Zit diabetes in de genen? Samenvatting van de lezing door internist dr. Eric Sijbrands en arts-onderzoeker drs. Mandy van Hoek, beiden verbonden aan de polikliniek voor erfelijke hart- en vaatziekten van het Erasmus Medisch Centrum te Rotterdam, op maandag 28 januari 2008 voor de DVN afd. Eindhoven e.o. door J.Kerssen Inleiding Deze lezing beschrijft het “DiaGene” onderzoek, een onderzoek naar de samenhang tussen erfelijke eigenschappen en het hebben van diabetes mellitus type 2, zoals dat wordt uitgevoerd in de regio Eindhoven. De keuze voor deze regio komt voort uit de visionaire beslissing in 1996 door de huisartsen om de zorg voor patiënten met diabetes beter te organiseren. Daardoor is er in het Diagnostisch Centrum Eindhoven een uitstekende documentatie van de mensen met diabetes in de regio. De volgende zaken worden besproken: - onze erfelijkheid ligt vast in moleculen, het DNA; - waarom zouden we bij type 2 diabetes aan erflijkheid moeten denken?; - de DiaGene studie. DNA, genen en erfelijkheid Levende organismen en dus ook de mens bestaan uit cellen. Vrijwel iedere cel heeft een celkern. Daarin bevinden zich de chromosomen, bij een mens normaliter 46 stuks. Ieder chromosoom bevat een langgerekt DNA (desoxyribonucleïnezuur) molecuul. Elk molecuul bestaat uit twee strengen die in dubbele spiraalvorm aan elkaar vast zitten. In die strengen hebben de moleculen een vaste volgorde. Er zijn vrijwel onbeperkt veel volgorden mogelijk. Zo’n volgorde bepaalt voor welk eiwit het specifieke stuk van het DNA codeert: die stukken DNA noemt men de “genen”. In de genen liggen onze erfelijke eigenschappen opgeslagen.
1
Het DNA is in al onze cellen gelijk. Het complete DNA (alle chromosomen) wordt het “genoom” genoemd. Het DNA in de celkern kan worden beschouwd als de “computer” van de cel. Als de cel iets moet doen, bijvoorbeeld het hormoon insuline aanmaken wordt dit proces gestuurd door de volgorden van de moleculen in de DNA. Er wordt een “afdruk” gemaakt en deze wordt buiten de kern in de cel gebruikt om de aminozuren altijd op exact dezelfde wijze aan elkaar te koppelen. Op deze wijze is het eiwit, in dit voorbeeld insuline, altijd van exact dezelfde samenstelling. Type 2 diabetes en erfelijkheid Type 2 diabetes is toch het resultaat van een te veel eten en te weinig bewegen. Opvallend is echter dat ongeveer 20% van de mensen met type 2 diabetes niet te zwaar is! Bovendien heeft onderzoek bij tweelingen aanwijzingen gegeven dat wel degelijk erfelijke factoren ook van belang zijn. De twee belangrijkste hypotheses voor het erfelijke aspect van type 2 diabetes zijn de - “hongerige” genen (thrifty genes) en de - Barker hypothese.
De redenering bij de “hongerige” genen is: tijdens de IJstijd ving men zelden een buit en deed men zich daaraan tegoed. Dan volgden vaak weer weken zonder voedsel. De enigen die dit konden overleven waren diegenen die reserves (vetweefsel) aan konden leggen. Die eigenschap van onze voorouders bezitten wij nog, maar komt slecht van pas in de huidige maatschappij. Het verzamelen en bereiden van voedsel kost weinig fysieke energie meer en verder begeven we ons per lift, auto en roltrap naar de computer op ons bureau. De Barker hypothese stelt dat als de zwangere moeder honger lijdt, de genen van het foetus zo geprogrammeerd worden dat het kind later makkelijker vetweefsel aanmaakt en een hogere kans op type 2 diabetes heeft. Dit wordt onderzocht aan een groep mensen die vlak na de hongerwinter in Amsterdam zijn geboren. Het DiaGene onderzoek is gekoppeld aan een aantal andere onderzoeken, waardoor de unieke situatie bestaat dat we beide hypotheses kunnen testen. De Rotterdam studie is een grote steekproef uit de algemene bevolking en het is belangrijk dat we onze bevindingen testen in
2
deze stduie. De DiaGene studie is ook gekoppeld aan het bovengenoemde Hongerwinter onderzoek en ook het onderzoek in het Middeleeuwse graf.
Middeleeuws graf De recente archeologische werkzaamheden bij de Catharinakerk in Eindhoven hebben het mogelijk gemaakt om in 800 jaar oud DNA onderzoek te doen. Natuurlijk weten we niet of deze personen in de Middeleeuwen type 2 diabetes hadden, maar we kunnen wel zien of de diabetes genen al in de Middeleeuwen aanwezig waren. We kunnen dus vaststellen welke genen toen in de regio aanwezig waren en welke later door migratie zijn toegevoegd. Dit helpt bij het verder oplossen van de puzzel: we kunnen dan beter aanwijzen welke genen echt type 2 diabetes veroorzaken. Conclusies en samenvatting: Op verschillende manieren kan onderzoek naar de erfelijke oorzaken van diabetes uiteindelijk leiden tot een betere diabeteszorg. 1) beter inzicht in het onstaan van de ziekte; 2) beter inzicht in de oorzaken van complicaties van de ziekte; 3) diagnostiek van aanleg voor type 2 diabetes via DNA-analyse. Hierdoor zouden mensen eerder opgespoord kunnen worden en kan het optreden van type 2 diabetes misschien voorkomen worden. Maar, omdat hiervoor nog heel veel kennis nodig zal zijn, is dit nog vele jaren weg; 4) door meer kennis over het onstaan van de ziekte en de complicaties kan er op termijn nieuwe medicatie worden ontwikkeld waarmee de ziekte hopelijk steeds beter kan worden behandeld.
3
DiaGene in de praktijk: Er worden gezocht: Personen in de regio Eindhoven met type 2 diabetes. Het onderzoek houdt in: - het invullen van een korte vragenlijst (medicatie, familie, leefstijl) - het invullen van een toestemmingsformulier voor deelname aan het onderzoek - afstaan van twee buisjes bloed Controlepersonen Gezocht worden personen zonder diabetes, ouder dan 60 jaar (aangezien de meeste DM2 patiënten dat ook zijn.) Deelname houdt in: - een afspraak op het Diagnostisch Centrum Eindhoven: meten van lengte, gewicht en bloeddruk; - bloed afstaan voor het DNA-onderzoek en het bepalen van cholesterol en bloedsuiker, onderzoek van de nierfunctie; - invullen vragenlijst en toestemmingformulier (N.B. zouden uit die onderzoeken afwijkingen opgemerkt worden, dan ontvangt de huisarts van de deelnemer hier melding van). -o-o-o-o-o-o-o-
Enkele notities uit het vragenuurtje: - Zijn er op korte termijn nieuwe behandelwijzen of medicijnen op komst? De laatste jaren zijn er verschillende nieuwe medicijnen ontwikkeld die veelbelovend leken, maar van veel van deze middelen is het nog niet duidelijk of ze de vaten en prognose gunstig beïnvloeden. Nieuwe diabetesmedicijnen moeten meer doen dan alleen het HbA1c verlagen. - Wat vindt u van het gebruiken van statines? Statines beschermen hart en bloedvaten. Het gebruik blijft sterk aanbevolen voor patiënten met type 2 diabetes. Het is bekend dat statines bij sommigen tot bijwerkingen kunnen leiden. In Nederland zijn er vijf soorten statines geregistreerd. In samenwerking met uw arts kunt u uitproberen welke het best bij u past. (zie ook publicaties in het maandblad DIABC van de DVN, februari 2008, red.) Bergamotolie wordt in de lever op dezelfde wijze afgebroken als statines. Daarom wordt afgeraden om, als men statines gebruikt, ook bergamotolie te gebruiken. De statine wordt dan tijdelijk minder goed afgebroken, waardoor de bloedspiegel te hoog wordt en er makkelijker bijwerkingen optreden. Bergamotolie zit in grapefruit en Earl Grey thee. Als u een medicijnkuur (bijv. antibiotica) moet volgen waarbij de handboeken van de arts geen duidelijk uitsluitsel geven of er een conflict is met statinegebruik, laat dan gerust de statine staan gedurende de kuur. - Wat is uw mening over LDL (cholesterol) verlagende voedingsmiddelen? Bijvoorbeeld in sommige margarines treft men ze aan. Ze werken echter maar zeer bescheiden (LDL verlaging rond 10% als je er héél veel van gebruikt). Per % cholesterol-daling zijn statines veel goedkoper. Bij de margarines wordt alleen geadverteerd dat het cholesterol wordt
4
verlaagd, maar er is geen onderzoek gedaan waaruit blijkt dat ze ook de kwaliteit van de bloedvaten verbeteren. - Kan het gebruik van Prednison diabetes veroorzaken? Ja, we zien dat regelmatig en het is dan vaak sprake van een moeilijk te behandelen diabetes. - Heeft stress invloed op de bloedsuikerspiegel? Ja, dat kan, door lichamelijke en psychische stress kan het lichaam hormonen gaan produceren die ervoor zorgen dat de insuline niet goed werkt en de bloedsuikerspiegel stijgt. (Bij DM type 1 veroorzaakt stress soms juist een daling van het glucose). - Waarom is zout zo nadelig voor “suikerpatiënten”? Zout verhoogt de bloeddruk en dat is voor iedereen slecht maar zeker voor mensen met diabetes.
-o-o-o-o-o-o-o-
5
