van het grote belang van bossen voor de samenleving – de actieplannen moeten het milieu beschermen, de economie versterken en sociaal aanvaardbaar zijn – is de politieke wil om de nationale bosactieplannen te financieren en uit te voeren aanzien-
aan allerlei in het verleden veronachtzaamde belangrijke aspecten. Er is bijvoorbeeld in het verleden veel te weinig gedaan om het belang van bosbescherming en bosontwikkeling onder de aandacht van regeringen te brengen, er is onvoldoende politieke wil geweest en dit is het moment om daaraan te werken. Tot ieders verrassing stelt de toenmalige G8 zich vierkant achter de plannen!
lijk toegenomen; 2) 140 van de 200 landen in de wereld hebben inmiddels een nationaal bosactieplan (niet allemaal even succesvol, natuurlijk) met de nadruk op actie. Daarmee is duidelijk dat het oorspronkelijke actieplan voor de tropen zich als een olievlek heeft uitgebreid over alle delen van de wereld; 3) in alle belangrijke internationale fora, wordt de ontwikkeling en bescherming van bossen gezien en genoemd als sleutel tot een stabiel milieu en beteugeling van de klimaatsproblemen, zoals opwarming van de aarde, beschadiging van de ozonlaag, overstromingen en droogtes.
wouden Het Actieplan beschrijft 5 hoofdzaken: • Bosbouw in het landgebruik, d.w.z. rekening houden met andere vormen van landgebruik, zoals landbouw. • Bosbouw voor industriële ontwikkeling, zagerijen, papierfabrieken. • Houtproductie voor rurale huishoudens en energie voorziening. • Bescherming van inheemse bosvolken en conservering van bos-ecosystemen. • Opzetten van trainings- en informatieprogramma’s en het versterken van lokale instituties, ter bevordering van ‘selfhelp’.
Werkt het? En ook al ligt voorlopig het accent van de gezamenlijke aanpak in de tropen, het wordt al gauw
Rentmeesterschap Het beroemd geworden rapport van de Brundtland Commission houdt ons voor dat we onze aarde ‘in goede staat’ moeten doorgeven aan ons nageslacht en dat, als we nu nog niet álle antwoorden weten op de fundamentele vragen en serieuze zorgen, dat we dan dóór moeten gaan tot we die antwoorden wél gevonden hebben. Dat brengt ons terug tot alle functies en diensten die bossen de mensheid verschaffen: bron van voedsel en inkomen, verbetering van met name het lot van de armsten van de wereldbevolking, bijdrage aan de rurale energievoorziening, bescherming tegen erosie van land, de productie van talloze essentiële medicijnen, een genenbank voor vele met uitsterven bedreigde dier- en plantensoorten, en een in principe eeuwige leverancier van een eindeloze rij van onmisbare halfproducten, zoals bouwhout, vezels, pigmenten en harsen voor de aanmaak van eind-producten, zonder welke het leven op aarde voor ons ondenkbaar is. En hoe is de situatie in Nederland? Zoals Staatsbosbeheer schrijft: ‘Bomen en bossen zijn een belangrijk onderdeel van ons dagelijks leven, een oase van rust!’ Dat is onvergelijkbaar met de sociaal-economische rol die bossen in ontwikkelingslanden spelen. Dáár zijn bossen, en zelfs individuele bomen, onderdeel van het overleven. Is er een indringender reden om ontwikkelingssamenwerking met volle kracht te blijven ondersteunen?
•
Thijs Heering Lid van de Taakgroep Duurzame Ontwikkeling jaargang 23 nr. 6 juni 2012 5
overweging
De bomen zonder blad naakt staan de bomen in schaamteloos schreeuwend verlangen de takken naar de hoge altijd te hoge hemel gericht. vanuit de aarde omhoog gewrongen naar licht dat lichter is naar een waarheid zonder aarde naar een leven zonder dood. (gedicht van Willem Haaijman naar aanleiding van de fototentoonstelling BOMEN in de Remonstrantse kerk te Oosterbeek (mei-juni 2011)
6 adrem remonstrants maandblad
Twee bomen Het gedicht van Haaijman spreekt van verlangen. Verlangen naar een hemel zonder aarde, verlangen naar leven zonder dood. Verlangen kortom naar een paradijselijke situatie. Als we naar het paradijsverhaal kijken, blijkt het om twee bomen te gaan. Het paradijs – de tuin van God waar mensen mogen wonen – staat vol met bomen. Twee worden er speciaal genoemd: de levensboom en de boom van kennis van goed en kwaad. Bij die bomen moet even iets verteld worden, want wij hebben niet automatisch de bijgedachten en herinneringen bij die bomen als de eerste lezers van Genesis. De levensboom is in de oude mythen van de volken om Israel heen telkens een boom, waar alleen de goden van mogen eten. Zo krijgen die hun ‘eeuwige jeugd’. Als in Gen. 2, 9 de beide bomen geïntroduceerd worden, de levensboom het eerst, komt voor lezers van toen meteen de associatie boven: dit zijn godenbomen, waar alleen goden van eten mogen. Ja, logisch ook in die tuin, nietwaar, de woonplaats van God. Maar, verrassend, die levensboom die in andere verhalen voor de goden is, wordt in Genesis niet verboden. En dat typeert deze God: het is geen jaloerse en egoïstische God, die zijn leven voor zich houden wil. Hij is er juist op uit om zijn leven met mensen te delen, voor altijd. Als het samenleven goed is, dan moet het ook eeuwig duren. Maar, dan moet het wel een samenleven van God en mensen zijn, ieder met eigen verdiensten, op zijn of haar eigen plaats, in samenspraak. En precies daarom gaat het bij die boom van kennis van goed en kwaad. Dat is, wat anders gezegd, de boom van zelf uitmaken wat goed en kwaad is. En juist van die boom zegt God: die boom is alleen voor mij, dat is een godenboom. Als mensen los van Mij oordelen over leven en dood, en voor God gaan spelen, gaat het mis. Dat wil misschien ook zeggen: veroordeel elkaar toch niet. We hebben allemaal onze kwetsuren. Spreek niet zo snel een oordeel uit. Bruce Almighty Een erg Amerikaanse, maar wel hilarische film over het zijn-als-God is Bruce Almighty. De hoofdpersoon, de tv-verslaggever Bruce Nolan vindt dat de wereld hem onheus behandelt. Na een pechdag vaart Bruce uit tegen God die er in zijn ogen niets van bakt, waarop God hem prompt een week voor God laat spelen, wat natuurlijk hopeloos in de soep loopt. Maar in de werkelijkheid gebeurt het ook, en dan is het minder grappig. We gebruiken bestrijdingsmiddelen, met onbedoelde bijwerkingen. We gebruiken kernenergie, zonder dat we de gevolgen op lange termijn kunnen overzien. Soms voelen we ons als Bruce, ondanks onze beste bedoelingen.
Op het niveau van het verhaal zien we precies wat er gebeurt als Adam en Eva zelf oordelen. Inderdaad: hun ogen gaan open, zij oordelen zelf, en zien dat ze naakt zijn: want de één beoordeelt de ander, en ze hebben elkaar heel wat te verwijten: die vrouw heeft mij gegeven... die man heeft mij niet weerhouden... en de derde krijgt de schuld, ‘de slang die zei…’. Schaamte en schuld doen hun intrede. Was dit nu ‘als God zijn’? Nou, dat viel dan vies tegen. De slang had gezegd: je zult als God worden, komma, kennende goed en kwaad. Maar ook dat was een halve waarheid, want God zegt straks alleen maar: voor wat betreft het kennen van goed en kwaad is de mens als één van ons geworden. Ja, maar verder niet. En dat blijkt ook wel. Al gaan ze niet gelijk dood; het sterven is al wel begonnen, want de goede relatie lijdt eronder.
Verlangen naar het paradijs Wat kunnen we dan verlangen naar het paradijs, terugverlangen naar de onschuld, naar de onbevangenheid! Wat kun je soms verlangen naar een ander die je begrijpt, naar een intimiteit zonder gedoe, naar een vrede die meer is dan een wapenstilstand, naar een geborgenheid die blijvend is. Jezus had het voortdurend over het paradijs, over het Koninkrijk van God Hij zegt het zelfs tegen de goede moordenaar aan het kruis: ‘Vandaag nog zult ge met mij zijn in het paradijs’. Ik stel me het paradijs voor als een ideale bestemming. Een plaats waar we mogen zijn wie we zijn, met onze kwaliteiten, onze talenten en onze beperkingen. Een plaats waar we niet veroordeeld worden. Waar we ons thuis voelen. Het woord paradijs verwijst terug naar de situatie van de schepping, waarin alles goed was. Maar het wijst ook vooruit. Immers, àls we elkaar niet veroordelen, en telkens nieuwe kansen geven, wordt de wereld vanzelf een ‘paradijs op aarde’.
Vrijheid en verantwoordelijkheid Want de mens, die de tuin uitgezet wordt, heeft kennis van het verschil tussen goed en kwaad. Dat is de verantwoordelijkheid die de mens in Genesis 3 krijgt. De naïviteit maakt alleen plaats voor schuldbesef en schaamte, maar ook voor vrijheid en verantwoordelijkheid. We zijn in onze tuin aangesteld om die leefbaar maken. We zijn daartoe uitgerust, omdat we naar Gods beeld en gelijkenis geschapen zijn. We worden uit het paradijs gezet en krijgen daarmee de hele aarde als leefgebied, als werkterrein. Misschien juist omdat we nu kunnen kiezen tussen goed en kwaad? Daarmee zijn we immers mede-verantwoordelijk, van schepsels medescheppers geworden?
Foto: Michiel Moerdijk
En wat doen we vervolgens met ons bijna-als-god zijn? Met onze mede-verantwoordelijkheid? Hoe gaan we om met vluchtelingen, veroordeelden, armen en zieken, kinderen en ouderen, die van ons afhankelijk zijn? Hoe wenden we onze technologische kennis aan? Hoe gaan we om met de bomen, de longen van de aarde? Genesis is een van de laatste bijbelboeken die geschreven zijn. Het is dan ook geen geschiedenis die beschreven wordt. Het gaat om de relatie tussen God en mensen, over de inrichting van een huis. Het gaat niet alleen over een begin, maar ook over een beginsel. De mens mag in beginsel kiezen, zoals ook Deuteronomium ons voorhoudt: kiezen tussen kwaad en goed, tussen heersen en dienen, tussen dood en leven.
De levensboom Krant en journaal schotelen ons echter doorgaans geen paradijselijke situatie voor. Is er hoop? We vormen een geloofsgemeenschap, natuurlijk is er hoop. Daarvoor keren we terug naar die andere boom uit het verhaal. De levensboom is niet taboe! Sterker nog, God formuleert het positief: van álle bomen mag je eten, behalve die van de kennis van goed en kwaad. Een ruim en hartelijk aanbod! Het beeld van de levensboom wordt dan ook gebruikt voor de Tora, die de mensen de weg wijst en leven schenkt. Misschien is dat het uiteindelijke criterium voor alles, het antwoord op de vraag of iets naar God leidt of niet: geeft het leven? Dan ja! De symboliek van de boomgaard, houdt ook in: vruchtbaar, vreugdevol, vredestichtend. Het kruis wordt ook wel de levensboom genoemd. Jezus stond in voor al die mensen die veroordeeld worden en die geoordeeld hebben. Opmerkelijk: hij wordt het paradijs juist binnengelaten. En dat heeft – om zo te zeggen – de deur opengezet.
•
Sigrid Coenradie Predikant in remonstrantse gemeente Oosterbeek
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 7
thema bomen
Machtig ‘Bomen zijn alles behalve statisch: het zijn hun altijd veranderde levensvormen die bepalen hoe mensen, het licht, schaduw, wind en de seizoenen ervaren’, zo luidt de visie van Raw Color en studio Maarten Kolk & Guus Kusters. Zij vertalen deze gedachte in kunstwerken die illusies van bomen zijn, gemaakt van verschillende, niet natuurlijke materialen. Deze objecten represente ren het leven in al zijn dynamiek en de transformatie van bomen. Hun werk is onderdeel van een project van “Make a Forest” op http://www.makeaforest.org/ videos/ en te zien in de Hortus Amsterdam.
Als een kronkelige lange sliert liggen de wortels onder het aardoppervlak, ze zijn de bron van het leven. De wortels, niet zichtbaar voor het blote oog, maar wel de stabiele factor, zijn verbonden aan de stam. De stam bekleedt met bast en schors en daaraan een of meerdere uitstekende takken. Al dan niet verrijkt met bloemen, vruchten, zaden of bladeren, die zorgen voor een prachtig aangezicht. Al sinds het bestaan van de mens heeft de boom een belangrijke plaats ingenomen in het menselijk leven. In veel religies wordt de boom gezien als de woonplaats van geesten en de verstrengeling met de goddelijke macht. De boom wortelt in het onderaardse en reikt tot in de hemel. Veelal bekend zijn de boom des levens en de boom van de kennis van goed en kwaad in het leven van Adam en Eva uit Genesis. In het Noorse scheppingsverhaal wordt gesproken over de Yggdrasil, een machtige en gigantische es die het heiligste van het heiligste is. Takken die ook reiken tot in de hemel en wortels die zich tot in alle rijken uitstrekken in de Noorse traditie. De mens wordt uit hout gesneden, ‘Adam’ heet Ask (essenhout) en ‘Eva’ krijgt de naam Embla (iepenhout). De Germaanse mythologie vertelt over dezelfde geboorte van onze stamouders.
Heidense bomen De boomcultus van de ‘heidenen’ paste niet in het christendom. En dus was het belangrijk dat bij de bekering van heidenen tot christen de boomverering zo snel mogelijk werd afgeschaft. Ook de heilige bossen moesten met de grond gelijk worden gemaakt. 8 adrem remonstrants maandblad
Het uitbannen van deze afgoderij werd in 452 van hogerhand bepaald door besluiten van het Concilie van Arles. In 724 gaf Bonifatius het bevel om de Eik van Geismar, die aan de god Donar was gewijd, om te hakken. Op de plek van de omgehakte bomen werden van het omgehakte hout kerkjes of kapelletjes gebouwd. Karel de Grote trad in de voetsporen van Bonifatius. In 772 liet hij in zijn strijd tegen de Saksen het heiligdom de Irminsul, een gigantische boomstam waarop volgens de Saksen het hemelgewelf steunde, verwoesten. Onvernietigbare heilige bronnen werden christelijke doopputten. Later volgde het christendom echter een andere strategie: de heilige bomen bleven overeind staan en ze werden gekerstend door ze aan een heilige of aan Maria te wijden. Dat was eigenlijk wel zo gemakkelijk. Toch lukte het niet helemaal om de boomcultus uit het leven van de bekeerling te bannen. Ook de Franse heilige Bernhardus van Clairvaux (1090-1153) gaf aan dat er in bossen meer te vinden was dan in boeken; van bomen en stenen zou je dingen leren die geen mens je kan vertellen. Sommige heiligen, monniken en mystici hadden juist een bijzondere band met bomen. Om dichter bij God te komen was letterlijk leven in een boom bij hen niet vreemd. In Bretagne was een eikenbos waar moeilijk een doorkomen aan was. Aan de gekerstende heremieten, die ook nog aanhanger van de Keltische mythologie bleven, werden daar schuilplaatsen geboden. Om maar niet te spreken over de geheimzinnige drank op basis van maretak van de druïde Panoramix, die zorgde voor de glorieuze verdedigingen van het Gallische dorpje midden in het Romeinse rijk.
Bomen in de bijbel Enigszins merkwaardig is enerzijds het kappen van heilige bomen en bossen, en anderzijds de vertellingen over en het veelvoudige
groot(s) of juis t niet ?
foto links: Heilige Baobabboom. Modajagi Cycad Nature Reserve. Zuid-Afrika, foto boven: Australië (fotografie: Michiel Moerdijk) foto onder: Yggdrasil
gebruik van bomen (en planten) in de bijbel. We lezen daar over de acacia, amandelboom, appelboom, ceder, cypres, dadelpalm, eik, Johannesbroodboom, Judasboom, Moerbeiboom, olijfboom, plataan, populier, vijgenboom, wilg en de zilverspar. De amandelboom stond bijvoorbeeld model voor de zesarmige kandelaar van de bijbelse tabernakel. Ook wordt in de 13e eeuw gezegd dat de amandel een symbool van onbevlekte ontvangenis is: ‘Christus werd verwekt in Maria, zoals de amandelpit wordt gevormd in de maagdelijke amandel’. Of denk aan de Johannesbroodboom die verwijst naar Johannes de Doper, hoewel niet iedereen vindt dat de boom een correcte naam heeft. In het Engels heet deze boom namelijk de sprinkhaanboom. De Johannesbroodboom speelt ook een rol in het verhaal van de verloren zoon en van rabbi Shimeon Bar-Yochai en zijn zoon. De Judasboom is minder populair. Deze boom schijnt zijn naam te danken te hebben aan de verrader van Christus. Toen Judas tot berouw was gekomen, heeft hij zich verhangen aan de boom, die nu de Judasboom wordt genoemd. Het moment van de zelfdoding was tevens het moment dat de bloemen niet meer wit, maar rood kleurden, uit schaamte. Meest wonderlijk is dan eigenlijk de vermelding van de olijfboom. In het verhaal van Richteren wordt de olijfboom gevraagd om koning over andere bomen te worden. De boom, die van oudsher het symbool van vrede is, geeft echter aan dat deze gemaakt is om olijfolie te produceren en niet om als koning boven andere bomen te staan. Hoewel het geen slechte vraag was. De boom overleeft immers ook in droge gebieden en zou de zondvloed overleefd hebben…
En niet te vergeten de heidense (kerst)boom, die in de adventsperiode in menig christelijk kerkgebouw te vinden is naast de kansel. Deze boom heeft zich opgewerkt tot symbool van het licht. De vorm van de boom, puntig in de top en breder naar onder toe, zou wel eens de heilige drie-eenheid kunnen voorstellen. Het christendom heeft toch wel bomen nodig, want zo wordt er geciteerd ‘God, de Heer, liet uit de grond allerlei soorten bomen groeien, aanlokkelijk om te zien met kostelijke vruchten’. Abraham bidt nog wel bij de Heilige Eik te Mamre tot God.
Iepen Het christendom verbood dan wel om nog langer bomen te vereren, de boom is tot op de dag van vandaag een enorme inspiratiebron. Dit jaar is voor het eerst het Springsnow Festival gehouden in Amsterdam. Om het magische natuurfenomeen van de lentesneeuw te vieren. Met 75.000 iepen is Amsterdam de iepenhoofdstad van Europa. Voor elke tien Amsterdammers staat er een iep in de stad. Check http://www.gisdro.nl/iepen voor die iep bij jou in de straat. De iep is een echte stadsboom. Hij kleurt de grachten transparant groen, geeft de huizen karakter, overleeft de zoute zeewind, het winterse strooizout en is vriend van elke fiets. Een haast heilige boom voor ons met een dubbel gevoel over de wervelende show van miljoenen iepenzaadjes in het voorjaar. Beleef de show op http://vimeo.com/27941935.
•
Lilian Roos Redactie AdRem, gemeentelid Amsterdam Vrijburg
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 9
thema bomen
bijzondere Het Bulderbos,
protestbos tegen de uitbreiding van Schiphol De uitbreiding van Schiphol met een nieuwe start- en landingsbaan, eind jaren ‘90, ging gepaard met een fikse strijd tussen Schiphol enerzijds en de Nederlandse mili eubeweging anderzijds. Om de bouw van de Polderbaan, de vijfde baan, te dwarsbomen kwam de milieubeweging in 1994 met een protestbos. De grond waar de nieuwe baan zou komen, werd opgedeeld in piepkleine stukjes die allemaal afzonderlijk werden verkocht aan de te genstanders van Schiphol. Op de stukjes grond werden vervolgens bomen gepland, het zogeheten Bulderbos. Omdat de uitbreiding van Schiphol begin deze eeuw uit eindelijk toch doorgang vond, moesten alle stukjes bos individueel onteigend worden. Inmiddels is de nieuwe baan volop in gebruik en is er van het oorspronkelijke bos vrijwel niets meer over.
Park Hoge Veluwe Het Nationale Park De Hoge Veluwe is het groot ste actief beheerde natuurgebied in particulier bezit in Nederland. Het bestaat uit 5.400 hectare bos, heide, vennen en stuifzand. Er is een grote diversiteit aan planten- en diersoorten en het Park herbergt uiterst zeldzame Rode Lijst-soorten. Het Museonder is het eerste ondergrondse museum ter wereld en is gevestigd in het Bezoekerscen trum. Het Museonder geeft een verrassend beeld van alles wat er onder het aardoppervlak leeft en geleefd heeft. De tentoonstelling neemt je mee, steeds dieper en dieper de bodem in. Uiteindelijk beland je zelfs in het middelpunt van de aarde. Onderweg zijn de meest curieuze dingen te ontdekken: een compleet wortelstelsel van een 135 jaar oude boom, stenen die hun verhaal van herkomst vertellen als je er je hand op legt en er is een waterlaboratorium. Ook liggen er de botten van dieren die al duizenden jaren zijn uitgestorven.
10 adrem remonstrants maandblad
Olijfbomen in Gethsemané in de voetsporen van Jezus
Het verhaal gaat dat Jezus in Gethsemané was toen hij werd verraden na het laatste avond maal.Op de plaats die de traditie heeft aange wezen als ‘de hof van Gethsemané’ staat nu een grote kerk, zoals op vrijwel alle plaatsen in Israel waar een verhaal van Jezus gesitueerd is. In de kerk is de rots waar Jezus op gezeten zou hebben toen hij in gebed verzonken was (‘laat deze beker aan mij voorbijgaan’ is de tekst die er bij staat). Buiten de kerk is een hof met oeroude olijfbomen waarvan sommige gidsen zeggen dat die er al in de tijd van Jezus stonden. Er zijn gelovigen die dat heel mooi vinden en om die reden een boom aan willen raken – een typisch christelijke manier van ge loofsbeleving: een plaats aanraken waar Jezus geweest zou zijn. De bomen zijn oud, maar biologen vertellen dat olijfbomen van 2000 jaar niet bestaan. Is dat jammer of maakt dat de plaats minder het bezoeken waard? Ik denk het niet: de plaats van de verhalen heeft alleen tot doel om mensen iets van een religieuze ervaring te laten beleven.
bossen Oerbos Bialowieza Een oerbos is niet altijd een tropisch regenwoud. In Europa en Canada bestaan er resten van zogenaamde boreale bossen, waarin het erg koud kan zijn. Oerbossen zijn oude wouden die door de mens met rust gelaten werden. Het zijn ingewik kelde, kwetsbare ecosystemen. Houtkap bedreigt hun bestaan wereldwijd. Eén van de laatste grote oerbossen van de Euro pese laaglanden is het Nationaal Park Bialowieza in het oos ten van Polen en het westen van Wit-Rusland. Aan de Poolse kant is het bos 10 000 ha groot, aan de Witrussische kant 77 000 ha. Samen omvatten de twee gebieden 87 607 ha. Het is niet het grootste Europese bosgebied, maar wel één die door menselijk handelen het minst aangetast is. In 1932 kreeg het reservaat de status Nationaal Park Bialowieza. In 1947 werd dit natuurgebied door de UNESCO erkend als één van de vier Poolse Biosfeer Reservaten.
De laan der rechtvaardigen In Yad waShem, de grote herdenkings plaats in Jeruzalem voor de slachtoffers van de shoa, is de ‘laan der rechtvaardigen onder de volkeren’ te vinden. Een bomen laan met bij elke boom de naam of namen van niet-joden die in de oorlog met gevaar voor eigen leven joden hebben gered. Zij kregen de Yad waShem penning voor hun verdiensten, soms wordt die nog postuum uitgereikt. Yad waShem betekent ‘teken en naam’ en dat komt uit Jesaja 56: 5 ‘Ik geef hun een gedenkteken en een naam, een eeuwige naam die niet zal worden uitgeroeid’. In het hele herdenkingspark worden namen genoemd om de mensen ‘levend’ te hou den, om ze voor altijd te herinneren: na men van joden die omgekomen zijn, maar ook namen van geloofsgemeenschappen die niet meer bestaan. Ook Nederlandse namen van plaatsen en mensen, joden en niet-joden. Een boom planten als teken met een naam is een mooi gebaar: het is een symbool van leven dat door gaat, ondanks de dood van mensen. Deze laan is ook een sym bool van hoop: dat er mensen bestaan die aan de goede kant staan en niet lijdzaam toekijken als er een heel volk wordt uitge roeid – het zijn de rechtvaardigen onder de volkeren.
Geboortebos Tilburg De gemeente Tilburg heeft samen met Stichting Nationale Boom feestdag en Stedenband Tilburg-Matagalpa tijdens de Boomfeestdag in 2007 de eerste bomen geplant van een echt Tilburgs Geboortebos. In dit bos kunnen Geboortebomen geplant worden voor baby’s en kinderen uit Tilburg, Berkel-Enschot en Udenhout. Het doel van het Geboortebos is om op symbolische wijze tot uiting te brengen dat elk kind op moet kunnen groeien in een gezonde groene wereld. Na verloop van jaren zijn de individuele bomen niet meer herkenbaar. De jaarlijks geplaatste plaquettes met daarop de namen en geboortedata van de kinderen vormen dan de persoonlijke geboortemonumenten. Het Geboortebos in Tilburg is uniek omdat het de eerste keer is dat een gemeente een eigen geboortebos realiseert. Stichting Nationale Boomfeestdag heeft zelf al eerder Geboortebossen aangeplant in bos wachterij Ugchelen (Gelderland),het Gagelbos (gemeente Utrecht) en in de gemeente Mierlo (bij Eindhoven). Het bijzondere aan het Tilburgse Geboortebos is dat de gemeente Tilburg via de Stedenband Tilburg-Matagalpa voor iedere geboorteboom in Tilburg een boom laat planten in Matagalpa (Nicaragua).
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 11
miniatuur
Synchrone liefde L’ amour est enfant de bohème Il n’a jamais jamais connu de loi Si tu ne m’aimes pas je t’aime et si je t’aime Prends garde à toi! Wetteloos is de liefde. Ik hou van je en als je niet van mij houdt, pas maar op! De Habanera uit de opera Carmen van Bizet is een van de meest bekende aria’s uit het repertoire. De krachtige melodie wint de toehoorder voor de vurige Carmen, de bohémienne die lak heeft aan conventies. Carmen aanvaardt de consequenties van haar vrijgevochten levenswijze volledig. Ze weigert uiteindelijk de liefde van Don José om haar vrijheid te behouden. Aan het einde van de negentiende eeuw zorgde Carmen voor een enorme schok: was het mogelijk, in het echte leven, dat vrouwen zich zo misdroegen? Waar bleef de moraal? Met Carmen legde Bizet de eerste steen voor het verisme (van het Italiaans vero, waar), een genre dat afscheid nam van de verplichte grandeur van de opera om eindelijk de werkelijke emoties van mensen te beschrijven. Als Maria Callas of Theresa Berganza, om de grootsten te noemen, de Habanera zingen, vertellen ze onomwonden hoe wispelturig de liefde is. L’ amour est loin tu peux l’attendre Tu ne l’ attends plus, il est la! De liefde is ver, je kunt op haar wachten Verwacht je haar niet meer, daar is ze! In hedendaagse termen (met dank aan Jung): asynchroon is de liefde! Maar dat onwelluidende woord laat zich niet makkelijk op muziek zetten. En bovendien is het niet altijd waar. Soms is de liefde wel degelijk synchroon (gelukkig). Zeven vrouwen zitten bij elkaar voor een gespreksavond over het thema ‘liefde’ in de grootste stad van Zuid-Holland. Het gesprek verloopt vrij en springerig. Habanera. De avond komt ten einde. Op dat moment, zo rond een uur of half tien, wordt er aan de deur gebeld. De gastvrouw gaat open doen. Ze blijft een tijdje weg en we beginnen ons zorgen te maken. Wie komt nu zo laat aan de deur, midden in Rotterdam? Enkele ogenblikken later komt de gastvrouw weer binnen, nogal beduusd. Ze is in gezelschap van twee meisjesstudenten, twee frisse meiden van begin twintig, schat ik zo. Ze dragen grote bossen paarse tulpen. Elke aanwezige dame krijgt een tulp aangereikt ‘als teken van liefde’. We kijken elkaar aan, dit verzin je toch niet? Om bewijsmateriaal in handen te krijgen gaan we met de bloemenmeisjes op de foto (verkrijgbaar bij ondergetekende). De studenten behoren tot de Navigators, een zeer actieve studentenvereniging 12 adrem remonstrants maandblad
Maria Callas als Carmen
van evangelicale snit. Zij hadden diezelfde avond een gespreksgroep over ... de liefde. Moe van al dat gepraat, besloten ze om tot actie over te gaan. Ze beroofden de plaatselijke bloemist van zijn laatste tulpen en, gelijk de discipelen, gingen ze twee aan twee langs de deuren om, als teken van liefde, de bloemen uit te delen. Hoe kan dat nou? Hier, vanavond, bespreken we de liefde terwijl ietsje verderop, bij de studentenvereniging, hetzelfde gebeurt. Waarna deze twee losse gebeurtenissen volkomen spontaan bij elkaar komen! Dan roept iemand: synchroniciteit! En alles, de liefde en de tulpen, valt plotseling op zijn plaats. Jung stelt dat twee gelijktijdige gebeurtenissen die causaal niets met elkaar te maken hebben voor iemand toch een bijzondere betekenis kunnen krijgen. Dan is er sprake van synchroniciteit. Ooit vertelde een van zijn patiënten hem een droom. Ze droomde van een gouden scarabee. Op dat moment vloog een scarabee de kamer binnen. Jung pakte het beest en gaf het aan de beduusde droomster: ‘Hier heeft u hem, mevrouw’, zei hij. Waarmee bewezen is dat 1) tulpen verwant zijn aan scarabeeën en 2) Carmen niet gelijk had: liefde kan ook synchroon zijn!
•
Christiane Berkvens-Stevelinck Predikant in de remonstrantse gemeenten Rotterdam en Breda
Het vrije woord Religie en politiek in domineesland door Fennand van Dijk en Joost Röselaers
Ve r s van d e pe rs!
Nederland staat bekend als land van koopmannen en dominees. De laatsten hebben het moeilijk: de maatschappelijke betekenis van religieuze professionals is kleiner geworden. Welke rol spelen theologen en kerken in het politieke debat over religie? Wanneer is er reden voor predikanten om tegen de politiek in verzet te komen? Zijn journalisten, filosofen, politiek commentatoren of cabaretiers niet de dominees van deze tijd? Dit boek laat predikanten en theologen die actief zijn in de politiek (van rechts tot links) aan het woord en geeft de opiniemakers van deze tijd – de nieuwe dominees – de ruimte voor commentaar. Interviews met theologen Ruth Peetoom, Heleen Dupuis, Gijsbert van den Brink, Huub Oosterhuis, Ruard Ganzevoort, Abeltje Hoogenkamp, Harm Schilder, Henk van den Belt, Inger van Nes. En opiniemakers Désanne van Brederode, Boris van der Ham, Doekle Terpstra. Het vrije woord. Religie en politiek in domineesland. 192 pagina’s. Prijs 19,50 euro. Uitgeverij Meinema. ISBN 978 90 211 4301 9. Ook te bestellen via
[email protected]. jaargang 23 nr. 6 juni 2012 13
film recensie Bomen spelen een belangrijke rol in de film The tree of Life van Terrence Malick. Zoals de titel al enigszins doet verwachten. Maar het is niet zo heel duidelijk welke rol dat is. The tree of life is namelijk meer een visueel gedicht dan een film in de klassieke zin van het woord.
Terrence Malick, 2011
The Tree of Life Wat de bomen betreft, zien we bijvoorbeeld de boom in de tuin van de familie om wie het gaat, geplant om op te groeien samen met de hoofdpersoon, Jack (als jongen gespeeld door Hunter McCracken). Of de boom in de binnentuin van de glazen kantoorkolos waar dezelfde Jack als geslaagd architect (Sean Penn) zijn werk heeft en zijn minder geslaagde leven overdenkt. Of het bos met de hoge, ten hemel reikende dennen waar Jacks moeder (Jessica Chastain) heen gaat om alleen te zijn met haar verdriet, nadat haar zoon, Jacks jongere broer R.L. (als kind gespeeld door Laramie Eppler), is omgekomen in de oorlog. Aangezien de film begint met een bijbelcitaat en ook verder niet zuinig is met religieuze symboliek, ligt het voor de hand bij de ‘tree of life’, de levensboom, te denken aan het Paradijsverhaal. God ‘liet uit de aarde allerlei bomen opschieten die er aanlokkelijk uitzagen, met heerlijke vruchten. In het midden van de tuin stonden de levensboom en de boom van de kennis van goed en kwaad.’ (Gen. 2,9). Dit is de boom die eeuwig leven garandeerde aan degenen die ervan bleven eten. Helaas had het eten van de andere boom tot gevolg dat het niet zo mocht zijn. Sterfelijkheid is een centraal thema in de film, we weten van aanvang af dat de jongere broer zal omkomen, en door de film heen klinken in voice over de vragen van de moeder die wil weten waarom dit moest gebeuren. De vragen zijn gericht aan 14 adrem remonstrants maandblad
een ‘u’, aan God; op een bepaald niveau is de film zo een doorgaand gebed. Of een requiem. Het gebed en de onbeantwoorde vragen zijn niet alleen die van de moeder, ook de oudere Jack vraagt zich in het licht van wat is gebeurd af wat de zin van het leven is. Commentatoren hebben opgemerkt dat de afkorting van zijn naam, Jack o’Brien, Job is, wat niet vergezocht is omdat de film begint met een citaat uit het boek Job. Job is, zoals bekend, degene die een heel boek lang bij God protesteert tegen het lijden dat hem is overkomen. Hij weet zeker dat hij dat niet verdiend heeft. ‘Dus’ had God hem dat niet moeten laten overkomen. God gaat niet in op dat argument, maar laat hem uitvoerig de grootsheid van de schepping zien. Het citaat aan het begin van de film komt uit dit gedeelte (Job 38,4 en 7): ‘Waar was jij toen ik de aarde grondvestte? Vertel het me, als je zoveel weet. ...terwijl de morgensterren samen jubelden / en Gods zonen het uitschreeuwden van vreugde?’ Vrij kort na het begin van de film volgen we Jack – in wiens gedachten, herinneringen en associaties we gedurende de film afdalen – op precies ditzelfde spoor. Zijn gedachten gaan naar het moment dat het bericht van de dood van zijn broer R.L. binnenkwam en naar het onnoemelijke verdriet van zijn vader (Brad Pitt), maar vooral van zijn moeder. Daarna gaan zijn gedachten naar de betekenis van het leven als zodanig. In een onvoorstelbaar visueel spektakel worden we meegenomen, twintig minuten lang, naar het moment van de oerknal, het ontstaan van de aarde, het verschijnen van de eerste levensvormen, dinosauriërs, een overvloed aan indrukwekkende natuurbeelden. Om
tenslotte uit te komen bij het begin van zijn eigen leven en de geboorte van zijn broertje. Na deze wervelwind belanden we met Jack in een opnieuw vooral visueel verteld verhaal van opgroeien in een Amerikaanse suburb in de jaren 50. Dit verhaal valt uiteen in twee delen. Het eerste is het paradijselijke beleven van de jongste kinderjaren. Daarna ervaart Jack dat dit paradijs niet bestendig is. Als jongen van 11 leert hij zelf ook die andere boom kennen, die van de vrucht van goed en kwaad. Hij voelt dat hij niet 100% goed kan zijn. In tegenstelling tot zijn jongere broertje. Zijn broer vertrouwt volledig op hem, maar hij komt in de verleiding zelfs dat vertrouwen te verraden. Een hartverscheurende scène, gevolgd door een even hartverscheurend berouw. De dubbele opvoeding die hij krijgt zorgt dat zijn verscheurdheid alleen maar toeneemt. Zijn moeder is een serene, zachte vrouw die zich thuis voelt in de schepping. Zij houdt haar kinderen voor dat ze om zich heen moeten kijken, ze zullen in de natuur de mooiste dingen zien. Met elkaar en met anderen kunnen ze liefdevol omgaan, uit zijn op verzoening; de vrede is altijd binnen handbereik. God is goed. Jacks vader is teleurgesteld in het leven, heeft zijn dromen niet kunnen waarmaken, weet heel goed dat de ene mens de ander zal vertrappen als hij daarmee een stapje hoger kan komen. Hij wil zijn kinderen hard maken, ze voorbereiden op een maatschappij waar je er alleen maar komt als je vecht voor jezelf. In huis hanteert hij een voor ons absurd aandoende (maar misschien in de jaren 50 gewone) vorm van orde en tucht. Jack gaat hem haten, hangt veel meer aan zijn moeder en de manier waarop zij denkt. Maar voelt dus tegelijkertijd ook dat hij dat niet zal kunnen waarmaken. Aan het eind geeft hij zijn vader toe dat hij ook op hem lijkt. De jonge acteur Hunter McCrac-
ken is ongelooflijk goed in staat, met heel weinig tekst, de frustratie van Jack zichtbaar te maken. Dat het lijden zich niet weg laat houden, is een harde les die maar al te veel mensen te leren krijgen. Halverwege de film zit een bijzonder krachtig stuk preek van de lokale pastoor, die het boek Job uitlegt. Denk niet dat je veilig bent, denk niet dat je je kinderen kunt beschermen, denk niet dat God zich alleen laat zien in wat hij geeft. God verschijnt als degene die jou zijn rug toekeert .. Dat er desondanks verzoening en innerlijke vrede mogelijk is, is een wonder. In het boek Job gebeurt het. In de film zien we de hoofdpersoon een poort doorgaan – dit stuk wordt begeleid door hét muziekstuk van de verzoening, het Agnus Dei – en terechtkomen bij het onbestaanbare: de levenden ontmoeten de doden, de haat is verdwenen, de rouw is voorbij. De moeder laat, ook hier, opnieuw, haar gestorven kind gaan, maar het mag nu. ‘Ik geef hem u’, zegt ze. De film – zo begint het verhaal – wil ons de twee levensperspectieven ‘natuur’ en ‘genade’ laten zien (zeker ook geïllustreerd aan de vader en de moeder) en eindigt zo met een uitdrukkelijke keus voor de genade. Via de natuur. Ten slotte: de tree of life kan (en zal, gezien het hele evolutie-‘intermezzo’), behalve naar Genesis ook verwijzen naar Darwin. Die gebruikte het beeld van de levensboom om de oorsprong, ontwikkeling en verbondenheid van alle levende wezens aan te duiden. De film ontving in Cannes vorig jaar de Gouden Palm. Al waren er ook verschillende critici die halverwege de film boos wegliepen...
•
Bert Dicou Predikant in de doopsgezinde-remonstrantse gemeente Hoorn
’t Rentmeestertje
ONTWIKKELINGSSAMENWERKING DUURZAAM? Langzamerhand een versleten woord, dat z’n betekenis een beetje dreigt te verliezen. Want waar gaat ’t over? Niet zozeer kostbaar of goedkoop, maar eerder blijvend, van waarde en vooral: niet eindig. Hernieuwbare hulpbronnen, zoals alles wat door zonne-energie groeit (landbouwproducten, bomen, maar ook plankton) zijn onmisbaar voor het behoud van de mensheid en van onze aarde. Tenminste, zolang als de zon schijnt. Over de zon hebben wij geen macht. Maar zelf kunnen we wél wat doen en vooral als we samenwerken om te bereiken wat we bereiken wíllen. Dat vraagt betrouwbare afspraken, beloftes nakomen en zorgen dat anderen op je kunnen rekenen. Dat schept een verband dat stand houdt en
een verbond dat tegen een stootje kan, een duurzame relatie dus. Kan ontwikkelingssamenwerking duurzaam zijn? Ja dus, want het partner-zijn in ontwikkeling vereist continuïteit, betrouwbaarheid en het nakomen, gedurende lange tijd, van gemaakte afspraken. Alleen dán zullen er duurzame resultaten worden geboekt. ’t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep Duurzame Ontwikkeling. Voor een nadere uitwerking en toelichting zie de website www.remonstranten.org, onder de button ‘Remonstranten geven online’. Contactpersoon: Casper Ebeling Koning, tel. 06 54 95 1911,
[email protected]
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 15
thema bomen
De Boom van Jesse
Waar komt de idee vandaan dat Jezus’ stamboom wortelt in Jesse? Afbeelding Sinds de middeleeuwen wordt Jezus’ menselijke afstamming voorgesteld als een boom. Aan de wortel ligt een slapende Jesse, de vader van David. Uit zijn zijde komt – letterlijk – een stamboom te voorschijn. In de takken zetelen koningen en profeten. Aanvankelijk wordt de top gevormd door Christus als Albeheerser (Pantokrator); voorbeelden hiervan zijn een 12e eeuws gebrandschilderd raam in de St-Denis nabij Parijs en de 13e eeuwse plafondschildering in de Sint-Michaëlskerk te Hildesheim. Later wordt hij vervangen door Maria met Kind, bijvoorbeeld boven het portaal van de Sankt-Lamberti te Münster (1475) of boven de ingang van de kerk te St-Riquier aan de Somme in Frankrijk, begin 16e eeuw. Soms wordt de top gevormd door de gekruisigde Jezus, zoals op een raam in de kerk van de Bretonse plaats Confort. 16 adrem remonstrants maandblad
Jezus’ menselijke kant Grofweg vanaf het jaar 1000 neemt de belangstelling voor de menselijke kant van Jezus toe. Bernardus van Clairvaux († 1153) verdiept zich in Jezus’ lijden. Hij heeft zelfs een visioen, waarin de gekruisigde zich naar hem voorover buigt en hem omhelst. Zelf bidt hij om de moedermelk van Maria, zodat hij dezelfde geest met de paplepel krijgt ingegeven als Jezus. Franciscus van Assisi († 1226) richt een levende kerststal in, omdat hij met eigen ogen wil aanschouwen hoeveel Gods Zoon moest doorstaan toen Hij als Kind op de wereld kwam. Hij zal tegen het eind van zijn leven Jezus’ kruiswonden (stigmata) in zijn lichaam ontvangen. In de kunst zien we dezelfde toename voor Jezus’ menselijke kant. Ontelbaar zijn de afbeeldingen van de engel die aan Maria komt berichten dat zij de Moeder van Gods Zoon zal worden (Maria Boodschap). Hetzelfde geldt voor de kerst- en lijdensafbeeldingen. In die samenhang past de boom van Jesse. Bijbelse herkomst In ‘De Boom van Jesse’ worden meerdere bijbelteksten bijeengebracht. Zoals bekend
Afbeeldingen, linkerpagina groot: ca 1500, steensculptuur. Frankrijk, St-Riquier, Abbatiale St-Riquier (onder Jesse: boven Maria en kind Jezus). Klein in het vierkant: 13e eeuw, plafondschildering. Duitsland, Hildesheim, Michaelikirche (Bekroning Boom van Jesse: Christus Albeheerser). Rechterpagina links: 15e eeuwse glasschilderkunst. Frankrijk, Bretagne, Confort, Notre Dame de Bonne Nouvelle (Bekroning Boom van Jesse: gekruisigde Jezus). Rechts: ca 1475, steensculptuur. Duitsland, Münster, St-Lambertikirche (Bekroning Boom van Jesse: Maria en kind Jezus).
egint Matteus zijn evangelie met een stamboom van Jeb zus: deze gaat via David op Abraham terug (Matteus 01,01). Ook de evangelist Lukas heeft zo’n geslachtslijst: deze loopt via David en Abraham zelfs terug tot Adam, zoon van God (Lukas 03, 23-38). Beide lijsten vermelden Davids vader Jesse. Maar geen van beiden laat Jezus stamboom bij hem beginnen, zoals de afbeeldingen uitdrukkelijk wel doen. Zij het dan dat de plafondschildering te Hildesheim Adam en Eva inderdaad nog vóór Jesse afbeeldt. Waar komt de idee vandaan dat Jezus’ stamboom wortelt in Jesse? Daarvoor moeten wij bij de profeet Jesaja zijn: ‘Een twijg ontspruit aan de stronk van Jesse, een telg ontbloeit aan zijn wortel. De geest van JHWH rust op Hem’ (Jesaja 11,01-02). Deze tekst is vanouds toegepast op Jezus. Op basis van deze tekst spreekt men in het Duitse taalgebied dan ook niet van de ‘boom’ van Jesse, maar van de ‘wortel’ (‘Wurzel’). Het Latijn geeft ‘virga’ (‘tak’ of ‘twijg’). Dat levert een mooie woordspeling op met het woord ‘maagd’ (‘virgo’): ‘virga virgo’: ‘de twijg is de maagd’.
Voorouders Wie er als voorouders van Jezus in de boom plaatsnemen, en hoeveel er worden afgebeeld hangt af van de kunstenaar (of diens opdrachtgever), en van de ruimte die hem (of haar) ter beschikking staat. David is herkenbaar aan de harp die hij bij zich heeft. In het evangelie wordt Jezus ‘zoon van David’ genoemd, bijvoorbeeld bij de intocht in Jeruzalem; daarom zal de historische zoon van David, Salomo, als voorafbeelding van Jezus, zelden ontbreken. Profeten zijn herkenbaar aan de spreukbanden die zij bij zich hebben. De Limburgse glazenier Joep Nicolas vervaardigde rond 1960 een Boom van Jesse in
de meest elementaire vorm: uit de zijde van Jesse spruit David (met harp en ster); uit David Maria (met ster, verwijzing naar de vermeende herkomst van Maria’s naam: Sterre der Zee) met het Kind Jezus op haar arm. Een heel bijzondere afbeelding vinden we op een raam uit 1490 in de St-Lorenzkirche te Nürnberg. We zien een rijk geklede Jesse slapend op zijn bed. Zij gelaatstrekken lijken als twee druppels water op de trekken van God de Vader die het tafereel vanaf de top van het raam overziet! Prachtige vondst om de gelijkenis tussen Jezus’ menselijke voorvader en zijn hemelse Vader zo tot uitdrukking te brengen. De top van de boom wordt gevormd door Moeder en Kind. Maar de kunstenaar heeft daar Sint Catharina naast afgebeeld. In de legende van deze heilige vrouw wordt verteld hoe Jezus zich met haar verlooft door haar een ring aan de vinger te schuiven. Dat moment is hier ingebouwd in de Boom van Jesse. We mogen aannemen dat Catharina de patroonheilige was van een dierbare van de opdrachtgever. Tegelijk staat Catharina voor alle mensen, voor u en mij. In Christus gaat God een verbond aan met zijn mensen. Dat brengt de kunstenaar ertoe om boven de top van de boom nog een element toe te voegen. Hij bekroont zijn boom van Jesse met een soort filigraanwerk van gotische uitgroeisels, zoals we dat op middeleeuwse altaren wel vinden. Achter die uitgroeisels zijn half zichtbaar de gestalten van de Man van Smarten en van Maria als Moeder van Smarten. Gods verbondstrouw met ons gaat zo ver dat Hij ons lijden tot zijn lijden maakt!
•
Dries van den Akker s.j.
Pastor en voormalig docent godsdienst jaargang 23 nr. 6 juni 2012 17
thema bomen
Ontbossing en herbebossing De doopsgezinde-remonstrantse gemeente Hoorn, gelegen in het vrijwel bosloze West-Friesland, correspondeert sinds 2010 met een partnergroep in het uiterste westen van Brazilië, de Amazonestreek. Het is een gebied dat vroeger honderd procent tropisch regenwoud was en nu een groot aantal kaalgeslagen plekken vertoont. De streek heet Rondonia, het dorp Tarilandia. Corresponderen is eigenlijk al veel gezegd. Het is niet eenvoudig het contact te onderhouden. De contactpersoon van onze groep moet twee uur op de motor reizen, over onverharde wegen, om bij een stad te komen waar de berichten gemaild kunnen worden. De meeste deelnemers zijn laaggeletterd. Maar zo af en toe komen er berichten, briefjes en foto’s vanuit Tarilandia in Hoorn aan. U vindt een paar van deze foto’s bij dit artikel. Hun gespreksgroep betekent veel voor ze, zij reizen er vaak uren voor. Soms met paard en wagen. Het gaat hun niet alleen om het praten over bijbel en geloof. De groep is onderdeel van een beweging die bijbellezen en ecologische bewustwording met elkaar verbindt en ook ecologische ondernemingen opzet. In hun geval is dat een gezamenlijke boomkwekerij. In dit grondig vernielde gebied zetten zij zich in voor ‘herbebossing’ vanuit een hernieuwd christelijk besef van verantwoordelijkheid voor de aarde. Je kunt voor een bescheiden bedrag (althans – wat wij als een bescheiden bedrag beschouwen, een paar euro per maand) met je eigen kleine lapje grond op het project intekenen. Zo probeert men op kleine, maar hopelijk groeiende schaal het ecologisch evenwicht te herstellen.
Ontbossing De organisatie hierachter (CEBI – Centrum van Oecumenische Bijbel Studie) heeft ons het een en ander over de ontbossing verteld. Voor een deel is de staat zelf verantwoordelijk. Vanaf de jaren ’60 deelde de staat land uit langs de wegen in het gebied, de begunstigden waren arme boeren en stedelingen uit andere delen van Brazilië. Onze partnergroep bestaat ook uit zulke ‘migranten’. Het was hun taak het toegewezen stuk oerwoud te kappen en te bewerken tot productieland. Er wordt in dit gebied op zeer grote schaal soja verbouwd, met name voor veevoer. Daarnaast is de veeteelt van belang, zowel voor de melk- als voor de vleesproductie. Dit proces van landtoewijzing aan ‘migranten’ gaat nog steeds door. De voedselprijzen zijn dusdanig gestegen dat het als noodzakelijk gevoeld wordt bosgebieden te blijven opofferen aan landbouw en veeteelt. Behalve de staat, waren er ook grote bedrijven die stukken oerwoud begonnen te exploiteren. Het eerste economische gewin was de houtkap – tropisch hardhout! In tweede instantie kon het land te gelde gemaakt worden door de grond te verkopen aan boeren. Terzijde: in juridische zin was het land dat ze ontbosten, helemaal niet van hen. Als het al van iemand was, dan eerder van de Indiaanse stammen die er ver van de ontwikkelde wereld hun oude bestaanswijze trachtten vol te houden. Maar die hadden geen 18 adrem remonstrants maandblad
eigendomspapieren en konden gemakkelijk verdreven worden. Op dit moment is een nieuwe Bomenwet in behandeling in Brazilië. Er is veel discussie over, omdat de wet weliswaar regels opstelt, maar ook de reeds aangerichte vernieling van het regenwoud lijkt te accepteren en zelfs te sanctioneren.
Ecologisch bewustzijn In Rondonia is de ontbossing enorm. Men schat in dat er binnen de eigenlijke landbouwgebieden niet meer dan 20% bos behouden zal kunnen blijven. Buiten de eigenlijke landbouwgebieden (op plekken verspreid over de Amazone) is het percentage bos al teruggelopen tot 40%.
in het
Amazonewoud
De gebruikelijke onrechtvaardige verdeling van arm en rijk doet zich ook hier gelden: tweederde deel van de geregistreerde landbouwgrond is in hadden van 5% van de landeigenaren. De overige 95% zijn arme boeren met een piepklein stukje grond. Daarnaast zijn er nog landarbeiders zonder eigen stukje land, veelal in dienst van grote landbouwbedrijven. Ook daar is de levensstandaard laag. Het is voor deze arme boeren en landloze arbeiders dat het CEBI zich inzet. En voor het landschap. ‘Herbebossing en volkse bijbellezing’ noemen ze het project dat in Tarilandia plaatsvindt. Aan de hand van de bijbel wordt onderzocht wat geloof in hun specifieke situatie betekent, met alle problemen van het land. Zo wordt gewerkt aan een nieuw ecologisch bewustzijn. In de boomkwekerij wordt dit meteen omgezet in daden. Ze betrokken zaden bij de zadenbank van een Indiaanse stam uit dat gebied, de Uru-e-wau-wau, van boomsoorten (vruchtbomen en andere) die bij dit gebied horen. De opgekomen plantjes worden uitgedeeld aan de deelnemers van het project, die ze dan op hun eigen stukje grond planten, vooral bij waterbronnen en kleine riviertjes. Behalve de foto’s, vindt u hiernaast ook een paar gedeelten uit de briefjes die we kregen (zelf geschreven of gedicteerd). Bert Dicou Predikant in de doopsgezinde remonstrantse gemeente Hoorn
•
Het is met veel genoegen dat ik vandaag iets aan jullie schrijf. Op de eerste plaats, moge de Vrede van Christus met jullie allen zijn. Ik woon in een dorpje, Tarilandia geheten, in de gemeente Jarú/ Rondonia; ik leef hier sinds 1986; we trotseerden veel moeilijkheden, maar hebben de streek nooit verlaten, omdat het land hier behoorlijk productief is. [..] Ik ben erg blij fotos te hebben van de boomkwekerij, van de boomplantjes, die dienen tot opnieuw in leven brengen van bronnen en riviertjes. Ik denk dat, als we dat niet zouden doen, het weinig zin heeft te praten over verzoening met God en met de Natuur en gevaar lopen door het milieu vernietigd te worden. Luiz Ferreira da Silva Metgezel, zoals je weet, leven we op het platteland. Mijn familie telt 7 personen: we zijn 3 broers, 1 zus, mijn vader, mijn moeder en een oom. [..] Nu iets over de boerderij waarop we wonen: we zijn bezig de waterbronnen te herstellen, we gebruiken geen gifstof en hebben als bron van inkomsten, suiker, melk, enz. We werken ook samen op de boom-kwekerij van het CEBI; want we ervaren dat God van ons vraagt medelijden te hebben met onze planeet aarde. Ik voel me erg gelukkig te weten dat jullie, mensen van een ander land, zich om ons bekommeren; het doet goed te weten, dat we niet alleen staan in onze strijd voor een betere wereld.
jaargang 23 nr. 6 juni 2012 19
het gezicht van...
Marjorie Specht Ver weg van de bewoonde wereld, wordt AdRem sinds drie jaar vormgegeven. Marjorie Specht (43) is er verantwoordelijk voor. Samen met haar man Godfried Vonk, bestiert zij hun Ontwerpkantoor vanuit de stal van een verbouwde boerderij in Aerdt bij Zevenaar. Zij hebben twee kinderen van 9 en 7 jaar. Broodjes voor de lunch halen we 3 kilometer verderop in het Duitse Elten, over een dijkje rijden we de bewoonde wereld uit, allemaal uiterwaarden, geen buren te zien in de wijde omtrek. Wel een vosje en konijnen in de tuin. AdRem is het bewijs dat die ‘woestenij’ het creatieve proces blijkbaar ten goede komt. Afkomst ‘Mijn moeder is Indonesisch en mijn vader Duits. Ik ben in Duitsland geboren, maar na een jaar al naar Nederland verhuisd. Van mijn moeder heb ik mijn bijgeloof meegekregen, gevoel voor het mysterieuze, voor de stille kracht. Van mijn vader is me vooral de Duitse autoriteit en het harde en ruwe van de taal bijgebleven. Toen mijn moeder een tekening van een leerling kreeg met een bruine mevrouw er op, besefte ik pas dat ons gezin toch wel anders was. Ik voelde me wel een buitenbeentje in Boekel waar wij woonden. Tom Mikkers woonde daar ook, ik ken hem al vanaf zijn vierde jaar op de kleuterschool. Ik heb de lerarenopleiding tekenen en kunst in Nijmegen gedaan, maar wilde niet het onderwijs in. Daarna heb ik grafisch ontwerp aan de Kunstacademie in Enschede gestudeerd. Vervolgens bij de bladen Bijenkorf en Kampioen aan de slag gegaan als ontwerper en bij ontwerpbureaus, een drukkerij en communicatiebureaus gewerkt. Bij een van die bedrijven heb ik Godfried leren kennen.
Ontwerpkantoor ‘Sinds 9 jaar hebben we nu samen ons eigen bedrijf. Dat gaat prima, we hadden al jarenlang als collega’s met elkaar gewerkt. Godfried is sterk in de techniek, de computers, het op peil houden van onze kennis, bijvoorbeeld recentelijk over het leren maken van e-books. Ik ben meer een creatieve aanpakker, begin gelijk onze opdrachten uit te werken. De naam van ons bedrijf drukt ambachtelijkheid en dienstbaarheid aan de klant uit. Onze slogan is dan ook ‘Wij drukken uw stempel’. Wij vinden het leuk om allerlei verschillende opdrachten te doen, soms commercieel en soms helemaal niet. Ik wil niet in een hokje. Kunstboeken vind ik heerlijk om te doen, maar ook het ontwerpen van verpakkingen, direct mails voor Matrix fitnessapparatuur, een catalogus voor Nomad kleding of een M.E.R. rapport over zandwinning en natuurontwikkeling zijn interessant. Het aantrekkelijke van ons vak is dat je bij allerlei organisaties binnen komt en rond mag kijken. Je moet je steeds opnieuw verdiepen in een ander onderwerp. Als het eindproduct op tafel ligt is dat boven20 adrem remonstrants maandblad
dien heel bevredigend. Wij vinden het belangrijk voor wie we werken, de persoonlijke touch werkt beter en is bevredigender. Het brengen van een immateriële boodschap waar we achter staan doen we het liefst. We zullen bijvoorbeeld niet werken voor de PVV of de verpakking van een plofkip ontwerpen. In alle gevallen moet het onderscheidend zijn wat we maken, dat wel.’
Remonstranten ‘Ik ben katholiek opgevoed, heb communie en vormsel gedaan, maar sinds mijn studententijd ‘er niets meer aan gedaan’. Toen er kinderen kwamen, zo halverwege de dertig, kwam religie weer terug, zonder dat we nu overigens weer kerkelijk zijn. Toen ik met de remonstranten in aanraking kwam ging ik geloof voor het eerst van mijn leven anders interpreteren. Kerk was voor mij synoniem met ‘mensen die zeker weten’. Bij de remonstranten merkte ik dat ‘niet zeker weten’ en twijfelen ook mag. Wat een verademing! We filosoferen hier geregeld over de levensvragen die in AdRem aan de orde komen. Onze oorsprong als mens is voor mij niet het belangrijkst, maar de dood houdt me erg bezig. Bestaat er een leven na de dood? Lijkt me heerlijk om daarin te geloven. Ik ervaar eerder dat onze voorouders bij ons blijven. Soms voel ik dat de overleden vader van Godfried hier in huis aanwezig is. Dat maakt me niet angstig, maar is eerder geruststellend. Het leven zie ik als een lichte plek tussen de duisternis die ons leven aan de vooren achterkant omgeeft. In dat licht krijg je als mens de kans om er zelf iets van te maken. Dat probeer ik op mijn manier.’ Michel Peters Coördinator communicatie bij de remonstranten
