Zin of onzin van de criminalisering van commercieel draagmoederschap

FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID

Zin of onzin van de criminalisering van commercieel draagmoederschap Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00705204) Astrid Lescouhier Academiejaar 2010-2011

Promotor : Prof. Dr. Gert Vermeulen

Commissarissen : Prof. Dr. Tom Balthazar lic. Ben Heylen

Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende, Astrid Lescouhier (00705204) geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past) om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 12 augustus 2011

Handtekening: Lescouhier Astrid

ii

Trefwoorden draagmoederschap commercieel draagmoederschap kwalitatieve inhoudsanalyse criminalisering strafrecht als handhavingsmechanisme

iii

Woord vooraf Vele mensen hebben meegeholpen aan de totstandkoming van deze masterproef. Graag wil ik dan ook van de gelegenheid gebruik maken om hen te bedanken voor hun steun, inzet en vertrouwen.

In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor, Prof. Dr. Gert Vermeulen, voor zijn uitstekende begeleiding tijdens het opstellen van mijn masterproef en voor het aanbrengen van nieuwe inzichten en nuttige informatie.

Ook wil ik graag alle personen en organisaties bedanken die mij hebben geholpen in mijn zoektocht naar informatie en bronnen en zo een belangrijke bijdrage hebben geleverd.

Daarnaast wil ik graag mijn ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun de laatste vier jaar en mijn vrienden die steeds voor me klaar stonden wanneer nodig.

Ten slotte wil ik graag iedereen bedanken die mijn masterproef heeft nagelezen.

iv

Inhoudsopgave Woord vooraf ............................................................................................................................ iv Begrippenlijst ........................................................................................................................... vii Inleiding ..................................................................................................................................... 1 DEEL I - Een maatschappelijk draagvlak voor de bestraffing van commercieel draagmoederschap ...................................................................................................................... 4 1

Methodologie .................................................................................................................. 9

2

Bevindingen .................................................................................................................. 13

2.1

Inhoudsanalyse van de wetsvoorstellen........................................................................ 13

2.1.1 Algemeen ...................................................................................................................... 13 2.1.2 Analyse ......................................................................................................................... 13 2.1.3 Besluit...................................... ..................................................................................... 22 2.2

Inhoudsanalyse van het internetforum .......................................................................... 24

2.2.1 Algemeen ...................................................................................................................... 24 2.2.2 Analyse ......................................................................................................................... 25 2.2.3 Besluit ........................................................................................................................... 30 2.3

Literatuurstudie............................................................................................................. 31

2.3.1 Algemeen ...................................................................................................................... 31 2.3.2 Bronnen ........................................................................................................................ 31 2.3.3 Analyse ......................................................................................................................... 32 2.3.4 Besluit ........................................................................................................................... 38 2.4

Discussie ....................................................................................................................... 39

2.4.1 Recht op een kind? ....................................................................................................... 39 2.4.2 Recht op het kennen van de afstamming? .................................................................... 40 3

Besluit ........................................................................................................................... 42

DEEL II - Analyse van de keuze voor strafrecht ..................................................................... 43 1

Plicht tot bestraffing ..................................................................................................... 45

1.1

Is commercieel draagmoederschap mensenhandel? ..................................................... 45

1.2

Is commercieel draagmoederschap kinderhandel? ....................................................... 47

1.3

Besluit ........................................................................................................................... 49

2

Hoe ziet de strafbepaling er idealiter uit? ..................................................................... 50

2.1

Analyse van de Nederlandse regeling .......................................................................... 51

v

2.1.1 De Nederlandse wetgeving ........................................................................................... 51 2.1.2 De reikwijdte van artikel 105b en 105c Sr ................................................................... 52 2.1.3 Planningsbesluit IVF mei 1998 .................................................................................... 53 2.1.4 Besluit ........................................................................................................................... 54 2.2

Internationale dimensie van het fenomeen ................................................................... 57

2.2.1 Algemeen ...................................................................................................................... 57 2.2.2 Toepassing van de strafwet in de ruimte ...................................................................... 58 2.2.3 Ter illustratie: genitale verminking .............................................................................. 59 2.2.4 Besluit ........................................................................................................................... 60 2.3

Inhoud van de strafbepaling ......................................................................................... 62

2.3.1 Wat is commercieel? .................................................................................................... 62 2.3.2 Voorwerp van de strafbepaling .................................................................................... 63 2.3.3 Een gepaste straf ........................................................................................................... 66 2.3.4 Plaats in het Strafwetboek ............................................................................................ 67 2.3.5 Besluit ........................................................................................................................... 68 3

Gevolgen van strafbaarstelling ..................................................................................... 69

4

Besluit ........................................................................................................................... 72

DEEL III - Een alternatief voor criminalisering ...................................................................... 73 1

Internationaal commercieel draagmoederschap ........................................................... 73

2

Regeling van het draagmoederschap in België ............................................................ 74

3

Civielrechtelijke sanctionering ..................................................................................... 77

4

Besluit ........................................................................................................................... 78

Algemeen besluit ...................................................................................................................... 79 Bibliografie............................................................................................................................... 81 Bijlagen ................................................................................................................................... viii Bijlage 1 .................................................................................................................................. viii Bijlage 2 ..................................................................................................................................... x Bijlage 3 ................................................................................................................................... xii Bijlage 4 .................................................................................................................................. xiv

vi

Begrippenlijst Draagmoeder: een vrouw die zwanger wordt van een kind met het doel het kind na de geboorte aan een ander (de wensouders) af te staan.

Wensouders: ouders die via draagmoederschap een kind als hun eigen kind in hun gezin willen opnemen. Zij zijn al dan niet genetisch verwant aan het kind.

Hoogtechnologisch

of

gestationeel

draagmoederschap:

bij

deze

vorm

van

draagmoederschap is het niet de draagmoeder die een eicel levert. Hier wordt gebruik gemaakt van de techniek In Vitro Fertilisatie waarbij een bevruchte eicel van een andere vrouw (meestal de wensmoeder) wordt ingeplant in de baarmoeder van de draagmoeder. Bijgevolg heeft die laatste dus geen enkele genetische verwantschap met het kind dat zal worden afgestaan.

Laagtechnologisch draagmoederschap: bij deze vorm van draagmoederschap wordt een eicel van de draagmoeder zelf bevrucht door een zaadcel van de mannelijke wensouder. Dit gebeurt meestal door middel van de techniek kunstmatige inseminatie. De laagtechnologische draagmoederschap impliceert dat de draagmoeder de genetische moeder is van het kind dat ze zal afstaan aan de wensouders.

Altruïstisch of ideëel draagmoederschap: in het geval van altruïstisch draagmoederschap verwacht de draagmoeder geen financiële vergoeding voor het draagmoederschap. Dat de wensouders de medische en administratieve kosten ervan voor hun rekening nemen, is echter normaal.

Commercieel draagmoederschap: in dit geval laat de draagmoeder zich betalen om draagmoeder te zijn. Concreet spreken we in deze studie over commercieel draagmoederschap als voor de draagmoeder de financiële beweegreden primeert op haar wil om een kinderloos koppel te helpen.

vii

Inleiding Draagmoederschap kan worden omschreven als een situatie waarbij een vrouw (de draagmoeder) zwanger wordt en een kind baart ten behoeve van een ander (de wensouder). Van deze praktijk wordt al decennialang gebruik gemaakt, voornamelijk als oplossing voor kinderloosheid (Cook et al., 2003). Reeds in de Bijbel wordt het draagmoederschap van Hagar voor de onvruchtbare Sarah beschreven in Genesis 16 (Heida & Van Der Steur, 2001). Het is evenwel zo dat draagmoederschap een opmars heeft gekend bij de ontwikkeling van nieuwe voortplantingstechnieken zoals de kunstmatige inseminatie en In Vitro Fertilisatie (Osté, 1991). Bovendien brengen deze technieken een vereiste medische tussenkomst met zich mee, waardoor het draagmoederschap verplaatst werd van de private en heimelijke sfeer naar de publieke sfeer.

Dit alles lag aan de basis van het ontstaan van een maatschappelijke discussie of zelfs morele paniek (Morgan, 1985; De Hondt & Holtrust, 1986; Freeman, 1999) rond de praktijk draagmoederschap, die bovendien nog versterkt werd doordat bijna meteen gevallen van misbruik en andere problemen door de media werden gemeld (Cook et al., 2003). Zo bracht de spraakmakende zaak van baby Donna het draagmoederschap definitief op de agenda in België (Duyck, 2006). Voornamelijk het zogenaamd commercieel draagmoederschap, dat tegenover het altruïstisch draagmoederschap staat, werd van bij het begin bekritiseerd en bovendien was het duidelijk dat de wetgever iets zou moeten doen (Osté, 1991). In verschillende landen werd inderdaad getracht tegemoet te komen aan dit „probleem‟ door middel van wetgevende ingrepen van allerlei aard. Zo ontstond in 1985 in het Verenigd Koninkrijk de Surrogacy Arrangements Act en in Nederland is er sinds 1993 de Wet tot aanvulling van het Strafwetboek met enige bepalingen strekkende het tegengaan van commercieel draagmoederschap.

Ondanks het feit dat het (altruïstisch) draagmoederschap is geëvolueerd tot een acceptabel alternatief voor andere fertiliteitbehandelingen, met andere woorden een verschijnsel werd van deze tijd (Freeman, 1999; Heida & Van Der Steur, 2001; Vranken, 1997), is er in ons land echter tot op vandaag zowel op het burgerrechtelijke vlak als op het strafrechtelijke vlak geen regelgeving inzake draagmoederschap voorhanden. De praktijk is in ons land bijgevolg niet toegestaan, maar ook niet verboden en situeert zich in een grijze zone (Van Broeck, 2010). 1

Door het gebrek aan wettelijke regeling is het draagmoederschap in ons land juridisch niet afdwingbaar. Derhalve kan een draagmoeder niet gedwongen worden het kind af te staan, maar evenzeer kunnen wensouders het kind weigeren (Duyck, 2006). Hoe vaak (commercieel) draagmoederschap in ons land voorkomt en wat de omvang is van de problemen die daaruit voortvloeien, kan niet met zekerheid worden vastgesteld. Wel zeker is dat de gevallen die zich in ons land voordoen, zich in een kluwen van rechtsonzekerheid bevinden (Van Broeck, 2010).

Niettegenstaande werden al tientallen wetsvoorstellen ingediend om deze lacune op te vullen en tegemoet te komen aan de noden van zowel de wensouders als de draagmoeder. Deze wetsvoorstellen variëren sterk in hun opzet, gaande van de invoer van een verbod op draagmoederschap onder welke vorm dan ook tot het afbakenen van de voorwaarden waaronder draagmoederschap kan toegelaten worden. Toch hebben al deze voorstellen met elkaar gemeen dat ze commercieel draagmoederschap, waarbij de draagmoeder zich laat betalen voor haar diensten (D‟hooghe, Emlin & Vanderschuren, 2005), onder geen beding toelaten. Er blijkt met andere woorden een duidelijke consensus te bestaan ten aanzien van de criminalisering van commercieel draagmoederschap.

Uitgaande van het principe dat de aanwending van het strafrecht als handhavingsmechanisme steeds een ultimum remedium moet zijn, wordt het nut van de criminalisering en meer specifiek van de strafbaarstelling van commercieel draagmoederschap in deze studie in vraag gesteld. Een kritische analyse van dergelijke ingrijpende handeling, namelijk het ontstaan van een nieuwe strafrechtsnorm, lijkt ons geen overbodige luxe. In dit opzicht beschouwen wij criminaliteit als de resultante van een interagerend politiek, sociaal en economisch proces en wensen we na te gaan waarom en hoe bepaalde gedragingen als crimineel worden beschouwd (Chambliss, 1976).

Bovendien wensen we met deze studie een zekere bijdrage te leveren aan de discussie rond de toelaatbaarheid van de praktijk van het commercieel draagmoederschap in onze maatschappij en breder, de toelaatbaarheid van de commercialisering van het menselijk lichaam.

Concreet zal getracht worden aan deze praktijkgerichte doelstelling tegemoet te komen aan de hand van het beantwoorden van drie centrale vragen, die elk afzonderlijk één bepaald aspect van de zin van de criminalisering van de praktijk van commercieel draagmoederschap 2

behandelen. Ten eerste wordt nagegaan of er in ons land wel degelijk een maatschappelijk draagvlak bestaat voor de criminalisering van commercieel draagmoederschap. Hierbij wordt de consensus tot criminalisering die naar voor wordt gebracht in een aantal wetsvoorstellen omtrent commercieel draagmoederschap, in vraag gesteld. Aan de hand van een kwalitatieve inhoudsanalyse

van

enerzijds

wetsvoorstellen

met

betrekking

tot

(commercieel)

draagmoederschap en anderzijds een internetdiscussieforum proberen we onze eerste onderzoeksvraag te beantwoorden. Deze bevindingen zullen bovendien worden aangevuld met de kennis bekomen uit de verkennende literatuurstudie. Ten tweede wordt een analyse gemaakt van de keuze voor strafrecht om het vooropgestelde verbod op commercieel draagmoederschap af te dwingen. Ook wordt een niet-limitatieve opsomming gemaakt van de eventuele gevolgen die dergelijke strafbaarstelling met zich mee kan brengen. In dit onderdeel wordt overigens uitgebreid stilgestaan bij de internationale dimensie van de praktijk van commercieel draagmoederschap die ook voor ons land belangrijke gevolgen met zich mee brengt. Ten slotte vragen we ons in het derde en laatste deel af of er een alternatief bestaat voor de criminalisering en bestraffing van commercieel draagmoederschap.

3

DEEL I – Een maatschappelijk draagvlak voor de bestraffing van commercieel draagmoederschap In het eerste onderdeel van deze masterproef wordt het bestaan van een consensus rond criminalisering van commercieel draagmoederschap in twijfel getrokken. We vertrekken hierbij vanuit de centrale opvatting dat de wetgever bij de uitoefening van zijn wetgevende opdracht geacht wordt rekening te houden met de publieke opinie ten aanzien van een bepaald fenomeen. We nemen bijgevolg aan dat in casu, de criminalisering van commercieel draagmoederschap, door de wetgever effectief moet steunen op een maatschappelijk draagvlak hiervoor. We volgen bij deze opvatting ook de stelling van Feinberg (1970) die stelt dat bestraffing de symbolisering is van de wil van de bevolking of met andere woorden spreekt „in the name of the people‟.

De basis voor deze opvatting verschuilt zich in het democratische systeem waarin wij vandaag de dag leven. Wij verkiezen een aantal personen die ons vertegenwoordigen en waarvan wij verwachten dat ze bij het bepalen van het beleid met onze meningen rekening houden (Wood & Gannon, 2008). De criminalisering en bestraffing van een gedrag of handeling zijn voorbeelden van de keuzes die door de vertegenwoordigers worden gemaakt. Faulkner (2006) merkt op dat de legitimiteit en autoriteit van die vertegenwoordigers nu net hun oorsprong vinden in „the citizens voice‟ en het geloof dat die ook wordt gehoord. Om te voorkomen dat de burger zijn of haar geloof in het systeem verliest, is dus op zijn minst enige overeenstemming vereist tussen zijn of haar opinie en de gevoerde (criminele) politiek. Er wordt daarom algemeen aangenomen dat goede regelgeving op één of andere manier een representatie is van de sociale consensus.

Bovendien blijkt dat attitudes ten aanzien van (strafbare) gedragingen kunnen veranderen doorheen de tijd. Wetgevers zijn, of ze dat nu leuk vinden of niet, onlosmakelijk verbonden met ontwikkelingen in de moderne samenleving en deze hebben een invloed op de inhoud van hun beslissingen (Bottoms, 1995). Hoewel commercieel draagmoederschap oorspronkelijk bijna unaniem als verwerpelijk werd aanzien, wordt recent meer en meer een genuanceerdere visie aangenomen ten aanzien van dit fenomeen. Deze mentaliteitsverandering is onder andere waarneembaar in bepaalde wetenschappelijke artikelen waarin de auteurs trachten een aantal van de vooraanstaande argumenten tegen het commercieel draagmoederschap te weerleggen. 4

Zo schrijft bijvoorbeeld Wilkinson (2003) in zijn artikel dat het uitbuitingsargument op zich geen voldoende reden meer is om over te gaan tot het verbieden van commercieel draagmoederschap.

Een vergelijkbare verschuiving van attitudes deed zich ook voor in de discussies rond legalisering van abortus (Wells, Quick & Lacey, 2010) en meer hedendaags is een vergelijkbare verschuiving herkenbaar in de meer liberale positie die wordt aangenomen ten aanzien van niet-uitbuitende prostitutie. Ook dit zijn beide voorbeelden van sterk moreel geladen discussies waarbij de voor- en tegenstanders lijnrecht tegenover mekaar staan (Goggin,

1993).

gemeenschappelijk

Ons met

inziens de

hebben

discussie

deze rond

discussies de

één

belangrijk

toelaatbaarheid

van

argument

commercieel

draagmoederschap, namelijk het recht op zelfbeschikking als een fundamenteel mensenrecht. Het mensenrechtenperspectief speelt met name een zeer belangrijke rol in dergelijke discussies. De bescherming van mensenrechten in de gezondheidszorg kreeg in ons land een lange periode weinig aandacht vanwege de Belgische overheid (Nys, 1994). In 1993 werd echter het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek opgericht bij samenwerkingsakkoord dat aan de hand van haar dubbele taak1 aan deze situatie kon tegemoet komen. Ook ten aanzien van het (commercieel) draagmoederschap heeft het Comité al meerdere adviezen uitgebracht die van belang zijn voor deze studie. Met betrekking tot het recht op zelfbeschikking als fundamenteel mensenrecht kan bovendien nog worden vermeld dat dit de voornaamste grondslag is voor legalisering van commercieel draagmoederschap in een aantal Amerikaanse staten (bijvoorbeeld Californië).

Daarnaast moeten we ook rekening houden met de rol van de media. Het publiceren van ophefmakende zaken (wie heeft er bijvoorbeeld nog nooit gehoord over de zaak „Baby D‟) wakkert de negatieve gevoelens ten aanzien van commercieel draagmoederschap sterk aan en schept een zeer negatief beeld over de betrokkenen. Maar ook het omgekeerde is mogelijk. Zo veroorzaakte de mediaheisa begin 2011 rond Samuel, het zoontje van een Belgisch homopaar dat door een Oekraïense draagmoeder op de wereld werd gezet, dergelijk grote publieke verontwaardiging dat zelfs de onafhankelijkheid van het Belgische gerecht er bijna moest aan 1

Enerzijds het uitbrengen van adviezen over de problemen die rijzen t.g.v. het onderzoek en de toepassingen ervan op het gebied van de biologie, de geneeskunde en de gezondheidszorg. Deze problemen worden onderzocht op hun ethische, sociale en juridische aspecten, meer bepaald betreffende de eerbiediging van de rechten van de mens. Anderzijds wil het Comité het publiek en de overheden inlichten.

5

geloven. Aan het feit dat het in deze zaak eveneens om commercieel draagmoederschap ging en tevens sprake was van internationale ontvoering, werd steevast voorbij gegaan.

Ten slotte wijzen we er op dat het strafrecht, zoals reeds werd aangegeven, de resultante is van een zeer complex proces (Chambliss, 1976). De bewering dat er een consensus bestaat voor de criminalisering van commercieel draagmoederschap is duidelijk geïnspireerd vanuit het

consensusparadigma.

Volgens

dit

paradigma

steunt

de

maatschappij

op

gemeenschappelijk gedeelde waarden en universeel aanvaarde normen. Het strafrecht is een weerspiegeling van deze waardeconsensus in de samenleving. Bijgevolg vertoont het consensusparadigma een inherent gebrek. Door overbenadrukking van de consensus in dit model wordt namelijk geen rekening gehouden met de complexiteit van de strafrechtelijke realiteit (Hebberecht, 1985).

Op basis van het voorgaande kunnen we concluderen dat het erg gevaarlijk en misschien zelfs ondoordacht is om er zomaar van uit te gaan dat er vandaag de dag ook bij de bevolking dezelfde consensus bestaat om commercieel draagmoederschap te gaan criminaliseren. Om tot zo‟n conclusie te komen moeten we natuurlijk eerst weten hoe de bevolking (en onder andere de betrokkenen) zelf staat ten aanzien van de criminalisering van commercieel draagmoederschap en breder ook ten aanzien van de praktijk draagmoederschap in het algemeen. Onderzoek naar de publieke opinie kan hier een antwoord bieden. Vanuit een eerste opzicht lijkt echter bitter weinig van dergelijk onderzoek voorhanden die specifiek handelt over draagmoederschap of andere vormen van voortplantingstechnieken (Poote & Van Den Akker, 2009). Indien er vanuit de wetenschappelijke literatuur rond draagmoederschap al verwezen wordt naar opinieonderzoek of andere polls dan gaat het vaak over onderzoek dat al van erg lang terug in de tijd dateert, zoals een onderzoek door „Women magazine‟ uit 1985 dat uitgebreid werd becommentarieerd (Morgan, 1985). Hierin blijkt recent echter wijziging te komen. Zo trachten Poote en Van Den Akker via hun onderzoek naar de attitudes van Britse vrouwen over draagmoederschap uit 2009 verandering te brengen in de gebrekkige interesse voor opinie onderzoek betreffende medisch geassisteerde voortplanting en draagmoederschap.

Nochtans wordt algemeen aangenomen dat de publieke opinie ongetwijfeld een rol speelt in de ontwikkeling van de criminele politiek. Hoe sterk de impact ervan is, staat evenwel niet vast (Wood & Gannon, 2008; McKillop & Helmes, 2003). Wat wel vast staat is dat het 6

negeren van de publieke opinie belangrijke (nefaste) gevolgen kan hebben (Wood & Gannon, 2008). In een sterk moreel geladen discussie zoals het al dan niet criminaliseren van commercieel draagmoederschap lijkt het des te meer belangrijk hiermee rekening te houden.

Deze masterproef waagt zich om verschillende redenen niet aan het opzetten van een opinieonderzoek (infra), maar tracht op een alternatieve manier het bestaan van een maatschappelijk draagvlak voor criminalisering te onderzoeken. In deze studie zullen we ons bovendien voornamelijk richten tot die personen die effectief met de praktijk van draagmoederschap in aanraking komen. Het zijn met name ook die mensen die al dan niet nadelige gevolgen kunnen ondervinden als een criminalisering ook zou worden uitgevoerd. Hierbij denken we niet alleen aan potentiële draagmoeders en wensouders, maar ook aan medisch personeel of advocaten. In hoeverre kan hun tussenkomst bijvoorbeeld gezien worden als een bemiddeling ten voordele van commercieel draagmoederschap (Sluyters, 1992)?

Ten eerste wordt getracht aan de hand van een kwalitatieve inhoudelijke analyse van de wetsvoorstellen met betrekking tot draagmoederschap een overzicht te verkrijgen van de meningen en argumenten van de wetgever voor of tegen criminalisering evenals welke betekenis(sen) de wetgevers geven aan dit zogenaamd „onaanvaardbaar verschijnsel‟ (Sluyters, 1992). We wensen te achterhalen welk beeld wordt geschept van commercieel draagmoederschap en hoe dit naar voor wordt gebracht. Meer bepaald trachten we te achterhalen welk discours wordt gehanteerd door de politici over commercieel draagmoederschap. Onder discours verstaan wij 'kaders' of 'cognitieve schema's', die als volgt kunnen worden gedefinieerd: ''the conscious strategic efforts by groups of people to fashion shared understandings of the world and of themselves that legitimate and motivate collective action'' (Howard, 2000). De voorbereidende werken zijn hiervoor boeiend omdat zij ingevolge van de naar voren tredende eensgezindheid een duidelijk beeld geven van de bedoelingen van de gewenste wetswijziging. Bovendien worden de argumenten in kaart gebracht die ter legitimering van het verbod op commercieel draagmoederschap worden aangebracht. Door de aard van deze argumenten te onderzoeken proberen we te achterhalen hoe het verbod aan het strafrecht wordt gekoppeld.

Ten tweede zal worden onderzocht hoe (een deel van) de bevolking denkt over commercieel draagmoederschap en de noodzaak van criminalisering ervan. We passen dezelfde techniek 7

toe op een topic uit een internet -en discussieforum omtrent draagmoederschap om derhalve na te gaan welke houding wordt aangenomen bij gebruikers van het forum en hoe commercieel draagmoederschap daar wordt voorgesteld. Een vergelijking met de resultaten uit het de eerste kwalitatieve inhoudsanalyse zal ons toelaten om na te gaan of dit deel van de bevolking de zienswijze van de Belgische wetgevers al dan niet ondersteunt.

Ten derde worden de resultaten bekomen aan de hand van kwalitatieve inhoudsanalyse aangevuld met de bevindingen vanuit literatuuronderzoek. De inzichten bekomen aan de hand van het verkennend literatuuronderzoek kunnen ons helpen bij de interpretatie van de resultaten van de kwalitatieve inhoudsanalyses. Daarnaast kan het literatuuronderzoek ons ook vertellen of er ook andere zienswijzen over het commercieel draagmoederschap circuleren en in hoeverre de aangebrachte argumenten om deze praktijk te verbieden weldegelijk overtuigend genoeg zijn.

Aan de hand van de verzamelde kennis proberen we dan ten slotte te achterhalen of er effectief een algemene consensus bestaat om het commercieel draagmoederschap te criminaliseren. We gaan na of het centrale discours naar voor gebracht in de wetsvoorstellen ook effectief ondersteund wordt door de bevolking (of een deel van). Hierbij houden we ook rekening met wat in de wetenschappelijke literatuur naar voor wordt gebracht. Daarnaast gaan we na of de argumenten tegen commercieel draagmoederschap (nog steeds) zwaarwichtig genoeg zijn om een verbod te legitimeren. Deze kennis stelt ons ten slotte in staat om een antwoord te formuleren op onze eerste centrale onderzoeksvraag, namelijk: Bestaat er een maatschappelijk draagvlak voor de criminalisering van commercieel draagmoederschap?

Vooraleer de bevindingen uit de kwalitatieve inhoudsanalyses en het literatuuronderzoek worden gepresenteerd, lichten we de gebruikte methodologie nader toe.

8

1

Methodologie

Om de eerste onderzoeksvraag en bijkomende deelvragen te beantwoorden, werd gekozen voor een combinatie van onderzoeksstrategieën, namelijk enerzijds een eigen empirisch onderzoek (casestudy) waarbij de methode van discoursanalyse wordt gehanteerd en anderzijds een bureauonderzoek.

Achter het etiket discoursanalyse gaan zeer uiteenlopende benaderingen schuil (Decorte & Zaith, 2009). In deze masterproef wordt gebruik gemaakt van de inhoudsanalyse en meer concreet de inhoudsanalyse als een kwalitatief-interpreterende werkwijze (Krippendorf, 2004). Deze is te onderscheiden van de systematisch-kwantificerende werkwijze, de tweede basisvorm van de inhoudsanalyse. Een kwalitatieve inhoudsanalyse wordt getypeerd als een intensieve studie van documenten met als doel een grondig inzicht te verwerven in de betekenisstructuur van het basismateriaal (Decorte & Zaith, 2009). De kwalitatieve inhoudsanalyse is dus een interpretatieve werkwijze bij uitstek waarbij de reconstructie van de betekenisstructuur in het materiaal centraal staat (Wester, 1987).

Om verwarring te vermijden, vermelden we eerst en vooral dat in deze studie de termen discoursanalyse en kwalitatieve inhoudsanalyse door elkaar gebruikt worden. De benaming kwalitatieve inhoudsanalyse is dan ook niet echt ingeburgerd. Zo komt de term in de onderzoeksliteratuur slechts sporadisch voor. In de meeste onderzoeksartikelen duiden de auteurs hun kwalitatieve onderzoeksanalyses vaak aan met andere termen zoals bijvoorbeeld critical discourse analysis of textual analysis (Pleijter, 2006).

Het kenmerkende van onder andere de kwalitatieve inhoudsanalyse als onderzoekstype is het waarnemingsobject. In tegenstelling tot andere centrale onderzoekstypen in de sociale wetenschappen bestaat het waarnemingsobject niet uit mensen, maar uit de producten die mensen voortbrengen (Pleijter, 2006). In deze vorm van sociaalwetenschappelijk onderzoek wordt met andere woorden gebruik gemaakt van specifiek onderzoeksmateriaal, namelijk communicatieproducten. Dit begrip kan zeer breed opgevat worden, inhoudsanalyse wordt op allerlei communicatiemateriaal toegepast (Wester, 1987). Bovendien kan een discoursanalyse worden uitgevoerd op materiaal dat wordt verzameld door de onderzoeker (bijvoorbeeld interviews) als op bestaand materiaal (Titscher, Meyer, Wodak & Vetter, 2000). Wat voorligt 9

is ruw materiaal waaraan de onderzoeker nog waarnemingen moet verrichten om de relevante betekenissen vast te stellen (Wester, 1987).

Bij de keuze van het onderzoeksmateriaal waarop de (kwalitatieve) inhoudsanalyse zal worden uitgevoerd kan bovendien volgende bemerking worden gemaakt. De selectie van onderzoeksmateriaal wordt namelijk gedetermineerd door de functie van de tekst als onderzoeksmateriaal. Titscher, Wodak, Meyer en Vetter (2000) onderscheiden drie functies van teksten als onderzoeksmateriaal. Ten eerste kunnen de teksten zelf het object van onderzoek zijn. Hier bestaan de onderzoeksobjecten dus uit de teksten zelf en wordt er geen rekening gehouden met de context of auteur ervan. Ten tweede kunnen teksten benaderd worden als uitingen vanwege bepaalde groepen om op basis daarvan verklaringen te doen over de groep van mensen die de teksten hebben geproduceerd. In dat geval moeten eerst die groepen worden geselecteerd alvorens selectie van het materiaal mogelijk is. Ten derde kunnen teksten gezien worden als ‟een afbeelding‟ van een situatie of onderwerp dat in de onderzoeksvraag als onderzoeksobject naar voor wordt gebracht.

In het eerste onderdeel van deze studie steunt de keuze van het onderzoeksmateriaal op die van de groepen waarover we een uitspraak wensen te doen. Enerzijds werd gezocht naar materiaal waarin de visie van de Belgische wetgever zich weerspiegelt en anderzijds werd materiaal gezocht die de visie van de bevolking (en voornamelijk de betrokkenen) weerspiegelt.

Daarnaast moet worden benadrukt dat elk communicatieproduct ook steeds een welbepaalde functie heeft. Teksten spreken niet voor zichzelf, ze informeren een persoon of meerdere personen (Krippendorf, 2004). Het is belangrijk om steeds met deze functie van de tekst rekening te houden. Bijgevolg moet de onderzoeker zich bij de „lezing‟ ervan trachten te verplaatsen in de optiek van de auteur en diens publiek. Er moet meer bepaald steeds voor ogen gehouden worden dat de tekst is gemaakt om begrepen te worden door een bepaalde gebruikersgroep of een bepaald publiek. Dat betekent dat men kennis moet hebben van die gebruikscontext om de tekst te kunnen analyseren. Vragen zoals: wie is de maker van het document, tot wie richt deze zich als gebruiker, in welke omstandigheden vindt het gebruik plaats,… zijn hier van belang (Wester, 1986). De analist moet dus ook buiten de tekst gaan kijken (Krippendorf, 2004). Teksten zijn in dit opzicht geen loutere, onveranderlijke objecten maar actieve „agenten‟ die zichzelf in relatie plaatsen tot andere actieve „agenten‟. Kritisch 10

zijn betekent hier dus nagaan hoe het functie geven aan teksten plaatsvindt (Lehtonen, Ahonen & Clarke, 2000).

De kern van inhoudsanalyse is bovendien dat de onderzoeker iets wil te weten komen, een vraag wil beantwoorden. Het gaat om een vraag gericht op de reconstructie van de betekenissen van het subject of de subjecten die het materiaal hebben geproduceerd (Wester, 1987). Net die vraag maakt bepaalde kenmerken van het onderzochte mediamateriaal relevant. Inhoudsanalyse gaat derhalve om het beantwoorden van onderzoeksvragen door specifieke waarnemingen te verrichten aan mediamateriaal. Het is bijgevolg belangrijk om een onderscheid te maken tussen het materiaal die onderzoekers bestuderen en het verschijnsel waarover zij uitspraken willen doen, wat meer bepaald een constructie is van de onderzoeker zelf. Het specifieke verschijnsel waarover een onderzoeker uitspraken wil doen, duidt Krippendorf aan als de 'target' van een inhoudsanalyse. Deze 'target' maakt deel uit van de door de onderzoeker bestudeerde context van de onderzochte communicatieproducten (Pleijter, 2006). In casu bestaat onze 'target' uit het

beeld dat over commercieel

draagmoederschap geschetst wordt en bestaat de context uit enerzijds wetsvoorstellen aangaande draagmoederschap en anderzijds een internetforum. Het is met andere woorden onze bedoeling uitspraken te doen over de context van de boodschap, namelijk welk beeld gegeven wordt over een gebeurtenis of een fenomeen (Pleijter, 2006).

Kortom kunnen we besluiten dat, als inhoudsanalyse gedefinieerd wordt als een onderzoekstype om op basis van kenmerken van mediamateriaal op geldige en gecontroleerde manier onderzoeksvragen te beantwoorden over het functioneren van massamedia in de samenleving, moet het om te kunnen spreken van kwalitatieve inhoudsanalyse gaan om werkwijzen die gericht zijn op het produceren van descriptieve gegevens voor interpretatieve data-analyse (Pleijters, 2006).

De keuze voor het uitvoeren van een kwalitatieve inhoudsanalyse lag niet voor de hand. Bij het bepalen van de onderzoeksstrategie werden aanvankelijk dan ook verschillende moeilijkheden ondervonden. In de voorbereidende literatuurstudie werd vaak in aanraking gekomen met literatuur over onderzoek naar publieke opinie omtrent bestraffing (bvb. Walker & Hough). Hieruit groeide initieel het idee om via een surveyonderzoek te achterhalen wat de burger denkt over (commercieel) draagmoederschap en de criminalisering ervan. Dit idee werd na verloop van tijd echter verlaten omdat deze manier van werken niet zou toelaten een 11

diepgaande analyse te maken. In deze studie wensen we namelijk na te gaan waarom men deze praktijken wenst te verbieden en niet louter of men (de bevolking) voorstander is van een verbod

of

niet.

Bovendien

zijn

zowel

het

commercieel

draagmoederschap

als

draagmoederschap in het algemeen het voorwerp van een moreel en emotioneel geladen discussie. Een gestandaardiseerde vragenlijst kon ons inziens geen afdoende beeld geven van die

moreel

en

emotioneel

geladen

argumenten

pro

of

contra

(commercieel)

draagmoederschap. De gekozen onderzoeksstrategie en onderzoeksmethode kregen hierdoor een volledig andere vorm en invulling.

Vervolgens wordt om ons eigen empirisch onderzoek aangevuld met bevindingen uit het bureauonderzoek, of meer bepaald het literatuuronderzoek. Dit laat ons toe de noodzakelijke nuancering toe te brengen aan de resultaten bekomen uit kwalitatieve inhoudsanalyse. Voor de literatuur is dus, naast het traditioneel verkennende literatuuronderzoek, nog een belangrijke functie weggelegd. Het is belangrijk dat de onderzoeker zich uiteindelijk moet kunnen verantwoorden, zowel wat betreft het empirische vlak, naar het veld toe, als het theoretische vlak, naar het interpretatiekader toe. Uiteindelijk moet de theoretische en empirische literatuur geïntegreerd worden in de onderzoeksresultaten (Wester, 1987).

Ten slotte kunnen we vermelden dat tijdens het verloop van het onderzoek een aantal vrije of explorerende interviews of gesprekken uitgevoerd werden (al dan niet face-to-face) met personen die op één of andere manier nauw betrokken zijn bij de praktijk van draagmoederschap en met bepaalde sleutelfiguren zoals bijvoorbeeld gynaecologen, senatoren en medewerkers van de Belgische adoptiediensten. Deze interviews kunnen ons toelaten om na te gaan hoe deze personen, gezien hun specifieke positie en ervaringen, denken over de voorstellen tot criminalisering van (commercieel) draagmoederschap. Wensouders en draagmoeders werden niet op deze manier in het onderzoek betrokken. Tot onze grote spijt slaagden we er niet in om draagmoeders te contacteren. Een aantal wensouders gaven aan dat zij niet wensten mee te werken aan mijn onderzoek omdat dit thema voor hen te moeilijk ligt.

Op basis van het voorgaande kunnen we concluderen dat het in dit onderzoek voornamelijk de bedoeling is om veel meer in de diepte te werken dan in de breedte. De keuze voor kwalitatief onderzoek weerspiegelt deze bedoeling. Daarenboven trachten we deze diepgang des te meer te bereiken door het hanteren van een mengvorm van onderzoeksstrategieën en een combinatie van onderzoekstechnieken of methodetriangulatie (Decorte & Zaith, 2009). 12

2

Bevindingen

2.1

Inhoudsanalyse van de wetsvoorstellen

2.1.1

Algemeen

In eerste instantie zal via een kwalitatieve inhoudsanalyse van de wetsvoorstellen omtrent draagmoederschap worden nagegaan wat de Belgische wetgever verstaat onder commercieel draagmoederschap, welke betekenis ze eraan geven en op welke argumenten hun wil tot criminalisering steunt. We richten ons meer bepaald op de reconstructie en interpretatie van betekenispatronen in teksten (in casu wetsvoorstellen) en de manieren waarop deze tot uiting komen (Pleijter, 2006). 2.1.2

Analyse

Bij het doornemen van wetenschappelijke literatuur over kwalitatieve inhoudsanalyse, bleek al snel dat er niet echt sprake was van één enkele manier om dergelijke analyse uit te voeren. Hijmans constateerde dan ook dat onderzoekers in hun onderzoekspublicaties meestal weinig duidelijkheid verschaffen over de procedures die ze hebben gebruikt bij de uitvoering van een kwalitatieve inhoudsanalyse (Pleijter, 2006). Pleijter (2006) merkt terecht op dat deze visie in tegenspraak is met het idee van wetenschappelijke objectiviteit dat veronderstelt dat het noodzakelijk is dat de uitvoering van onderzoeken navolgbaar is om de onderzoeksresultaten te kunnen beoordelen. Daarom schetste hij een referentiekader dat gebruikt kan worden als richtlijn voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatieve inhoudsanalyse. Het verloop van onze kwalitatieve inhoudsanalyse werd hier op gebaseerd.

Volgens Pleijter (2006) begint een kwalitatieve inhoudsanalyse, na de selectie van het onderzoeksmateriaal, met een verkennende lezing van dit materiaal. In deze exploratieve fase is er geen sprake van een waarnemingsinstrument waarmee het materiaal wordt gelezen. In de daarop volgende fase kan de onderzoeker zich richten op de ontwikkeling van een waarnemingsinstrument. De onderzoeker gaat het onderzoeksmateriaal gericht lezen, op zoek naar aspecten die relevant zijn voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. Op basis daarvan wordt gewerkt aan het ontwerpen van een instrument. Vervolgens wordt dit waarnemings- of onderzoeksinstrument systematisch toegepast op het te onderzoeken materiaal. De registratie van relevante kenmerken van het materiaal resulteert in een

13

databestand dat uiteindelijk onderwerp van analyse is ter beantwoording van de onderzoeksvragen. Selectie van het materiaal Elk kwalitatief onderzoek begint met de selectie van het materiaal. Kwalitatief onderzoek maakt gebruik van een 'non-probability' steekproef voor de selectie van de populatie of het materiaal die bestudeerd zal worden. In zo'n steekproef worden de units gericht of bewust geselecteerd omdat ze bepaalde eigenschappen bevatten die kenmerkend zijn voor de groep waarover men uitspraak wil doen. Hierbij is het ook niet de bedoeling dat de steekproef statistisch representatief is (Richie, Lewis & Elam, 2003). Dit is ook geen kenmerk van kwalitatief onderzoek (Decorte & Zaith, 2009).

In dit onderdeel trachten we de betekenispatronen in de wetsvoorstellen te reconstrueren om op die manier inzicht te krijgen over hoe de Belgische wetgever over het (commercieel) draagmoederschap denkt. Wetsvoorstellen vormen namelijk vaak een handige bron om de verschillende discours te ontdekken en in kaart te brengen, in het bijzonder wanneer die komende wetswijzigingen documenteren (Rapley, 2007).

Voor de selectie van de wetsvoorstellen waarop de inhoudsanalyse is uitgevoerd, werd bewust gekozen om te werken met de bredere zoekterm2 „draagmoederschap‟ zodat we ons onderzoeksmateriaal op voorhand niet te sterk afbakenden. In een voorstel tot regeling van het altruïstisch draagmoederschap kan namelijk mogelijks ook de visie rond commercieel draagmoederschap worden vermeld. Daarnaast werd evenwel een afbakening in de tijd doorgevoerd door ons te beperken tot die voorstellen die dateren vanaf de zittingsperiode 1999-2003 tot en met Juni 2011. Dergelijke afbakening achten wij opportuun, omdat het commercieel draagmoederschap in ons land pas vanaf de baby D zaak op de politieke agenda stond. Uiteindelijk werden op deze manier 30 wetsvoorstellen geselecteerd (bijlage 1). Hierbij dient opgemerkt te worden dat een aantal wetsvoorstellen zowel in de Kamer als de Senaat werden ingediend en anderen na verloop van tijd in al dan niet identieke vorm werden hernomen. Bepaalde wetsvoorstellen overlappen elkaar dus. Dit wordt verduidelijkt in het databestand waarop analyse werd uitgevoerd (bijlage 2). Het aantal eenheden waarop

2

Er werd gebruik gemaakt van de functie ‘zoeken in wetgevingsdossiers’ aangeboden op www.senaat.be. 14

kwalitatieve inhoudsanalyse wordt uitgevoerd is beperkt, maar daardoor ook beter in de hand te houden en een aantal problemen worden hierdoor vermeden (Wester, 1987).

Bovendien werden niet enkel de wetsvoorstellen doorgenomen, maar ook de bijhorende toelichtingen. Deze bevatten vaak belangrijke achtergrondinformatie en komen bijgevolg goed van pas bij de interpretatie van de resultaten bekomen via kwalitatieve inhoudsanalyse. Deze toelichtingen werden niet apart geanalyseerd. Wel werden de bevindingen onmiddellijk opgenomen in de rapportage van de kwalitatieve inhoudsanalyse van de wetsvoorstellen, zodat deze beter ondersteund wordt. Verkennende lezing van het materiaal Na het verzamelen van het materiaal, begonnen we met het lezen van de wetsvoorstellen. Vooreerst waren we nieuwsgierig naar de algemene inhoud ervan. Bovendien was deze eerste lezing ook belangrijk om een eerste indruk van het materiaal te krijgen. De eerste verkennende lezing resulteerde in een aantal aantekeningen over de meest opvallende zaken in het materiaal waargenomen.

Zo werd er reeds op gewezen dat de wetsvoorstellen omtrent draagmoederschap sterk verschillen in hun opzet. Algemeen gesteld wenst elk van de wetsvoorstellen tegemoet te komen aan de situatie van onzekerheid waarmee draagmoederschap gepaard gaat als gevolg van het juridisch vacuüm in ons land. De voorgestelde oplossingen verschillen echter in sterke mate. We kunnen de wetsvoorstellen dan ook opdelen in verschillende categorieën. Vooreerst zijn

er

twee

hoofdcategorieën,

namelijk

enerzijds

de

wetsvoorstellen

die

het

draagmoederschap in ons land willen regelen en anderzijds de wetsvoorstellen die draagmoederschap willen verbieden. Deze tweede categorie kan op zich in subcategorieën worden ingedeeld, namelijk de wetsvoorstellen die alle vormen van draagmoederschap verbieden of met andere woorden een totaalverbod voorschrijven, zij die zich enkel op de commerciële variant toeleggen en ten slotte de wetsvoorstellen die commercieel draagmoederschap zien als een vorm van verkoop van kinderen. Uiteraard zullen voornamelijk de wetsvoorstellen uit de tweede categorie van belang zijn voor dit onderzoek. Toch kunnen de voorstellen uit de eerste categorie, die het draagmoederschap dus willen regelen, ons ook heel wat vertellen. Zij schetsen de randvoorwaarden waarbinnen draagmoederschap een verantwoorde methode is om wensouders te helpen en deze kunnen 15

net via bestraffing worden afgedwongen. Bovendien wordt in de meeste wetsvoorstellen tot regeling van het draagmoederschap benadrukt dat slechts in een beperkt aantal gevallen kan afgeweken

worden

op

het

algemene

verbod

op

draagmoederschap.

In

deze

uitzonderingsgevallen gaat het steeds om altruïstische draagmoederschap wat impliceert dat commercieel draagmoederschap verboden is.

Daarnaast viel meteen op dat in de wetsvoorstellen, en dan vooral de voorstellen uit de tweede categorie, nauwelijks argumenten opgenomen worden die de keuze voor strafrecht staven. Het afdwingen van een verbod op (commercieel) draagmoederschap wordt als het ware vanzelfsprekend door het strafrecht geacht.

Opvallend is ook dat slechts één enkel van de wetsvoorstellen het heeft over de internationale dimensie van het commercieel draagmoederschap. Nochtans brengt dit belangrijke gevolgen met zich mee, bijvoorbeeld met betrekking tot de extraterritoriale werking van de strafwet.

Ten slotte kan vermeld worden dat een aantal wetsvoorstellen het onderscheid tussen hoogtechnologisch en laagtechnologisch draagmoederschap verduidelijken. Voor beide vormen geldt dat de commerciële variant niet wordt aanvaard dus dit onderscheid speelt in de discussie omtrent criminalisering geen rol.

In combinatie met de eerste verkennende lezing van het materiaal werden ook de door Blumer 'sensitizing concepts' gedefinieerde kernbegrippen, bepaald. Deze richtinggevende begrippen creëren aansluiting bij een theoretisch kader en sturen de verdere stappen in het empirisch luik. Ze tonen aan wat en waar men moet gaan zoeken in het onderzoeksmateriaal (Pleijter, 2006). Aangezien wij willen achterhalen hoe commercieel draagmoederschap in de wetsvoorstellen wordt voorgesteld en waarom het moet worden gecriminaliseerd, kozen wij ervoor om enerzijds 'betekenis/ definiëring' en anderzijds 'argumentatie verbod' als kernconcepten te hanteren. Het kernconcept 'betekenis/definiëring' illustreert onze vraag naar hoe het commercieel draagmoederschap in de wetsvoorstellen wordt voorgesteld of meer bepaald, welk discours over commercieel draagmoederschap in de wetsvoorstellen aangewend wordt. Het kernconcept 'argumentatie' wijst op de identificatie van de argumenten waarop men het verbod op commercieel draagmoederschap steunt. Mogelijks kunnen de bekomen waarnemingen ons nader toelichten waarom dit verbod bovendien aan het strafrecht wordt gekoppeld. 16

Waarneming en registratie In deze fase maakten wij gebruik van het onderzoeksinstrument waarin de twee gekozen kernconcepten of sensitizing concepts een centrale rol spelen. Aan de hand van dit onderzoeksinstrument werden

de relevante aspecten van het onderzochte materiaal

waargenomen en geregistreerd. We gingen met andere woorden gestructureerd op zoek naar relevante passages of termen in de wetsvoorstellen. Deze relevante passages werden vervolgens geïsoleerd en verkort in het databestand opgenomen. Het materiaal werd op deze manier gereduceerd zodat we eveneens een beter overzicht kregen van het geheel (Wester, 1987).

Het resultaat van deze waarnemingen en registraties is een geordend databestand (bijlage 2). Analyse Het geordend databestand, bekomen op basis van voorgaande stappen, werd het uiteindelijke voorwerp van analyse. Het databestand liet ons toe om enerzijds de betekenissen gegeven aan commercieel draagmoederschap in de wetsvoorstellen en anderzijds de argumenten voor het verbieden ervan op te delen in categorieën. Dit deden we door de relevante segmenten, opgenomen in het databestand, voortdurend met elkaar te vergelijken. Daarnaast maakten we ook gebruik van het principe van verzadiging. Dit betekent dat we elk van de betekenissen of argumenten probeerden onder te brengen in één van de categorieën. Zolang bepaalde relevante segmenten niet ondergebracht konden worden bij één van de reeds ontwikkelde categorieën, betekende dit dat er nog andere categorieën bestonden en de analyse nog niet afgerond was.

De categorieën die op deze manier werden bekomen, vormen bepaalde 'interpretatiekaders' die bovendien de keuze voor strafrecht kunnen verklaren. Zij worden bij de rapportage van de resultaten dan ook één voor één onder de loep genomen. Rapportage Het centrale discours in de wetsvoorstellen De verschillende omschrijvingen voor commercieel draagmoederschap gehanteerd in de wetsvoorstellen kunnen in drie categorieën opgedeeld worden. 17

In praktisch alle wetsvoorstellen wordt commercieel draagmoederschap gelijk gesteld aan handel in kinderen. Dit kan gezien worden als een eerste categorie binnen de manieren waarop commercieel draagmoederschap wordt voorgesteld binnen de wetsvoorstellen. Het commercieel draagmoederschap wordt gezien als een vorm van verkoop van kinderen en is net daarom onaanvaardbaar. Men wil ten alle tijde vermijden dat kinderen als koopwaar aanzien worden. Het kopen en verkopen van kinderen wordt al generaties lang afgekeurd en verboden en mag niet herleven door de toepassing van nieuwe voortplantingstechnieken (Roach Anleu, 1990). Het lijkt ons logisch dat, indien commercieel draagmoederschap algemeen wordt voorgesteld als een vorm van handel in kinderen, niemand zich er tegen zal verzetten dat commercieel draagmoederschap bijgevolg als iets onaanvaardbaars moet worden aanzien. Het valt namelijk niet te betwisten dat handel in kinderen ontoelaatbaar is en in strijd is met de menselijke waardigheid (Heida en Van Der Steur, 2001). Waarom commercieel draagmoederschap wordt gelijkgesteld aan handel in kinderen wordt echter niet verduidelijkt.

Eén wetsvoorstel gaat nog verder en stelt commercieel draagmoederschap (foutief) voor als een vorm van mensenhandel.3 Commercieel draagmoederschap wordt ook hier gezien als een vorm van kinderhandel. Dit wordt echter op zich opnieuw geplaatst onder de bredere noemer mensenhandel. Het misdrijf dat bij dit wetsvoorstel wordt ingesteld (verhandelen van kinderen), wordt daarom toegevoegd aan de misdrijven die vallen onder de procedure die is voorgeschreven bij de wet van 13 april 1995 houdende de bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en de kinderpornografie. In deze studie sluiten we ons echter aan bij de senatoren Sabine de Bethune en collega's die benadrukken dat mensenhandel niet hetzelfde is als kinderhandel. Het onderscheid wordt verder verduidelijkt onder Deel II.

Daarnaast wordt commercieel draagmoederschap voorgesteld als een vorm van 'misbruik'. Dit vormt meteen de tweede categorie binnen de betekenissen gegeven aan commercieel draagmoederschap in de wetsvoorstellen. Wanneer het altruïstisch draagmoederschap onder bepaalde voorwaarden wordt gezien als een toegelaten 'gebruik', wordt commercieel draagmoederschap gelijk gesteld aan een 'misbruik'. Het toevoegen van een commerciële functie aan het draagmoederschap maakt deze praktijk ontoelaatbaar. Gezien de negatieve connotatie van het woord 'misbruik', kunnen we ook hier afleiden dat de wens om commercieel draagmoederschap als iets negatiefs voor te stellen prominent aanwezig is.

3

Wetsvoorstel (P. MONFILS) houdende verbod op de kinderhandel, Parl. St. Senaat, BZ 2007, nr. 4-122/1. 18

In de derde categorie wordt commercieel draagmoederschap omschreven als en job. Zo heeft men het in de wetsvoorstellen bijvoorbeeld over het moederschap als job. Indien draagmoederschap het voorwerp wordt van commercialisering en contractualisering, zoals dit thans het geval is in de Verenigde Staten, dreigt de evolutie naar draagmoederschap als voortplantingsdienst, iets wat men absoluut wil vermijden in ons land. De situatie in de Verenigde Staten wordt in een aantal wetsvoorstellen aangehaald als voorbeeld van hoe het niet moet. De praktijken daar illustreren met andere woorden wat men onder commercieel draagmoederschap verstaat en wil verbieden. De in onze samenleving algemeen aanvaarde gendernormen

kunnen

verklaren

waarom

commercieel

draagmoederschap

en

dus

moederschap als job als iets negatiefs wordt aanzien (Roach Anleu, 1990). Het commercieel draagmoederschap breekt namelijk met de stereotype beeld van de vrouw als altruïstisch, emotioneel en medelevend en waarbij de geboorte van een kind gezien wordt als een natuurlijk verschijnsel in plaats van een economische functie van de vrouw. Een vrouw die akkoord gaat om zwanger te worden in ruil voor geld, weerspiegelt pragmatische, egoïstische en instrumentele motieven, allen tegenstrijdig met het typische vrouwelijk rolpatroon (Roach Anleu, 1990). Het verwerven van een inkomen door een vrouw via lichaamsgebruik wordt aanzien als een ongeoorloofd doel (Tigchelaar, 2001).

Argumentatie Over het algemeen bevatten de wetsvoorstellen nauwelijks argumenten om de noodzaak van criminalisering te staven. Daarentegen bevatten de wetsvoorstellen wel (een beperkt aantal) argumenten op basis waarvan het commercieel draagmoederschap verboden moet worden. Door deze in categorieën in te delen, trachten we te achterhalen hoe de keuze voor het strafrecht kan verklaard worden. Meer bepaald proberen we elke categorie te linken aan één van de algemene normatieve rechtvaardigingen die een rol spelen bij de juridische beperking van het lichaamsgebruik voor geld (Tigchelaar, 2001).

Een eerste categorie is het belang of welzijn van de draagmoeder. Deze categorie bevat verschillende argumenten die allemaal met elkaar gemeen hebben dat ze het commercieel draagmoederschap willen verbieden met het oog op bescherming van de draagmoeder. Het eerste veel voorkomende argument binnen deze categorie is het risico op uitbuiting of exploitatie van de draagmoeders. Voornamelijk economisch zwakkere vrouwen zouden door het financiële voordeel verleid kunnen worden om onaanvaardbare gezondheidsrisico's te nemen. Ook bescherming van de menselijke waardigheid en de onaantastbaarheid van het 19

menselijk lichaam zijn argumenten die onder deze categorie vallen. Het teruggrijpen naar strafrecht om het belang of welzijn van de draagmoeder te beschermen, kan verklaard worden vanuit het vrijheidsbeperkende beginsel van het juridisch paternalisme. Paternalisme komt er op neer dat een inbreuk op de vrijheid wordt gerechtvaardigd met redenen die uitsluitend verwijzen naar het welzijn, de belangen of de waardigheid van de gedwongen persoon zelf (Feinberg, 1985). De onderliggende gedachte is dat er ingegrepen mag worden als er een grote kans bestaat dat een persoon niet rationeel zal handelen (Tigchelaar, 2001). Het juridisch paternalisme blijft echter ook omstreden, omdat het gevaarlijk kan zijn als de overheid meent te weten wat er goed is voor iemand. Wij kunnen ons hier dan ook terecht afvragen wie kan beweren dat de overheid beter weet wat er goed is voor een potentiële commerciële draagmoeder? Volgens Haveman (2000) wordt door de overheid de grens overschreden als de groep burgers wiens mensenrechten men door repressie pretendeert te beschermen zichzelf zeker niet zonder meer in zijn menselijke waardigheid aangetast voelt. De schending van mensenrechten bestaat juist in het verbod dat de overheid aan zijn burgers oplegt ter bescherming van de door die burgers niet gevoelde aantasting van hun menselijke waardigheid. Bijgevolg wordt hun menselijke waardigheid dan toch geschonden, niet door de activiteit die zij uitvoeren, maar wel door de repressieve overheid.

Verder kunnen we hier ook verwijzen naar het zogenaamd moralistisch juridisch paternalisme. Op grond van dit beginsel is het noodzakelijk om een beroep te doen op repressie indien de betrokkene morele schade kan oplopen door het stellen van een bepaalde handeling (Feinberg, 1985). Zo kan een commerciële draagmoeder door anderen bijvoorbeeld aanzien worden als een slecht persoon.

Een tweede categorie is het belang of welzijn van het kind. Het kind wordt in de meeste wetsvoorstellen voorgesteld als de zwakste partij en vooral diens belangen primeren. Dit kan deels verklaren waarom men in ons land kiest voor criminalisering en sterk gekant staat tegen elke vorm van commercieel draagmoederschap. Dit in tegenstelling tot landen zoals Rusland, waar de draagmoeder als zwakste partij gezien wordt en commercieel draagmoederschap en een draagmoederschapcontract toegelaten zijn, dit net om de positie van de draagmoeder te versterken (Heida & Van Den Steur, 2001). De grote financiële ongelijkheid en armoede zijn een feit, net als de afhankelijkheid van mensen van geld. De Russische wetgever heeft dit erkend en geconcludeerd dat het in Rusland geen zin heeft om commercieel draagmoederschap te verbieden. Hij vond het beter om de situatie zo te regelen dat de 20

draagmoeder wordt beschermd en haar rechten kan afdwingen. Vanuit dit opzicht, kan onze overheid het ouderschap van de wensouders niet verwerpen met een beroep op de bescherming van diezelfde draagmoeder. De bescherming en beloning van de buitenlandse draagmoeder is dan niet de taak van onze overheid (Saarloos, 2009).

Een derde categorie van bezwaren tegen commercieel draagmoederschap is objectivering of instrumentalisering van het lichaam. Dit wijst op het risico dat de persoon door anderen niet als subject wordt beschouwd, maar als object wordt behandeld. In verband met commercieel draagmoederschap wordt het gevaar van instrumentaliteit verwoord als 'broedmachine' (Tigchelaar, 2001). Vanuit dit opzicht reduceert of degradeert het commercieel draagmoederschap vrouwen tot reproductieve machines en de reproductieve capaciteit van een vrouw wordt een artikel dat gekocht en verkocht kan worden op de markt (Heida en Van Der Steur, 2001). Dit beperkt het recht van de vrouw om over haar eigen lichaam te beslissen (Roach Anleu, 1990). Deze categorie richt zich net als de eerste categorie op de bescherming van het welzijn van het individu zelf, maar doet dat onder verwijzing naar de algemene notie dat een mens niet als object behandeld mag worden. Dit zogenaamde moreel appèl richt zich hier uitdrukkelijk tot anderen dan degene die zijn of haar lichaam voor geld inzet (in tegenstelling tot de eerste categorie). Derden worden beperkt in hun beschikkingsmacht over iemand anders lichaam (Tigchelaar, 2001). Op basis hiervan kan bovendien verklaard worden waarom in de meeste wetsvoorstellen niet het commercieel draagmoederschap op zich strafbaar gesteld wordt, maar wel bijvoorbeeld de bemiddeling bij draagmoederschap.

Een laatste categorie is de morele verwerpelijkheid van deze praktijk. Deze categorie kunnen we koppelen aan het juridisch moralisme waarbij de rechtvaardiging voor vrijheidsbeperking door middel van het recht niet zozeer in de mogelijke gevolgen van het handelen wordt gezocht, maar wel in het immorele karakter van het handelen zelf (Tigchelaar, 2001). Repressie gebaseerd op het juridisch moralisme kan echter problematisch zijn in een pluralistische samenleving met uiteenlopende morele opvattingen. Zo wezen we er reeds op dat er zich in de wetenschappelijke literatuur omtrent commercieel draagmoederschap een mentaliteitsverandering voordoet. De vraag of de morele verwerpelijkheid van commercieel draagmoederschap nog steeds een gedeelde waarde is in onze samenleving, dringt zich bijgevolg op.

21

2.1.3

Besluit

De geanalyseerde wetsvoorstellen gaan van een totaalverbod van alle vormen van draagmoederschap tot en met het openstellen van de mogelijkheid tot draagmoederschap onder welbepaalde voorwaarden. Dit wijst er op dat (ook) in ons land de opvattingen over draagmoederschap ver uit elkaar liggen. Over commercieel draagmoederschap lijkt echter wel consensus te bestaan. Het is inderdaad zo dat commercieel draagmoederschap in alle voorstellen onder geen beding kan toegestaan worden.

Het is duidelijk dat in de wetsvoorstellen over het algemeen een zeer negatief en afkeurend discours wordt gehanteerd omtrent commercieel draagmoederschap. Binnen elk van de drie categorieën wordt commercieel draagmoederschap geïdentificeerd met zaken of termen die een inherent negatieve bijval krijgen. Het commercieel draagmoederschap wordt geïdentificeerd aan de hand van praktijken die algemeen onaanvaardbaar zijn in onze samenleving (Campbell, 2000). De keuze voor strafrecht kan ons inziens bijgevolg verklaard worden vanuit het consensusparadigma. Volgens het consensusperspectief is het strafrecht de weerspiegeling en uitdrukking van de meest fundamentele collectieve waarden en normen van een samenleving (Hebberecht, 1985).

Het negatieve discours over commercieel draagmoederschap wordt versterkt door het opsommen van verschillende bezwaren of argumenten tegen commercieel draagmoederschap. Deze bezwaren geven aan dat draagmoederschap voor geld moreel en maatschappelijk omstreden kan zijn vanwege het geld, maar ook vanwege de omstandigheden waaronder dit lichaamsgebruik voor geld plaats kan hebben. De categorieën ontwikkeld op basis van deze argumenten tegen commercieel draagmoederschap laten ons toe de keuze voor criminalisering of een repressief optreden deels te verklaren. Het is namelijk zo dat de algemene bezwaren (welzijnsbedreigende omstandigheden, ongeoorloofd doel, objectivering en gender) tegen bepaalde commerciële praktijken, zoals het commercieel draagmoederschap, kunnen leiden tot de drie rechtvaardigingen (kwetsing, paternalisme en moralisme) voor de juridische beperking van de lichamelijke beschikkingsmacht van het individu (Tigchelaar, 2001). Met betrekking tot het (commercieel) draagmoederschap zijn vooral het juridisch paternalisme en moralisme belangrijk om de link naar een repressief optreden te verduidelijken. Commercieel draagmoederschap valt echter wel buiten het kwetsingbeginsel (Tigchelaar, 2001). Volgens dit beginsel is het legitiem om het strafrecht in te zetten om de vrijheid van het individu te 22

beperken teneinde een ernstige kwetsing van anderen te voorkomen (Feinberg, 1985). Het is namelijk zo dat enkel de zwangerschap en niet het (commercieel) draagmoederschap zichtbaar moeten zijn en men hoeft dit ook niet verplicht mee te delen. Andere dan de betrokken personen kunnen in dit opzicht dus niet door het (commercieel) draagmoederschap worden gekwetst. De situatie verandert echter indien er gebruik gemaakt wordt van een advertentiemedium om openbaar te maken dat een vrouw (commercieel) draagmoeder wenst te worden. In dit geval kan via het kwetsingbeginsel wel verklaard worden waarom net deze praktijk in de wetsvoorstellen wordt verboden, omdat anderen dan worden betrokken.

23

2.2

Inhoudsanalyse van het internetforum

2.2.1

Algemeen

Er zijn meerdere redenen die aan de basis liggen van de keuze om een inhoudsanalyse toe te passen op een internetdiscussieforum. Als communicatiemedium, globaal netwerk en context van sociale constructies voorziet het Internet ons namelijk van nieuwe instrumenten voor onderzoek, nieuwe forums voor sociaal onderzoek en nieuwe manieren om te begrijpen hoe sociale realiteiten worden geconstrueerd en gereproduceerd (Markham, 2004).

Ten eerste hebben online discussieforums nieuwe vormen van communicatie ontwikkeld omwille van het grote aantal mensen dat kan lezen, reageren en toegang heeft tot de daar verstrekte informatie (Moshtagh Khorasani, 2008). Uit die grote toegankelijkheid vloeit voort dat verschillende interessegroepen kunnen participeren in deze forums. Zo zien we bijvoorbeeld dat zowel (potentiële) draagmoeders als wensouders deelnemen aan de discussie. Er nemen dus verschillende mensen met een volledig andere achtergrond deel aan dit forum waar verschillende attitudes en zienswijzen aanwezig zijn. Bijgevolg creëert zo‟n omgeving een groot potentieel voor controverses (Moshtagh Khorasani, 2008). Rekening houdend met het controversiële karakter van draagmoederschap (vooral de commerciële variant) schept dit een uitermate interessante onderzoeksomgeving waarin de pro‟s en contra‟s van (commercieel)

draagmoederschap

uitgebreid

aan

bod

komen.

Het

kennen

van

achtergrondkenmerken is bovendien nuttig als je naar verklaringen zoekt van zaken als meningen, houdingen en gedragingen van de onderzochte personen (Decorte & Zaith, 2009). Bovendien kunnen zo‟n internetforums dienen als een „forum voor zelfreflectie‟ voor zowel potentiële wensouders als draagmoeders (Jones & Norris, 2005). We zien hoe potentiële draagmoeders en wensouders, gebruik makend van het internet en meer bepaald de fora rond draagmoederschap netwerken met anderen (lokaal en internationaal), verwijzen naar andere sites of bronnen van informatie, advies en kennis delen en vertellen over hun eigen persoonlijke

ervaringen

en

problemen.

Uiteraard

komt

ook

het

commercieel

draagmoederschap ter sprake in deze fora. Uitgaande van de veronderstelling dat betekenissen niet bestaan, maar gemaakt „worden‟ (Lehtonen, Ahonen & Clarke, 2000) zijn we in deze masterproef

geïnteresseerd

in

de

betekenis

die

aan

de

praktijk

commercieel

draagmoederschap gegeven wordt door de actoren die aan deze fora deelnemen. Wij wensen te achterhalen welke motivaties en rechtvaardigingen inzake het draagmoedervraagstuk 24

worden gelanceerd en wat hierbij de rol is van bepaalde emotionele en morele waardeoriëntaties.

Tegelijk moeten we ons ook goed bewust zijn van de beperkingen die de keuze om een inhoudsanalyse op een internetforum toe te passen met zich meebrengt. Vooreerst is het zo dat het gekozen forum deel uitmaakt van een website die handelt over allerlei aspecten van het ouderschap4. Er kan dus verwacht worden dat deelnemers van dit forum op één of andere manier iets te maken hebben met (wens tot) ouderschap. Dit kan met zich meebrengen dat de reactie van bepaalde personen op dit forum gekleurd kan zijn vanuit hun eigen ervaring of positie. Zo is het denkbaar dat een kersverse moeder zeer negatief zal reageren op commercieel draagmoederschap. Vanuit haar eigen ervaring als moeder is het onbegrijpelijk dat iemand draagmoederschap op zo‟n manier wil misbruiken. Aan de andere kant is het niet onlogisch dat ouders die hun kinderwens maar niet vervuld zien worden een volledig ander standpunt aannemen, gezien commercieel draagmoederschap voor hen een oplossing kan bieden. Met dit aspect zal steeds rekening moeten gehouden worden bij de analyse van het onderzoeksmateriaal, namelijk de inhoud van het discussieforum. Daarnaast kunnen we ook niet nagaan wat de nationaliteit is van de persoon die een reactie op het forum post. Hiervoor zouden de IP-adressen van de deelnemers aan forum onderzocht moeten worden, iets wat in deze studie achterwege werd gelaten. Uitspraken gedaan op basis van de kwalitatieve inhoudsanalyse zullen niet met zekerheid gelden voor een gedeelte van de Belgische bevolking. 2.2.2

Analyse

De kwalitatieve inhoudsanalyse van het internetforum werd uitgevoerd volgens dezelfde stappen als de kwalitatieve inhoudsanalyse van de wetsvoorstellen. Selectie van het materiaal De kwalitatieve inhoudsanalyse werd uitgevoerd op een aantal voor commercieel draagmoederschap relevante topics van het internetdiscussieforum op www.zappybaby.be, een non-profit Belgische 'internetcommunity' voor ouders. Dit forum is gratis toegankelijk en wordt voor eenieder opengesteld. Het forum kan door iedereen gelezen worden en om te

4

Zappybaby geeft zich uit voor grootste Belgische community voor ouders. 25

kunnen deelnemen aan het forum moeten participanten zich registreren en een identificatieformulier invullen.

De topics werden zorgvuldig uitgekozen met behulp van een geavanceerde zoekmachine die door het forum wordt aangeboden. Deze zoekmachine stelde ons in staat het forum te doorzoeken

naar

alle

berichten

en

onderwerpen

die

de

termen

draagmoeder,

draagmoederschap of commercieel draagmoederschap bevatten5. Ook zwangerschap-vooreen-ander werd als zoekterm gebruikt, maar deze term leverde ons geen resultaten op.

Vervolgens werden de topics één voor één doorlezen en selecteerden we die topics waarin het commercieel draagmoederschap op één of andere manier aan bod komt. Alle relevante berichten werden verzamelend en in een apart bestand geplaatst. Dit bestand vormt meteen de basis voor de kwalitatieve inhoudsanalyse.

Terzijde kunnen we vermelden dat de zaak Baby Donna zeer sterk aan bod komt op in deze topics. Er wordt namelijk beweerd dat een aantal personen die nauw bij deze zaak betrokken zijn, onder andere de wensouders en de draagmoeder, actief deelnamen aan dit discussieforum. Uiteraard weten wij niet in hoeverre dit klopt, maar dit alles heeft tot gevolg dat de hele discussie rond de zaak Baby Donna, en dus de discussie omtrent het commercieel draagmoederschap, uitvoerig aan bod komt. Verkennende lezing Op basis van een eerste lezing kunnen we vooreerst een onderscheid maken tussen initiële posts (bijvoorbeeld een aanbod, een vraag) en de antwoorden of secundaire posts (bijvoorbeeld een antwoord, kritieken). De topics die voorwerp uitmaken van dit onderzoek starten bijvoorbeeld vaak met een initiële post waarin een vrouw overweegt om zich kandidaat te stellen als draagmoeder. Met verloop van tijd volgen meerdere van deze 'aanbiedingen', ook door vrouwen die hun commerciële bedoelingen maar moeilijk kunnen verbergen.

5

Met behulp van een zogenaamde joker (*) kunnen alle mogelijke varianten van het woord draagmoeder opgespoord worden. 26

Uiteraard zijn het vooral de reacties op dergelijke initiële posts die voor dit onderzoek interessant zijn. Deze zijn belangrijk omdat uit deze reacties kan afgeleid worden hoe men tegenover het commercieel draagmoederschap staat. Omdat het posten van een reactie enkel kan gebeuren door geregistreerde leden, kunnen we eenvoudig het onderscheid maken tussen personen die frequent posten en anderen die eerder occasioneel een reactie posten. Tijdens de analyse is het belangrijk om rekening te houden met dit onderscheid. Er kan namelijk meer belang gehecht worden aan de reacties van personen die nauw betrokken zijn met het verloop van de discussie en er actief aan deelnemen. Waarneming en registratie In deze fase gingen we op zoek naar relevante kenmerken in het onderzochte materiaal, namelijk de topic omtrent draagmoederschap. Het was de bedoeling om gegevens te produceren door het selecteren van relevante segmenten uit het ruwe materiaal (Pleijters, 2006). We gingen vooral op zoek naar de passages die voor het beantwoorden van de deelvragen belangrijk worden, bijvoorbeeld welke attitude een gebruiker van het forum heeft ten aanzien van het commercieel draagmoederschap. Alle relevante segmenten werden verzameld en opgenomen in een bestand, zodat we een overzichtelijk geheel verkregen. Analyse Het bestand werd vervolgens onderworpen aan een vergelijkende analyse en de relevante segmenten werden gebruikt voor het ontwikkelen van categorieën en het ontdekken van patronen. Hierbij steunden we op het uitgangspunt dat, om inzicht te krijgen in de denkbeelden van mensen, onderzoekers zich moeten richten op de argumenten die mensen gebruiken als ze worstelen met problemen en dilemma's in hun dagelijks leven (Pleijters, 2006). Rapportage Het resultaat van de analyse is een databestand waarin per categorie een aantal voorbeelden werden opgenomen ter verduidelijking (bijlage 3). In grote lijnen kunnen de argumenten die mensen gebruiken worden opgedeeld in pro en contra argumenten. Meer specifiek kunnen we

27

de argumenten echter ook opdelen naar 'type' en zo linken aan een bepaalde groep of categorie van participanten van het forum.

Ten eerste kunnen we de categorie 'voorstanders' onderscheiden, als ene uiterste van het continuüm. Tot deze categorie behoren de participanten die de betaling van de draagmoeder als een evident aspect van het draagmoederschap zien. De argumenten hiervoor variëren van het recht op zelfbeschikking van de draagmoeder tot verwijzing naar de risicovolle en tijdrovende aspecten van het zwangerschap. Bovendien stellen zij het commercieel draagmoederschap niet voor als het kopen of verkopen van een kind, maar wel als het huren van diensten van een andere vrouw. Ondanks dat deze categorie kwantitatief gezien sterk ondervertegenwoordigd is binnen het internetforum, kan ze ons inziens toch aanzien worden als de voorbode van een alternatieve manier van denken over het commercieel draagmoederschap (infra).

Ten tweede kunnen we de zogenaamde 'realisten' vermelden binnen de groep van voorstanders. Volgens hen is commercieel draagmoederschap weldegelijk te verantwoorden door te verwijzen naar andere praktijken die de traditionele opvatting dat het lichaam (en de producten ervan) niet commercialiseerbaar is, zoals betaalde spermadonatie, op de helling plaatsen. Er kan inderdaad gesteld worden dat de opvatting van absolute onbeschikbaarheid van het menselijk lichaam niet langer stand houdt ten aanzien van de huidige realiteit en een bepaalde evolutie omtrent het statuut van het menselijk lichaam zich voordoet (Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2007). Verder verwijzen verschillende van de participanten die behoren tot deze categorie naar de kosten van een adoptieprocedure, die eveneens zeer hoog kunnen oplopen. Volgens de Vlaamse Centrale Autoriteit (VCA) kunnen de kosten van bijvoorbeeld een interlandelijke adoptie tussen tot 17000 euro oplopen, exclusief de reis- en verblijfskosten om het kind op te halen (Vlaamse Centrale Autoriteit, 2011). Vanuit dit opzicht lijkt commercieel draagmoederschap aanvaardbaar omdat het -in sommige gevalleneen beter betaalbaar alternatief is voor wensouders. Het lijkt dus vooral om deze puur pragmatische reden dat hun voorkeur uitgaat naar commercieel draagmoederschap in plaats van naar een andere legale (adoptie) of illegale (illegale adoptie) optie.

De derde categorie, de 'sympathisanten', dient gezien te worden als een soort van tussencategorie. Deze groep van participanten keurt het commercieel draagmoederschap niet goed, maar begrijpt wel dat koppels met een kinderwens er beroep op doen. Door zich in te 28

identificeren met personen die er niet in slagen hun kinderwens te vervullen, vinden zij het niet verwonderlijk dat mensen die kost wat kost een kind willen, in staat zijn om ervoor te betalen. Omdat participanten uit deze categorie het over het algemeen hebben over het kopen van een kind, laten ze blijken dat het commercieel draagmoederschap op zich een onaanvaardbare praktijk is. Er gebruik van maken is vooral een wanhoopsdaad van kinderloze personen. Hun onvermogen om de kinderwens te vervullen wordt misbruikt door anderen. Bijgevolg is men er overwegend over eens dat de wensouders dan ook geen schuld treft, maar wel de draagmoeders die hun hulp enkel tegen betaling aanbieden.

Ook door de vierde categorie, de 'tegenstanders', wordt het argument van uitbuiting frequent naar voor gebracht. Wat opvalt is dat men hier enkel spreekt over uitbuiting van de wensouders. Het argument dat commercieel draagmoederschap leidt tot uitbuiting van de draagmoeder komt hier niet aan bod. Dit kan ons inziens verklaard worden omdat de discussie rond commercieel draagmoederschap op het forum voornamelijk gevoed wordt door de zaak baby D. In dit geval was er namelijk geen sprake van uitbuiting van de draagmoeder, maar was het net zij die de andere partij heeft misleid en financieel uitgebuit (door te kiezen voor de hoogste bieder). Bovendien wordt het commercieel draagmoederschap door de tegenstanders bijna unaniem gelijk gesteld aan kinderhandel of mensenhandel. Het kopen van een kind getuigt volgens velen van een zeer ongezonde kinderwens waarbij men redeneert vanuit eigen belang en niet vanuit dat van het kind. Aangezien deze categorie kwantitatief gezien in de meerderheid is, kan ook hier gesteld worden dat over het algemeen door de participanten van het internetforum een zeer negatief en afkeurend discours wordt gehanteerd.

Ten slotte is er een kleine groep van participanten die zowel het commercieel draagmoederschap, maar ook het altruïstisch draagmoederschap afkeuren, niet omdat zij tegen deze praktijk op zich gekant zijn, maar wel tegen alles wat te maken heeft met geassisteerde voortplanting. Zij doen beroep op religieuze of conservatieve argumenten en beweren dat alle problemen veroorzaakt door onder andere (commercieel) draagmoederschap zich niet zouden hebben voorgedaan indien de mens niet had getracht om de natuur te veranderen. Dergelijke afkeurende reactie, gevoed vanuit een algemeen ongenoegen met nieuwe reproductieve technologieën, deed zich vooral voor in de jaren 80 toen deze een algemene opmars kenden (Scott, 2008 ). Toch lijkt deze overtuiging ook vandaag nog -in beperkte kringen- verder te leven.

29

2.2.3

Besluit

Uit de inhoud van het internetforum blijkt dat commercieel draagmoederschap een complex onderwerp is waar de samenleving zich sterk mee betrokken voelt. Verschillende gevallen van commercieel draagmoederschap die in de media verschijnen, zoals de zaak baby D, worden verder besproken op (onder andere) dit internetforum. Bovendien fungeert het forum als een ontmoetingsplaats voor wensouders en potentiële draagmoeders. Niet zelden stelt één van deze partijen zich vragen over de financiële kant van dit gebeuren en zo komt de discussie rond commercieel draagmoederschap ook in deze context regelmatig aan bod.

Over het algemeen kunnen we besluiten dat commercieel draagmoederschap door het overgrote deel van de participanten wordt afgekeurd. Hoewel een aantal deelnemers van het forum de betaling van de draagmoeder als niet-problematisch ervaren of als een nuttig alternatief zien, blijven deze kwantitatief sterk in de minderheid. Opvallend is wel dat deze groep meer moeite doet om hun standpunt te beargumenteren. Bovendien wordt ook hier een zeer negatief discours gehanteerd en wordt commercieel draagmoederschap doorgaans gelijk gesteld aan kinderhandel of mensenhandel.

Verder valt nog op te merken dat sommige reacties op het internetforum, vooral als het gaat om over de zaak baby D, zeer scherp zijn. Soms werd hierdoor helaas volledig aan de kern van de zaak voorbij gegaan en vormden vooral de betrokkenen het voorwerp van discussie. Dergelijke reacties leren ons niet veel bij over hoe men tegenover het commercieel draagmoederschap aankijkt. We kunnen er enkel uit afleiden dat het gedrag gesteld door de draagmoeder en de wensouders in dit specifieke voorval zeer grote verontwaardiging uitlokt.

30

2.3

Literatuurstudie

2.3.1

Algemeen

Zoals reeds vermeld, kunnen de inzichten uit de literatuurstudie ons helpen bij de interpretatie van de resultaten van kwalitatieve inhoudsanalyse. Daarnaast vervult de literatuurstudie in dit onderzoek een tweede belangrijke functie. Aan de hand van wetenschappelijke literatuur kunnen we namelijk ook achterhalen welke visies en argumenten pro en contra circuleren ten aanzien van commercieel draagmoederschap en of er zich eventueel bepaalde evoluties in die attitudes voordoen. De inzichten verkregen uit de voorbereidende literatuurstudie vertellen ons bovendien dat de argumenten voor en tegen het commercieel draagmoederschap, die worden gehanteerd in de discussie rond criminalisering, hun oorsprong vinden in verschillende disciplines. In deze studie zal bijgevolg ook beroep gedaan worden op kennis uit andere disciplines dan de criminologie en de rechtswetenschap. Zo wordt bijvoorbeeld vanuit de psychologie vaak onderzoek verricht naar de gevolgen van draagmoederschap op de ontwikkeling van het kind en het functioneren van de ouders en het gezin (Golombok, MacCallum, Murray, Lycett & Jadva, 2005). Andere argumenten hebben dan weer betrekking op religieuze overtuigingen of zijn meer filosofisch onderbouwd. Ook uit de sociologie, bijvoorbeeld de studie van de rolverdeling tussen man en vrouw, worden een aantal argumenten naar voor gebracht (Roach Anleu, 1990; Morgan, 1985). Het moge duidelijk zijn dat we in deze studie naar de zin of onzin van criminalisering van commercieel draagmoederschap niet voorbij kunnen gaan aan de (vrij controversiële) discussie over het draagmoederschap die zijn wortels heeft in een aantal uiteenlopende disciplines. 2.3.2

Bronnen

Bij het literatuuronderzoek werd gebruik gemaakt van zoveel mogelijk verschillende bronnen in verschillende talen, met name zowel uit de Angelsaksische, Nederlandstalige en Franstalige literatuur. Er werd gezocht naar publicaties via verschillende databanken (Web of Science, Elin, Aleph,…). Ook werd via het internet en kranten of tijdschriften heel wat grijze literatuur verzameld die gebruikt kan worden als . In plaats van het begrip draagmoeder komen in de literatuur ook veel andere termen voor. Daarenboven wordt het begrip draagmoederschap (surrogacy) niet steeds als aangewezen term gezien (Raadgevend Comité voor Bio-ethiek,

31

2004). Daarom werden ook andere zoektermen gebruikt zoals bijvoorbeeld zwangerschapvoor-een-ander, surrogaatmoeder, leenmoederschap of vervangmoeder (Verschelden, 2004). 2.3.3

Analyse

De argumenten die in de wetsvoorstellen worden aangegeven om een verbod op het commercieel draagmoederschap te staven, leunen grotendeels aan bij de argumenten die in de literatuur gehanteerd worden. Bijgevolg zal deze analyse ons toelaten uitspraken te doen over de manier waarop het gewenste verbod ondersteund wordt. Daarom beperken we ons niet tot een loutere opsomming van de argumenten die een verbod staven, maar gaan we ook na in welke mate deze argumenten correct en standvastig zijn.

De voornaamste argumenten tegen commercieel draagmoederschap kunnen ingedeeld worden in drie categorieën, namelijk 'the welfare argument', 'the commodification argument' en 'the exploitation argument' (Wilkinson, 2003; Humbyrd, 2004).

The welfare argument Heel wat argumenten tegen commercieel draagmoederschap worden geput uit de potentiële schade voor de draagmoeder of het kind verbonden aan het draagmoederschap.

Aan elke zwangerschap zijn risico's verbonden. Afhankelijk van de leeftijd van de draagmoeder neemt zij derhalve een exponentieel toenemend risico voor zichzelf, en dit ten voordele van een ander. Met de leeftijd stijgen ook de risico's voor de foetus of het kind (Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2004). We mogen er echter niet van uitgaan dat de draagmoeder zonder het commercieel draagmoederschap ook niet aan enige risico's wordt blootgesteld. Het commercieel draagmoederschap moet bijgevolg worden afgewogen tegen onder andere de arbeidsituatie waarin de potentiële draagmoeder zich bevindt (Humbyrd, 2009). Dit tegenargument gaat vooral op voor landen zoals India, waar arme vrouwen hun arbeid verrichten in zeer precaire omstandigheden. Voor hen kan het commercieel draagmoederschap een substantieel kleiner risico inhouden (Wilkinson, 2003).

Ook psychologische risico's voor de draagmoeder zijn niet uitgesloten. Zo kan het gebeuren dat de draagmoeder aan het kind gehecht raakt en zo ernstige moeilijkheden ondervindt wanneer zij dit kind moet afstaan. Volgens Anderson (1990) ervaren de meeste draagmoeders 32

een vorm van verdriet na het afstaan van hun kind. Maar vrouwen kunnen zwangerschap echter ook verschillend ervaren. Sommigen kunnen genieten van het zwanger zijn zonder noodzakelijkerwijs een kind te willen opvoeden. Anderen zien moederschap dan weer meer als een genetische band dan een band ontstaan door de zwangerschap (Hancock, 2004). We kunnen dus niet zomaar aannemen dat alle vrouwen zich hechten aan hun foetus (Satz, 1992). Een voorafgaande screening van de kandidaat draagmoeder, voldoende informatie en goede afspraken kunnen dit risico bovendien minimaliseren (Arneson, 1992). Overigens is het niet ondenkbaar dat de draagmoeder die wordt betaald voor haar diensten een grotere verplichting ervaart om het kind te overhandigen in vergelijking met de draagmoeder die niet wordt vergoed (Freeman, 1999).

Het omgekeerde is echter ook mogelijk, namelijk dat de er sprake is van onvoldoende hechting van de draagmoeder aan het kind zodat zij minder voorzorgen neemt om de zwangerschap tot een goed einde te brengen (Hancock, 2004). Zeker als het moederschap gezien wordt als een job wordt dit risico groter. Goede afspraken en opvolging kunnen hier als oplossing worden aangereikt.

Ten tweede stelt men zich de vraag of commercieel draagmoederschap wel in het belang is van het kind. Hierbij wordt het welzijn van het kind naar voor gebracht (Harris, 2000). Vooreerst moet men zich afvragen of de wetenschap dat een draagmoeder in het spel is en de geboorte gepaard ging met de overdracht van geld, de identiteitsvorming van het kind niet zal bemoeilijken

(Raadgevend

Comité

voor

Bio-ethiek,

2004).

In

het

geval

van

hoogtechnologisch draagmoederschap waarbij het kind een genetische band heeft met beide wensouders, stelt dit probleem zich mogelijks minder. Het kind is gewenst door deze wensouders en niet in enig stadium verlaten (Hancock, 2004). Bij laagtechnologisch draagmoederschap kan het kind echter de indruk hebben dat zijn genetische moeder hem of haar heeft afgestaan. Bovendien mag niet vergeten worden dat er tijdens de zwangerschap ook tussen de wensouders en het kind een band gevormd kan worden en de band met de draagmoeder kan worden onderhouden (Hancock, 2004). Dit laatste lijkt bij commercieel draagmoederschap echter minder evident en wordt ook vaak onmogelijk gemaakt om wensouders tegen uitbuiting te beschermen (infra). Daarenboven bestaat bij commercieel draagmoederschap de kans dat het kind zich een koopwaar gaat voelen, wat er denigrerend kan zijn. Er bestaan echter (nog) geen studies die dit aantonen.

33

Daarnaast kan de schade die een kind wordt toegebracht het gevolg zijn van de geheimzinnigheid die de persoonlijke geschiedenis van het kind omgeeft (Hancock, 2004). Ouders kunnen enkel aangemoedigd worden om hun kinderen te vertellen over de omstandigheden van hun geboorte.

Bovendien stellen Harris (2000) en McLachlan en Swales (2009) dat alle vormen van draagmoederschap per definitie in het belang zijn van het kind, aangezien het kind hieraan de kans op leven te danken heeft. Ons inziens bestaat er echter niet iets als 'de schade van het niet bestaan' en lijkt dit dan ook geen sterk argument (Campbell, 2000). Verder vragen wij ons echter wel af wie precies meent te weten wat in het beste belang is van het kind?

Ten

derde

werden

de

ouder-kind-relaties

van

enerzijds

gezinnen

gevormd

na

draagmoederschap en anderzijds klassieke gezinnen in meerdere studies vergeleken. Tot op vandaag werd geen empirisch bewijs gevonden dat de psychologische aanpassing van kinderen in dergelijke gezinnen verschilt van andere kinderen (Arneson, 1992; Bos & Van Balen, 2010). Meer zelfs, gezinnen die een kind hebben uit draagmoederschap zouden het op het vlak van emotionele betrokkenheid en gehechtheid beter doen dan klassieke gezinnen. Dit omwille van de grote gewenstheid van het kind (Golombok, MacCallum, Murray, Lycett & Jadva, 2005). Over de psychosociale gevolgen van het draagmoederschap op langere termijn bestaan echter geen onderzoeksgegevens.

Met betrekking tot het welfare argument kan ten slotte nog volgende belangrijke opmerking worden gemaakt. Het is zo dat de schade, ervaren door kinderloze koppels, ook in rekening moet worden gebracht. Dit wordt echter steeds over het hoofd gezien. Volgens Humbyrd (2009) is het welfare argument tegen draagmoederschap onvolledig als de potentiële voordelen voor de wensouders niet in overweging worden genomen. Voor verschillende koppels is het draagmoederschap immers de enigste mogelijkheid om hun kinderwens in te vullen.

The commodification argument Een tweede veelvoorkomende groep van bezwaren kan samengebracht worden onder het commodificatie argument. Onder commodificatie verstaat men het proces dat steeds meer aspecten van het menselijk bestaan tot het voorwerp van marktruil wordt gemaakt (Anderson, 1990). 34

Een eerste argument, de verzakelijking van de draagmoeder, stelt dat (commercieel) draagmoederschap ingaat tegen het uitgangspunt van Kant: "Handel zo dat je de menselijkheid, zowel in je eigen persoon als in die van ieder ander, altijd tevens als doel, nooit alleen als middel gebruikt" (Hancock, 2004). Verschillende auteurs stellen dat draagmoeders door wensouders gebruikt worden als en herleid worden tot een broedmachine en zo als het ware ontmenselijkt worden (Van Niekerk & Van Zyl, 1995a). Deze objectivering of verzakelijking kan door de betrokken draagmoeder ervaren worden als een pijnlijke onteigening van de affectieve kwaliteit van haar project en een gebrek aan respect tegenover haar eigen persoon (Raadgevend comité voor bio-ethiek, 2004). Bovendien is het onderscheid tussen persoon en zaak één van de fundamentele principes van de menselijke waardigheid. Maar wat verstaat men onder de menselijke waardigheid? Dit is een begrip die geen eenduidige invulling kent (Haveman, 1999). Vanuit dit opzicht is commercieel draagmoederschap schadelijk omdat het onderdrukkend en vernederend is voor vrouwen om afgeschilderd te worden als voorwerpen die door anderen kunnen worden gebruikt (Anderson, 1990; Morgan, 1985).

Ook uitgaande van het principe van niet-commercialisering van het menselijk lichaam kan het niet goedgekeurd worden dat een draagmoeder haar reproductieve capaciteit, eigen aan het vrouwelijk lichaam, gaat verkopen of verhuren. De vraag is echter in hoeverre het principe van niet-commercialisering van het menselijk lichaam nog als zwaarwichtig argument kan worden aanzien in onze huidige samenleving. In het Advies nummer 34 betreffende de problematiek van de commercialiseerbaarheid van menselijke lichaamsdelen van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek worden belangrijke argumenten aangegeven waardoor dit principe (deels) op de helling komt te staan.

Daarnaast bestaat ook het gevaar dat het kind herleid wordt tot een product of een zaak (Anderson, 1990). Vanuit dit opzicht wordt commercieel draagmoederschap gelijkgesteld aan het kopen of verkopen van kinderen (Arneson, 1992). Volgens de tegenstanders van het commercieel draagmoederschap is de waarde van een kind voor een ouder niet om te zetten in monetaire termen. Een prijskaartje op een kind plakken is inderdaad niet wenselijk noch mogelijk (Geesink & Steegers, 2011). De waarde van een kind toch omzetten in monetaire termen komt neer op een onderwaardering van het statuut van kinderen en vrouwen door vrouwen te herleiden tot hun voortplantingsfuncties en kinderen tot dingen (Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2004). 35

McLachlan en Swales (2000) merken echter terecht op dat, ook al zouden kinderen gekocht en verkocht kunnen worden, ze daarom niet per definitie als een koopwaar of product zullen behandeld worden. Bij commercieel draagmoederschap is er niet per definitie sprake van het kopen van een baby, maar betaalt men de draagmoeder voor de uitvoering van een risicovolle activiteit die bovendien veel tijd in beslag neemt (Freeman, 1999). Men koopt met andere woorden de diensten van de draagmoeder en eventueel van de bemiddelingsinstantie. Geen van deze aankopen is gelijk aan het eigenlijk kopen van een baby. Wat de wensouders wel willen, is om de legale ouders te worden van het kind. De betaling van de wensouders aan de draagmoeder kan derhalve geïnterpreteerd worden als een vergoeding voor de draagmoeder die afziet van het nastreven van haar claim op de ouderlijke status of het gezag over het kind (Van Niekerk & Van Zyl, 1995b). Dit is echter een volledig andere kwestie. Arneson (1992) voegt hier aan toe dat het gelijkstellen van commercieel draagmoederschap uitgaat van de verkeerde veronderstelling dat een kind kan gezien worden als de eigendom van de ouders. De rechten van de ouders, bekomen na het commercieel draagmoederschap, zijn geen eigendomsrechten en bijgevolg kan het kopen of verkopen van deze rechten niet gelijk gesteld worden aan het kopen of verkopen van een kind.

Op basis van het voorgaande kunnen we besluiten dat er naast het prominente discours, waarbij commercieel draagmoederschap wordt gelijkgesteld met het kopen of verkopen van kinderen, een tegenhanger bestaat.

The exploitation argument Een van de voornaamste argumenten tegen commercieel draagmoederschap is het gevaar dat een vrouw wordt geëxploiteerd of uitgebuit.

In het debat rond de toelaatbaarheid van commercieel draagmoederschap worden aan de term uitbuiting twee betekenissen gegeven (Wilkinson, 2003). Enerzijds houdt uitbuiting in dat een andere persoon louter als middel wordt gebruikt en dus als iets slechts wordt gezien. Als uitbuiting in deze betekenis wordt gebruikt, sluit dit echter beter aan bij het voorgaande argument. Anderzijds bestaat uitbuiting uit het realiseren van oneerlijke voordelen uit de prestaties van anderen. In dit concept van oneerlijke uitbuiting kunnen twee elementen onderscheiden worden. Volgens Wilkinson is een transactie tussen partij A en B uitbuitend indien (1) de voordelen die voortvloeien uit de transactie oneerlijk verdeeld zijn tussen A en B en (2) de instemming van B met de transactie ongeldig is. 36

Met betrekking tot de eerste component kan gesteld worden dat sommige auteurs er inderdaad voor waarschuwen dat draagmoeders onderbetaald worden gezien het intense, risicovolle en zeldzame karakter van hun diensten. Dit in gedachten gehouden, vereist commercieel draagmoederschap zonder uitbuiting een zeer hoge vergoeding voor de draagmoeder. Ons inziens lijkt dit echter geen probleem te vormen, gezien de woekerbedragen die vandaag de dag reeds door wensouders betaald worden. Met behulp van regulering zou een bepaald minimumbedrag kunnen vastgelegd worden zodat uitbuiting tegengegaan kan worden (Arneson, 1992; Wilkinson, 2003). Daarenboven is betaald draagmoederschap per definitie minder uitbuitend dan onbetaald draagmoederschap (Wilkinson, 2003; Hancock, 2004).

De tweede component stelt de validiteit van de keuze van de draagmoeder in vraag (Wilkinson, 2003; Donchin, 2010). Critici stellen dat vooral arme of kwetsbare vrouwen verblind worden door de hoge financiële opbrengsten en daarom haast automatisch berusten in deze toch wel risicovolle activiteit. In het geval van internationaal (commercieel) draagmoederschap geldt dit argument des te meer, gezien de grote verschillen tussen rijke en arme landen (Donchin, 2010). Hierdoor wordt het uitgesloten geacht dat vrouwen uit vrije wil kiezen om draagmoeder te worden. Zonder vrije en goed geïnformeerde keuzemogelijkheid, heeft de vrouw echter geen totale autonomie en wordt zij kwetsbaar (Hancock, 2004). Als je weet dat Indische draagmoeders meer verdienen dan ze in 10 jaar via de traditionele arbeid bijeen kunnen sparen, kan de mate van vrije wil ons inziens inderdaad sterk betwijfeld worden.

Wilkinson (2003) weerlegt echter de gedachte dat er in het geval van commercieel draagmoederschap geen sprake zou kunnen zijn van geldige toestemming uit hoofde van de draagmoeder. Daarnaast lijkt het slechte imago van de geëxploiteerde draagmoeders (arm, werkloos, ongeschoold,...) eerder een stereotype dan de realiteit (Hancock, 2004).

Arneson (1992) voegt hier aan toe dat wanneer sommige mensen gedwongen worden om in hun leven te kiezen uit een beperkt aantal opties, dit een reden is om deze nog te gaan uit te breiden in plaats van te beperken. Het vermoeden dat veel van de vrouwen die voor commercieel draagmoederschap kiezen die doen omdat ze geen andere keuze hebben, rechtvaardigt net het voortbestaan van commercieel draagmoederschap en niet het verbod erop.

37

Ten slotte is het verkeerd om er automatisch van uit te gaan dat altruïstisch draagmoederschap geen enkele vorm van uitbuiting met zich mee kan brengen. Zo kan een vrouw bijvoorbeeld eveneens door haar familie sterk (moreel) onder druk worden gezet (Roach Anleu, 1990). 2.3.4

Besluit

Op het eerste zicht lijkt het beoogde verbod op commercieel draagmoederschap gesteund op een reeks valabele argumenten. De argumenten die in de wetsvoorstellen aan bod komen, stroken met wat tegenhangers van commercieel draagmoederschap in de literatuur naar voor brengen.

Uit nader onderzoek blijkt echter dat verschillende van de argumenten tegen commercieel draagmoederschap aan geloofwaardigheid hebben moeten inboeten. Vooral recent wetenschappelijk onderzoek slaagt er in een aantal van de prominente argumenten te weerleggen en bovendien steunt een groot deel van de tegenargumenten op loutere assumpties.

Daarnaast komt ook het gebruikelijke onderscheid tussen altruïstisch draagmoederschap en commercieel draagmoederschap op de helling te staan. Min of meer alle argumenten tegen commercieel draagmoederschap kunnen evenzeer gelden als argumenten tegen de altruïstische variant. Zo merken McLachlan en Swales (2009) terecht op dat elk argument tegen commercieel draagmoederschap gebaseerd op het belang van het kind evengoed kan toegepast worden op altruïstisch draagmoederschap.

Ten slotte valt op te merken dat zich naast het negatieve discours rond commercieel draagmoederschap, waarin dit wordt gelijk gesteld aan het kopen en verkopen van kinderen, ook

een

alternatief

discours

ontwikkeld

heeft.

Hierbij

wordt

het

commercieel

draagmoederschap voorgesteld als het huren van de diensten van de draagmoeder en is er geen sprake van het kopen van een kind (Scott, 2008).

38

2.4

Discussie

Tot slot wensen we twee vragen nader toe te lichten, gezien hun belang in de discussie rond de toelaatbaarheid van het commercieel draagmoederschap. 2.4.1

Recht op een kind?

Een kind heeft recht op ouders. Dit is het idee waaruit adoptie vertrekt. Vandaag de dag lijkt deze redenering echter te worden omgekeerd. Ouders hebben recht op een kind. Althans, dat wordt toch beweerd.

Het krijgen van kinderen is meestal een eigen keuze, maar deze keuze is helaas niet voor iedereen weggelegd. Vruchtbaarheidsproblemen komen vaak voor. Naar schatting krijgen 10 tot 15% van de Belgische paren hiermee te maken. Ziekte, leefstijl en genetische aanleg zijn belangrijke factoren, maar vooral leeftijd speelt een grote rol (Geesink & Steegers, 2011).

Eén generatie terug hadden onvruchtbare stellen met een kinderwens weinig andere mogelijkheden dan adoptie. Moderne vruchtbaarheidstechnologieën brachten hier verandering in. Daarnaast hebben veranderende opvattingen in de samenleving over huwelijk, gezin en andere leefvormen ertoe geleid dat ook homoseksuele en lesbische stellen of singels en alleenstaande

moeders

of

vaders

gebruik

wensen

te

maken

van

kunstmatige

voortplantingstechnieken en daarin ook erkend willen worden (Geesink & Steegers, 2011).

Als gevolg van deze evolutie lijkt het alsof er in onze huidige maatschappij een afdwingbaar recht ontstaan is op het krijgen van kinderen. Kinderlozen berusten niet langer in hun situatie en zijn van mening dat alle mogelijkheden om hun kinderwens in te vullen onbeperkt moeten kunnen benut worden.

Volgens Warnock (2002) kan er echter geen sprake zijn van een recht om kinderen te krijgen omdat niet iedereen in staat is om een kind te krijgen, zelfs niet met behulp van de meest geavanceerde voortplantingstechnieken. Niemand heeft recht op het onmogelijke. Hieraan voegt ze evenwel toe dat mensen wel de kans moeten krijgen om beroep te doen op medisch ondersteunde voortplanting, zolang ze hiervoor wensen te betalen. Bovendien waarschuwt zij terecht voor het perverse effect die de idee van het recht op een kind met zich meebrengt:

39

“I would deplore any tendency for people to become so much obsessed with their right to have a child, and to have it in the way they want, even with the characteristics they would prefer, that they forget the old sense of astonishment and gratitude that came with the birth of a child. Gratitude to whom? Well, to God or nature, or the midwife or the doctor, or the principle of continuity and the renewal of life itself. It does not matter. But, as I have said, gratitude is something you do not feel when all you have got is what is owed.” (Warnock, 2002).

Daarnaast kan men echter wel stellen dat er een recht op voortplanting bestaat. Dit kan als een ongeschreven individueel vrijheidsrecht worden beschouwd. Het gaat hierbij dus niet om een recht om kinderen te krijgen, maar wel om een recht om niet gehinderd te worden om kinderen te krijgen (Geesink & Steegers, 2011). 2.4.2

Recht op het kennen van de afstamming?

Een aantal tegenstanders van draagmoederschap geven aan dat de praktijk van draagmoederschap het recht van het kind om te weten waar het vandaan komt ontkent (Almond, 2008). Bij commercieel draagmoederschap gaat deze redenering des te meer op, aangezien daar vaak beroep gedaan wordt op een vreemde draagmoeder 6. Ons inziens heeft deze discussie echter weinig met commercieel draagmoederschap op zich te maken.

Volgens artikel 7,1 van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind heeft een kind het recht zijn of haar ouders te kennen. Dit wordt vaak in termen van genetische afstamming

geïnterpreteerd.

Omdat

een

kind,

geboren

uit

hoogtechnologisch

draagmoederschap per definitie de genen van de wensouders draagt, lijkt deze discussie enkel op te gaan in het geval van laagtechnologisch draagmoederschap. Daar is het kind, deels of geheel, niet genetisch verwant aan de wensouders omdat gebruik gemaakt wordt van spermaof eiceldonatie of de eicel van de draagmoeder wordt gebruikt.

Het is inderdaad vreemd dat de redenering die eigen is aan adoptie - een kind mag weten waar het vandaan komt - niet schijnt op te gaan voor deze technieken. In België is anoniem doneren

6

Persoonlijke communicatie met K. DURON, medewerkster vzw EVA (Erkende Vlaamse Adoptiediensten), 29 maart

2011. 40

nog steeds mogelijk. Bovendien kent België geen eenduidige of centrale regeling met betrekking tot het werven en betalen van eiceldonoren (Geesink & Steegers, 2011).

Vanuit dit opzicht wordt het recht op het kennen van de afstamming bij laagtechnologisch draagmoederschap inderdaad ontzegd. Het valt evenwel af te wachten wat er in de toekomst hier omtrent zal worden beslist. Bovendien toont deze discussie duidelijk aan dat het belang van het kind en dat van de (niet biologische) wensouders niet steeds gelijk lopen. Ons inziens moet het belang van het kind echter steeds de voorrang krijgen. Vanuit dit opzicht is er dan ook terecht nood aan studies die de gevolgen onderzoeken voor kinderen die niet weten van wie ze afstammen.7

7

Zie ook: Vraag om uitleg van de heer Bert Anciaux aan de vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid over «het recht van kinderen op ouders» (nr. 5-624), Hand. Commissie Sociale Aangelegenheden, 3 mei 2011, nr. 5-64COM.

41

3 Besluit Aan de hand van de bevindingen uit de kwalitatieve inhoudsanalyses zou voorzichtig kunnen gesteld worden dat er wel degelijk een maatschappelijk draagvlak bestaat voor de criminalisering van commercieel draagmoederschap. Deze praktijk, die algemeen wordt gelijkgesteld met het kopen en verkopen van een kind, wekt bij verschillende geledingen van de bevolking sterke verontwaardiging op. Bovendien blijkt dit discours nog steeds beter aan te sluiten bij onze gemeenschappelijke kijk op ouderschap en de intrinsieke waarde van kinderen (Campbell, 2000).

Toch kunnen we ons afvragen hoe stabiel dit maatschappelijk draagvlak is. Vooreerst vragen we ons af of criminalisering en de keuze voor bestraffing van het commercieel draagmoederschap niet louter een middeltje is om de tegenstanders van een regulering voor altruïstisch draagmoederschap te sussen. Er circuleren namelijk nog steeds wetsvoorstellen die alle vormen van draagmoederschap wensen te verbieden. Daarnaast lijkt de keuze voor criminalisering in sommige gevallen een automatische reactie op excessen à la Baby D, gedragen door morele paniek, en wordt voorbij gegaan aan het echte debat rond de toelaatbaarheid van deze praktijk (Scott, 2008).

Uit de literatuurstudie blijkt dat dit debat zich wel voordoet binnen verschillende wetenschappelijke disciplines. Een aanzienlijk deel van de wetenschappelijke literatuur omtrent commercieel draagmoederschap bepleit de voordelen van deze praktijk en tracht derhalve het taboe rond commercieel draagmoederschap te verbreken. Bovendien is duidelijk dat veel van de argumenten tegen het commercieel draagmoederschap, waarop de criminalisering is gebaseerd, aan de hand van inzichten uit de literatuurstudie eenvoudig kunnen worden weerlegd en bijgevolg komt deze constructie op lemen poten te staan.

Verder is deze discussie te situeren in de bredere discussie over de commercialisering van het lichaam. Ook het algemeen verbod op commercialisering van het lichaam en haar producten komt op zijn beurt steeds meer onder druk te staan. Het starre vasthouden aan dit principe creëert dan ook de indruk dat de wetgever als het ware in de tijd terug willen gaan.

42

DEEL II –Analyse van de keuze voor strafrecht De discussie die wordt gevoerd in ons land omtrent de criminalisering van commercieel draagmoederschap is geen alleenstaand gegeven. In de meeste landen doet een gelijkaardige discussie zich voor of heeft ze geleid tot het vastleggen van een verbod op (bemiddeling bij) commercieel draagmoederschap in de strafwet. De omgekeerde beweging doet zich echter ook voor, commercieel draagmoederschap kent namelijk geen algemene afkeuring. In tegendeel, in bepaalde landen wordt deze gedraging of praktijk helemaal niet als problematisch ervaren en bijgevolg is het er ook volledig legaal. Meer zelfs, het commercieel draagmoederschap is een echte big business geworden in landen zoals India, Oekraïne en Rusland. De liberale wetgeving, lage prijzen en toegankelijkheid (dicht bij Europa) heeft van deze landen een echte trekpleister gemaakt voor zogenaamde „reproductive toerists‟ (Svitnev, 2010). Ten slotte zijn er ook nog een aantal landen die elke vorm van draagmoederschap dan weer volledig hebben verbannen, zoals Frankrijk bijvoorbeeld (Cook et al., 2003). Buitenlandse voorbeelden en ervaringen hebben echter duidelijk gemaakt dat een totaalverbod niet aangewezen is. Een totaalverbod ontneemt een aantal mensen de enige kans op genetisch eigen kinderen, wat clandestiene overeenkomsten en voortplantingstoerisme in de hand werkt (infra).

Het commercieel draagmoederschap levert ons aldus een mooie illustratie op van het feit dat criminaliteit en gerechtigheid geen statische sociale fenomenen zijn. Ze zijn afhankelijk van verschillende factoren zoals de attitudes ten aanzien van criminaliteit, het tolerantieniveau, geloof in de noodzaak van sanctioneren,… (Findlay, 2001). Bovendien is ook de sociale context bepalend voor wat in een bepaald land als criminaliteit wordt aanzien en wat niet. Dit biedt mogelijks een verklaring waarom landen op zo‟n verschillende manieren reageren op draagmoederschap.

De verschillende manieren waarop commercieel draagmoederschap wordt beteugeld, ook tussen de Europese lidstaten onderling, wijst er op dat er geen expliciete internationale verplichting bestaat tot het verbieden en bestraffen ervan. Uit het eerste deel blijkt echter dat commercieel draagmoederschap zeer vaak gelijk gesteld wordt aan kinderhandel of zelfs mensenhandel. Hierdoor kan verkeerdelijk de indruk worden gewekt dat dergelijke verplichting wel bestaat. Om misverstanden te voorkomen trachten we vooreerst te 43

verduidelijken dat commercieel draagmoederschap niet zomaar kan gelijk gesteld worden aan kinderhandel of mensenhandel.

De wil van de Belgische wetgever om commercieel of openlijk bemiddelen bij draagmoederschap strafrechtelijk te verbieden past overigens wel in het kader van het ontmoedigingsbeleid dat in de meeste Europese landen gevoerd wordt (Cook et al., 2003). Uit rechtsvergelijkend onderzoek blijkt namelijk dat de meeste wetgevers het draagmoederschap nog steeds ronduit negatief bejegenen. Men vindt het in het algemeen een maatschappelijk ongewenst verschijnsel, waarover zo weinig mogelijk moet worden gezegd en dat krachtig ontmoedigd moet worden (Vranken, 1997). Men wil een verbod op het fenomeen draagmoederschap wegens de inbreuk die dit onder andere kan maken op het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Aan de andere kant ziet men echter wel in dat draagmoederschap als uiterste middel een gewild instrument kan zijn en wordt de vrees geuit dat een algemeen verbod van draagmoederschap de weg naar het onbeschermde circuit zal openen (Heida & Van Der Steur, 2001). In deze tweeslachtigheid wordt criminalisering van commercieel draagmoederschap als de gulden middenweg gezien.

Uit de wetsvoorstellen blijkt dat de Belgische wetgever het verbod op commercieel draagmoederschap wenst af te dwingen door het opleggen van een nieuwe strafbepaling. Hoe deze er moet uit zien, varieert echter sterk tussen de wetsvoorstellen. Daarom wordt ten tweede nagegaan hoe een toekomstige strafbepaling er idealiter zou moeten uitzien. Hierbij houden we rekening met verschillende aspecten die de vorm van de strafbepaling beïnvloeden.

Ten slotte zal ook worden nagedacht over de mogelijke (negatieve) gevolgen die de bestraffing van commercieel draagmoederschap kan teweegbrengen. Aan de hand van de bevindingen uit de literatuurstudie wordt een niet-limitatieve opsomming gemaakt van de (negatieve) gevolgen van dergelijke strafbaarstelling.

44

1

Plicht tot bestraffing van commercieel draagmoederschap

Een aantal auteurs stellen voor om commercieel draagmoederschap aan te pakken door het als een vorm van mensenhandel te beschouwen. Commercieel draagmoederschap wordt namelijk vanuit twee oogpunten beschouwd. Enerzijds wordt het gezien als het beroep doen op de diensten van een persoon (de draagmoeder) om de wens van een ander te vervullen (de wensouders). Anderzijds wordt commercieel draagmoederschap echter ook voorgesteld als het kopen en verkopen van een kind. Net deze strekking wenst dan ook dat commercieel draagmoederschap als een vorm van mensenhandel ofwel als een vorm van kinderhandel wordt beschouwd. Uit de analyse van de wetsvoorstellen in deel I is gebleken dat deze laatste strekking ook bij de Belgische wetgever primeert.

Door het commercieel draagmoederschap gelijk te stellen aan kinderhandel of mensenhandel kan de verkeerde indruk ontstaan dat ons land min of meer verplicht is om commercieel draagmoederschap te verbieden. Deze praktijken die over het algemeen als onaanvaardbaar worden aanschouwd, kunnen dan ook geenszins getolereerd worden.

Wij trachten eerst en vooral duidelijk te maken waarom commercieel draagmoederschap niet zomaar gelijk gesteld kan worden aan kinderhandel of mensenhandel en waarom dergelijke verplichting bijgevolg niet bestaat.

1.1

Is commercieel draagmoederschap mensenhandel?

In 2005 werd in België de nieuwe Wet Mensenhandel goedgekeurd die in overeenstemming is met het Protocol inzake mensenhandel en het Protocol inzake mensensmokkel van de Verenigde Naties (samen bekend als het Protocol van Palermo uit 2000) en het Kaderbesluit van de Raad van de Europese Unie inzake bestrijding van mensenhandel van 2002 (CGKR, 2008). Het fenomeen mensenhandel wordt door de nieuwe Wet Mensenhandel als autonoom misdrijf in het strafwetboek toegevoegd en dit onder de nieuwe artikelen 433quinquies en 433novies Sw.

45

De constitutieve bestanddelen van het misdrijf mensenhandel zoals omschreven in artikel 433quinquis §1 Strafwetboek zijn van tweeërlei aard. Eerst en vooral wordt een bepaalde beweging (de werving, het vervoer, de overbrenging, de huisvesting, de opvang van een persoon, de wisseling of de overdracht van controle over hem) van mensen vereist. Anderzijds dient deze beweging met een bepaald oogmerk (prostitutie, exploitatie of bedelarij, economische uitbuiting, wegnemen van organen of iemand tegen zijn wil een misdaad of een wanbedrijf doen plegen) te gebeuren. De lijst van oogmerken bedoeld in artikel 433quinquies §1 Strafwetboek is een limitatieve lijst. Deze oogmerken worden geacht een veruiterlijking te zijn van uitbuiting.

Commercieel draagmoederschap, als voorbeeld van een geval waarbij een kind wordt verkocht met het oog op de opname in een familie, kan onder geen van deze oogmerken ondergebracht worden. In dit geval is er namelijk in principe geen sprake van uitbuiting. Bijgevolg is er in een geval van commercieel draagmoederschap geen sprake van het plegen van het misdrijf mensenhandel.

Deze exhaustieve opsomming van oogmerken vorm meteen het grootste punt van kritiek op de manier waarop in ons land invulling wordt gegeven aan dit misdrijf. De limitatieve opsomming heeft namelijk tot gevolg dat de wet niet flexibel is en sommige andere vormen van uitbuiting niet langer als mensenhandel beschouwd worden, zoals bijvoorbeeld de handel in kinderen met oog op illegale adoptie of in casu het commercieel draagmoederschap (CGKR, 2008). Verder moet ook nog gewezen worden op het wetsvoorstel van P. Monfils8, waarin kinderhandel en mensenhandel foutief met elkaar gelijk gesteld worden. Ondanks het bestaan van verschillende raakvlakken tussen kinderhandel en mensenhandel, kunnen we op basis van het voorgaande besluiten dat mensenhandel inherent een vorm van uitbuiting inhoudt. Als men commercieel draagmoederschap beschouwt als een vorm van kinderhandel of verkoop van kinderen, dan hoeft deze verkoop niet per definitie met het oogmerk tot uitbuiting van het kind te gebeuren. Kinderhandel is in dit opzicht niet gelijk aan mensenhandel.

8

Wetsvoorstel (P. MONFILS) houdende verbod op de kinderhandel, Parl.St. Senaat BZ 2007, nr. 4-122/1.

46

1.2

Is commercieel draagmoederschap kinderhandel?

In hun wetsvoorstel9 stellen senatoren Sabine de Bethune en collega‟s terecht vast dat België over een uitgebreid juridisch kader beschikt ter bescherming van de rechten van het kind.

Ten eerste heeft België het Internationaal Verdrag inzake de rechten van het kind (IVRK) van 20 november 1989 geratificeerd op 16 december 1991. Artikel 36 van het IVRK bepaalt dat de staten die partij zijn bij het verdrag alle passende nationale, bilaterale en multilaterale maatregelen dienen te nemen ter voorkoming van de ontvoering of de verkoop van of de handel in kinderen en dit ongeacht het doel of de vorm ervan.

Ten tweede ratificeerde België ook het facultatief Protocol van 25 mei 2000 bij het Verdrag inzake de rechten van het kind, inzake de verkoop van kinderen, kinderprostitutie en kinderpornografie. Volgens artikel 1 van het Protocol moeten de staten die partij zijn de verkoop van kinderen, kinderprostitutie en kinderpornografie verbieden volgens de bepalingen in het Protocol. Artikel 2 geeft vervolgens een definitie van het begrip verkoop van kinderen, namelijk iedere handeling of transactie waarbij een kind wordt overgedragen door en persoon of groep personen aan een andere persoon of groep personen tegen betaling of een andere vorm van vergoeding. Artikel 3 legt in het kader van de verkoop van kinderen zoals omschreven in artikel 2 op dat iedere lidstaat moet waarborgen dat zijn strafrecht volledig van toepassing zal zijn op het (1) aanbieden, afleveren of aanvaarden van een kind, ongeacht op welke wijze, met als doel de seksuele uitbuiting van het kind, de overdracht met winstoogmerk van de organen van het kind of het onderwerpen van het kind aan gedwongen arbeid en (2) het als tussenpersoon onrechtmatig verkrijgen van toestemming voor de adoptie van een kind in strijd met toepasselijke internationale juridische instrumenten inzake adoptie.

Commercieel draagmoederschap kan duidelijk onder de definitie van de verkoop van kinderen gebracht worden. Bij commercieel draagmoederschap draagt de draagmoeder inderdaad het kind of de baby over aan de wensouders tegen betaling of een andere vorm van vergoeding.

Of commercieel draagmoederschap ook kan ondergebracht worden onder één van de doelen van de verkoop van kinderen zoals omschreven in artikel 3 en waarvoor de verplichting tot 9

Wetsvoorstel (S. DE BETHUNE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-532/1.

47

opname in het strafrecht geldt, is echter niet zo duidelijk. Vooreerst is het bij commercieel draagmoederschap niet de bedoeling om het kind seksueel uit te buiten, diens organen te verkopen of kinderarbeid mogelijk te maken. Daarnaast is in artikel 3 (2) enkel sprake van verkoop van het kind aan een tussenpersoon. Commercieel draagmoederschap moet niet per definitie via een tussenpersoon gebeuren. Bovendien beperkt men zich tot adoptie en commercieel draagmoederschap gaat niet per definitie met adoptie gepaard, bijvoorbeeld als de draagmoeder anoniem bevalt en het kind erkend wordt door de wensvader.

Bethune ea. merken echter nog een tweede probleem op, namelijk de discussie over het verbindend karakter van het IVRK. Een conventie of verdrag behoort tot de zogenaamde 'hard law' wat betekent dat het een juridisch bindend karakter heeft. Wanneer een staat een verdrag ratificeert, sluit het een internationale overeenkomst met de overige verdragsluitende staten: het verplicht er zich ten aanzien van zijn partners toe de bepalingen van het gesloten verdrag ook daadwerkelijk na te leven (Verhellen, 2005). Toch wordt het IVRK nog al te vaak opgevat als een verklaring of een morele code en dus als 'soft law' zonder een juridisch bindend karakter.

Ook kunnen we hier opnieuw de nieuwe Wet Mensenhandel uit 2005 aanhalen. Er werd echter reeds op gewezen dat deze wetgeving niet volstaat om de verkoop van kinderen voor welk doel dan ook te bestraffen, gezien het verschil tussen mensenhandel en kinderhandel.

Ten slotte vertoont het commercieel draagmoederschap ook raakvlakken met adoptie. Er werd reeds op gewezen dat in bepaalde gevallen van (commercieel) draagmoederschap het kind niet genetisch verwant is aan beide wensouders. Dit kan bijvoorbeeld doordat de wensouders beroep doen op zowel spermadonatie als op eiceldonatie. Vervolgens kan hieruit een embryo tot stand komen die gedragen wordt door een draagmoeder. Als een kind op deze manier geboren wordt, kan dit terecht gezien worden als een vorm van (illegale) adoptie. Ook in het kader van de adoptiewetgeving de verkoop van een kind verboden en bestraft. Volgens het Verdrag van Den Haag van 29 mei 1993 inzake de internationale samenwerking en de bescherming van kinderen op het gebeid van interlandelijke adoptie kan van adoptie geen sprake zijn indien er ontvoering, verkoop van of handel in kinderen mee gemoeid is. De adoptiewetgeving werd fundamenteel hervormd door de wet van 24 april 2003 tot hervorming van de adoptie en de wet van 13 maart 2003 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek wat de adoptie betreft en is in werking getreden op 1 september 2004 (Verschelden, 2011). Eén 48

aspect van deze hervorming was het vastleggen van de strafbepalingen in artikel 391quater en artikel 391quinquies van het Strafwetboek voor misdrijven en wanbedrijven inzake adoptie. Artikel 391quater lid 1 Sw. bestraft de persoon die voor zichzelf, met bedrieglijk inzicht, een adoptie heeft verkregen of proberen te verkrijgen die strijdig is met de bepalingen van de wet. Artikel 391quinquies Sw. bestraft een persoon die bij en adoptie als tussenpersoon is opgetreden en voor een derde een adoptie heeft verkregen of proberen te verkrijgen zonder lid te zijn van een daartoe vooraf door de bevoegde gemeenschap erkende adoptiedienst of die als lid van een erkende adoptiedienst voor een derde een adoptie heeft verkregen of proberen te verkrijgen die strijdig is met de bepalingen van de wet.

Door deze strafbepalingen wordt de verkoop van kinderen dus strafbaar gesteld, daar dit strijdig is met de bepalingen van de wet. Dit blijft echter beperkt tot verkoop van kinderen binnen de adoptieprocedure. Commercieel draagmoederschap valt dus niet onder deze strafbepalingen en bovendien vormt het Verdrag van Den Haag geen grondslag om alle vormen van verkoop van kinderen te bestraffen.

1.3

Besluit

Enerzijds kunnen we besluiten dat de strekking waarbij commercieel draagmoederschap wordt voorgesteld als verkoop van kinderen, deze praktijk terecht voorstelt als een vorm van kinderhandel. Commercieel draagmoederschap strookt namelijk met de definitie van de verkoop van kinderen zoals gehanteerd in het facultatief Protocol bij het IVRK.

Anderzijds bestaat er thans geen enkel internationaal instrument waaruit kan worden afgeleid dat het commercieel draagmoederschap, als een vorm van kinderhandel, ook daadwerkelijk moet worden bestraft.

49

2

Hoe ziet de strafbepaling er idealiter uit?

Zoals reeds aangegeven, opteert het overgrote deel van de wetsvoorstellen ervoor om het verbod op commercieel draagmoederschap in te schrijven in het Strafwetboek. Hoe deze strafbepaling er moet uit zien, verschilt echter van wetsvoorstel tot wetsvoorstel (Bijlage 4).

Vooreerst verschilt het voorwerp van de strafbepalingen en bijgevolg de personen die door de strafbepaling worden getroffen. Een aantal wetsvoorstellen beperken zich net als in Nederland tot een verbod op het openbaar maken van vraag en aanbod en het bemiddelen bij commercieel draagmoederschap. Een analyse van de Nederlandse regelgeving kan ons onder andere leren of dit inderdaad een goede manier van werken is.

Het grootste deel van de wetsvoorstellen gaat echter verder en bestraft eveneens het betalen van de draagmoeder of het zich laten betalen als draagmoeder. Ter zake kunnen we ons evenwel afvragen of de strafbaarstelling hiervan nuttig is gezien de actuele internationale dimensie van het commercieel draagmoederschap. Zal dit niet enkel leiden tot een verschuiving van de praktijk naar die landen waar het wel toegelaten is? Want als men echt ouder wil worden via draagmoederschap zal men altijd wel een manier vinden om het te doen (Svitnev; 2010). Voor zij die in eigen land hun kinderwens niet kunnen vervullen, is het maar een kleine stap om gebruik te maken van diensten aangeboden in andere landen. Met betrekking tot dit „reproductive toerism‟ dient echter wel een recent (diplomatiek) probleem te worden vermeld, namelijk de moeilijkheden betreffende het bekomen van de nodige identiteitsdocumenten voor de baby (Verschelden, 2010; Svitnev, 2010). Bijgevolg is het dus zeker aangewezen om stil te staan bij de noodzaak van een mogelijke extraterritoriale werking van de voorgestelde strafbaarstelling. Ter zake zal een vergelijking gemaakt worden met de wet van 28 november 2000 die voor genitale verminking bij minderjarigen een uitzondering maakt op het territorialiteitsbeginsel (Sroka, 2007).

Bijkomend verschil ligt bovendien in de straffen die worden voorgesteld en de plaats van de strafbepaling in het Strafwetboek. Ook deze aspecten worden in rekening gebracht in de bespreking van de mogelijke toekomstige strafbepaling.

50

2.1

Analyse van de Nederlandse regeling

Een aantal wetsvoorstellen opteert er voor om een regeling in te voeren die gelijk loopt met degene die van toepassing is in Nederland.10 Ook de aanbeveling van de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad over commercieel draagmoederschap en de bestraffing ervan stelt een regeling naar analogie met de Nederlandse wetgeving voor. Het Nederlandse model functioneert met andere woorden voor een aantal personen als voorbeeld voor een toekomstige Belgische strafwetgeving inzake commercieel draagmoederschap. Dit in gedachten gehouden, lijkt het ons interessant om de situatie in Nederland te schetsen en nader te analyseren. Dit laat ons toe na te gaan of dit inderdaad een goede manier van werken is en of dit voorbeeld moet worden gevolgd. 2.1.1

De Nederlandse wetgeving

Burgerrechtelijk Ondanks het feit dat draagmoederschap in Nederland is toegelaten en men het een verantwoorde vorm van hulpverlening vindt in bepaalde gevallen, voert de Nederlandse wetgever een terughoudend beleid ten aanzien van het draagmoederschap. In boek I van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek vindt men bijgevolg geen familierechtelijke regelgeving met betrekking tot dit fenomeen. Dit is voornamelijk zo omdat de regering bevreesd is dat civielrechtelijke regelgeving het draagmoederschap zal stimuleren (Heida & Van Der Steur, 2001). Net zoals in België zijn overeenkomsten met betrekking tot zwangerschap bovendien juridisch absoluut nietig. Strafrechtelijk Enkel in het Wetboek van Strafrecht zijn in 199311 twee bepalingen met betrekking tot draagmoederschap opgenomen, namelijk artikel 151b en artikel 151c. Op dit vlak verschilt de Nederlandse wetgeving dus van de Belgische. De nadruk bij de strafbepalingen wordt gelegd bij de openbaarmaking van de wens tot draagmoederschap (Van Blokland, 1992). Het eerste lid van artikel 151b verbiedt het in de uitoefening van een beroep of bedrijf bemiddelen tussen een (aspirant) draagmoeder en anderen. Bemiddeling bij draagmoederschap betreft het actief optreden als tussenpersoon bij het tot stand komen van contracten en afspraken tussen

10

Bijvoorbeeld: Wetsvoorstel (W. BEKE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2007-2008, nr. 4-555/1. 11 Wet van 16 september 1993 tot aanvulling van het Strafwetboek met enige bepalingen strekkende tot het tegengaan van commercieel draagmoederschap. 51

potentiële draagmoeders en wensouders (Tweede Kamer, vergaderjaar 1987-1988, 20706, nr. 2). Het tweede lid van artikel 151b verbiedt onder a het in het openbaar aanbieden van bemiddelingsdiensten en onder b het openbaar maken van een aanbod van of een vraag naar een draagmoeder. Artikel 151c lid 1 ten slotte bevat een algeheel verbod te bemiddelen bij het duurzaam overdragen door een vrouw van de verzorging en de opvoeding van haar kind aan een ander. Dit laatste verbod geldt volgens het tweede lid van artikel 151c niet voor de raad voor de kinderbescherming of een door de raad aangewezen rechtspersoon en voor een verwijzing naar zo'n organisatie (Sluyters, 1992; Heida & Van Der Steur 2001).

Commercieel draagmoederschap is op zichzelf dus niet verboden en het is ook niet strafrechtelijk gesanctioneerd om een draagmoederschapscontract aan te gaan. Een aantal handelingen of gedragingen die in het kader van (commercieel) draagmoederschap worden verricht, zijn wel strafbaar (UCERF, 2011). Volgens de Memorie van Toelichting is het doel van deze strafbaarstellingen te voorkomen dat een klimaat ontstaat waarin het verschijnsel commercieel draagmoederschap zich kan ontwikkelen (Van Blokland, 1992). Het ontstaan van bemiddelende instanties of personen bij het draagmoederschap, hetgeen het commerciële draagmoederschap zou kunnen bevorderen, acht men ongewenst (Tweede Kamer, vergaderjaar 1987-1988, 20706, nr. 2). Hierbij is het bovendien van geen belang of de draagmoeder in kwestie al dan niet een commercieel motief heeft (UCERF, 2011). Een "winstoogmerk" maakt geen deel uit van de omschrijvingen in de strafbepalingen. De strekking van deze strafbepalingen gaat bijgevolg veel verder dan de titel suggereert. Zowel commercieel als niet-commercieel draagmoederschap worden strafbaar gesteld. De Nederlandse overheid is van mening dat om het meerdere te kunnen bestrijden, het mindere ook strafbaar gesteld moet worden (Van Blokland, 1992). 2.1.2

De reikwijdte van artikel 151b en artikel 151c Sr

In het algemeen deel van het Nederlandse strafrecht zijn bepalingen opgenomen over de reikwijdte van de strafbaarstelling naar Nederlands recht. In ieder geval gelden volgens artikel 2 Sr de bepalingen inzake het draagmoederschap voor iedereen die zich in Nederland bevindt, ongeacht diens nationaliteit of vestigingsplaats (UCERF, 2011). Artikel 2 Sr knoopt bijgevolg aan bij de locus delicti, voor zover dat Nederlands grondgebied betreft (Cleiren & Nijboer, 2008).

52

Daarnaast kunnen bepaalde delicten uit het Wetboek ook van toepassing zijn wanneer het betreffende delict zich in het buitenland voordoet, maar dit geldt uitsluitend voor een aantal limitatief opgesomde misdrijven in artikel 4 Sr, waarvan de artikelen 151b en 151c geen deel uitmaken. Aan deze bepaling liggen dan ook hoofdzakelijk het universaliteitsbeginsel en het beschermingsbeginsel ten grondslag (Cleiren & Nijboer, 2008). Opneming in artikel 4 Sr dat extraterritoriale rechtsmacht vestigt, was niet aan de orde, want dat geschiedt alleen als een internationaal verdrag deze verplichting aan de Nederlandse wetgever oplegt (Cleiren & Nijboer, 2008; UCERF, 2011). We hebben reeds verduidelijkt dat dergelijke internationale verplichting niet bestaat in het geval van (commercieel) draagmoederschap (supra).

Ook is er nog artikel 5, lid 1 die de Nederlandse strafwet van toepassing verklaard op de Nederlander die zich buiten Nederland schuldig maakt aan een feit dat door de Nederlandse strafwet als misdrijf wordt beschouwd en waarop door de wet van het land waar het is begaan straf is gesteld (UCERF, 2011). Lid 1 behelst onder 2° de beperkte variant van het actief personaliteitsbeginsel, waarbij vervolging enkel is toegestaan indien op het feit eveneens straf is gesteld in het land waar het begaan werd. Deze beperkte variant is de algemene regel (Cleiren & Nijboer, 2008). Ook in artikel 5 Sr (lid1, 1°, 3° en 4°) werden artikel 151b en artikel 151c niet opgenomen aangezien dit slechts wordt overwogen bij feiten die een groot Nederlands belang raken dat een Nederlander ook buiten Nederland heeft te eerbiedigen en het anderzijds van die aard is dat het door de vreemde staat niet tot delict naar het vreemde recht wordt bestempeld. De algemene regel uit artikel 5, lid 1, 2° Sr (actief personaliteitsbeginsel en vereiste van dubbele incriminatie) geldt uiteraard wel. Dit kan dus een grond vormen voor vervolging, als draagmoederschap in het land waar de handelingen zich hebben voorgedaan, strafbaar is gesteld (UCERF, 2011). 2.1.3

Planningsbesluit IVF mei 1998

Het planningsbesluit IVF vormt een belangrijke aanvulling op de regelgeving inzake (commercieel) draagmoederschap. Sinds het Planningsbesluit IVF van mei 1998 is het voor wensouders namelijk mogelijk om een genetisch eigen kind te krijgen via een draagmoeder. Het gaat hier met andere woorden om hoogtechnologisch draagmoederschap, waarbij de eicel afkomstig is van de wensmoeder en buiten het lichaam bevrucht wordt met het sperma van de wensvader. Herziening van het oude Planningsbesluit IVF van 1989 was hiervoor nodig, want daarin was IVF met behulp van eicellen afkomstig van een andere vrouw verboden.

53

De bijlage bij deze regeling biedt het beoordelingskader voor aanvragen tot vergunning voor toepassing van in-vitrofertilisatie. De omvang van de behoefte aan IVF en de wijze waarop daarin kan worden voorzien worden in bijlage besproken. Ook bevat de bijlage voorschriften waaraan de IVF-centra zich dienen te houden, waaronder draagmoederschap en samenwerking (Buijs, 2009).

Toepassing van IVF in combinatie met draagmoederschap geschiedt volgens de in het protocol gestelde regels die in overeenstemming dienen te zijn met de Richtlijn Hoogtechnologisch draagmoederschap van de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie van 1999 (artikel 2.5 Bijlage Planningsbesluit IVF). De toepassing vindt slechts plaats indien de draagmoeder reeds één of meerdere kinderen heeft. De verantwoordelijke arts moet bovendien voorafgaande aan de behandeling een verklaring opmaken dat voor de behandeling een medische indicatie aanwezig is en voldaan is aan de in de richtlijn gestelde regels (Buijs, 2009). In het protocol dat de centra die in-vitrofertilisatie in combinatie met draagmoederschap toepassen worden een reeks aanvullende regels en inclusiecriteria (voor de draagmoeder en de wensouders) gesteld. Op verzoek van de minister is door de gynaecologenvereniging een voorlopig protocol opgesteld. Commercieel draagmoederschap en publiciteit worden hierin absoluut verboden. Een wensmoeder voor wie niet is uitgesloten dat zij ooit zelf zwanger kan worden, komt niet in aanmerking. Dit was een uitdrukkelijk advies van de minister, die deze behandeling als ultimum remedium ziet (Heida & Van Der Steur, 2001). 2.1.4

Besluit

Over het algemeen is het Nederlandse recht en beleid er duidelijk op gericht om draagmoederschap te ontmoedigen. Enkel het hoogtechnologisch draagmoederschap wordt in bepaalde gevallen toegelaten. Hierbij worden echter buitengewoon strenge eisen gesteld aan paren die hiervoor in aanmerking willen komen. Deze strenge medische en psychologische selectieprocedures zorgen ervoor dat lang niet iedereen voor deze vorm van hulpverlening in aanmerking komt. Bovendien zorgt het feit dat het in Nederland strafbaar is om te bemiddelen bij draagmoederschap voor een tweede grote hindernis bij wensouders. Enkel het ideëel of altruïstisch draagmoederschap is acceptabel. Dus als de wensouders geen zus of vriendin hebben die als draagmoeder wil fungeren, kan het feest niet doorgaan (Saarloos, 2009). Het Nederlandse systeem berust in feite op vertrouwen tussen bekenden (Raadgevend Comité

54

voor Bio-ethiek, 2004). Dit alles leidt ertoe dat uiteindelijk heel weinig kinderen via het draagmoederschap geboren worden (UCERF, 2011). Doordat het draagmoederschap in Nederland erg moeilijk te realiseren is, wijken verschillende Nederlandse wensouders uit naar het buitenland (Geesink & Steegers, 2011). De Raad voor Kinderbescherming, de ambtenaar van de burgerlijke stand en de rechter worden bijgevolg regelmatig met (commerciële) draagmoederschappen geconfronteerd die zich in het buitenland hebben voorgedaan. Bovendien leidt deze situatie tot echte drama's zoals de zaken Baby D en Baby J.

Klaarblijkelijk volstaat het bestaande wetgevende kader in Nederland niet om bepaalde excessen tegen te gaan. Ook over de internationale dimensie van het commercieel draagmoederschap heeft men in Nederland nauwelijks greep. Vooral de beperkte reikwijdte van de artikelen 151b en 151c zorgt voor een verminderde slagkracht van de Nederlandse strafwet.

Ook in Nederland beseft men dat het huidige wetgevende kader te kort schiet. Vanuit de linkse en christelijke partijen gaan bijvoorbeeld stemmen op om het zogenaamd internationaal draagmoederschap hard aan te pakken en wensouders strafrechtelijk te vervolgen. Daarnaast heeft de Minister van Justitie recent door het Utrecht Centre for European Research into Family Law (UCERF) onderzoek laten doen naar de aard en omvang van commercieel draagmoederschap en illegale opneming en de vraag of de huidige strafwetgeving ter zake moet worden aangescherpt (Geesink & Steegers, 2011).

Een belangrijke conclusie die uit het onderzoek voortvloeit, is dat zowel het Nederlandse materiële recht alsook het Nederlandse Internationale privaatrecht geen eenduidige antwoorden geeft op vragen die naar aanleiding van draagmoederschap en illegale opneming van kinderen ontstaan. Daarnaast merkt men op dat er in het Nederlandse recht geen helder onderscheid bestaat tussen altruïstisch en commercieel draagmoederschap (UCERF, 2011).

Op basis van het voorgaande kunnen we besluiten dat het Nederlandse model misschien toch niet langer een voorbeeldfunctie vervult. De Nederlandse strafbepalingen blijken er bijvoorbeeld niet in te slagen om (internationaal) commercieel draagmoederschap te voorkomen. Het ontbreken van extraterritoriale gelding kan daar een oorzaak van zijn. 55

Daarenboven kan uit de Nederlandse situatie een belangrijke les getrokken worden. Het heeft namelijk geen enkele zin om commercieel draagmoederschap in eigen land te gaan bestraffen, als men daar tegenover voor mensen met een kinderwens geen redelijk alternatief creëert (Saarloos, 2009). Er is dan ook een directe relatie tussen de regelgeving in een land en het toenemend medisch toerisme (Geesink & Steegers, 2011).

56

2.2

Internationale dimensie van het fenomeen

2.2.1

Algemeen

Een kinderwens is vaak zo sterk dat mensen er veel voor over hebben. Ze gaan op zoek naar (anonieme) sperma- of eiceldonoren, naar kant-en-klare embryo‟s, naar draagmoeders, naar kortere wachtlijsten voor IVF, naar ruimere juridische en medische mogelijkheden en naar betere behandelingen of diensten. Soms in eigen land, maar vaak over de landsgrenzen heen (Geesink & Steegers, 2011). Zo is het zogenaamde „vruchtbaarheidstoerisme‟ of 'reproductive tourism' ontstaan. Mensen met een onvervulde kinderwens gaan bewust of onbewust op zoek naar de grenzen van wat juridisch mogelijk is (Verhellen, 2011). Ze reizen naar het buitenland om daar iets te halen wat in eigen land niet kan of mag. En daar betalen ze ook graag voor. Gedurende de laatste twee decennia transformeerde de babybusiness zich bijgevolg in een miljoenen industrie (Donchin, 2010; Parks, 2010). Voor wensouders die op zoek gaan naar een draagmoeder vormen Rusland, Oekraïne, India en sommige staten in Amerika zoals Californië en Texas de favoriete bestemming. Wat deze landen en staten namelijk met elkaar gemeen hebben, is dat bemiddeling bij draagmoederschap daar is toegestaan en de draagmoeder een redelijk honorarium krijgt (Saarloos, 2009). Commercieel draagmoederschap is daar met andere woorden toegelaten. Bovendien worden de wensouders in de meeste gevallen de juridische ouder van het kind, iets wat bij ons als gevolg van de mater semper certa est regel ondenkbaar is (Verschelden, 2011). De toenemende populariteit van internationaal (commercieel) draagmoederschap is ook in ons land geen onbekende. Het voorval met Samuel getuigt hiervan (supra). Hoe vaak op een buitenlandse draagmoeder beroep gedaan wordt, is evenwel onduidelijk. Gezien het ontbreken van een regelgeving in ons land, is het reproductief toerisme vanuit België mogelijks nog beperkt gebleven. Toch brengt de internationale dimensie van het commercieel draagmoederschap ons inziens een belangrijk gevolg met zich mee. De werking van een toekomstige strafbepaling die bijvoorbeeld niet alleen het commercieel draagmoederschap in ons land wil verbieden, maar ook het feit dat onderdanen beroep doen op een buitenlandse draagmoeder, kan niet beperkt blijven tot het Belgische grondgebied alleen. Een extraterritoriale gelding dringt zich bijgevolg op. Hierna volgt daarom een korte schets van de regels inzake de toepassing van de strafwet in de ruimte. Vervolgens wordt de vergelijking gemaakt met de strafbepaling inzake 57

genitale verminking waaraan reeds extraterritoriale gelding werd verleend. Volgens ingewonnen informatie blijkt dat een gelijkaardige regeling met betrekking tot de extraterritoriale gelding van een strafbepaling inzake commercieel draagmoederschap wordt beoogd.12 2.2.2

Toepassing van de strafwet in de ruimte

De geografische reikwijdte van de Belgische strafwet is niet onbeperkt. De strafwet is in principe enkel van toepassing op misdrijven die op Belgisch grondgebied worden gepleegd Dit zogenaamde territorialiteitsbeginsel vindt zijn wettelijke grondslag in artikel 3 VT Sv. Voor misdrijven die in het buitenland werden gepleegd, gelden een reeks beperkingen. Het uitzonderlijk karakter van de extraterritoriale toepassing van de strafwet is neergeschreven in artikel 4 Sw. (Van den Wyngaert, 2009). Overeenkomstig dit beginsel zijn de Belgische rechtbanken in een aantal bij wet voorziene gevallen bevoegd om te oordelen over een misdrijf dat in het buitenland werd gepleegd (Bollaert, Georges & Voet, 2001). Deze gevallen worden uiteengezet in de artikelen 6 tot 12 VT Sv. Doorgaans worden aan de toepasselijkheid van de wet bijkomende voorwaarden gesteld, die niet gelden ten aanzien van misdrijven die in België werden gepleegd en zal de rechtsmacht steeds subsidiair zijn (Bollaert, Georges & Voet, 2001).

Vandaag wordt de extraterritoriale werking van de strafwet in de praktijk verbonden aan een reeks aanknopingspunten die deze werking verantwoorden (Van den Wyngaert, 2009). Ten eerste is er het beschermingsbeginsel. Op grond van dit beginsel heeft een staat het recht in het buitenland gepleegde aantastingen van zijn staatsveiligheid te bestraffen. Dit beginsel speelt bijvoorbeeld een rol inzake misdrijven tegen de veiligheid van de staat en misdrijven tegen de openbare trouw (Bollaert, Georges & Voet, 2001; Van den Wyngaert, 2009). Ten tweede is er het actief personaliteitsbeginsel. Hierbij is het aanknopingspunt de nationaliteit van de dader. Op grond van dit beginsel kunnen staten gedragingen, gepleegd door hun nationale onderdanen in het buitenland, strafbaar stellen en vervolgen (Van den Wyngaert, 2009). Een volgend beginsel is het passief personaliteitsbeginsel. Hier is de nationaliteit van het slachtoffer het aanknopingspunt en bijgevolg heeft een staat het recht gedragingen, waarvan zijn nationale onderdanen in het buitenland het slachtoffer zijn, strafbaar te stellen (Van den Wyngaert, 2009). Ten vierde kunnen we het vertegenwoordigingsbeginsel 12

Gesprek met M. TEMMERMAN, politica en gynaecologe, Gent, 8 maart 2011. 58

vermelden op basis waarvan de staat die vervolgt de staat die normaal bevoegd is vertegenwoordigd door in zijn plaats de strafprocedure of een gedeelte daarvan op zich te nemen (Van den Wyngaert, 2009). Ten slotte is er het universaliteitsbeginsel. Dit is het meest verregaande beginsel en vindt zijn oorsprong in het internationaal strafwaardig karakter van het feit. Krachtens dit beginsel hebben alle staten het recht, of zelfs verplichting, bepaalde internationale misdrijven te bestraffen, ongeacht de plaats waar zij gepleegd werden en ongeacht de nationaliteit van de dader of van het slachtoffer (Bollaert, Georges & Voet, 2001).

Extraterritorialiteit is daarnaast in grote mate gekoppeld aan de theorie van de dubbele incriminatie. Dubbele incriminatie als voorwaarde voor extraterritorialiteit betekent dat het feit dat in België wordt vervolgd, bovendien strafbaar moet zijn naar het recht van de plaats waar het werd gepleegd (Van den Wyngaert, 2009). Op het principe van dubbele incriminatie zijn er echter ook uitzonderingen voorzien. Deze worden vermeld in artikel 10ter VT Sv. De mogelijkheid tot extraterritoriale vervolging staat dan los van het bestaan van de traditioneel vereiste dubbele incriminatie. Eén van deze uitzonderingen betreft de genitale verminking uitgevoerd op minderjarigen. 2.2.3

Ter illustratie: genitale verminking

Sinds de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen is genitale verminking van meisjes en vrouwen expliciet strafbaar gesteld op grond van artikel 409 Sw. De wetsbepaling is in werking sinds 27 maart 2001. Hoewel vrouwelijke genitale verminking voorheen reeds bestraft kon worden als opzettelijke slagen en verwondingen, heeft de specifieke wet een symbolische functie, met als doel “dat de betrokkenen afzien van die praktijken en dus vooral dat er zich een mentaliteitswijziging voordoet bij de betrokken personen en staten” (Sroka, 2007).

De wet van 28 november 2000 heeft bovendien, voor de genitale verminking bij minderjarigen, een uitzondering gemaakt op het territorialiteitsbeginsel door artikel 409 Sw op te nemen in artikel 10ter VT Sr. Dit is een goede zaak, want zonder deze bepaling zou artikel 409 Sw. dode letter zijn (Debouver, Vermote & Verleysen, 2001). In het merendeel van de gevallen van genitale verminking gaat het om grensoverschrijdende delicten. De uitzondering op het territorialiteitsbeginsel heeft dan ook voornamelijk als bedoeling de gevallen te bestrijden waarbij de kinderen, die hier in België verblijven, naar het buitenland 59

worden gestuurd om daar te worden besneden of tijdens een vakantie in het land van herkomst worden besneden (Sroka, 2007). Daarnaast is het van geen tel dat de verminking werd uitgevoerd in een land waar dit niet strafbaar is aangezien de vereiste dubbele incriminatie werd geschrapt voor artikel 10ter VT Sv. (Bollaert, Georges & Voet, 2001).

Helaas zijn er heel wat problemen wat betreft de toepassing van deze wet. Het is immers moeilijk mensen te veroordelen die verminkingen hebben laten uitvoeren in Afrikaanse landen alvorens ze naar België zijn gekomen. Bovendien stuit België op een Europees beleid dat helemaal niet coherent is. De wet is er dus wel, maar bij gebrek aan praktische middelen kan ze niet worden toegepast (Debouver, Vermote & Verleysen, 2001).

Daarenboven zijn er een aantal problemen inherent aan artikel 10ter VT Sv. zelf. Het nieuwe artikel 10ter VT Sv., dat steunt op het universaliteitsbeginsel, wordt door verschillende auteurs bekritiseerd. Zo stellen Bollaert, Georges en Voet dat artikel 10ter VT Sv in zijn huidige conceptie te ver gaat en merken terecht op dat enkel wanneer op internationaal niveau een consensus wordt bereikt omtrent het universeel strafwaardig karakter van de hier relevantie misdrijven, kan worden overgegaan tot het aanvaarden van universele strafbaarstelling. Bovendien gaat het duidelijk te ver dat de vreemdeling die zich in het buitenland schuldig maakt aan een van de misdrijven opgesomd in artikel 10ter VT Sv. en dit tegen een andere vreemdeling, in ons land zou kunnen vervolg worden. 2.2.4

Besluit

Een strafbepaling die op een efficiënte manier het commercieel draagmoederschap wil beteugelen, kan gezien de toenemende populariteit van het internationaal draagmoederschap niet om extraterritoriale werking heen. Net zoals artikel 409 Sw. die genitale verminking van meisjes en vrouwen strafbaar stelt, wordt ook de toekomstige strafbepaling inzake commercieel draagmoederschap idealiter in artikel 10ter VT Sv. opgenomen.

Uit de theorie met betrekking tot de werking van de strafwet in de ruimte blijkt dat er ook andere manieren zijn om extraterritoriale gelding te verlenen aan een strafbepaling. Zo zou het kind geboren uit een buitenlandse draagmoederschapovereenkomst als slachtoffer gezien kunnen worden en steunend op het passief personaliteitsbeginsel zou de buitenlandse draagmoeder bijgevolg in België kunnen vervolgd worden. Al deze alternatieven zijn ons inziens echter geen optie, gezien deze één voor één (naast andere voorwaarden) de 60

traditionele vereiste van dubbele incriminatie impliceren. Dit zou het nut van extraterritoriale werking teniet doen. Men wil dan ook voorkomen dat Belgische onderdanen beroep doen op buitenlandse draagmoeders die, naar plaatselijke normen, een legale activiteit beoefenen.

We kunnen ons echter wel afvragen of de opname van een toekomstige strafbepaling inzake commercieel draagmoederschap in artikel 10ter VT Sv. niet te ver gaat. Vooral rond het internationaal strafwaardig karakter van commercieel draagmoederschap rijzen bij ons verschillende vragen. Het lijkt vooreerst vreemd dat commercieel draagmoederschap wordt opgenomen in een bepaling die misdaden bevat zoals sekstoerisme en mensenhandel. Enkel indien commercieel draagmoederschap universeel als een vorm van kinderhandel wordt beschouwd, houdt opname in artikel 10ter VT Sv. steek. Het feit dat commercieel draagmoederschap in sommige landen volledig legaal is, weerlegt deze stelling. Ten tweede is de buitenlandse wetgever de enigste instantie die kan beoordelen of de draagmoeder gebaat is bij regulering van het commercieel draagmoederschap (Saarloos, 2009). Het is bijgevolg niet de taak van de Belgische wetgever om te gaan oordelen over het al dan niet legale karakter van commercieel draagmoederschap in een ander land. Ook al is het niet de bedoeling om de buitenlandse draagmoeder te gaan bestraffen (dit is ook niet realistisch gezien ze zich hiervoor in ons land moet bevinden), het getuigt van weinig diplomatieke zin dat dit - in theorie - door artikel 10ter VT Sv. wel wordt mogelijk gemaakt.

61

2.3

Inhoud van de strafbepaling

De manier waarop een misdrijf wordt omschreven in een strafbepaling heeft vooreerst belangrijke gevolgen voor de bewijsvoering. Het is namelijk zo dat het Openbaar Ministerie alle elementen uit een strafbepaling moet kunnen bewijzen, opdat iemand voor een bepaald misdrijf kan worden veroordeeld. Als gevolg hiervan zal duidelijk aangegeven moeten worden wat men onder het commercieel draagmoederschap verstaat en waar dus het verschil ligt met het (in bepaalde gevallen) toegelaten altruïstisch draagmoederschap. Ten tweede moet ook duidelijk zijn wie door de strafbepaling wordt geviseerd. Zo is het bijvoorbeeld niet steeds duidelijk wie men beoogt als men spreekt over tussenpersonen en bemiddelaars. Bovendien kan worden onderzocht in hoeverre het aangewezen is bepaalde handelingen te gaan bestraffen en hoe. Ten slotte tonen we aan dat de plaats van de stafbepaling in het Strafwetboek nauw samen hangt met hoe men tegen commercieel draagmoederschap aankijkt.

Ter verduidelijking werd een schematisch overzicht gemaakt van de strafbepalingen die in de wetsvoorstellen aan bod komen (bijlage 4). Hierbij dient te worden opgemerkt dat niet alle bepalingen zich enkel richten tot het vermijden van de totstandkoming van commercieel draagmoederschap, maar ook breder, het ontstaan van altruïstisch draagmoederschap wensen te bemoeilijken. Dit kan verklaard worden door het feit dat veel wetsvoorstellen tot een regeling van het draagmoederschap beogen dat het draagmoederschap enkel in een beperkt aantal erkende medische centra mag tot stand komen. Alle organisaties daarbuiten dienen verboden te worden en de openbaarmaking van vraag en aanbod tot één van de erkende medische centras herleid. 2.3.1

Wat is commercieel?

In het advies nr. 30 betreffende zwangerschap-voor-een-ander van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek stelt men zich terecht de vraag of er wel een duidelijke grens kan worden getrokken tussen commerciële en niet-commerciële draagmoederschap. De grens tussen commercieel en niet-commercieel draagmoederschap is inderdaad soms erg vaak.

In alle wetsvoorstellen is men er over eens dat de draagmoeder een billijke vergoeding moet krijgen voor haar onkosten. Er is met andere woorden wel plaats voor een compensatievergoeding (bijvoorbeeld voor het gederfde inkomen) en vergoeding van de medische kosten. Vaak krijgt de draagmoeder bovenop deze vergoedingen ook andere 62

voordelen, zowel financieel als in de vorm van geschenken. Bovendien kunnen deze vergoedingen op zich al zeer hoog oplopen. De uiteindelijke keuze van de altruïstische draagmoeder kan dus bijgevolg evengoed van economische aard zijn, ook al worden enkel de werkelijke kosten vergoed.

De commissie Brazier, ter herziening van the Surrogacy Arrangements Act van 1985, heeft getracht te verduidelijken welke kosten in een billijke vergoeding inbegrepen kunnen zijn (Freeman, 1999). De grijze zone tussen commercie en gift kan inderdaad worden versmald door de compensatieposten duidelijk af te grenzen en te beperken (Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2004). Een gelijkaardige opsomming zou dus ook voor ons land aangewezen zijn om een duidelijk onderscheid te maken tussen commercieel en altruïstisch draagmoederschap. Ons inziens kan slechts op deze manier worden aangegeven wat men verstaat onder bijvoorbeeld het verbod om een draagmoeder te betalen of het verbod om betaald te worden. 2.3.2

Voorwerp van de strafbepaling

Uit bijlage 4 blijkt dat de wetsvoorstellen verschillende activiteiten met betrekking tot het commercieel draagmoederschap bestraffen. Het gaat om handelingen die ofwel rechtstreeks of onrechtstreeks bijdragen aan de totstandkoming van het commercieel draagmoederschap. Door elke strafbepaling worden een aantal personen geviseerd. We kunnen meer bepaald drie groepen onderscheiden die telkens opnieuw naar voor komen, namelijk de draagmoeder, de wensouders en de tussenpersoon of bemiddelaar. Hierna worden de verschillende verboden handelingen achtereenvolgens besproken en wordt telkens toegelicht welke personen door de specifieke strafbepaling worden getroffen. Bovendien gaan we na of handhaving van de voorgestelde strafbepaling ook haalbaar is. Verboden op te treden als tussenpersoon of bemiddelaar Het valt niet te betwisten dat tussenpersonen of bemiddelende organisaties een zeer belangrijke faciliterende rol vervullen in de totstandkoming van het commercieel draagmoederschap. Vaak vormen zij de essentiële factor om wensouders met een potentiële draagmoeder in contact te brengen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat elk van de wetsvoorstellen deze activiteit wenst te verbieden.

Het is echter niet steeds duidelijk wie er juist bedoeld wordt als men spreekt over tussenpersonen of bemiddelaars. Zo kunnen we ons afvragen hoe het zit me de positie van de 63

jurist aan wie gevraagd wordt een draagmoederschapcontract op te stellen of de arts die helpt bij de uitvoering van een vorm van medisch geassisteerde voortplanting. Bovendien rijst de vraag of het enkel gaat om bemiddeling met winstoogmerk. Uit de wetsvoorstellen die pleiten voor een regeling van het draagmoederschap kan worden afgeleid dat enkel een aantal erkende centra het draagmoederschap mogen organiseren. Elke organisatie die daarbuiten stelselmatig bemiddelt in de totstandkoming van (commercieel) draagmoederschap zal onder deze bepaling vallen.

Om verwarring te vermijden zou de Memorie van Toelichting duidelijk moeten omschrijven welke vormen van bemiddeling al dan niet toegelaten zijn (bijvoorbeeld het loutere informeren van een cliënt door een advocaat) en of zowel commerciële als niet-commerciële bemiddeling verboden zijn. Dit was bijvoorbeeld een belangrijk punt van discussie toen een gelijkaardige strafbepaling (zie artikel 105b Sr.) werd ingevoerd in Nederland (Sluyters, 1992).

Ten slotte wijzen we er op dat het vervullen van een kinderwens via een bemiddelingsbedrijf in het buitenland erg moeilijk te verbieden is. Hoe moreel laakbaar wij dergelijke activiteiten ook mogen vinden, wij hebben niet de juiste positie om te beslissen wat al dan niet mogelijk is in het buitenland (infra). Verboden reclame te maken Samen met het verbod om als tussenpersoon of bemiddelaar op te treden, wordt ook unaniem een verbod op het maken van reclame over draagmoederschap voorgesteld. Door het vooropstellen van de invoering van deze strafbepaling wordt duidelijk een gelijkaardige regeling als in Nederland beoogt. Bijgevolg kunnen we ook hier opmerken dat dergelijk verbod zich niet enkel richt tot het commercieel draagmoederschap, maar ook het altruïstisch draagmoederschap wenst te voorkomen.

Ons inziens kan dergelijk totaalverbod enkel verdedigd worden indien voorzien wordt in een alternatieve manier voor wensouders om in contact te komen met een potentiële draagmoeder. Indien de erkende medische centra waar draagmoederschap op een legale manier kan worden uitgevoerd deze taak op zich nemen, kan het invoeren van een verbod op het maken van reclame deze taak van de centra waarborgen. Hetzelfde geldt voor het verbod op het optreden als tussenpersoon of bemiddelaar. Toch vragen wij ons af of een strafrechtelijke tussenkomst 64

effectief noodzakelijk is omdat wij ervan overtuigd zijn dat de voorkeur van de wensouders zal uitgaan naar de medewerking van een erkende dienst in plaats van zelf aan de slag te gaan of beroep te doen op een niet-erkende organisatie. Bovendien lijkt het ons logisch dat als men voor de keuze staat, het altruïstisch draagmoederschap gekozen zal worden boven de commerciële variant. Uiteraard kan deze 'ideale' situatie zich slechts voordoen wanneer wensouders voldoende mogelijkheden worden gegeven om hun kinderwens via de erkende medische centra te vervullen. De praktijkervaring uit Nederland toont duidelijk aan dat het ontzeggen van deze kans enkel leidt tot allerlei ongewenste situaties.

Bovendien brengt de handhaving van een verbod op het maken van reclame of de openbaarmaking van vraag en aanbod heel wat moeilijkheden met zich mee. Dit wordt verder besproken bij de gevolgen van strafbaarstelling. Verboden een draagmoeder te betalen Via deze strafbepaling worden de wensouders die beroep doen op een commerciële draagmoeder expliciet geviseerd. De wens om deze gedraging te bestraffen kan ons inziens verklaard worden door terug te grijpen naar de traditionele opvatting dat wensouders misbruik maken van de zwakke positie van de draagmoeder. De bescherming van de draagmoeder is ook in de wensvoorstellen één van de voornaamste argumenten voor het verbod op commercieel draagmoederschap.

Toch vertelt ons buikgevoel dat deze redenering niet volledig opgaat voor commercieel draagmoederschap in België. Enerzijds gelden de argumenten tegen commercieel draagmoederschap uitgaande van bescherming van de draagmoeder voornamelijk voor die landen waar vrouwen een economisch en sociaal zwakke positie hebben (Donchin, 2010). We herhalen bovendien dat het beeld van de draagmoeder als zwakke partij eerder op een cliché berust (Hancock, 2004). Anderzijds is het evengoed mogelijk dat de draagmoeder degene is die misbruik maakt van de eveneens kwetsbare situatie waarin een stel hopeloze wensouders zich bevindt. Vreemd genoeg wordt dit scenario echter nauwelijks erkend.

Bovendien kunnen we hier verwijzen naar de problematiek die het internationaal draagmoederschap met zich meebrengt. Meer en meer (Belgische) wensouders doen beroep op een commerciële draagmoeder in het buitenland. Om een verbod op de betaling van een draagmoeder consequent toe te passen, dringt de toekenning van extraterritoriale gelding van 65

dergelijke strafbepaling zich op. Uit ons onderzoek blijkt echter dat het toekennen van extraterritoriale werking aan een strafbepaling aangaande het commercieel draagmoederschap omwille van verschillende redenen geen evidentie is.

Ten slotte brengt deze strafbepaling nog een ander complex probleem met zich mee, namelijk de zoektocht naar een gepaste straf voor de wensouders (infra). Verboden betaald te worden In de meeste wetsvoorstellen wordt de draagmoeder onrechtstreeks geviseerd via het verbod op reclame en kenbaar maken van vraag en aanbod. Op deze manier wordt inderdaad een ongunstig klimaat gecreëerd zodat de totstandkoming van commercieel draagmoederschap wordt bemoeilijkt. Slechts uitzonderlijk heeft een strafbepaling uitdrukkelijk de bestraffing van de draagmoeder op het oog, bijvoorbeeld bij het verbod op het ontvangen van een betaling.

Ook hier brengt de praktijk van het internationaal commercieel draagmoederschap echter een belangrijk gevolg met zich mee. Het is namelijk zo dat de buitenlandse draagmoeder steeds buiten schot zal blijven. Vervolging kan namelijk slechts plaatsvinden indien de verdachte in België wordt aangetroffen (Van Den Wyngaert, 2009). Bovendien zou bestraffing van een buitenlandse draagmoeder ons inziens veel te ver gaan. Helaas wekt deze situatie echter de indruk op dat vooral de wensouders door de strafbepalingen worden getroffen omdat het nu eenmaal eenvoudiger is om deze partij te gaan vervolgen. 2.3.3

Een gepaste straf

Daarnaast toont bijlage 4 ons dat men opteert voor zowel gevangenisstraffen als geldboetes en de omvang ervan onderling zeer sterk verschilt (zie bijvoorbeeld minimum 2 maanden versus minimum 5 jaar voor het betalen van een draagmoeder).

Net zoals Saarloos (2009) stellen wij dat een jong gezin, ook al is het ontstaan door beroep te doen op commercieel draagmoederschap, idealiter niet lastig gevallen wordt door strafrechtelijke procedures. Indien toch een keuze moet gemaakt worden voor een gepaste straf, gaat onze voorkeur uit naar een geldboete. Indien men namelijk aanneemt dat een verbod op commercieel draagmoederschap in het belang is van het kind, moet ook de bestraffing van betrokken partijen hieraan tegemoetkomen. Een beleid dat het belang van het 66

kind beoogt te beschermen voorziet ons inziens daarom niet in een gevangenisstraf voor de wensouders, maar beperkt zich ook hier tot het opleggen van een geldboete. In de meeste gevallen zal een kind, geboren uit (commercieel) draagmoederschap, enkel terecht kunnen bij de wensouders. Als die laatste echter in de gevangenis terecht komen, kan het kind nergens terecht.

De situatie is echter verschillend als het gaat om een nog niet voldongen feit, namelijk wanneer het commercieel draagmoederschap zich nog niet gesteld heeft. In dit verband gaat het dan vooral over de verboden bemiddeling of openbaarmaking van vraag en aanbod. Gezien ook bij deze activiteiten de nadruk zeer sterk op het financiële aspect van de zaak ligt en winstbejag bovendien als voornaamste beweegreden wordt gezien voor (binnenlandse) draagmoeders of tussenpersonen, zijn wij van mening dat het opleggen van een fikse geldboete ook hier de voorkeur kan genieten. Ook ten aanzien van wensouders die een verboden handeling stellen lijkt het opleggen van een geldboete de aangewezen manier van werken. We vragen ons dan ook af of je iemand kunt opsluiten omdat die kost wat kost zijn of haar kinderwens wil vervullen. 2.3.4

Plaats in het Strafwetboek

Ten slotte is ook de plaats die de strafbepaling(en) zou(den) innemen in het Strafwetboek van belang omdat dit ons veel kan vertellen over hoe men (de wetgever) over commercieel draagmoederschap denkt.

In totaal vermelden echter slechts vier van de wetsvoorstellen de exacte plaats waar een strafbepaling zou moeten ingevoegd worden:

- Wetsvoorstel nr. 3-1319/1: Strafbepaling wordt ingevoerd onder Titel VII: misdaden en wanbedrijven tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid - Wetsvoorstel nr. 4-122/1: Strafbepaling wordt ingevoerd onder Titel VII: misdaden en wanbedrijven tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid - Wetsvoorstel nr. 4-557/1: Strafbepaling wordt ingevoerd onder Titel VII: misdaden en wanbedrijven tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid - Wetsvoorstel nr. 5-532/1: Strafbepaling wordt ingevoerd onder Titel VIII: misdaden en wanbedrijven tegen personen

67

Volgens ons kan de opinie dat commercieel draagmoederschap uitsluitend als een misdrijf tegen de orde der familie en de openbare zedelijkheid moeilijk in stand gehouden worden in de optiek van de resultaten uit onze kwalitatieve inhoudsanalyse. Aangezien commercieel draagmoederschap overwegend als het kopen en verkopen van een kind wordt aanschouwd, moet het misdrijf commercieel draagmoederschap tevens als een misdrijf tegen personen worden gezien. Het kopen of verkopen van een kind kan dan ook worden opgevat als een rechtstreekse schending van de lichamelijke integriteit van het kind. Commercieel draagmoederschap enkel beschouwen als een misdrijf tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid strookt niet met hoe commercieel draagmoederschap doorgaans wordt herleid tot kinderhandel of mensenhandel. 2.3.5

Besluit

Los van de concrete inhoud van de strafbepaling(en) zal vooreerst duidelijk moeten bepaald worden wat onder commercieel draagmoederschap wordt verstaan.

Bovendien kan het commercieel draagmoederschap ofwel rechtstreeks (verbod op betalen draagmoeder) ofwel onrechtstreeks (verbod om reclame te maken) worden verboden. Telkens worden hierdoor andere personen door de strafbepaling getroffen. Ons inziens dient de voorkeur uit te gaan naar een onrechtstreeks verbod, voornamelijk omwille van redenen van handhaafbaarheid.

Met betrekking tot de keuze van een gepaste straf, gaat onze voorkeur uit naar het gebruik van geldboetes. Vooral in het belang van het kind, geboren als gevolg van een commercieel draagmoederschap, is een geldboete voor de wensouders de aangewezen straf. Bovendien lijkt het winstbejag ons voor de overige partijen de voornaamste beweegreden om bij commercieel draagmoederschap betrokken te zijn.

Ten slotte vinden wij het opmerkelijk dat commercieel draagmoederschap voornamelijk gezien wordt als een misdrijf tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid. Op basis van de resultaten uit de kwalitatieve inhoudsanalyse lijkt het meer aannemelijk dat commercieel draagmoederschap zou vallen onder de misdaden of wanbedrijven tegen personen. 68

3

Gevolgen van strafbaarstelling

De keuze om het verbod op commercieel draagmoederschap via het strafrecht te waarborgen brengt ten slotte een aantal negatieve gevolgen met zich mee. Ook deze moeten in rekening gebracht worden bij het maken van een analyse van de keuze voor strafrecht.

Ten eerste is de kans reëel dat de praktijk van commercieel draagmoederschap na criminalisering ervan toch zal blijven verder bestaan en net daarom in de illegaliteit zal verdwijnen. Dit met alle gevolgen van dien. Het zou kunnen leiden tot immense vraagprijzen, een moeilijke relatie met de draagmoeder en een compleet gebrek aan bescherming voor all betrokken partijen (Freeman, 1999). Een gemarginaliseerde en gecriminaliseerde sfeer brengt de betrokkenen in een kwetsbare, voor uitbuiting vatbare positie. Alhoewel de betrokken partijen zich ook vandaag niet kunnen beroepen op een eventueel draagmoederschapcontract en daaruit enige rechten kunnen putten, kunnen zij wel nog steeds naar de rechter stappen om aan het conflict tegemoet te komen.13 Ook deze mogelijkheid zou dan vervallen. Bovendien kunnen we stellen dat het strafbaar stellen van commercieel draagmoederschap de markt voor de criminele ondernemer zou veilig stellen. Het zou de reeds bestaande internationale miljoenen business ook enkel versterken en ten goede komen.

Daarnaast mogen we de mogelijke gevolgen voor het kind dat geboren wordt uit een vorm van commercieel draagmoederschap en dus bij criminalisering ervan, uit een crimineel feit, niet uit het oog verliezen (Sluyters, 1992). Reeds in het Warnock rapport, dat aan de basis ligt van het ontstaan van the Surrogacy Arrangements Act van 1985 die het draagmoederschap regelt in Groot-Brittannië, werd sterk benadrukt dat draagmoederschap niet beteugeld kon of mocht worden met behulp van het strafrecht. Ook het Brazier rapport stelt dat strafrecht geen optie is. De reden hiervoor is dat men namelijk ten alle tijde wil vermijden dat kinderen, geboren via draagmoederschap, een ''subject to the taint of criminality'' worden (Freeman, 1999). Ook lijkt het ons inziens nogal absurd om te argumenteren dat een verbod op commercieel draagmoederschap in het belang is van het kind, wanneer dergelijk verbod tegelijkertijd duidelijk negatieve gevolgen voor het kind met zich meebrengt.

13

Er kan bijvoorbeeld een procedure tot betwisting van het moederschap dat blijkt uit de geboorteakte gevorderd worden op grond van art. 312, §2 BW. 69

Verder kunnen we wijzen op mogelijke handhavingsproblemen die zouden rijzen bij de criminalisering van commercieel draagmoederschap. Het lijkt inderdaad een erg moeizame opdracht om de commerciële verbintenis hard te maken. Zo staat bijvoorbeeld niet vast om welk bedrag het zou moeten gaan om te spreken van commercieel draagmoederschap. In de praktijk worden ook vaak bij het zogenaamde „altruïstische draagmoederschap‟ de ziekenhuiskosten betaald door de wensouders (supra). Verder is het steeds moeilijk om een voornemen, in casu het voornemen om de draagmoeder te betalen, te bewijzen. Toch kan dit argument echter als een „vals argument‟ beschouwd worden. Het is namelijk zo dat er weldegelijk zaken in de strafwet worden opgenomen die evenzeer moeilijk te bewijzen zijn, denk maar aan verkrachting tussen echtgenoten. Bovendien heeft het strafrecht ook andere functies dan het loutere vervolgen van personen, bijvoorbeeld het stellen van morele standaarden (Freeman, 1999). In dit opzicht heeft de strafwet eerder een symbolische dan instrumentele functie en is het niet de bedoeling dat de strafbepaling ook echt efficiënt is en op een efficiënte manier kan gehandhaafd worden (Brants & Kok, 1986).

Het voorgaande argument heeft ertoe geleid dat vele landen die overgaan tot de criminalisering van commercieel draagmoederschap ervoor hebben geopteerd enkel de bemiddeling en het adverteren te gaan bestraffen. Het gebruik van het Internet kan de bestraffing hiervan echter in sterke mate bemoeilijken. De mogelijkheden die het Internet biedt voor commercieel draagmoederschap zijn van groot belang. Enerzijds is op eenvoudige wijze informatie te verkrijgen over de mogelijkheden voor draagmoederschap in andere landen. Anderzijds is het voor de betrokken partijen makkelijker geworden om vraag en aanbod naar kinderen op elkaar af te stemmen (UCERF, 2011). Met betrekking tot dit laatste treedt echter het probleem van aansprakelijkheid voor internetmisdrijven op. Ter zake kunnen we een vergelijking maken met het verbod op seks-advertenties en reclame voor teleseks zoals omschreven wordt in artikel 380quinquies Sw. (thans artikel 380ter Sw.). Men stelt hierbij vast dat het zeer moeilijk is om de precieze verantwoordelijken op het net vast te leggen. Er zijn inderdaad talloze manieren om identificatie te vermijden (anoniem posten, schuilnamen, openbare pc's,...). Bovendien is het niet vanzelfsprekend om de traditionele individuele aansprakelijkheid van de dader zomaar aan te vullen met een te creëren aansprakelijkheid van andere betrokken actoren zoals de netwerkexploitanten en providers (De Corte, Daelman & Naudts, 2001). Ons inziens gaat dezelfde redenering op voor een verbod op het maken van reclame voor draagmoederschap en het bekend maken van vraag en aanbod. Men zal duidelijk moeten bepalen hoe ver men wenst te gaan op dit vlak. De 70

Nederlandse wetgever heeft er overigens voor gekozen om het verbod op openbaarmaking eveneens van toepassing te maken op de Internetprovider/ webbeheerder die weet dat strafbare gedragingen via door hem gehoste websites plaatsvinden (Kamerstukken II 20092010, 32 123 XVI, nr. 30).

Daarnaast werd er in Nederland niet voor geopteerd om algeheel verbod van draagmoederschap in te voeren omdat dit zou leiden tot opsporingsonderzoek dat te diep in de persoonlijke levenssfeer van de vrouw ingrijpt (Sluyters, 1992). Volgens Brazier zou het gebruik van strafrecht bovendien een te grote inmenging betekenen op de vrijheid van koppels om zelf te beslissen over eigen nakomelingschap (Freeman, 1999). Wij vragen ons af of de bestraffing van commercieel draagmoederschap geen gelijkaardige kritieken zal opwekken.

Ten slotte kunnen we wijzen op het gevaar van 'hineinregieren' indien aan een mogelijke strafbepaling een verregaande extraterritoriale gelding wordt verleend. Dit betekent dat de extraterritoriale toepassing van de strafwet in bepaalde gevallen als een inmenging in de interne rechtsorde van de andere staat wordt beschouwd (Van Den Wyngaert, 2009). Bovendien werd er reeds op gewezen dat het internationaal strafwaardig karakter van het misdrijf commercieel draagmoederschap, als nodige aanknopingspunt voor dergelijke verregaande bevoegdheid, niet vast staat.

71

4

Besluit

Ondanks dat er geen internationale verplichting bestaat om commercieel draagmoederschap te verbieden, zijn er heel wat Europese lidstaten die deze praktijk (al dan niet samen met de altruïstische variant) reeds hebben verboden. Een aantal van hen doen hiervoor een beroep op het strafrecht. Vooral de regeling in Nederland lijkt op het eerste zicht een voorbeeldfunctie te vervullen voor een toekomstige regeling in ons land.

Uit nader onderzoek blijkt dat het Nederlandse model er toch niet volledig in slaagt om het commercieel draagmoederschap als ongewenst fenomeen te voorkomen. Vooral het gebrek aan extraterritoriale werking van de strafbepaling blijkt, gezien de toenemende populariteit van allerlei vormen van medisch toerisme, een belangrijke tekortkoming. Bovendien leert de Nederlandse praktijkervaring ons dat criminalisering en bestraffing van commercieel draagmoederschap helemaal geen zin heeft als wensouders geen alternatief geboden wordt om hun kinderwens te vervullen. De aantrek van criminele circuits en het reproductief toerisme wordt hierdoor enkel versterkt.

Om aan dit reproductief toerisme tegemoet te komen dringt de toekenning van extraterritoriale gelding aan de toekomstige stafbepaling zich op. Net zoals bij het misdrijf genitale verminking is gebeurd, gaan ook stemmen op om het misdrijf commercieel draagmoederschap op te nemen in artikel 10ter VT Sv. Ons inziens gaat dit echter veel te ver, van een universeel strafwaardig karakter is in het geval van commercieel draagmoederschap dan ook geen sprake.

Verder verschilt de uitwerking van de toekomstige strafbepaling(en) tussen de wetsvoorstellen zeer sterk zodat ook op dit vlak in de toekomst verder onderzoek wordt vereist. Vooral wie wordt verstaan onder de zogenaamde tussenpersonen of bemiddelaars dient nader te worden toegelicht en de keuze voor de ideale straf beargumenteerd. Bovendien lijkt het ons, vooral omwille van handhavingsredenen, aangewezen om te opteren voor de invoering van een onrechtstreeks verbod op commercieel draagmoederschap. Op dit vlak kan het Nederlandse systeem ons inziens immers wel als een goed voorbeeld functioneren.

72

DEEL III – Een alternatief voor criminalisering? Zelfs wie commercieel draagmoederschap onacceptabel vindt, zal moeten toegeven dat de criminalisering van het fenomeen geen sluitende oplossing is. Naast de negatieve gevolgen die de keuze om het verbod op commercieel draagmoederschap via het strafrecht te waarborgen met zich mee brengt zijn er nog andere aspecten die in rekening moeten worden gebracht. Vooreest moeten we de realiteit erkennen dat de praktijk van het internationaal commercieel draagmoederschap zal blijven bestaan. Ten tweede kan uit de Nederlandse praktijkervaring worden afgeleid dat criminalisering geen nut heeft als mensen met een kinderwens geen redelijk alternatief wordt geboden. Ten slotte garandeert de strafbaarstelling op zich geen doeltreffendheid en kan, zoals reeds gezegd, een passende alternatieve civielrechtelijke sanctionering doeltreffender werken.

1

Internationaal commercieel draagmoederschap

De buitenlandse wetgever is de enigste instantie die kan beoordelen of de draagmoeder gebaat is bij regulering van het commercieel draagmoederschap (Saarloos, 2009). De buitenlandse wetgever is daarom ook de enigste instantie die kan beoordelen of het commercieel draagmoederschap in eigen land is toegelaten of niet. Bijgevolg zal het vervullen van een kinderwens via buitenlandse bemiddeling of via een buitenlandse draagmoeder nooit volledig te voorkomen zijn (Geesink & Steegers, 2011). Ook al wordt de praktijk door ons land bestraft, er zullen steeds wensouders zijn die hun kans toch zullen wagen. Iets bestraffen geeft dan ook geen garantie dat een bepaald gedrag niet meer zal gesteld worden. Als de wensouders dan terug naar België komen, kunnen we ze wel een boete geven of in de gevangenis stoppen, maar daarmee weten we nog steeds niet wat we met het kind moeten doen. Het kind kan niet terug, omdat het daar geen ouders heeft. De wensouders hebben waarschijnlijk al enige tijd met het kind doorgebracht en het kind is bovendien geheel of gedeeltelijk hun biologische kind. Wat moet er dan gebeuren?

Eigenlijk ontstaat in zo'n geval een zeer paradoxale situatie. Uit deel I blijkt dat het verbod op commercieel draagmoederschap onder andere gestaafd wordt met het argument dat deze praktijk niet in het belang is van het kind. Een verstandig beleid ten aanzien van internationaal draagmoederschap beoogt echter eveneens het kind als zwakste partij te beschermen 73

(Saarloos, 2009). Hoe dan ook dient er, naast een eventuele straf voor de wensouders, een oplossing gezocht te worden voor het kind. Een regeling die het mogelijk maakt dat de wensouders in ons land het kind kunnen erkennen lijkt ons de enigste mogelijkheid.

2

Regeling van het draagmoederschap in België

Het gebrek aan burgerlijke wetgeving zorgt ervoor dat het draagmoederschap zich in België afspeelt in een sfeer van onduidelijkheid en onzekerheid. Zowel de wensouders als de draagmoeder hebben als gevolg van deze lacune als het ware geen voet om op te staan als iets fout loopt bij de draagmoederschap. Bovendien kan ook het sluiten van een klassieke overeenkomst of contract geen solaas bieden, aangezien dit steeds nietig wordt bevonden omwille van de ongeoorloofde oorzaak ervan (Van Broeck, 2010) en de strijdigheid met de goede zeden (Sluyters, 1992). Daarnaast kan bij overeenkomst niet worden afgeweken van de dwingende bepalingen van artikel 312, §1 BW, die de openbare orde raken. De draagmoeder die van het kind bevallen is – en wiens naam in de geboorteakte is vermeld – zal steeds de juridische moeder van het kind zijn (Verschelden, 2010).

Deze situatie werd al door verscheidene (Belgische) auteurs aan de kaak gesteld en zeer vaak wordt benadrukt dat een oplossing broodnodig is. De ervaringen in eigen land bewijzen dat regelgeving noodzakelijk is. Regels helpen problemen voorkomen, beschermen de betrokkenen en waarborgen een overwogen beslissing. Er is nood aan een specifieke wetgeving rond draagmoederschap om het proces minder complex te maken en de betrokken partijen meer zekerheid te geven gedurende dit proces.

De invoer van een regeling voor de praktijk draagmoederschap kan er vervolgens tot leiden dat de noodzaak van een commercieel luik overbodig wordt. Hierbij vertrekken we vanuit de veronderstelling dat de financiële verbintenis bij commercieel draagmoederschap niet steeds enkel

verband

houdt

met

winstbejag,

maar

ook

voor

beide

partijen

die

de

draagmoederschapovereenkomst sluiten in zekere zin een bepaalde zekerheid creëert. Wanneer de wensouders bereid zijn een hoge som te betalen aan de draagmoeder kan dit voor haar een teken zijn dat de wensouders het kind echt willen en haar niet met het kind zullen achterlaten. Aan de andere kant kan het betalen van een som voor de wensouders de zekerheid geven dat de draagmoeder het kind aan hen zal afgeven want ze hebben er haar voor vergoed.

74

Volgens Freeman (1999) kan bij de betaalde draagmoeder inderdaad een groter gevoel van verplichting bestaan om het kind aan de wensouders te overhandigen (supra).

Bovendien wordt, gesteund door de principes van vraag en aanbod, verondersteld dat het beroep op commercieel draagmoederschap zal dalen indien het draagmoederschap zich in een legale en beschermende sfeer kan afspelen in ons land. Hiertoe zal, zonder aan de idee dat draagmoederschap een ultieme remedie is voorbij te gaan, moeten voorzien worden in een regeling die zoveel mogelijk koppels, voor wie draagmoederschap een enigste mogelijkheid is, kan helpen bij de vervulling van hun kinderwens. Uiteraard kan het beroep op een draagmoeder

enkel

gelden

voor

Belgische

onderdanen.

Op

deze

manier

kan

draagmoederschapstoerisme richting ons land vermeden worden (Verschelden, 2010).

Een familierecht dat ten dienste staat van de Belgische gezinnen kan bijgevolg niet langer de praktijk van het draagmoederschap negeren (Verschelden, 2010). Uit het voorbereidend literatuuronderzoek blijkt dat twee manieren worden voorgesteld om het draagmoederschap te gaan regelen.

Sommige auteurs pleiten voor de invoer van een familierechtelijk statuut voor draagmoederschap. Volgens Verschelden (2010) moet er een wettelijk kader komen, waarbinnen een vrouw, met respect voor de fundamentele rechten van alle participanten, in België een kind kan baren voor wensouders, waarbij de afstammingsband tussen het kind en zijn wensouders zo snel mogelijk komt vast te staan. In de meeste wetsvoorstellen draagt men adoptie door de wensouders voor als rechtsbasis om deze afstammingsband vast te stellen. Jacobs (2009) merkt op dat adoptie na de geboorte niet de meest geschikte rechtsbasis is, gezien het belangrijk is dat op de dag van de geboorte de oorspronkelijke afstamming van het kind wordt vastgesteld ten aanzien van zijn wensouders. De prenatale erkenning, overeenkomstig artikel 62, §3 en 327 B.W. lijkt haar een interessante piste. De keuze voor de wijze waarop geoorloofd draagmoederschap familierechtelijk moet worden geregeld blijft dan ook het kernprobleem bij de ontwikkeling van het noodzakelijk wettelijk kader voor draagmoederschap (Verschelden, 2010).

Anderen

zijn

dan

weer

voorstander

van

de

creatie

van

een

zogenaamd

draagmoederschapcontract die voor beide partijen, in tegenstelling tot de situatie vandaag, weldegelijk bindend zal zijn (Vranken, 1997; McLachlan & Swales, 2009). Thans kan een 75

contract tussen de draagmoeder en de toekomstige ouders ten hoogste gezien worden als een verbintenis op erewoord of een zuivere vertrouwensrelatie (De Hert & Herbots, 2008). De biologische draagmoeder kan niet gedwongen worden om haar kind af te staan. Een strikt wettelijk kader met een juridisch afdwingbare contractuele verbintenis moet hier aan tegemoet komen. Na rechterlijke goedkeuring van het contract vooraf en (eventueel) een bedenktermijn voor de draagmoeder na de geboorte, zouden de wensouders die genetisch de ouders zijn van het kind van rechtswege de juridische ouders kunnen worden (Heida & Van Der Steur, 2001; De Hert & Herbots, 2008). Ten slotte herhalen we dat de problemen van internationaal privaatrecht die het internationaal draagmoederschap met zich meebrengt in de overvloed aan wetsvoorstellen totaal genegeerd (Verschelden, 2010). In de meeste landen waar het commercieel draagmoederschap legaal is, worden de wensouders automatisch ook de juridische ouders van het kind. De erkenning van in het thuisland van buitenlandse geboorteakten van draagkinderen waarin de namen van wensouders zijn vermelend, blijkt in de praktijk echter problematisch te zijn (Verschelden, 2010). De overschrijving van dergelijke geboorteakten wordt door de ambtenaar van de burgerlijke stand dan ook vaak geweigerd wegens strijdigheid met de openbare orde (Jacobs, 2009). Bijgevolg heeft het kind voor de interne rechtsorde geen ouders en in het buitenland heeft het de wensouders als juridische ouders. In het belang van alle betrokkenen moeten dergelijke situaties vermeden worden (Verschelden, 2010).

Een Belgische wettelijke regeling moet daarom ook rekening houden met deze grensoverschrijdende problemen. Maar ook een fundamentele en meer globale aanpak is van de problematiek is noodzakelijk. Recent werd een wetsvoorstel ingediend die deze problematiek aankaart14. Daarnaast dringt zich in de toekomst ook een internationale regeling op. Volgens Verhellen (2010) kan het Haags Adoptieverdrag van 1993 hiervoor als voorbeeld dienen. Het Permanent Bureau van de Haagse Conventie voor Internationaal Privaatrecht publiceerde

recentelijk

(maart

2011)

een

document

in

verband

met

de

internationaalrechtelijke problemen aangaande internationaal draagmoederschap en de oplossingen hiervoor.

14

Wetsvoorstel (E. SLEURS en I. FAES) van resolutie betreffende de internationale regeling van

draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-1075/1.

76

3

Civielrechtelijke sanctionering

Een aantal bijzondere situaties die het draagmoederschap met zich meebrengt, tracht men te voorkomen door het invoeren van een civielrechtelijke sanctionering. De wensouders die het kind weigeren te aanvaarden, kunnen bijvoorbeeld financieel verantwoordelijk gesteld worden voor de kosten van de verzorging en de opvoeding van het kind (Heida & Van Der Steur, 2001).

Een gelijkaardige regeling zou eventueel ook met betrekking tot het commercieel draagmoederschap kunnen worden ingevoerd. Vertrekkende vanuit de veronderstelling dat de draagmoeder akkoord gaat met het draagmoederschap vanuit winstbejag, lijkt het niet ondenkbaar dat de kans op een veroordeling tot het betalen van onderhoudsgelden een afschrikkende werking kan hebben. Iedereen weet dan ook dat de kosten van de verzorging en de opvoeding van een kind zeer hoog kunnen oplopen.

Helaas vormt ook dit geen sluitende oplossing voor het probleem van commercieel draagmoederschap. Ten eerste kan dit aanleiding geven tot grove misbruiken vanwege de wensouders ten aanzien van de draagmoeder. Ten tweede heeft dergelijke sanctionering niets te betekenen op het vlak van het internationaal commercieel draagmoederschap.

Met betrekking tot de wensouders lijkt civielrechtelijke sanctionering moeilijker. Zo heeft bijvoorbeeld niemand het recht om een persoon te verbieden op het hebben van een kind, ook al heeft men (in één opzicht) overwogen om ervoor te betalen. Misschien kunnen we er wel van uitgaan dat, als enerzijds aan wensouders de kans wordt gegeven op een legale manier beroep te doen op draagmoederschap en anderzijds de draagmoeder in het geval van commercieel draagmoederschap wordt gesanctioneerd, een civielrechtelijke sanctionering van de wensouders overbodig wordt omdat commercieel draagmoederschap niet meer hoeft plaats te vinden.

Ten slotte kan het optreden van bemiddelaars en tussenpersonen worden vermeden door te werken met het verlenen van vergunningen aan de erkende medische centra die draagmoederschap organiseren.

77

4

Besluit

Uit het voorgaande kunnen we besluiten dat criminalisering en bestraffing van commercieel draagmoederschap ons inziens nutteloos is zonder een bijgaande regeling van het draagmoederschap in België. Criminalisering en bestraffing zijn op zich niet voldoende omdat het echte probleem niet wordt aangepakt. Het juridisch en maatschappelijk vacuüm op het vlak van draagmoederschap in ons land verhindert namelijk niet dat de Belgische rechtsorde wordt geconfronteerd met gevallen van draagmoederschap. Recente rechtspraak toont aan dat dit meer en meer het geval is, en in steeds meer varianten (Verhellen, 2010).

Een regelgevend kader laat toe duidelijk aan te geven wat in ons land toegelaten is en acceptabel wordt geacht. Bovendien kan een goede regeling van het draagmoederschap in ons land criminalisering mogelijks (deels) overbodig maken waardoor een alternatieve sanctionering meer voorkeur kan genieten of een beroep op reeds bestaande strafrechtelijke kwalificaties15 kan volstaan.

15

Bijvoorbeeld: onderschuiving van een kind (artikel 363, lid 1 Sw.) of onterende behandeling (artikel 417bis en 417quinquies Sw.) 78

Algemeen besluit Zoals in de inleiding werd aangegeven, is dit onderzoek tot stand gekomen als reactie op de politieke consensus in ons land om het commercieel draagmoederschap te verbieden. Dit verbod op commercieel draagmoederschap wenst men te waarborgen door het invoeren van nieuwe strafbepalingen. Uitgaande van het principe dat strafrecht als handhavingsmechanisme het karakter van een ultimum remedium heeft, werd het nut hiervan echter in vraag gesteld.

Ondanks het moeilijk is om een sluitend antwoord te formuleren op de centrale onderzoeksvraag, de zin of onzin van de criminalisering van commercieel draagmoederschap, komen uit het onderzoek een aantal belangrijke bevindingen naar voor die toelaten nuttige reflecties te maken.

Vooreerst kunnen we aan de hand van dit onderzoek aannemen dat de consensus om commercieel draagmoederschap te verbieden ook breder aanwezig is en er als het ware een maatschappelijk draagvlak voor de criminalisering van commercieel draagmoederschap bestaat. Een noodzakelijke nuancering dringt zich echter op. Zo stelden we eveneens vast dat de argumenten ter ondersteuning van het verbod op commercieel draagmoederschap niet voldoende overtuigend zijn en een verschuiving in de attitudes ten aanzien hiervan zich voordoet.

Net zoals wordt bepaald in het advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek over zwangerschap-voor-een-ander zijn wij daarom van oordeel dat, zonder noodzakelijkerwijze te willen pleiten voor commercialisering van het lichaam in het geval van draagmoederschap, de argumenten die worden aangehaald om het principe van de niet-commercialisering van het lichaam te ondersteunen grondiger zouden moeten worden onderzocht. Dergelijk onderzoek is noodzakelijk vooraleer men een beperkende strafwetgeving wil invoeren die zou steunen op slechts vermoedens. Het is namelijk te eenvoudig om alles wat we niet begrijpen zomaar te gaan verbieden.

Indien alsnog wordt overgegaan tot de criminalisering en bestraffing van het commercieel draagmoederschap, zijn er bovendien verschillende aspecten die in rekening moeten worden gebracht. Vooral de internationale dimensie van het commercieel draagmoederschap brengt

79

belangrijke gevolgen met zich mee. Bovendien is het noodzakelijk dat de voor- en nadelen van enerzijds een rechtstreeks verbod en anderzijds een onrechtstreeks verbod op het commercieel draagmoederschap in de toekomst verder worden onderzocht.

Ten slotte moge duidelijk zijn dat de criminalisering van commercieel draagmoederschap in ons land geen enkel nut zou hebben als mensen met een kinderwens geen redelijk alternatief wordt geboden. Het is hoe dan ook noodzakelijk dat er eerst een regeling voor het draagmoederschap wordt ingevoerd in ons land. Slechts in tweede instantie kan worden onderzocht op welke manier dit regelgevend kader kan worden afgedwongen. Alleen als er geen andere effectieve middelen tot handhaving van de te stellen normen zijn, komt het strafrecht hiervoor in aanmerking.

Op basis van het voorgaande kan besloten worden dat, opdat de criminalisering van commercieel draagmoederschap zinvol zou zijn, vooraf aan heel wat vereisten moet worden voldaan.

80

Bibliografie Wetgeving Internationaal Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992.

Verdrag van Den Haag van 29 mei 1993 inzake de bescherming van kinderen en de samenwerking op het gebied van de interlandelijke adoptie, BS 6 juni 2005.

Facultatief protocol van 25 mei 2000 bij het verdrag inzake de rechten van het kind, inzake de verkoop van kinderen, kinderprostitutie en kinderpornografie, BS 27 maart 2006.

Nederland Artikel 151b van het Wetboek van Strafrecht

Artikel 151c van het Wetboek van Strafrecht

Kamerstukken II 2009-2010, 32 123 XVI, nr. 30

Nationaal Artikel 433quinquies-novies Sw.

Wet van 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en mensensmokkel, BS 25 april 1995.

Wet van 24 april 2004 tot hervorming van de adoptie, BS 16 april 2003.

Wet van 24 juni 2004 houdende instemming met het Verdrag inzake de internationale samenwerking en de bescherming van kinderen op het gebied van de interlandelijke adoptie, gedaan te Den Haag op 29 mei 1993, BS 6 juni 2005.

81

Wet van 10 augustus 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkerij, BS 2 september 2005.

Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE) betreffende de draagmoeders, Parl.St. Senaat 2003-2004, nr. 3417/1.

Verslag (C. NYSSENS) namens de werkgroep bio-ethiek, Parl.St. Senaat 2004-2005, nr. 3417/2.

Wetsvoorstel (P. VANKRUNKELSVEN) tot regeling van het draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2004-2005, nr. 3-1230/1.

Wetsvoorstel (M. VANLERBERGHE en J. DE ROECK) betreffende draagmoeders, Parl.St. Senaat 2004-2005, nr. 3-1271/1.

Wetsvoorstel (M. DE SCHAMPHELAERE) tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2004-2005, nr. 3-1319/1.

Wetsvoorstel (C. NYSSENS) tot het verbieden van zowel draagmoederschap waarbij de draagmoeder niet genetisch verwant is met het kind als draagmoederschap waarbij die genetische verwantschap wel bestaat, Parl.St. Senaat 2005-2006, nr.1399/1.

Wetsvoorstel (P. MONFILS) houdende verbod op de kinderhandel, Parl.St. Senaat BZ 2007, nr. 4-122/1.

Wetsvoorstel (P. VANKRUNKELSVEN) tot regeling van het draagmoederschap, Parl.St. Senaat BZ 2007, nr. 4-193/1.

Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE) betreffende de draagmoeders, Parl.St. Senaat 2007-2008, nr. 4308/1.

82

Wetsvoorstel (W. BEKE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap, Parl.St. Senaat 20072008, nr. 4-555/1.

Wetsvoorstel (M. VANLERBERGHE en M. TEMMERMAN) tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en publiciteit hiervoor, Parl.St. Senaat 2007-2008, nr. 4-557/1.

Wetsvoorstel (P. MAHOUX) betreffende het draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2007-2008, nr. 4-633/1.

Wetsvoorstel (S. DE BETHUNE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen, Parl.St. Senaat 2008-2009, nr. 4-1428/1.

Wetsvoorstel (B. TOMMELEIN c.s.) tot regeling van het draagmoederschap, Parl.St. Senaat BZ 2010, nr. 5-130/1.

Wetsvoorstel ((C. DEFRAIGNE) betreffende de draagmoeders, Parl.St. Senaat BZ 2010, nr. 5160/1.

Wetsvoorstel (P. MAHOUX) betreffende het draagmoederschap, Parl.St. Senaat BZ 2010, nr. 5236/1.

Wetsvoorstel (S. DE BETHUNE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-532/1.

Wetsvoorstel (M. TEMMERMAN en G. SWENNEN) houdende organisatie van centra voor draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-929/1.

Wetsvoorstel (W. BEKE c.s.) tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap, Parl.St. Senaat 20102011, nr. 5-932/1.

Wetsvoorstel (M. TEMMERMAN en G. SWENNEN) tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en publiciteit hiervoor, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-1074/1. 83

Wetsvoorstel (E. SLEURS en I. FAES) van resolutie betreffende de internationale regeling van draagmoederschap, Parl.St. Senaat 2010-2011, nr. 5-1075/1.

Verslag (C. NYSSENS) namens de werkgroep bio-ethiek, Parl. St. Senaat 2004-2005, nr. 3417/2.

Vraag om uitleg van de heer Bert Anciaux aan de vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid over «het recht van kinderen op ouders» (nr. 5-624), Hand. Commissie Sociale Aangelegenheden, 3 mei 2011, nr. 5-64COM.

Raadgevende

Interparlementaire

Beneluxraad,

Aanbeveling

over

commercieel

draagmoederschap en de bestraffing ervan, 14 maart 2009, nr. 793/2.

Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies betreffende zwangerschap-voor-een-ander (draagmoederschap),

5

juli

2004,

nr.

30.,

http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@legalmanagement /documents/ie2divers/7972417.pdf

Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies betreffende de problematiek van de commercialiseerbaarheid van menselijke lichaamsdelen, 10 december 2007, nr. 43, http://www.health.belgium.be/filestore/15532535/advies%2043%20commercialiseerbaarheid _15532535_nl.pdf Boeken en tijdschriften ALMOND, B. (2008). Reproductive choise: who's rights? Who's freedom. The Contingent Nature of Life, 28, 169-182.

ANDERSON, E.S. (1990). Is women's labor a commodity. Philosophy & Public affairs, 19(1), 71-92.

ARNESON, R.J. (1992). Commodification and commercial surrogacy. Philosophy & Public affairs, 21(2), 132-165.

84

BOLLAERT, GEORGES & VOET (2001). Extraterritoriale toepassing van de strafwet inzake misdrijven tegen kinderen. In G. VERMEULEN (ed.), Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen (pp. 488-532). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.

BOS, H. & VAN BALEN, F. (2010). Children of the new reproductive technologies: social and genetic parenthood. Patient Education and Counseling, 81, 429-435.

BOTTOMS, A. (1995). The philosophy and politics of punishment and sentencing. In R. MORGAN & C. CLARKSON (eds.). The politics of sentencing reform. Oxford : Clarendon press. BRANTS, C. & KOK, E. (1986). Penal sanctions as a feminist strategy: a contradicion in terms? Pornography and criminal law in the Netherlands. International Journal of the sociology of law, 14, 269-286.

BUIJS, G. J. (2009). Wet op bijzondere medische verrichtingen. Deventer: Kluwer.

CAMPBELL, A. V. (2000). Surrogacy, rights and duties: a partial commentary. Health care analysis. 8(1), 35-40.

CHAMBLISS, W. (1976). The State and Criminal Law. In W. Chambliss & M. Mankoff (eds), Whose Law. What Order? A Conflict Approach to Criminology (pp. 66-106). New York: John Wiley & Sons Inc.

CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN VOOR RACISMEBESTRIJDING (2008). Mensenhandel - Smokkel. Jaarverslag 2007. Brussel: Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding.

CLEIREN, C.P.M. & NIJBOER, J.F. (2008). Tekst en Commentaar Strafrecht, 7e druk. Deventer: Kluwer.

COOK, R., SCLATER, S.D. & KAGANAS, F. (2003). Surrogate motherhood: international perspectives. Oxford and Porland, Oregon: Hart Publishing.

85

DE CORTE, DAELMAN & NAUDTS (2001). Verbod op seks-advertenties en reclame voor teleseks. In G. VERMEULEN (ed.), Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen (pp. 233276). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.

DEBOUWER, VERMOTE & VERLEYSEN (2001). Seksuele/Genitale verminking. In G. VERMEULEN (ed.), Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen (pp. 337-376). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.

DECORTE, T. & ZAITCH, D. (eds.) (2009), Handboek kwalitatieve methoden in de criminologie. Leuven/Den Haag: Acco.

DE HERT, P. & HERBOTS, P. (2008). Wettelijke regeling van draagmoederschap dringt zich op. Juristenkrant 2008, afl. 179, 10-11.

DE HONDT, I. en HOLTRUST, N. (1986). Draagmoederschap: morele paniek waarover. Nemesis, 117-119. D‟HOOGHE, T., EMLIN, P. & VANDERSCHUEREN, D. (2005). Baby’s gevraagd. Over de mogelijkheden en beperkingen van vruchtbaarheidsbehandelingen. Leuven: Acco.

DONCHIN, A. (2010). Reproductive toerism and the quest for global gender justice. Bioethics, 24(7), 323-332.

FAULKNER, D. (2006). Crime, state and citizen: a field full of folk. Winchester: Waterside Press.

FEINBERG, J. (1970). The expressive function of punishment. In MUNCIE, J. (ed.). Criminal justice and crime control- Part Five: retribution and deterrence: . Londen: Sage. FEINBERG, J. (1985). Offense to others. New York: Oxford University Press.

FINDLAY, M. (2001). Problems for the criminal law. Oxford: Oxford University Press.

86

FREEMAN, M. (1999). Does surrogacy have a future after Brazier. Medical Law Review, 7, 120.

GEESINK, I. & STEEGERS, C. (2011). Nier te koop, baarmoeder te huur. Wereldwijde handel in lichaamsmateriaal. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.

GOGGIN, M.L. (1993). Understanding the new politics of abortion. Newbury Park (Calif.): Sage. GOLOMBOK, S., MacCALLUM, F., MURRAY, C., LYCETT, E. & JADVA, V. (2006). Surrogacy families: parental functioning, parent-child relationships and children‟s psychological development at age 2. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(2), 213-222.

HARRIS, J. (2000). The welfare of the child. Health care analysis, 8, 27-34.

HAVEMAN, R.H. (2000). De grenzen van de repressieve samenleving. In R. H. HAVEMAN (ed.), Seks, zeden en strafrecht (pp. 57-62). Deventer: Gouda Quint.

HEBBERECHT, P. (1985). Strafrecht en maatschappij. Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 30 (2), 93-119.

HEIDA, A. & VAN DER STEUR, A. (2001). Aanhangige zaken. Draagmoederschap. Tussen strafrechtelijk verbod en wettelijke regeling. Nemesis, 209-214.

HOWARD, D. (2000). Discourse. Buckingham : Open University press.

HUMBYRD, C. (2009). Fair trade international surrogacy. Developing world bioethics, 9(3), 111-118.

JACOBS, H. (2009). Editoriaal: Draagmoedeschap. Tijdschrift voor Familierecht, 3, 41-42.

JONES, R.H. & NORRIS, S.(eds.) (2005). Discourse in action: introducing mediated discourse analysis. Abingdon: Routledge.

87

KRIPPENDORFF, K. (2004). Content analysis: An introduction to its methodology. Thousand Oaks (Calif.): Sage Publications. LEHTONEN, M., AHONEN, A.-L. & CLARKE, K. (2000). Cultural analysis of texts. London: Sage Publications. MARKHAM, A. N. (2004). Internet communication as a tool for qualitative research. In D. SILVERMAN (ed.), Qualitative research. Theory, method and pratice (pp. 95-124). London: Sage Publications.

McKILLOP, D. & HELMES, E. (2003). Public opinion and criminal justice: emotion, morality and consensus. Psychiatry, Psychology and Law, 10 (1), 210-220.

McLACHLAN, M.V. en SWALES, J.K. (2000). Babies, child bearers and commodification: Anderson, Brazier et. al., and the political economy of commercial surrogate motherhood. Health care analysis, 8, 1-18.

McLACHLAN, M.V. en SWALES, J.K. (2009). Commercial surrogate motherhood and the alleged commodification of children: a defense of legally enforceable contracts. Law & Contemporary problems, 72, 91-108.

MORGAN, D. (1985). Making motherhood male. Surrogacy and the moral economy of women. Journal of Law and Society, 219-238.

MOSHTAGH KHORASANI, M. (2008). The development of controversies: form the early modern period to online discussion forums. Bern, New York: Peter Lang.

NYS, H. (1994). Bio-ethiek en mensenrechten. In S. PARMENTIER (ed.), Mensenrechten tussen retoriek en realiteit (pp. 168-182). Gent: Mys en Breesch.

OSTE, M. (1991). Zwanger voor een ander: draagmoeder en wensmoeder: een natuurlijk contract?. ‟s-Gravenhage: Uitgeverij BZZTôH.

88

PARKS, J. (2010). Care ethics and the global practice of commercial surrogacy. Bioethics, 24(7), 333-340.

PLEIJTER, A. R. J. (2006). Typen en logica van kwalitatieve inhoudsanalyse in de communicatiewetenschap. Ubbergen: Uitgeverij Tandem Felix.

POOTE, E. A. & VAN DEN AKKER, O. B.A. (2009). British women's attitudes to surrogacy. Human Reproduction, 24 (1), 139-145.

RAPLEY, T. (2007). Doing conversation, discourse and document analysis. Thousand Oaks (Calif.): Sage Publications. RICHIE, J., LEWIS, J. & ELAM, G. (2003). Designing and selecting samples. In J. RICHIE & J. LEWIS (eds.), Qualitative research practice. A guide for social science students and researchers (pp. 77-108). London: Sage Publications.

ROACH ANLEU, S.L. (1990). Reinforcing gender norms: commercial and altruistic surrogacy, Acta Sociologica, 33 (1), 63-75.

SATZ, D. (1992). Markets in women's productive labor. Philosophy & Public affairs, 21(2), 107-131.

SLUYTERS, B. (1992). Draagmoederschap en de strafwetgever. Delikt en Delinkwent, 685696.

SVITNEV, K. (2010). In limbo: legalization of children born abroad through surrogacy. Abstracts of the 26the Annual Meeting of ESHRE, Rome, Italy 27 june - 30 juni 2010, 307.

TIGCHELAAR, J. (2001). Het lichaam als (omstreden) bron van inkomsten. Nemesis, 167-214. TITSCHER, S., MEYER, M., WODAK, R. & JENNER, B. (2000). Methods of text and discourse analysis. London: Sage.

89

VAN BLOKLAND, E. (1992). Wetsvoorstel tegengaan commercieel draagmoederschap. Nemesis, 21-22.

VAN DEN WYNGAERT, C. (2009). Strafrecht en strafprocesrecht: in hoofdlijnen. Antwerpen: Maklu.

VAN NIEKERK, A. & VAN ZYL, L. (1995a). The ethics of surrogacy: women's reproductive labour. Journal of medical ethics, 21, 345-349.

VAN NIEKERK, A. & VAN ZYL, L. (1995b). Commercial surrogacy and the commodification of children: an ethical perspective. Medicine and law, 14, 163-170.

VERHELLEN, E. (2005). Het Verdrag inzake de rechten van het kind. Achtergronden, motieven, strategieën, hoofdlijnen. Garant: Antwerpen/ Apeldoorn.

VERHELLEN, J. (2011). Draagmoederschap: het internationaal privaatrecht uitgedaagd. Tijdschrift voor Internationaal Privaatrecht, 9(4), 164-172. VERSCHELDEN, G. (2004). Afstamming. Mechelen: Kluwer Uitgevers.

VERSCHELDEN, G. (2010). Handboek Belgisch familierecht, Brugge: Die Keure. VERSCHELDEN, G. (2010). Nood aan een familierechtelijk statuut voor draagmoederschap in België, met aandacht voor internationale aspecten. Tijdschrift voor Familierecht, 3, 69-70.

VRANKEN, J.B.M. (1997). Contractualisering en draagmoederschap. Tijdschrift voor privaatrecht, 34(4), 1747-1757.

WARNOCK, M. (2002). Making babies: is there a right to have children? Oxford: Oxford University Press.

WELLS, C., QUICK, O. & LACEY, N. (2010). Lacey, Wells and Quick reconstructing criminal law: text and materials. Cambridge, New York: Cambridge University Press.

90

WESTER, F. (1987). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Muiderberg: Coutinho

WILKINSON, S. (2003). The exploitation argument against commercial surrogacy. Bioethics, 17(2), 169-187.

WOOD, J. L. & GANNON, T. A. (2008). Public opinion and criminal justice. Cullompton: Willan.

UCERF (2011). Draagmoederschap en illegale opneming van kinderen. [Eindrapport]. Utrecht: Universiteit Utrecht - Molengraaff Instituut voor Privaatrecht. Internet DUYCK, E. (2006) Wordt baas in eigen buik weldra ook baas in andere buiken? Omtrent het draagmoederschap [WWW]. Rosadoc: http://www.rosadoc.be/pdf/juridische%20bijdrage/draagmoederschap.pdf [04/12/2010]

HANCOCK, M. (2004). Draagmoederschap in Europa en wereldwijd. Medische, sociale, ethische

en

juridische

aspecten.

Situatie

en

vooruitzicht

[WWW].

Freya:

http://www.freya.nl/web_draagmoeder/Draagmoederschapovereenkomsten.pdf [01/07/2011]

SAARLOOS, K. (2009) Geen zus of vriendin die je kind wel wil dragen? [WWW]. Nrc.nl: http://vorige.nrc.nl/opinie/article2209386.ece/Geen_zus_of_vriendin_die_je_kind_wel_wil_dr agen [01/07/2011]

SCOTT, E.S. (2008). Surrogacy and the politics of commodification [WWW]. Columbia Law School: http://lsr.nellco.org/columbia_pllt/08153 [01/07/2011]

SROKA, S. (2007) Genitale verminking [WWW]. Rosadoc: http://www.rosadoc.be/pdf/juridische%20bijdrage/genitaleverminking.pdf [01/07/2011] VAN BROECK, E. (2010) Baas in eigen buik nog steeds niet baas in andere buiken… Omtrent het draagmoederschap [WWW]. Rosadoc: http://www.rosadoc.be/pdf/juridische%20bijdrage/draagmoederschap2010.pdf [04/12/2010] 91

Vlaamse Centrale Autoriteit (2011) Wegwijs in adoptie. Procedures in Vlaanderen [WWW]. Kind & Gezien: http://www.kindengezin.be/adoptie/adopteren/ [01/07/2011]

92

Bijlagen Bijlage 1: Overzicht wetsvoorstellen kwalitatieve inhoudsanalyse Nummer S. 3-417 S. 3-1230 S. 3-1271 S. 3-1319

S. 3-1399

S. 4-122 S. 4-193 S. 4-308 S. 4-555

S. 4-557 S. 4-633 S. 4-1428 S. 5-130 S. 5-160 S. 5-236 S. 5-532 S. 5-929 S. 5-932

S. 5-1074 S. 5-1075 K. 51-1823 K. 51-1915

Titel Wetsvoorstel betreffende de draagmoeders Wetsvoorstel tot regeling van het draagmoederschap Wetsvoorstel betreffende draagmoeders Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap Wetsvoorstel tot het verbieden van zowel draagmoederschap waarbij de draagmoeder niet genetisch verwant is met het kind als draagmoederschap waarbij die genetische verwantschap wel bestaat Wetsvoorstel houdende verbod op de kinderhandel Wetsvoorstel tot regeling van het draagmoederschap Wetsvoorstel betreffende de draagmoeders Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap Wetsvoorstel tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en de publiciteit hiervoor Wetsvoorstel betreffende het draagmoederschap Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen Wetsvoorstel tot regeling van het draagmoederschap Wetsvoorstel betreffende de draagmoeders Wetsvoorstel betreffende het draagmoederschap Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen Wetsvoorstel houdende organisatie van centra voor draagmoederschap Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap Wetsvoorstel tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en de publiciteit hiervoor Voorstel van resolutie betreffende de internationale regeling van draagmoederschap Wetsvoorstel houdende verbod op de kinderhandel Wetsvoorstel betreffende het draagmoederschap

Datum 12/12/2003 7/6/2005 1/7/2005 20/7/2005

19/10/2005

26/7/2007 24/9/2007 18/10/2007 12/2/2008

13/2/2008 13/3/2008 17/9/2009 9/9/2010 23/9/2010 6/10/2010 24/11/2010 5/4/2011 5/4/2011

9/6/2011 9/6/2011 1/6/2005 5/7/2005

viii

K. 51-1941 K. 52-170

K. 52-822 K. 52-969 K. 53-497 K. 53-874 K. 53-1429

K. 53-1453

Wetsvoorstel tot regeling van het draagmoederschap Wetsvoorstel tot het verbieden van zowel draagmoederschap waarbij de draagmoeder niet genetisch verwant is met het kind als draagmoederschap waarbij die genetische verwantschap wel bestaat Wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek voor wat betreft het draagmoederschap Wetsvoorstel tot regeling van het draagmoederschap Wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek wat betreft het commercieel draagmoederschap Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen Wetsvoorstel tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap Wetsvoorstel houdende organisatie van centra voor draagmoederschap

13/7/2005 4/10/2007

14/2/2008 11/3/2008 28/10/2010 22/12/2010 4/5/2011

12/5/2011

ix

Bijlage 2: Onderzoeksinstrument voor kwalitatieve inhoudsanalyse wetsvoorstellen Wetsvoorstel S. 3-417 = S. 4-380 = S. 5-160

Wat Regeling draagmoederschap: principieel verbod met uitzonderingen

Betekenis/Definitie Moederschap als beroep (gebruik lichaam voor commerciële doelen)

Argumentatie verbod Exploitatie vrouwen Onaantastbaar en onschendbaar karakter menselijk lichaam

S. 3-1230 = S. 4-193 = S. 5-130 = K. 511941 = K. 52-969

Regeling draagmoederschap: algemeen verbod met uitzonderingen

Forse financiële vergoeding

Uitbuiting van vrouwen Draagmoederschap uit opportuniteit Minder overgave

S. 3-1271 = K. 511915

Alle vormen commercieel draagmoederschap verbieden Draagmoederschap onder strikte voorwaarden toelaten

'Misbruik' bij draagmoederschap

Geen

S. 3-1319 = S. 4-555 = S. 5-932 = K. 52-822 = K. 531429

Strafbaarstelling commercieel draagmoederschap

'Misbruik' bij draagmoederschap Voortplantingsdiensten Kind als product/ koopwaar

Belang van het kind Instrumentalisering moederlichaam

S. 3-1399 = K. 52-170

Onvoorwaardelijk verbod op draagmoederschap

Baarmoederverhuur (alle vormen)

S. 4-122 = K. 511823

Verbod op kinderhandel (breed)

Verkoop van kinderen Kinderhandel Mensenhandel

Instrumentalisering moeder en kind Afbreuk menselijke waardigheid Uitbuiting Objectivering Verwerpelijkheid Menselijke waardigheid

S. 4-557 = S. 5-1074 = K. 53-497

Bestraffing commercieel draagmoederschap en publiciteit ervoor

Zwangerschap als job Handel in kinderen

Morele verwerpelijkheid

S. 4-633 = S. 5-236

Regeling draagmoederschap Vergoeding, reclame en bemiddeling verbieden

Handel 'Misbruik' van draagmoederschap

Uitbuiting

x

S. 4-1428 = S. 5-532 = K. 53-874

Strafbaarstelling verkoop van kinderen (breed)

Verkoop van kinderen Kind als koopwaar

Belang van het kind

S. 5-929 = K. 531453

Organisatie centra voor draagmoederschap

Kind op bestelling Verkoop van een kind

Mensonterend gedrag

S. 5-1075

Resolutie betreffende internationale regeling

Kind verwekt/ gedragen tegen betaling, onder welke vorm dan ook

Gebruik en misbruik draagmoeders (in buitenland)

xi

Bijlage 3: Categorieën kwalitatieve inhoudsanalyse internetforum Pro

Voorstanders

Je mag niet vergeten dat bijna een jaar van die mensen hun tijd gevraagd word,en dat ze werkonbekwaam kunnen worden,er hangt van alles aan vast,en ze laat haar lichaam afzien voor een wildvreemde, het is spijtig maar als ik niet zoveel had betaald dan was ik nog steeds geen moeder Wij zijn ook op zoek naar een draagmoeder, en vinden een goede betaling hiervoor niet meer dan normaal. Maar ook een goede regeling. Als je een draagmoeder wil moet je er iets voor doen voor niks gaat de zon op Misschien is het wel beter dat je als draagmoeder het louter financieel bekijkt dat maakt het wel gemakkelijker om het kind nadien af te staan, uiteindelijk maak je er iemand dan ook zeer gelukkig mee,en alle ongemakken van zwanger zijn en bevallen hoeft te moeder toch ook niet mee te maken. Mits een goed contract vind ik dat de vrouw die een baby wil dragen voor een ander voor pakweg het bedrag dat ze vraagt, of meer, wel kunnen. Een vrouw heeft alle recht om dat te doen. 't Belangrijkste is het contract om baby D dingen te voorkomen. Laat mensen nu eens doen wat ze willen. Een kind produceren voor een ander is geen probleem. Vind ik. In die mate dat de "ontvangers of kopers" ook al hun rechten hebben, zodat het kind nooit meer kan afgenomen worden door wat "wetteksten".

Realisten

Ze wou zuiver 10.000 hebben, ik ben er niet kwaad voor, de ene koopt een auto de andere dan een kind, een illegale adoptie zou nog meer gekost hebben en nu heb ik mijn eigen kind, t'is maar te zien hoe je het bekijkt,maar als je ze niet veel betaalt zal je gans je leven kinderloos blijven dit is een feit Ik begrijp niet waarom men denkt dat iemand dit gratis zou doen. Ik zou nooit draagmoeder worden, tenzij het een manier zou zijn om te overleven. Spermadonoren worden toch ook betaald. Mensen die wettelijk gezien een kind adopteren kopen dat ook hoor. Hoe vaak hoor je niet dat ze enkele duizenden euro‟s kwijt zijn voor ze hun kindje hebben. Alleen wordt het dan aan 1 of andere regering of weeshuis gegeven. En ja, zij hebben er voor betaald, maar bij adoptie moet je ook vele duizenden betalen. Wordt adoptie dan ook als diefstal aanzien?

Sympathisanten

Ik kan me voorstellen wat het is als je een kind wil en het lukt niet. Als ik naar mijn dochtertje kijk, dan begrijp ik iedereen die er geld wil voor geven, ook al is het strafbaar Zelf ben ik 7j ongewenst kinderloos geweest, en ik kan Nathalie helemaal begrijpen, als ze mij toen een kind op een schoteltje hadden aangeboden... Ik ben er trouwens wel zeker van dat eventuele wensouders ook xii

wel in staat zijn, na jaren ontgoocheling en de medische mallemolen, om te zeggen dat ze wel wat meer zullen geven dan het andere wensouderpaar. "Kinderen kopen" krijgt er wel een hele wrange bijsmaak door. Maar nogmaals, ik denk dat je enkel kan weten wat je zelf zou doen als je voor het voldongen feit staat.

Contra

Tegenstanders

Door zulke mensen is bijna echt onmogelijk om met een draagmoeder te werken. Het zijn zulke mensen die heel de boel verzieken. Mensen die het wel graag willen doen het niet voor het geld. Zoiets doe je niet voor geld, maar omdat je echt de wensouders wil helpen. Het is schandalig hoe sommigen hier de zwakke mens uitbuiten. Het draagmoederschap gaat in de meeste gevallen zeer goed. Het is maar als de draagmoeder haar baby ziet als een voorwerp en het verkoopt aan de hoogste bieder dat het misloopt. Mensen het is echt niet zomaar wat, en dat mensen zich hier gewoon aanbieden.. ook nog voor geld! Je geeft je kind gewoon weg... dit maakt mij echt misselijk.. hier wordt blijkbaar veel te licht over nagedacht! We kunnen misschien vragen om een rubriek op ebay te zetten voor alle niet gewenste kindjes Als je legaal niet kunt of wilt adopteren, moet je het laten. Want zo MISBRUIK je de kinderen om je eigen behoeftes te bevredigen. Gratis kan je dit niet doen, een snoepreisje,wat zakgeld enz...dit kan, maar bedragen zoals je zo vaak hoort zijn helemaal niet normaal meer. Dat draagmens kan ik zelfs geen 'moeder' meer noemen. Wat zij deed, kan je in één simpel woord omschrijven: mensenhandel.

Moraalridders

Al dat gezwam had er niet geweest als men niet met de natuur had gerommeld. Omdat iedereen het recht meent te moeten hebben op een kind krijg je zulke situaties. Na al wat er met baby D gebeurd is en nog gebeurt, zouden mensen het fatsoen moeten hebben om iets als draagmoederschap niet te overwegen, in het belang van de kinderen

xiii

Bijlage 4: Strafbepalingen in de wetsvoorstellen Wetsvoorstel S. 3-417 = S. 4-380 = S. 5-160

S. 3-1230 = S. 4-193 = S. 5-130 = K. 51-1941 = K. 52-969 S. 3-1271 = K. 51-1915

S. 3-1319 = S. 4-555 = S. 5-932 = K. 52-822 = K. 53-1429

S. 3-1399 = K. 52-170

Voorwerp strafbepaling - Verboden te betalen - Verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden vrouw kind te doen afstaan - Verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden vrouw te dwingen draagmoeder te worden - Verboden draagmoeder te betalen - verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden organisatie op te starten of te steunen - Verboden reclame te maken of aanprijzen dms - Verboden wens kenbaar te maken - Verboden te betalen en reclame te maken - Verboden betaald te worden en reclame te maken - Verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden vrouw te dwingen - Verboden beroep te doen op draagmoeder - Verboden als tussenpersoon op te

Gevangenisstraf

Geldboete

/

/

- 5 jaar

- 500 tot 20000 euro

- 5 jaar

- 500 tot 20000 euro

- 5 tot 10 jaar

- 500 tot 20000 euro

- 10 tot 15 jaar

- 1000 tot 40000 euro

- 5 tot 10 jaar

- 500 tot 20000 euro

- idem

- idem

- idem

- idem

- idem

- idem

- 2maanden tot 2 jaar

- 200 tot 2000 euro

- 2maanden tot 2 jaar

- 200 tot 2000 euro

- 1 tot 5 jaar

- 500 tot 25000 euro

- 1 tot 5 jaar - 3 tot 5 jaar

- 500 tot 25000 euro - 1000 tot 20000 euro

- idem

- idem

xiv

S. 4-122 = K. 51-1823

S. 4-557 = S. 5-1074 = K. 53-497

S. 4-633 = S. 5-236

S. 4-1428 = S. 5-532 = K. 53-874

S. 5-929 = K. 53-1453

treden - Verboden tussenpersoon te vergoeden - Verboden reclame te maken -Afstand van kind onder winstbejag - zij die voorgaande vergemakkelijken of aanmoedigen - kinderwens derden vervullen tegen betaling - Verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden te betalen - Verboden vrouw te vergoeden - Verboden reclame te maken voor dms - Verboden als tussenpersoon op te treden - Verboden kind kopen of verkopen voor zichzelf - Verboden optreden als bemiddelaar -Verboden reclame te maken als draagmoeder

- idem

- idem

- idem

- idem

- 3maanden tot 1jaar

- 1000 tot 10000 euro

- 6maanden tot 2jaar

- 500 tot 5000 euro

- 5 tot 10 jaar

- 1000 tot 40000 euro

- 3 tot 5 jaar

- 1000 tot 20000 euro

- 5 tot 10 jaar

- 1000 tot 40000 euro

- 5 tot 10 jaar

- 500 tot 25000 euro

- 1 tot 5 jaar

- 500 tot 10000 euro

- 3 tot 5 jaar

- 500 tot 20000 euro

- 1maand tot 1jaar

- 26 tot 500 euro

- 1 tot 5 jaar

- 500 tot 25000 euro

/

/

xv