UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006-2007
Zijn de kapitaalvereisten van banken procyclisch?
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad -licentiaat in de economische wetenschappen
Kristof Vandermoere Onder leiding van Prof. Dr. R. Vander Vennet
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006-2007
Zijn de kapitaalvereisten van banken procyclisch?
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad -licentiaat in de economische wetenschappen
Kristof Vandermoere Onder leiding van Prof. Dr. R. Vander Vennet
Permission
VOORWOORD Hierbij wil ik de gelegenheid grijpen om alle mensen te bedanken die mij geholpen hebben bij het tot stand brengen van deze eindverhandeling. In de eerste plaats gaat mijn grote dank uit naar mijn promotor prof. Dr. R. Vander Vennet die mij geholpen heeft bij het zoeken naar het onderwerp voor mijn thesis, alsmede mij ook op weg heeft geholpen bij de uitwerking ervan. Zijn lessen Financiële economie wekten mijn interesse voor de financiële wereld en waren tevens een bron van inspiratie om mijn thesisonderwerp verder uit te werken. Verder wens ik ook Olivier De Jonghe te bedanken voor zijn hulp en goede raad bij het empirisch onderzoek in mijn thesis.
Een speciale bedanking dient uit te gaan naar mijn ouders die mij de kans hebben gegeven om deze studies te volgen. Ik wil hen bedanken voor alle steun die zij mij gegeven hebben om deze studies tot een goed einde te brengen.
Ten slotte wens ik alle mensen uit mijn vriendenkring te bedanken voor hun aanmoedigingen en steun. In het bijzonder wil ik hierbij mijn vriendin, Ann, bedanken voor alle liefde, steun en geduld die ze heeft opgebracht op de moeilijkere momenten.
Kristof Vandermoere
i
Inhoudsopgave Voorwoord .............................................................................................................................................................. i Inhoudsopgave....................................................................................................................................................... ii Figuren .................................................................................................................................................................. iv Tabellen................................................................................................................................................................. iv Afkortingen............................................................................................................................................................ v 1.
Inleiding........................................................................................................................................................ 1
2.
Waarom houden banken kapitaal aan?..................................................................................................... 2 2.1. Onderscheid tussen kapitaal en voorzieningen....................................................................................... 3 2.2. Algemene redenen waarom banken kapitaal aanhouden ...................................................................... 5 2.3. De risico’s die specifiek in het Bazel II akkoord opgenomen zijn ......................................................... 7 2.3.1. Kredietrisico ........................................................................................................................................ 7 2.3.1.1. Kredietrisico en risk-shifting ......................................................................................................................... 9 2.3.1.2. Kredietrisico en competitie.......................................................................................................................... 11
2.3.2. Marktrisico ........................................................................................................................................ 12 2.3.3. Operationeel risico ............................................................................................................................ 15 2.4. De risico’s die niet speciek in het Bazel II akkoord opgenomen zijn .................................................. 18 2.4.1. Liquiditeitsrisico ................................................................................................................................ 18 2.4.2. Renterisico ......................................................................................................................................... 19 2.4.3. Business Risico .................................................................................................................................. 23 3.
Kapitaalregulering: het nieuwe kapitaalakkoord “Bazel II” ................................................................ 25 3.1. Nood aan hervorming? ........................................................................................................................... 26 3.2. De stap van bazel I naar Bazel II ........................................................................................................... 27 3.2.1. Enkele belangrijke tijdstippen in het hervormingsproces.................................................................. 27 3.2.2. Overgang van Bazel I naar Bazel II: Meting van de risico’s ............................................................ 28 3.3. Het nieuwe kapitaalakkoord: Bazel II ........................................................................................... 29 3.3.1. Pijler I: De minimumkapitaalvereisten ......................................................................................... 30 3.3.1.1. Berekening van de minimumkapitaalvereisten ............................................................................................ 30 3.3.1.2. Bepaling van het kredietrisico ..................................................................................................................... 31 3.3.1.2.1. De standardised approach.................................................................................................................... 31 3.3.1.2.2. De internal ratings-based approach...................................................................................................... 35 3.3.1.2.3. Securitisatie ......................................................................................................................................... 37 3.3.1.3. Marktrisico en operationeel risico binnen Bazel II ...................................................................................... 37
3.3.2. Pijler II: De taken van de toezichthouders ........................................................................................ 38 3.3.3. Pijler III: Marktdiscipline.................................................................................................................. 41 4.
Kritiek op het nieuwe kapitaalakkoord: Gevaar voor procycliciteit .................................................... 42 4.1. Procycliciteit ............................................................................................................................................ 43 4.1.1. De procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken ..................................................................... 43 4.1.2. Enige nuancering............................................................................................................................... 47 4.2. Oorzaken van procycliciteit van de kapitaalvereisten.......................................................................... 49 4.2.1. De “too-big-to-fail” hypothese.......................................................................................................... 49 4.2.2. De manier waarop voorzieningen aangelegd worden ....................................................................... 50 4.2.3. De “Institutional memory hypothesis” .............................................................................................. 51 4.2.4. De verkeerde inschatting van het risico............................................................................................. 53 4.2.4.1. Wanneer doet een risico zich voor? ............................................................................................................. 54 4.2.4.2. De rol van credit ratings bij de inschatting van het risico ............................................................................ 54 4.2.4.2.1. Bemerkingen die gelden voor de standardised approach en de IRB-approach .................................... 55 4.2.4.2.2. Bemerkingen die gelden voor de standerdised approach..................................................................... 56
4.3. Oplossingen om procycliciteit in de kapitaalvereisten te vermijden................................................... 57 4.3.1. Excess capital aanhouden.................................................................................................................. 58 4.3.2. Verbeterde ratings en inschatting van het risico ............................................................................... 60 4.3.3. Op een correcte manier voorzieningen aanleggen ............................................................................ 61 4.4. De procycliciteit van de voor zieningen van banken ............................................................................ 62 4.4.1. Procycliciteit van de voorzieningen................................................................................................... 62 4.4.2. Enkele van de voornaamste oorzaken van procycliciteit bij de voorzieningen.................................. 63
ii
4.4.3. Oplossing om procycliciteit bij de voorzieningen te voorkomen ....................................................... 64 5.
Empirisch onderzoek................................................................................................................................. 65 5.1. Literatuur................................................................................................................................................. 66 5.2. Het model ................................................................................................................................................. 68 5.2.1. De afhankelijke veranderlijken.......................................................................................................... 69 5.2.2. De onafhankelijke veranderlijken...................................................................................................... 70 5.3. De data...................................................................................................................................................... 75 5.4. Resultaten................................................................................................................................................. 76 5.4.1. All Banks............................................................................................................................................ 76 5.4.1.1. Kapitaal ....................................................................................................................................................... 76 5.4.1.2. Excess capital .............................................................................................................................................. 80
5.4.2. Commercial Banks............................................................................................................................. 83 5.4.2.1 Kapitaal ........................................................................................................................................................ 83 5.4.2.2. Excess capital .............................................................................................................................................. 87
5.5. Conclusies empirie................................................................................................................................... 90 6.
Besluit ......................................................................................................................................................... 92
Bibliografie ........................................................................................................................................................... vi Databanken.......................................................................................................................................................... xii
iii
Figuren Figuur 1.1. Kansverdelingfunctie met betrekking tot de verliezen op leningen, voorzieningen ............................ 3 Figuur 1.2. Het renterisico in het geval van een rentedaling................................................................................ 21 Figuur 1.3. Het renterisico in het geval van een rentestijging.............................................................................. 21
Tabellen Tabel 3.1. De risicogewichten voor leningen aan overheid, banken en ondernemingen in.................................. 32 Tabel 3.2. De nieuwe risicogewichten voor de ondernemingen ........................................................................... 33 Tabel 3.3 De 4 basisprincipes die de taken van de toezichthouders samenvatten ................................................ 40 Tabel 5.1. De impact op kapitaal voor verschillende OESO landen (steekproef all banks) ................................. 79 Tabel 5.2. De impact op excess capital voor verschillende OESO landen (steekproef all banks)........................ 80 Tabel 5.3. De impact op kapitaal voor verschillende OESO landen (steekproef commercial banks) .................. 86 Tabel 5.4. De impact op excess capital voor verschillende OESO landen (steekproef commercial banks) ......... 89
iv
Afkortingen Ass:
Total Assets of de totale activa
BCBS:
Basel Committee on Banking Supervision
BIS:
Bank for International Settlements
Dum 2000:
De dummy variabele voor het jaar 2000
Dum BEL:
De dummy variabele voor België
EAD:
exposure at default
EM:
effective maturity
GDPg:
groeivoet van het reëel BBP
IRB-approach:
internal ratings-based approach
Len:
Leningen
Liquid:
Liquide activa
LGD:
loss given default
OLS:
Ordinary Least Squares
PD:
probability of default
ROA:
Return on assets
v
ZIJN DE KAPITAALVEREISTEN VAN BANKEN PROCYCLISCH? 1. INLEIDING Wanneer we een grondige analyse van de balansgegevens van de banken maken, merken we op dat kapitaal slechts een klein gedeelte van het passief omvat. We zouden dus kunnen stellen dat het kapitaal, dat door banken op de balans wordt aangehouden, van geen belang is voor de banken. Niets is echter minder waar. Ondanks de beperkte hoeveelheid kapitaal die de banken op hun balansen bezitten, stellen we binnen de economische literatuur vast dat kapitaal een zeer belangrijke rol speelt voor de banken. Eerst en vooral zal men wijzen op het belang van kapitaal als teken van een goede solvabiliteit en dus financiële gezondheid van de bank. Het kapitaal is eveneens een signaal van geloofwaardig bestuur vanwege het management van de bank naar de buitwereld toe. Verder zal het kapitaal ook gebruikt worden als middel om interessante investeringsmogelijkheden te kunnen benutten, …
Door de belangrijke rol die aan het kapitaal van de banken werd toebedeeld, ontstond er natuurlijk nood aan een zekere vorm van reglementering voor het aangehouden kapitaal. De regulering werd opgemaakt door het BCBS (Basel Committee on Banking Supervision). In 1988 slaagde dit comité erin om een eerste akkoord voor te leggen: Het eerste akkoord van Bazel of Bazel I. Het eerste akkoord spitste zich toen vooral toe op het kredietrisico. Banken werden vanaf dat moment verplicht om ten aanzien van het aanwezige kredietrisico in hun portefeuille een zekere hoeveelheid minimumkapitaal aan te houden. Kapitaalregulering is echter een dynamisch proces waardoor men het niet bij één akkoord heeft gehouden. Latere aanpassingen en uitbreidingen van het eerste akkoord hebben uiteindelijk geleid tot een nieuw akkoord: Het tweede akkoord van Bazel of Bazel II. In dit akkoord dienen de banken naast het kredietrisico ook rekening te houden met marktrisico en operationeel risico. Er worden dus vandaag de dag minimumkapitaalvereisten opgelegd aan de banken voor verschillende risico’s.
Ondanks het feit dat men een zekere kapitaalregulering aan de banken trachtte op te leggen, zijn er ook een aantal problemen gerezen met betrekking tot de ingevoerde regels. Vooral het probleem van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken wordt meermaals in de economische literatuur naar voor gebracht. Er is binnen de financiële wereld een reële vrees dat het invoeren van minimumkapitaalvereisten ertoe zal leiden dat banken bij het uitoefenen
1
van hun activiteit de conjunctuurcyclus zullen versterken. In deze thesis zullen we dan ook nagaan in welke mate de kapitaalvereisten, die aan banken opgelegd worden, leiden tot procycliciteit.
Deze thesis is als volgt opgebouwd: na deze inleiding beginnen we in hoofdstuk twee met een korte analyse van de risico’s waaraan de banken blootgesteld worden. Banken worden niet alleen geconfronteerd met risico’s waarvoor minimumkapitaalvereisten gelden, maar ook met een aantal risico’s waarvoor ze uit eigen beweging nog bijkomend kapitaal wensen aan te houden. In een derde hoofdstuk zullen we dieper ingaan op de eigenlijke regulering. We zullen nagaan aan welke regels de banken onderworpen zijn, welke mogelijkheden ze hebben om risico’s op te sporen, … Het vierde hoofdstuk zal dieper ingaan op de procycliciteit van de kapitaalvereisten. Naast een grondige omschrijving van het begrip zullen ook de oorzaken en de mogelijke oplossingen voor het probleem uitgebreid behandeld worden. Vervolgens voeren we in het vijfde hoofdstuk een eigen empirisch onderzoek uit, waarin we wensen na te gaan of de kapitaalvereisten van de banken wel degelijk procyclisch zijn. We beëindigen deze thesis in het zesde en laatste hoofdstuk met de conclusies.
2. WAAROM HOUDEN BANKEN KAPITAAL AAN? In dit hoofdstuk zullen we dieper ingaan op de risico’s waarmee banken geconfronteerd worden. Ten opzichte van deze risico’s, die eventueel tot mogelijke verliezen kunnen leiden, zullen de banken zich proberen in te dekken door voldoende kapitaal aan te houden. Er is echter nog een tweede balanspost die door de banken wordt gebruikt om zich tegen bepaalde verliezen te beschermen: de voorzieningen. Het doel van de aangelegde voorzieningen is evenwel verschillend van dat van het kapitaal. In het eerste deel van dit hoofdstuk zullen we dan ook trachten dit onderscheid duidelijk te maken. Een tweede deel van dit hoofdstuk zal handelen over de meer algemene risico’s waarmee alle banken geconfronteerd worden. In dit deel zullen er een aantal risico’s en algemene argumenten gegeven worden die verklaren waarom banken kapitaal wensen aan te houden. In het derde en vierde deel van het hoofdstuk zullen we dan dieper ingaan op de eigenlijke bankrisico’s. Daarbij zullen we het onderscheid maken tussen de risico’s waarvoor er specifieke kapitaalvereisten bestaan (deze behandelen we in deel drie) en de risico’s waarvoor de banken niet aan minimumkapitaalvereisten onderworpen zijn (deze behandelen we in deel vier).
2
2.1. ONDERSCHEID TUSSEN KAPITAAL EN VOORZIENINGEN In de inleiding van dit hoofdstuk stelden we reeds dat banken naast kapitaal ook voorzieningen aanhouden als een mogelijke buffer om eventuele schokken in de balans van banken op te vangen. Doch kan er tussen beide categorieën een duidelijk onderscheid gemaakt worden. Cavallo en Majnoni (2001) en Laeven en Majnoni (2003) stellen dat de banken het nodige kapitaal zullen aanhouden om onverwachte verliezen op te vangen, terwijl de voorzieningen aangewend worden om de verwachte verliezen aan te zuiveren. Aan de hand van de onderstaande figuur 1.1. zullen we dit onderscheid grafisch voorstellen. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003)
Figuur 1.1. Kansverdelingfunctie met betrekking tot de verliezen op leningen, voorzieningen en economisch kapitaal
Bron: Laeven en Majnoni (2001, p. 196, Figuur 1)
In de bovenstaande figuur 1.1. worden op de horizontale as de verliezen aangegeven. Op de verticale as wordt de kans op de betrokken verliezen voorgesteld. Uit de figuur kunnen we afleiden dat de banken gebruik zullen maken van hun kapitaal om onverwachte verliezen op te vangen. Deze onverwachte verliezen zijn typisch vrij grote verliezen voor de banken, maar deze hebben tezelfdertijd een lagere frequentie van optreden. Deze verliezen situeren zich dan ook meer in de staart van de kansverdelingfunctie. De voorzieningen worden daarentegen door de banken aangehouden om de verwachte verliezen op te vangen. Dit zijn meestal verliezen waarmee de banken op heel regelmatige basis geconfronteerd worden en deze hebben dus een grotere kans om bij de banken voor te komen. (Laeven et al., 2003) 3
Op basis van dit onderscheid kunnen we dus stellen dat de verliezen die zich voordoen op het lijnstuk OA opgevangen dienen te worden met voorzieningen. Tegenover de verliezen op het lijnstuk AB zal het kapitaal als buffer aangewend worden. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003) Tezelfdertijd kunnen we uit deze figuur ook een mooie samenhang tussen het kapitaal en de voorzieningen van de banken afleiden. Het kapitaal kan pas als een goede buffer voor onverwachte verliezen gebruikt worden indien de banken voldoende voorzieningen aanleggen. Op de figuur is duidelijk te zien dat indien de banken onvoldoende voorzieningen hebben, zij een beroep zullen moeten doen op hun kapitaal om ook verwachte verliezen op te vangen. Dit kan echter enorme gevolgen hebben voor de economie en kan mee aan de basis liggen van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken, zoals we in hoofdstuk vier zullen zien. Om het kapitaal van de banken op een correcte manier aan te wenden, is een gezonde manier van voorzieningen aanleggen een absolute noodzaak. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003)
Ten slotte moeten we bij deze figuur nog opmerken dat er enkel sprake is van algemene voorzieningen of general provisions. Binnen de literatuur worden deze onderscheiden van de specifieke voorzieningen of specific provisions. De algemene voorzieningen zijn bedoeld om toekomstige verwachte verliezen op te vangen die afhangen van onzekere gebeurtenissen in die toekomst. Deze gebeurtenissen hebben bepaalde kans om zich voor te doen, maar is toch een zekere vorm van onzekerheid aanwezig. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003) De specifieke voorzieningen zijn daarentegen voorzieningen die nodig zijn om de verwachte verliezen, die afhangen van gebeurtenissen die zich al hebben voorgedaan, op te vangen. We kunnen deze vorm van voorzieningen vergelijken met een zekere vorm van afschrijvingen. Het verschil met de algemene voorzieningen zit in het feit dat bij de specifieke voorzieningen de nodige documentatie kan voorgelegd worden om aan te tonen dat de aangelegde voorziening wel degelijk noodzakelijk is. Bij de algemene voorzieningen kan men dergelijke documentatie niet voorleggen en bovendien kunnen de algemene voorzieningen van de banken ook aan bepaalde beperkingen van de toezichthouders onderworpen worden, waar dit bij de specifieke voorzieningen niet het geval is. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003) Samenvattend kunnen we stellen dat algemene voorzieningen worden aangelegd ten aanzien van alle leningen die in de portefeuille van de bank aanwezig zijn. Specifieke voorzieningen worden echter aangelegd wanneer bepaalde leningen een default vertonen. Wanneer men het in de literatuur heeft over de buffers tegen toekomstige verliezen dienen we enkel te kijken 4
naar de algemene voorzieningen en het kapitaal dat door de banken aangehouden wordt. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003)
2.2. ALGEMENE REDENEN WAAROM BANKEN KAPITAAL AANHOUDEN Berger et al. (1995) maken een uitgebreide analyse met betrekking tot het belang van kapitaal voor de banken. In hun analyse komen zij in eerste instantie terecht bij een aantal redenen waarom markten banken aanmoedigen om net zoals andere ondernemingen een zekere hoeveelheid kapitaal aan te houden. (Berger et al., 1995)
Vooreerst kunnen het belastingssysteem en financiële moeilijkheden een reden zijn om kapitaal aan te houden. Banken zullen er net zoals andere ondernemingen naar streven om een optimale kapitaalstructuur te bekomen. De banken zullen dus een optimale combinatie tussen eigen vermogen en vreemd vermogen trachten samen te stellen. Ten aanzien van vreemd vermogen wordt er echter een belastingsvoordeel toegestaan. De intrestbetalingen die hierop van toepassing zijn kunnen namelijk fiscaal afgetrokken worden. Dit kan voor de banken en andere ondernemingen een incentive geven om zo veel mogelijk van hun middelen met vreemd vermogen te financieren. Zo voorkomen ze dat er teveel middelen wegvloeien naar de overheid en de returns voor de investeerders in de onderneming zouden dalen. Als dit de realiteit was, dan zouden alle ondernemingen zich bijna volledig met vreemd vermogen financieren. (Berger et al., 1995 en Ooghe et al, 2003) In werkelijkheid zullen de banken en de ondernemingen zich niet volledig met vreemd vermogen financieren. De reden hiervoor is het bestaan van faillissementskosten. Deze kosten dienen veel breder geïnterpreteerd te worden dan de kosten die verbonden zijn aan een faillissement van de betrokken onderneming of bank. De ondernemingen hoeven zelfs niet failliet te gaan om met een deel van deze kosten geconfronteerd te worden. Zo kunnen getalenteerde werknemers wegtrekken naar een ander bedrijf, klanten kunnen de onderneming of de bank ook in de steek laten, leveranciers van middelen kunnen zich ook terugtrekken, … wanneer de onderneming financiële moeilijkheden begint te ondervinden. De onderneming kan echter deze moeilijke periode doorstaan, maar de hierboven beschreven kosten kunnen zich wel voorgedaan hebben wanneer de onderneming in de financiële problemen zat. Deze bijkomende kosten zijn dan ook een reden voor banken en ondernemingen om een zekere hoeveelheid eigen vermogen onder de vorm van kapitaal aan te houden. (Berger et al., 1995 en Ooghe et al., 2003)
5
Vervolgens is asymmetrische informatie een tweede probleem wat op de financiële markten aanwezig is. Zo is het voor individuele beleggers moeilijk om de kredietwaardigheid van een individuele onderneming in te schaffen. De beleggers beschikken namelijk niet altijd over alle informatie om een correct beeld te vormen van de tegenpartij die een lening wenst aan te gaan, waardoor dit natuurlijk voor de nodige vertragingen en moeilijkheden op de financiële markten zou kunnen zorgen. (Berger et al., 1995) De banken kunnen hier echter terug een oplossing bieden. Banken zijn immers zeer belangrijke informatieverzamelaars. Zij beschikken over heel uitgebreide databases waarin allerhande
informatie
met
betrekking
tot
klanten,
ondernemingen,
economische
omstandigheden, … Dit betekent dus dat banken een zeker comparatief voordeel of economies of scale kunnen realiseren bij het verzamelen van deze informatie. (Berger et al., 1995) De informatie die in de databases van de banken is opgeslagen, zal door de banken aangewend worden om de klanten te screenen bij de aanvraag van een nieuwe lening en om de evolutie van de uitgegeven leningen op te volgen. Om echter steeds de mogelijkheid te hebben om nieuwe leningen uit te geven, zullen de banken een zekere buffer onder de vorm van kapitaal aanhouden. Tezelfdertijd biedt deze buffer ook bescherming tegen onverwachte verliezen die zich kunnen voordoen en die kunnen leiden tot financiële moeilijkheden indien de bank over onvoldoende kapitaal beschikt. Dus ook hier is het terug van belang voor de banken om een zekere hoeveelheid kapitaal aan te houden. (Berger et al., 1995)
Ten derde kan het invoeren van een zeker “vangnet” voor de banken, om mogelijke financiële problemen bij de banken te verhelpen, zorgen voor laksheid bij de banken indien er geen sprake is van een of andere vorm van kapitaalregulering. Als de banken ervan overtuigd zijn dat de overheid of de toezichthouder zal tussenkomen indien de bank in de problemen komt, dan zullen de banken bijkomende risico’s nemen. Ze zullen ten aanzien van deze risico’s ook minder kapitaal aanhouden aangezien de overheid toch zal optreden in geval van moeilijkheden. Een gelijkaardige situatie zal zich eveneens voordoen wanneer er een depositogarantie bestaat om de beleggers de nodige bescherming te bieden. Dit zijn dan ook redenen voor de overheid om aan de banken minimumkapitaalvereisten op te leggen en hen te verplichten om voldoende kapitaal aan te houden op de balans. (Berger et al., 1995 en Nier et al., 2006)
6
Ten slotte zetten ook de toezichthouders de banken aan tot het aanhouden van kapitaal. In deze zijn zij vooral bezorgd over het systematisch risico. Dit risico zal zich voordoen wanneer het faillissement van één bank eveneens andere banken in ernstige moeilijkheden brengt. Dit kan ervoor zorgen dat er een zekere schokgolf door de financiële sector in één land gaat, waardoor meerdere banken in de problemen raken en failliet gaan. Het faillissement van één bank kan dus ook andere banken tot het faillissement drijven omdat ze via hun transacties op de interbankenmarkt met elkaar verbonden zijn. (Berger et al., 1995) Voor het publiek is het natuurlijk moeilijk in te schatten of het hier gaat om één enkele bank die in moeilijkheden komt of om een schok die het ganse financiële systeem aan zal tasten. De ongerustheid bij heb publiek kan op dat moment leiden tot een werkelijke bank run die de illiquide banken, die niet op een dergelijke toeloop zijn voorzien, in moeilijkheden zal brengen. Daarom vinden de toezichthouders het van het grootste belang dat de banken voldoende kapitaal aanhouden op de balans om de gezonde financiële situatie van het banksysteem te kunnen benadrukken. (Berger et al., 1995)
2.3. DE RISICO’S DIE SPECIFIEK IN HET BAZEL II AKKOORD OPGENOMEN ZIJN 2.3.1. KREDIETRISICO Vandaag de dag wensen ondernemingen steeds meer gebruik te maken van de kapitaalmarkten om zich te financieren. Maar ondanks de sterke ontwikkeling van de kapitaalmarkten blijft het uitgeven van leningen door de banken nog altijd één van de belangrijkste bankactiviteiten. Voor de banken is er echter een belangrijk risico verbonden aan de uitgifte van leningen: het kredietrisico. (Jacobson et al., 2006) Het kredietrisico houdt in dat een kredietnemer niet meer in staat is om de renteaflossingen en de afbetaling van de schuld te realiseren. (Rosenberg et al., 2006)
De banken hebben er dus alle belang bij om dit risico op een zo correct mogelijke manier in te schatten. Bij de schatting van het kredietrisico zullen de banken zich vooral concentreren op de PD (probability of default). Deze geeft de kans weer dat een bepaalde klant van de bank zijn betalingsverplichtingen niet meer na zal kunnen komen. De probability of default wordt meestal weergegeven aan de hand van een credit rating die zowel door banken als ratingkantoren opgemaakt kan worden. (Lowe, 2002) Niet alleen de probability of default op een bepaald tijdstip is van belang. Het volstaat dus niet voor de banken om enkel op een bepaald ogenblik de credit rating van een klant te controleren ter inschatting van het kredietrisico. De banken dienen de evolutie van de rating 7
van een klant doorheen de looptijd van de lening op een correcte manier op te volgen. (Altman et al., 2000 en Lowe et al., 2002) Naast de schatting van de probability of default zullen de banken zich ook bezig houden met het ramen van de LGD (loss given default). Lowe (2002) stelt in zijn analyse dat het kredietrisico nul zou zijn, ongeacht de probability of default, als de banken in elke situatie van default de volledige lening terugbetaald zouden krijgen. In realiteit is dit echter niet het geval voor de banken. Banken zullen in vele gevallen van default geconfronteerd worden met verliezen op hun leningen, omdat zij de uitgeleende bedragen niet ten volle kunnen recupereren. Deze verliezen worden gevat door de loss given default. Hoe hoger de waarde van de loss given default, hoe hoger het kredietrisico voor de banken zal zijn. (Lowe, 2002) Eens de banken deze waarden hebben bepaald, kunnen ze aan de hand van de beschikbare modellen of eigen interne analysetechnieken een correcte inschatting maken van het betrokken kredietrisico. Hierdoor kunnen de banken de nodige voorzieningen aanleggen om eventuele verliezen op te vangen en eveneens het nodige kapitaal op de balans aanhouden om de kapitaalsvereisten van Bazel II te vervullen. Op dit laatste onderwerp zullen we echter dieper ingaan in hoofdstuk 3 van deze thesis. Ten aanzien van de wijziging of de aanpassing van de ratings worden er ook veel bedenkingen gevormd binnen de literatuur. Wanneer we in hoofdstuk 4 de procycliciteit van de kapitaalvereisten bestuderen, zullen we tot de vaststelling komen dat de manier waarop ratings aangepast worden mee aan de basis ligt van de procycliciteit van het kapitaal.
Verder dienen we nog te stellen dat banken niet alleen gebruik maken van de hierboven beschreven techniek voor de screening van de klanten om het kredietrisico op een correcte manier in te schatten. Banken zullen inderdaad veelal gebruik maken van ratings om het risico te schatten. Daarnaast zullen ze echter evenzeer gebruik maken van alle mogelijke informatie die ze kunnen verzamelen met betrekking tot hun klant. Banken hebben de mogelijkheid om een grote hoeveelheid informatie te verzamelen juist omdat zij binnen hun taak als informatieverzamelaars een duidelijk schaalvoordeel kunnen realiseren. (Berger et al., 1995 en Jacobson et al., 2006) Deze schaalvoordelen geven de banken eveneens de kans om zich te specialiseren. Banken kunnen zich onder meer specialiseren in het verschaffen van leningen aan specifieke ondernemingen of de uitgifte van een bepaald type lening omdat banken verwachten een comparatief voordeel te hebben ten aanzien van de concurrenten. Een belangrijk nadeel van deze werkwijze zijn de ernstige verliezen die zich voordoen wanneer het betrokken 8
marktsegment door een negatieve conjunctuurschok getroffen wordt. Ook het vragen van waarborgen kan door banken als middel gebruikt worden om zich in te dekken tegen kredietrisico. Wanneer de kredietnemer desgevallend in gebreke zou blijven, kan het onderpand door de bank verkocht worden om met de opbrengst van de verkoop de rest van de lening af te lossen. Een derde alternatief is het opbouwen van een lange termijnrelatie met de betrokken klant. In dat geval zal de bank trachten om een vertrouwensrelatie op lange termijn op te bouwen, waardoor de bank toegang krijgt tot de nodige informatie om de lening op een correcte manier op te kunnen volgen. Uiteindelijk kunnen banken in uiterste nood teruggrijpen naar kredietrantsoenering. Hierbij zullen banken zich genoodzaakt zien om de leningen aan hun klanten te beperken, omdat ze angst hebben om te grote risico’s aan te trekken wanneer er nieuwe leningen uitgegeven zouden worden. Enkel de zeer kredietwaardige ondernemingen slagen erin om op basis van hun gezonde financiële toestand de banken te overtuigen een nieuwe lening toe te staan. (Vander Vennet, 2005)
Tot slot hebben de vernieuwingen binnen de financiële wereld ervoor gezorgd dat er ten aanzien van het kredietrisico een aantal wijzigingen zijn opgetreden. Ten eerste is er de afgelopen jaren een zekere vorm van risk-shifting ontstaan die door de banken aangewend wordt om het kredietrisico te verminderen. Ook de wijziging in de competitieve omgeving van de banken heeft ertoe geleid dat het kredietrisico wijzigingen kan ondergaan. In wat hieronder volgt, zullen we beide aspecten even van dichterbij bestuderen.
2.3.1.1. KREDIETRISICO EN RISK-SHIFTING De invoering van de kapitaalvereisten voor kredietrisico in 1988 (het eerste kapitaalakkoord van Bazel) zette de banken ertoe aan om een bepaalde minimale hoeveelheid kapitaal aan te houden ten opzichte van het kredietrisico in de portefeuilles van de banken. De banken hebben hier natuurlijk op gereageerd en zijn op zoek gegaan naar nieuwe technieken om zich aan deze kapitaalvereisten te onttrekken. De voornaamste techniek die ze hiervoor gebruikt hebben is risk-shifting. Banken trachten met behulp van deze techniek hun kredietrisico te reduceren. (Blasko et al., 2006) Risk-shifting is zeer populair bij de banken en leidde binnen de financiële wereld tot een snelle opmars van de effectisering. Door gebruik te maken van effectisering werden de banken in staat gesteld om de leningen die zich op de balans van de banken bevonden om te zetten in verhandelbare effecten. Eens de bank deze effecten heeft verkocht, heeft ze een deel
9
van haar risico overgedragen naar een andere bank of een tegenpartij buiten de financiële sector. De vrijgekomen middelen kunnen op verschillende manieren aangewend worden. Blasko en Sinkey (2006) stellen dat banken op zoek gaan naar een tegenpartij met een lager kredietrisico. Banken zullen zich hoofdzakelijk richten tot klanten die iets in onderpand geven om een eventuele faling van de lening op te vangen. Bepaalde banken zullen zich bijvoorbeeld bij het uitgeven van nieuwe leningen vooral wenden tot de vastgoedsector en zich omvormen tot vastgoedbanken. In deze sector wordt er veelal een woning, een gebouw, een stuk grond, … in onderpand gegeven om het risico voor de bank te reduceren bij de uitgifte van een lening. Daar het kredietrisico voor de banken bij een dergelijke lening kleiner wordt dienen ze dan ook minder kapitaal aan te houden om de minimumvereisten te vervullen. (Blasko et al., 2006) Ten aanzien van deze wijze van risk-shifting wordt er echter één element over het hoofd gezien. Wanneer banken zich vooral op vastgoed gaan richten om het kredietrisico te beperken, slagen zij in hun opzet. Maar omdat het hier veelal gaat om leningen met een min of meer vaste rentevoet op een langere termijn, worden banken vatbaarder voor het renterisico. Aangezien de banken hiervoor geen specifieke kapitaalvereisten dienen te vervullen, lopen ze dus toch nog altijd grote risico’s. (Blasko et al., 2006)
Naast het zoeken naar veiligere alternatieven (bijvoorbeeld vastgoed, …) kunnen de banken de vrijgekomen middelen ook op een alternatieve manier aanwenden. Zo vinden Cebenoyan en Strahan (2004) dat banken die actief hun leningenportefeuille beheren meer risicovolle leningen in hun portefeuille aanhouden. De theorie van Cebenoyan et al., (2004) stelt dat banken die actief aan risicomanagement1 in hun leningenportefeuille doen tezelfdertijd een kleinere hoeveelheid kapitaal nodig hebben en toch risicovollere nieuwe leningen kunnen uitgeven zonder dat ze hierdoor hun kredietrisico verhogen. De empirische analyse van Cebenoyan et al. (2004) bevestigt trouwens de stelling die zij in hun paper naar voor hebben gebracht. (Cebenoyan et al., 2004) Ondanks deze overtuigende visie van Cebenoyan en Strahan (2004) zijn er een aantal papers die toch nog altijd aanzetten tot een zekere voorzichtigheid. Altman en Suggitt (2000)
1
Actief risicomanagement wordt door Cebenoyan en Strahan (2004) gezien als het actief kopen en verkopen van leningen door de betrokken banken. In hun analyse maken ze dan ook de vergelijking met banken die niet actief aan risicomanagement doen. Deze laatste groep van banken zijn de banken die enkel nieuwe leningen uitgeven of leningen van andere banken kopen.
10
waarschuwen ons dat het verhandelen van leningen via effectisering2 de financiële wereld noodzaakt op zoek te gaan naar betere technieken om het kredietrisico te schatten. Maar zelfs voor de banken is het moeilijk om dit risico op een correcte manier in te schatten, waardoor enige behoedzaamheid langs de zijde van de banken toch nodig is. (Altman et al., 2000) Ook Wagner en Marsh (2006) hebben een zekere bedenking bij effectisering. Zij stellen in hun analyse dat de actieve verhandeling van leningen kan leiden tot een stabilisatie van de financiële sector en een beperking van de risico’s. De banken kunnen dit realiseren door de leningen op hun balansen als effecten te verkopen aan tegenpartijen die actief zijn in andere sectoren dan de financiële sector. In dit geval wordt het risico over meerdere sectoren gesplitst, waardoor we zouden kunnen spreken van diversificatie. Wanneer de banken echter vooral leningen van elkaar gaan kopen en bovendien met vrijgekomen middelen risicovollere leningen gaan aanhouden zoals Cebenoyan et al. (2004) stellen, kan dit de stabiliteit van de financiële sector in het gedrang brengen. Ook de toezichthouders zijn hiervoor bevreesd. Zij zullen dan ook aansturen op een correcte inschatting en grondige opvolging van het kredietrisico uitgevoerd door de banken. (Wagner et al., 2006)
2.3.1.2. KREDIETRISICO EN COMPETITIE De competitieve omgeving van de banken is voortdurend aan veranderingen onderhevig. In de economische literatuur wordt vaak gewezen op de toename van competitie als oorzaak van financiële crisissen. De redenering die hieraan vooraf gaat is de volgende: banken zien door de toegenomen competitie hun rentemarges en dus de winsten dalen. Dit heeft tot gevolg dat de banken minder incentives hebben om de screening van klanten tot in de puntjes te verzorgen. Wanneer de banken hun sreeningsactiviteit beperken, zullen ook minder kredietwaardige cliënten een lening kunnen bemachtigen waardoor het kredietrisico zal toenemen. De risico’s in het banksysteem nemen toe, waardoor de kans op faillissementen van banken groter wordt. (Bolt en Tieman, 2004 zoals geciteerd in Chen, 2007) Chen (2007) ontkracht deze stelling door te stellen dat bijkomende competitie ook kan leiden tot een verbeterde screening. Banken hebben er volgens hem immers alle belang bij om de kredietwaardige ontleners te onderscheiden van de minder kredietwaardige. Ook vanuit het standpunt van de kredietwaardige klant is het van belang dat de bank hem kan onderscheiden van de minder kredietwaardige klanten. Deze klanten willen op een correcte manier ingeschat worden door de bank en tevens op een passende manier beloond worden door een lagere 2
Altman en Suggit (2000) stellen dat banken via effectisering leningen omzetten in effecten die zoals aandelen, obligaties en andere vormen van effecten op de financiële markten verhandelbaar zijn.
11
rentevoet. Als banken zich in een competitieve omgeving willen onderscheiden van de concurrentie kunnen ze ervoor zorgen dat hun screeningstechniek beter is dan deze van de concurrenten. Op deze manier kan een competitieve bank toch veel investeren in screening bij een lagere winstmarge om een groter marktaandeel binnen de categorie van kredietwaardige klanten te verwerven. (Chen, 2007) De empirische resultaten van een analyse voor de Europese Unie uitgevoerd door Chen (2007) liggen in lijn met zijn stelling. Doch is er een uitzondering op zijn stelling. In landen waar een klein aantal grote banken het merendeel van de binnenlandse markt in handen heeft, zal competitie vanwege nieuwe spelers op de markt niet leiden tot het gewenste resultaat wat hierboven werd geschetst. De organisatie van de binnenlandse markt zal de integratie van de markten voor een gedeelte tegenhouden. (Chen, 2007)
2.3.2. MARKTRISICO Als we het hadden over kredietrisico gaven we aan dat het uitgeven van leningen nog altijd één van de belangrijkste activiteiten van de banken was. Maar de laatste decennia heeft de ontwikkeling van de financiële markten ertoe bijgedragen dat banken hun takenpakket gevoelig hebben uitgebreid. Banken zijn nu actief betrokken in de handel in effecten, het ontwikkelen van allerhande nieuwe beleggingsformules, … De ontplooiing van de financiële markten bracht ook een sterke toename van de handel op deze markten met zich mee. Door de sterke toename van de handel op de financiële markten, de ontwikkeling van de nieuwe producten, de complexiteit van deze markten en de toenemende volatiliteit van de koersen op de markten is het marktrisico de laatste decennia sterk toegenomen. (Hendricks et al., 1997; Lucas, 1998 en Giot, 2005) Daardoor is het marktrisico ten volle in de aandacht komen te staan van de toezichthouders.
Het marktrisico wordt binnen de literatuur gedefinieerd als het risico dat voort vloeit uit neerwaartse
schommelingen
in
de
marktwaarde
van
activa,
passiva
en
buitenbalansactiviteiten. Het marktrisico kan dus voortvloeien uit rentewijzigingen, schommelingen in de wisselkoersen, schommelingen in de koersen van effecten, schommelingen in vastgoedprijzen, … (Hendricks et al., 1997; Hirtle, 2003 en Rosenberg et al., 2006) Als voorbeeld bij de buitenbalansactiviteiten kunnen we wijzen op een overname van de aandelenportefeuille van een pensioenfonds door een bank die zich daartoe contractueel verbonden heeft. Deze portefeuille zal ook door de koersen van de betrokken
12
aandelen beïnvloed worden, waardoor de bank blootgesteld wordt aan bijkomend marktrisico door deze portefeuille van het pensioenfonds over te nemen. (Lucas, 1998)
De toezichthouders hebben door de recente ontwikkelingen op de financiële markten steeds meer aandacht geschonken aan het marktrisico. Dit heeft er zelfs toe geleid dat er aan de banken minimumkapitaalvereisten werden opgelegd ten opzichte van het marktrisico. Deze regel geldt echter in hoofdzaak voor de grootste banken. Met de grootste banken bedoelen we de banken waarvan minimaal 10% van de activa onderhevig zijn aan het marktrisico. Andere banken zijn niet verplicht om kapitaal aan te houden ten opzichte van het uitstaande marktrisico. Als de toezichthouder echter van het tegendeel overtuigd is, kunnen ook deze kleinere banken verplicht worden om minimumkapitaalvereisten te vervullen voor het gelopen marktrisico. (Hendricks et al., 1997 en Rosenberg et al., 2006)
Om het marktrisico te meten zal er binnen de economische literatuur gebruik gemaakt worden van de Value-at-Risk. Giot (2005) geeft een zeer algemene omschrijving van deze maatstaf. Hij beschrijft de Value-at-Risk als een middel om het mogelijke verlies, dat door de banken of financiële handelaren op de financiële markten opgelopen wordt, in te schatten voor een gegeven portefeuille van effecten voor een gegeven tijdsperiode. (Giot, 2005) In de economische literatuur zijn er ook meer gedetailleerde definities terug te vinden, maar er is grote onenigheid over welk verlies er nu exact door de banken geschat wordt. Hendricks et al. (1997) en Hirtle (2003) hebben het over de inschatting van het maximale bedrag dat door de banken verloren kan worden gegeven een bepaalde portefeuille, een bepaalde looptijd en een bepaalde kans op het verlies. Daartegenover geeft Lucas (1998) ons de waarschuwing mee dat risicomanagers verkeerdelijk zouden stellen dat de Value-at-Risk toelaat om het maximale verlies in te schatten. Hij stelt zelf dat de banken aan de hand van deze maatstaf enkel het minimale verlies in kunnen schatten. Lucas (1998) stelt aan de hand van het model, dat hij in zijn paper uitwerkt, dat de methode van de Value-at-Risk gemiddeld eens binnen een tijdspanne van een aantal dagen het verlies correct kan inschatten. Maar veelal is de Value-at-Risk niet in staat om het verlies exact in te schatten, waardoor deze maatstaf samen met ander gegevensmateriaal gebruikt dient te worden om een juiste inschatting van het marktrisico te maken. (Lucas, 1998) De banken mogen gebruik maken van eigen interne modellen bij de bepaling van de Value-atRisk. Aan de hand van de waarde die de banken bekomen, kunnen ze een inschatting maken van het marktrisico dat in de portefeuilles aanwezig is. Op deze manier hebben banken de 13
mogelijkheid zich een beeld te vormen van het marktrisico en de hoeveelheid kapitaal die ze nodig zullen hebben om zich in te dekken tegen het betrokken risico. (Lucas, 1998) Ondanks het feit dat banken de mogelijkheid hebben om via de Value-at-Risk het marktrisico te schatten, zijn er nog altijd een aantal beperkingen aan de modellen verbonden. Eerst en vooral moeten we stellen dat de Value-at-Risk een kwantitatieve maatstaf is. Om de kwaliteit van hun modellen ter bepaling van de Value-at-Risk aan te tonen, dienen de modellen van de banken ook aan een aantal kwalitatieve eisen te voldoen. Deze eisen zijn vastgelegd in het kapitaalakkoord en worden gecontroleerd door de toezichthouders. (Hendricks et al., 1997; Lucas, 1998 en Hirtle, 2003) Een ander probleem voor de banken is de gegevensverzameling. Soms kunnen banken niet tijdig alle informatie verzamelen die nodig is voor de schatting van de Value-at-Risk. Dit heeft tot gevolg dat de inschatting van het marktrisico bemoeilijkt wordt. Ten derde is er ook nog een blijvend probleem van onzekerheid voor de banken bij de exacte inschatting van het risico. Dit betekent dat het voor de banken moeilijk is om de gevonden waarde voor de Valueat-Risk te vertalen naar een waarde voor het gelopen marktrisico. (Lucas, 1998)
Ten slotte moeten we opmerken dat het voor de banken niet eenvoudig is om het marktrisico als een apart risico te schatten. Jarrow en Turnbull (2000) stellen namelijk dat er een duidelijke correlatie terug te vinden is tussen het marktrisico en het kredietrisico. Zo kan een onverwachte neerwaartse wijziging in de marktwaarde van de effecten van een onderneming leiden tot een toename van het marktrisico. De verandering in de waarde van de aandelen zal ook de kans op faling van de onderneming beïnvloeden en vergroten, waardoor het kredietrisico voor de banken een toename zal kennen. In de andere richting kan eveneens een samenhang tussen kredietrisico en marktrisico gevonden worden. Wanneer de kans op faling van een onderneming toeneemt, zal ook het kredietrisico een stijging kennen. De toename van de kans op een mogelijk default van een onderneming zal zich vertalen in een neerwaartse evolutie van de marktwaarde van de onderneming, waardoor het markrisico verhoogt. Dit alles bemoeilijkt de banken in de inschatting van het marktrisico los van het eerder bepaalde kredietrisico. De banken moeten er dus in slagen om het kredietrisico te onderscheiden van het marktrisico. (Jarrow et al, 2000) Herring (2002) wijst eveneens op de samenhang tussen marktrisico en kredietrisico. Hij stelt dat de recente ontwikkeling van verschillende nieuwe beleggingsvormen (bijvoorbeeld via effectisering leningen verhandelbaar maken, …) ertoe geleid heeft dat het marktrisico en het kredietrisico steeds verder met elkaar verweven raken. (Herring, 2002) 14
2.3.3. OPERATIONEEL RISICO Naast de kapitaalvereisten voor kredietrisico en marktrisico wordt er aan de banken ook nog een minimumkapitaalvereiste opgelegd voor het operationeel risico. Operationeel risico is zeker geen nieuw begrip in de financiële wereld. Voorheen werd dit risico beschouwd als een residu naast het kredietrisico en het marktrisico. Maar door de recente ontwikkelingen op de financiële markten waarbij er sprake is van automatisering, in gebruik name van nieuwe technologieën, fusies en overnames waarbij nieuwe systemen geïntroduceerd worden om de informatiesystemen van de fuserende ondernemingen op elkaar af te stemmen, outsourcing, banken als belangrijke dienstenverstrekkers en technieken voor de beperking van kredietrisico en marktrisico, is het operationeel risico in de belangstelling komen te staan. (BCBS, 2001; Power, 2005; De Fontnouvelle et al., 2006 en Wahlström, 2006) Omdat het operationeel risico echter in de literatuur vaak gezien wordt als een residu naast het kredietrisico en het marktrisico is het niet gemakkelijk om op deze vorm van risico een definitie te plakken. De definitie die we in nagenoeg alle literaire werken terug kunnen vinden, is deze van het BCBS (2004a): “Het operationeel risico is het risico op verliezen die voortvloeien uit ongeschikte of falende interne processen, werknemers en systemen of uit externe gebeurtenissen.” (BCBS, 2004a, p.137) Wanneer we deze definitie van naderbij bestuderen, stellen we vast dat dit een zeer ruime definiëring van het begrip operationeel risico is. Er kunnen heel wat gebeurtenissen onder de noemer operationeel risico geplaatst worden. De volgende gebeurtenissen3 worden door het BCBS opgesomd: (De Fontnouvelle et al., 2006) Interne fraude Externe fraude Tewerkstelling en veiligheid op het werk Klanten, producten en ondernemingspraktijken Schade aangebracht aan fysieke activa Verstoring van de ondernemingsactiviteit en faling van het systeem Management van de bedrijfsprocessen, de leveringen en de uitvoerende taken.
3
Naast deze gebeurtenissen wordt er door het BCBS op het vlak van operationeel risico ook een onderscheid gemaakt tussen een aantal departementen binnen de banken. Het operationeel risico kan over de volgende departementen verdeeld worden: Financiering van ondernemingen, handel en verkoop van financiële producten, kleinhandelsactiviteiten van de banken, betalingspolitiek en rentepolitiek, diensten aangeboden door de bankagentschappen, commerciële bankactiviteiten, asset management en uitvoeren van makelaarsactiviteiten. (De Fontnouvelle et al., 2006)
15
Uit de bovenstaande opsomming blijkt dat banken met heel wat bronnen van operationeel risico geconfronteerd worden. Wanneer de banken een bepaalde gebeurtenis in één van deze klasses hebben kunnen plaatsen, begint een tweede stap in de analyse van het operationeel risico: de kwantificering van het risico. Het BCBS heeft de banken hier van 3 technieken voorzien. In eerste instantie kunnen de banken ervoor kiezen om de basic indicator approach uit te voeren. Wanneer banken deze techniek toepassen dienen ze ten aanzien van hun operationeel risico een vast percentage kapitaal aan te houden. Dit percentage wordt berekend op basis van de bruto inkomsten van de banken. (BCBS, 2001 en Embrechts et al., 2003) Ten tweede kunnen de banken opteren voor een standardised approach. Hier zullen de banken hun activiteiten opsplitsten in verschillende departementen4. Voor elk departement zal een bepaalde β vooropgesteld worden. Deze β wordt vastgelegd door het BCBS en deze wordt gebruikt als een risicomaatstaf voor het operationeel risico. Op basis van deze maatstaf kunnen de banken dan het gewenste minimumkapitaal bepalen dat aangehouden dient te worden. (BCBS, 2001 en Embrechts et al., 2003) Als derde en laatste techniek kunnen de banken ook opteren voor de advanced measurement approach. Hier mogen de banken van eigen interne modellen gebruik maken voor de inschatting van het operationeel risico. Voorwaarde is wel dat de banken aantonen dat hun model in staat is om het operationeel risico te vatten. (BCBS, 2001 en Embrechts et al., 2003)
Een correcte meting van het operationeel risico is zeer belangrijk voor de banken. Met de correcte gegevens over het operationeel risico zijn de banken in staat om hun activiteiten op een betere manier te managen. Verder kunnen ze ook hun informatiesystemen, toepassingen en procedures binnen de bankonderneming verbeteren en makkelijker opvolgen. Al deze acties worden ondernomen met de bedoeling om operationeel risico te reduceren of te vermijden. Op deze manier slagen de banken erin om de kosten, die uit operationele risico’s voortvloeien, te beperken. (Herring, 2002; Embrechts et al., 2003 en De Fontnouvelle, et al., 2006)
Maar ondanks het feit dat banken er alles aan doen om het operationeel risico zo correct mogelijk te bepalen, worden zij in hun analyses met een aantal belangrijke problemen 4
Het operationeel risico kan over de volgende departementen verdeeld worden: Financiering van ondernemingen, handel en verkoop van financiële producten, kleinhandelsactiviteiten van de banken, betalingspolitiek en rentepolitiek, diensten aangeboden door de bankagentschappen, commerciële bankactiviteiten, asset management en uitvoeren van makelaarsactiviteiten. (De Fontnouvelle et al., 2006)
16
geconfronteerd. In eerste instantie hebben de banken te kampen met een belangrijk dataprobleem. Aangezien het operationeel risico pas vrij recentelijk onder de aandacht is komen te staan, kunnen de banken niet op uitgebreide databases terugvallen om het operationeel risico te schatten. Bovendien komen bepaalde operationele risico’s in zeer beperkte mate of enkel in zeer extreme gevallen voor. (Embrechts et al., 2003; Power, 2005 en De Fontnouvelle et al., 2006) Een ander dataprobleem uit zich in de kwantificeerbaarheid van sommige componenten van het operationeel risico. Het is soms heel moeilijk om op bepaalde categorieën van operationeel risico een waarde te kleven. Hierdoor worden de banken natuurlijk verder beperkt in hun mogelijkheden om het operationeel risico in te schatten. (Wahlström, 2006)
Er zijn echter niet alleen dataproblemen voor de banken. De kapitaalvereisten voor operationeel risico zullen sommige mensen binnen de organisatie van een bank ertoe aanzetten om bepaalde operationele risico’s te verzwijgen of te verbergen. Zo zullen bepaalde werknemers proberen een gemaakte fout, die een operationeel risico laat ontstaan, verzwijgen om te verkomen dat zij voor deze fout verantwoordelijk worden gesteld. Men zal zich dus als werknemer proberen te onttrekken aan de gevolgen van de fouten die men heeft gemaakt. Een dergelijke manier van werken is natuurlijk niet de goede oplossing want het management kan in dit geval geen juiste inschattingen maken van het operationeel risico. Daarom is het van het grootste belang dat er binnen de organisatie een sfeer van openheid en tolerantie met betrekking tot het melden van operationele risico’s wordt gecreëerd. (Power, 2005 en Wahlström, 2006)
Ten slotte kunnen banken ook gebruik maken van een zekere vorm van verzekering om zich aan het operationeel risico te onttrekken. De werkwijze die de banken hierbij gebruiken is heel eenvoudig: de banken contacteren een verzekeraar en sluiten met deze persoon een contract af om zich in te dekken tegen het operationeel risico dat de banken lopen. Op deze manier weten de banken een deel van hun operationeel risico af te wentelen op de betrokken verzekeraar, waardoor de banken zelf minder kapitaal aan dienen te houden. Het BCBS (2003) benadrukt dat de invoering van kapitaalvereisten voor operationeel risico de banken ertoe heeft aangezet om meer van deze verzekeringen gebruik te maken. (BCBS, 2003) Er is echter een keerzijde verbonden aan deze medaille. De banken dienen ermee rekening te houden dat de afgesloten verzekering niet altijd het volledige risico dekt. Dit verplicht de banken om nog steeds een zekere hoeveelheid kapitaal aan te houden om zich in te dekken 17
tegen operationeel risico. Hierbij aanvullend zullen verzekeraars de banken ook controleren om na te gaan of deze wel voldoende inspanningen ondernemen om operationele risico’s te vermijden. Op deze manier voorkomt de verzekeraar dat de banken een zeker moral hazardgedrag ontwikkelen. (BCBS, 2003) Uiteindelijk is er naast de controle van de verzekeraars op de banken ook nog een tweede vorm van controle waarbij de toezichthouders de verzekeraars opvolgen. De toezichthouders willen de verzekeraars ook aan de nodige reguleringen onderwerpen om zo het operationeel risico op een correcte manier te evalueren. (BCBS, 2003)
2.4. DE RISICO’S DIE NIET SPECIEK IN HET BAZEL II AKKOORD OPGENOMEN ZIJN 2.4.1. LIQUIDITEITSRISICO Het liquiditeitsrisico is één van de risico’s waarvoor de banken geen verplichting hebben om een minimale hoeveelheid kapitaal aan te houden. Dit betekent echter geenszins dat dit een onbelangrijk risico zou zijn voor de banken. Bij de uitoefening van hun activiteiten mogen de banken dit risico dus zeker niet over het hoofd zien. Het liquiditeitsrisico kan gedefinieerd worden als het hebben van onvoldoende liquide middelen om enerzijds het opvragen van geld door de depositohouders te vervullen en anderzijds nieuwe leningen uit te kunnen geven. (Angbazo, 1997) Deze definitie wordt binnen de financiële economie gezien als het liquiditeitsrisico in ruime zin. Daarnaast bestaat er echter ook nog het liquiditeitsrisico in enge zin. Deze vorm van liquiditeitsrisico kan als volgt omschreven worden: “Het is de mate waarin een kredietinstelling op elk ogenblik in staat is om haar verstrekkers van vreemde middelen op de voorziene tijdstippen terug te betalen.” (Vander Vennet, 2005, hoofdstuk 3, p.12) Het is dus voor de banken van zeer groot belang om op elk tijdstip voldoende inkomsten te genereren. Om in dit opzet te slagen is een goed management van activa en passiva op de balans nodig. De banken dienen dan ook op zoek te gaan naar een evenwichtige samenstelling van activa en passiva om het liquiditeitsrisico zo veel mogelijk te beperken. (Vander Vennet, 2005)
Binnen de economische literatuur wordt er zeer uitvoerig onderzoek naar het liquiditeitsrisico gedaan. Vandaag de dag gaat de aandacht daarbij vooral uit naar de vernieuwingen die zich op de financiële markten hebben doorgezet. Hier dienen we vooral te wijzen op de toegenomen liquiditeit van de activa van de banken. Deze toegenomen activiteit uit zich vooral in het feit dat banken via allerhande technieken illiquide activa (bijvoorbeeld leningen) 18
omzetten in liquide effecten. Deze effecten kunnen dan door de banken verhandeld worden op één van de financiële markten die daartoe ontwikkeld zijn. (Angbazo, 1997; Franck et al., 2007 en Wagner, 2007) Een toename van de liquiditeit van de activa van banken betekent dat banken minder vatbaar worden voor het liquiditeitsrisico. Banken dienen minder liquide middelen onder de vorm van cash op de balans aan te houden. Ze zullen ervoor kiezen om hun liquide middelen om te zetten in een andere vorm van activa die makkelijk verhandelbaar is op de financiële markten, waardoor ze enerzijds een hoger rendement realiseren maar anderzijds nog altijd het hoofd kunnen bieden tegen het mogelijke liquiditeitsrisico. (Angbazo, 1997; Franck et al., 2007 en Wagner, 2007) De toename van de liquiditeit van de activa van banken is positief voor de banken. Zij slagen erin om hogere rendementen te realiseren op de uitstaande activa en toch kunnen ze zich ook indekken tegen het liquiditeitsrisico. Er is echter ook een keerzijde aan de medaille en deze wordt binnen de literatuur regelmatig aan bod gebracht. De banken die er namelijk in slagen om hun illiquide activa om te zetten in meer liquide vormen van activa zullen er tevens voor opteren om hogere risico’s te nemen. Aangezien banken zich steeds vlotter van deze meer liquide vormen van activa kunnen ontdoen via de financiële markten, zullen de banken ervoor kiezen om risicovollere leningen uit te geven. Ze kunnen deze immers toch vlot verhandelen op de financiële markten, waardoor ze vlug voldoende middelen in kas krijgen om zich in te dekken tegen het liquiditeitsrisico. Ze zullen met andere woorden hun gedrag ten aanzien van risico aanpassen. (Angbazo, 1997; Cebenoyan, 2004; Franck et al., 2007 en Wagner, 2007) Binnen een periode van sterke conjunctuur hoeft dit echter niet te leiden tot een bedreiging voor het financieel systeem. Pas tijdens een crisis zullen de nefaste gevolgen van de toegenomen liquiditeit van de activa duidelijk worden. De extra risico’s die de banken nemen door de toename van de liquiditeit vormen in een crisisperiode een duidelijke bedreiging voor de stabiliteit van het financieel systeem. Dit kan leiden tot een schok die het ganse financiële systeem treft, waardoor de banken terug met liquiditeitsproblemen geconfronteerd kunnen worden. (Angbazo, 1997; Cebenoyan, 2004; Franck et al., 2007 en Wagner, 2007) Ook hier is het dus noodzakelijk dat er het nodige toezicht is op de bankactiviteiten.
2.4.2. RENTERISICO Het renterisico is het risico dat voortvloeit uit een rentewijziging die een ongelijke invloed zal hebben op de rente-inkomsten uit de activa en de rente-uitgaven voor de passiva van de banken. (Wright et al., 1996 en Vander Vennet, 2005) De renteontvangsten uit de activa en de 19
rentekosten op de passiva van de banken zullen in een verschillende mate reageren op een rentewijziging omdat deze in vele gevallen een verschillende looptijd hebben. Het renterisico zal zelfs toenemen naarmate het verschil in looptijd tussen de activa en de passiva groter wordt. (Vander Vennet, 2005)
Om een correcte inschatting van het renterisico te maken, gaat men de verhouding bepalen tussen de rentegevoelige activa en de rentegevoelige passiva. Deze verhouding omvat de actiefposten en de passiefposten op de balans van de bank die binnen de beschouwde tijdsperiode aan de nieuwe rentevoet onderworpen zullen worden. Deze verhouding zal de waarde één aannemen wanneer de omvang van de rentegevoelige activa gelijk is aan deze van rentegevoelige passiva. In dit geval is er geen sprake van een renterisico, want de activa en de passiva van de banken zullen in exact dezelfde mate op de rentewijziging reageren. Het is ook mogelijk dat deze ratio groter (respectievelijk kleiner) is dan één, waardoor we kunnen stellen dat de rentemarge5 zal toenemen bij een toename (respectievelijk afname) van de rente. (Vander Vennet, 2005)
Aan de hand van de onderstaande figuur 1.2. en figuur 1.3. zullen we het renterisico verder verduidelijken. De verhouding tussen de rentegevoelige activa en de rentegevoelige passiva is in werkelijkheid voor de meeste banken kleiner dan één. Dit betekent dat het aandeel van de rentegevoelige activa kleiner is dan dat van rentegevoelige passiva. (Vander Vennet, 2005) In de onderstaande figuren zullen we dan ook vanuit deze veronderstelling vertrekken. In de beide figuren vinden we op de verticale as de rente en op de horizontale as wordt de tijd aangegeven. In beide figuren kunnen we aan de hand van de weergegeven curven het verloop van de debetrente en de creditrente aflezen. In figuur 1.2. wordt vertrokken uit de situatie van een rentedaling. Aangezien de banken meer rentegevoelige passiva op de balans hebben, zal de rentewijziging sneller op deze passiva toegepast worden. De creditrente zal dus een snellere daling ondergaan dan de debetrente, waardoor de rentemarge een duidelijke toename zal kennen bij een rentedaling. Voor de banken is dit een aangename situatie want de rentemarge wordt groter. (Vander Vennet, 2005)
5
De rentemarge kunnen we zien als het verschil tussen de debetrente (dit is de gemiddelde rente die de banken op de uitstaande activa ontvangen) en de creditrente (dit is de gemiddelde rente die de banken dienen te betalen voor het gebruik van de middelen die ze op de korte termijn van de depositohouders ontvangen hebben).
20
Figuur 1.2. Het renterisico in het geval van een rentedaling
Bron: Vander Vennet (2005-2006, Cursus Financiële economie I, Hoofdstuk 3, p. 17)
In figuur 1.3. vertrekken we vanuit het geval van een rentestijging. De passiva van de banken zullen in deze situatie eveneens vlugger aan de nieuwe, hogere rentevoet onderworpen worden. Dit heeft echter tot gevolg dat de creditrente een snellere stijging zal ondergaan dan de debetrente. Voor de rentemarge van de banken zal dit echter nefaste gevolgen hebben. Ze wordt kleiner. (Vander Vennet, 2005)
Figuur 1.3. Het renterisico in het geval van een rentestijging
Bron: Vander Vennet (2005-2006, Cursus Financiële economie I, Hoofdstuk 3, p. 18)
De hierboven geschetste methode is een vrij ruwe manier om een inschatting te maken van het renterisico. Daarom zullen banken gebruik maken van meer gedetailleerde technieken om het
21
renterisico op een correcte manier te meten. Bij een eerste methode zullen banken gebruik maken van tabellen die opgemaakt worden om de impact van de rentewijzing op de verschillende rentegevoelige activa en rentegevoelige passiva te berekenen. Daarnaast wordt er in deze tabellen ook rekening gehouden met de resterende looptijd van de activa en de passiva om de schatting van het renterisico zo nauwkeurig mogelijk te laten verlopen. Wanneer deze tabellen volledig ingevuld zijn, kunnen de banken ze gebruiken als indicator voor het renterisico. Zo kunnen ze ondermeer aan de hand van de tabellen nagaan waar er eventueel zeer grote verschillen zijn in looptijd tussen activa en passiva, ... (Wright et al., 1996) Naast deze eerder eenvoudige techniek kunnen de banken ook een beroep doen op een doorgedreven techniek waarbij ze simulatiemodellen zullen ontwikkelen. Aan de hand van deze modellen kan men niet alleen de effecten van een rentewijziging nagaan. Men kan een zeer uitgebreide analyse maken van alle mogelijke effecten die een rentewijziging kan hebben op de activa en de passiva van een bank. De banken zijn in staat om een uitgebreide waaier aan mogelijke scenario’s te simuleren, waardoor ze zich een zeer gedetailleerd beeld kunnen vormen van het renterisico dat ze lopen. (Wright et al., 1996)
Ondanks het feit dat banken het renterisico nauwgezet opvolgen, zijn ze niet verplicht om minimumkapitaalvereisten te vervullen ten aanzien van dit risico. Binnen de financiële literatuur is er echter een duidelijke vraag om ook voor dit risico de nodige regels op te leggen aan de banken. (Duan et al., 1995) De paper van Allen et al. (1996) is hier een duidelijk voorbeeld van. Zij tonen empirisch aan dat het niet opleggen van kapitaalvereisten voor het renterisico leidt tot een shift weg van kredietrisico naar het renterisico toe. Banken zullen dus activa met een hoog kredietrisico trachten te vervangen door activa met een hoger renterisico en een lager kredietrisico. Op deze manier slagen de banken erin om de kapitaalvereisten op een makkelijke manier te omzeilen. Dit gedrag wordt binnen de paper van Allen et al. (1996) omschreven als een zekere vorm van moral hazard, want de banken kiezen bewust voor bijkomend renterisico. In deze paper wordt het niet opleggen van kapitaalvereisten voor kredietrisico gezien als een vorm van subsidiëring naar de banken toe. (Allen et al.,1996) De paper van Blasko et al. (2006) vormt een aanvulling op dit fenomeen van risk-shifting. Zoals we reeds eerder bij het kredietrisico stelden, tonen Blasko et al. (2006) aan dat banken opteren om meer vastgoedleningen uit te geven. Bij deze leningen wordt meestal ook het betrokken vastgoed als onderpand gegeven, waardoor banken zich beter kunnen indekken tegen het kredietrisico. Maar omdat deze leningen echter over een langere termijn lopen, 22
worden banken op deze manier vatbaarder voor het renterisico. Dit komt echter niet tot uiting in de kapitaalvereisten van de banken. (Blasko et al., 2006)
Ten slotte dienen we echter te stellen dat de correcte schatting van het renterisico en het opleggen van de nodige kapitaalvereisten niet voldoende zijn. Aangezien de banken uit verschillende landen allemaal in een andere mate kunnen reageren op het renterisico, dienen ook de landspecifieke eigenschappen van de banken in rekening gebracht te worden. Dit toont tevens aan dat het wereldwijde banksysteem niet volledig geïntegreerd is. Indien dit wel het geval zou zijn, dan zouden alle banken uit de verschillende landen op dezelfde manier reageren op een rentewijziging. (Maduro et al., 1995) Het onderzoek van Maduro en Zarruk (1995) toont onder meer aan dat banken in de Verenigde Staten minder gevoelig zijn voor het renterisico dan banken uit enkele landen buiten de Verenigde Staten. Er kunnen voor dit fenomeen zeer uiteenlopende redenen aangehaald worden. Zo kan men bijvoorbeeld wijzen op het verschil in nationale wetgeving tussen de verschillende landen. Verder kan er gewezen worden op het feit dat de banken niet allemaal dezelfde activiteiten uitvoeren. Hierbij zal men dan vooral de nadruk leggen op de comparatieve voordelen die er tussen de banken onderling zijn. Deze comparatieve voordelen kunnen ertoe leiden dat banken zich binnen een land specialiseren in een bepaalde activiteit. Uiteindelijk speelt de kost van het kapitaal, dat nodig is om zich in te dekken tegen de verschillende risico’s, eveneens een belangrijke rol. In landen waar deze kost vrij hoog is, zal men trachten om de te betalen risicopremie op dit kapitaal te beperken. In de landen waar dit risico eerder laag uitvalt, zullen banken bereid zijn om meer risico en dus eveneens meer renterisico te aanvaarden. (Maduro et al., 1995)
2.4.3. BUSINESS RISICO Ten slotte onderscheiden we nog een zesde risicocategorie: het business risico. Binnen de economische literatuur is de aandacht voor dit risico eerder beperkt. Een mogelijke verklaring hiervoor vinden we in het feit dat toezichthouders en beleidsvoerders niet echt veel kennis hebben van het business risico. Dit brengt met zich mee dat het management van de bank in mindere mate met dit risico rekening zal houden wanneer het de beleidskoers van de bank bepaalt. (Kuritzkes et al., 2006) Niet alleen de beleidsvoerders binnen de bank maar ook de toezichthouders zullen door hun beperkte kennis van het business risico minder aandacht aan dit risico schenken. Vanuit het oogpunt van de toezichthouders betekent dit dat zij geen minimumkapitaalvereisten zullen opleggen ten aanzien van het business risico. (Saita, 2004) 23
Ondanks het feit dat men niet echt vertrouwd is met het business risico, zal men binnen de economische literatuur proberen een definitie te geven voor het business risico. Eén van de auteurs die getracht heeft om een definitie te geven van het business risico is Saita (2004). Hij stelt dat het business risico opgevat kan worden als het risico dat aan de basis ligt van de schommelingen in de inkomsten van de banken, maar operationele risico’s vallen buiten de definitie van het business risico. Deze definitie is echter niet zo heel duidelijk. In Kuritzkes et al. (2006) kunnen we een verbeterde versie van deze definitie vinden. Zij omschrijven het business risico als volgt: “Business risico is een breed begrip dat alle bronnen van nietfinancieel risico omvat die niet direct toe te schrijven zijn aan interne tekortkomingen of externe gebeurtenissen.” (Kuritzkes et al., 2006, p. 12) Eigenlijk kan men het business risico dus beschouwen als de oorzaak van een zekere overblijvende volatiliteit in de inkomsten van de banken die niet wordt veroorzaakt door kredietrisico, marktrisico, operationeel risico en risico’s die verbonden zijn aan het beheer van activa en passiva binnen de banken. (Kuritzkes et al., 2006) Zoals duidelijk uit de verschillende definities hierboven valt af te leiden, zorgt het business risico voor schommelingen in de inkomensstromen van de banken. Natuurlijk wordt er binnen de literatuur ook gezocht naar de mogelijke oorzaken van het business risico. De voornaamste oorzaken die naar voor worden geschoven zijn: sterke schommelingen in de vraag, technologieschokken, wijzigingen in de competitieve omgeving, kostenwijzigingen, … (Alexander, 2005; Rosenberg et al., 2005 en Kuritzkes et al., 2006)
Tot slot wensen we nog even terug te komen op de bepaling van het business risico en de opvolging van dit risico door de banken. In de inleiding van deze paragraaf zagen we reeds dat banken niet verplicht zijn om kapitaalvereisten ten opzichte van dit risico te vervullen. Vele banken zullen zich dan ook niet bezig houden met het opmaken van modellen om dit risico te schatten. Voor de banken die echter wel het nodige kapitaal voor dit risico wensen te voorzien bestaan er een drietal benaderingen waaruit een keuze gemaakt kan worden. In de eerste plaats kunnen de banken nagaan hoeveel kapitaal de niet-financiële ondernemingen, die gelijkaardige activiteiten uitoefenen, aanhouden. Een alternatief bestaat erin om het financiële risico en het operationele risico af te bakenen met behulp van publiek beschikbare data en daaruit dan een proxy variabele af te leiden voor het business risico met betrekking tot een groep van banken. Een derde en laatste alternatief geeft de banken de mogelijkheid om een specifiek model op te bouwen om de resterende volatiliteit in de inkomsten van de banken te bepalen en zo het business risico te schatten. (Saita, 2004 en Kuritzkes et al., 2006) 24
Voor het schatten van het business risico worden de banken bovendien geconfronteerd met een aantal problemen. Eerst en vooral is er een probleem met de beschikbaarheid van de data om het business risico te kunnen schatten. Indien men er al in zou slagen om de nodige data te bepalen kan er een gevaar op dubbeltelling van risico’s ontstaan. Dit valt te verklaren doordat het business risico dicht aanleunt bij het operationele risico, waardoor bepaalde gebeurtenissen moeilijk in een bepaalde risicoklasse ondergebracht kunnen worden. Ten derde is het ook belangrijk om enkel de schommelingen in de inkomsten van banken te bepalen die veroorzaakt worden door het eigenlijke business risico. Zo moeten schommelingen in de inkomsten van banken veroorzaakt door wijzigingen in de grootte van een onderneming uit heb business risk weggezuiverd worden. Ten slotte is ook de tijdshorizon waarop het risico geschat wordt van belang. Hiermee bedoelen we dat de gebruikte data een zekere representativiteit moeten hebben. De beschouwde periode mag dus zeker niet te lang zijn, want dan zouden we kunnen werken met verouderde data. Een te korte periode is evenmin wenselijk omdat we in dat geval juist te weinig data ter beschikking hebben om een correcte schatting te maken. (Saita, 2004)
3. KAPITAALREGULERING: HET NIEUWE KAPITAALAKKOORD “BAZEL II” Nu het duidelijk is waarom banken een bepaalde hoeveelheid kapitaal dienen of wensen aan te houden, zullen we in dit hoofdstuk dieper ingaan op de eigenlijke kapitaalregulering. De regulering van de minimumkapitaalvereisten is in verschillende verdragen vastgelegd. De twee voornaamste akkoorden die we kennen in verband met kapitaalregulering zijn het Bazel I –akkoord en het Bazel II –akkoord.
In de paragrafen die hieronder volgen, zullen we vooreerst even kort terugblikken op het eerste kapitaalakkoord. Bij deze terugblik zullen we ons vooral concentreren op de lacunes die er waren in het Bazel I –akkoord, want na de implementatie van dit eerste kapitaalakkoord bleek dat er een aantal duidelijke tekortkomingen waren. Er ontstond daardoor een roep om hervormingen die door het BCBS beantwoord zou worden. Het BCBS was er van overtuigd dat het kapitaalakkoord, Bazel I, aan de nodige aanpassingen onderworpen diende te worden. Het moet echter duidelijk zijn dat een dergelijk ingrijpende hervorming van een bestaand akkoord niet in een handomdraai gerealiseerd kon worden. Daartoe werd er door het BCBS een duidelijk stappenplan uitgetekend om tot het gewenste resultaat (de noodzakelijke hervorming van het Bazel I –akkoord) te komen. In een tweede
25
deel zullen we dan ook een kort overzicht geven van de verschillende stappen die men wenste te nemen tijdens het hervormingsproces. Eerst zullen we daarbij een aantal duidelijke streefdata aangeven, die door het BCBS naar voor werden geschoven om de uitwerking en de implementatie van het nieuwe akkoord (Bazel II) zo vlot mogelijk te laten verlopen. Vervolgens zullen we een kort overzicht geven van de technische aanpassingen die de banken dienden te volgen om de hervorming mogelijk te maken. In een derde en laatste deel van dit hoofdstuk zal een overzicht gegeven worden van het nieuwe Bazel II –akkoord. Dit nieuwe kapitaalakkoord is gestoeld op drie pijlers. In dit laatste deel zal aan elk van deze pijlers een apart stuk geweid worden om de doelstellingen van het nieuwe kapitaalakkoord duidelijk uiteen te zetten.
3.1. NOOD AAN HERVORMING? Vooraleer we kunnen overgaan tot de bespreking van het nieuwe kapitaalakkoord, Bazel II, dienen we eerst na te gaan waarom er nood was aan een hervorming van het bestaande akkoord. Het eerste akkoord (Bazel I) was in de loop van de periode 1988-1992 in werking getreden. Centraal in dit akkoord staat de zogenaamde Cook-ratio. Deze ratio stelt dat banken een minimumkapitaalratio van 8% dienen aan te houden ten aanzien van hun risk weighted assets. Binnen het Bazel I -akkoord ligt de nadruk vooral op de koppeling van het kapitaal met het kredietrisico. Het doel van dit akkoord was ervoor te zorgen dat de banken voldoende middelen hadden, in dit geval kapitaal, om hoofdzakelijk onverwachte verliezen op leningen op te vangen. (Altman et al., 2001)
Dit eerste kapitaalakkoord, Bazel I, was echter aan drie belangrijke punten van kritiek onderhevig. Vooreerst was er kritiek op het feit dat elke onderneming een zelfde gewogen risico toegekend kreeg. Er werd helemaal geen rekening gehouden met de individuele situatie van de verschillende ondernemingen, welke hun leningen deel uitmaakten van de leningenportefeuille
van
een
bank.
Kredietwaardige
ondernemingen
werden
niet
onderscheiden van minder kredietwaardige ondernemingen, want ze kregen allen hetzelfde risicogewicht toegekend binnen het eerste kapitaalakkoord. (Altman et al., 2001) Een tweede punt van kritiek stelde dat het eerste kapitaalakkoord (Bazel I) er niet in slaagde om mogelijke kapitaalbesparingen, die voortvloeien uit de diversificatie van de leningenportefeuille, te incorporeren. (Altman et al., 2001) Ten slotte was er ook nog de kritiek dat het eerste kapitaalakkoord banken had aangezet tot een zekere vorm van kapitaalarbitrage. Met kapitaalarbitrage wordt bedoeld dat banken, onder 26
invloed van de bestaande kapitaalvereisten, op zoek gingen naar mogelijkheden om deze minimumkapitaalvereisten te omzeilen. Eén van de voornaamste activiteiten die ze daarvoor aangewend hebben is “effectisering”. (Altman et al., 2001)
De paper van Jones (2000) gaat dieper in op het begrip effectisering en de invloed daarvan op de minimumkapitaalvereisten die banken dienen te vervullen. Hij toont aan dat banken een incentive hebben om gebruik te maken van effectisering. Banken slagen er in om, via effectisering, hun risicovolle leningen onder te brengen in een lagere risicoklasse6. Daardoor kunnen banken een lager minimumkapitaal aanhouden. Bijgevolg hebben de banken extra middelen om nieuwe leningen uit te geven. Bovendien genieten ze tezelfdertijd van het hoge rendement op de risicovolle leningen, want het economisch risico van de uitstaande leningen is echter onveranderd gebleven. Hier liggen dan ook enorme winstmogelijkheden voor de banken. De portefeuilles van banken zijn dus risicovoller geworden, wat compleet het tegenovergestelde is van wat banken laten uitschijnen door het toepassen van effectisering. (Jones, 2000)
3.2. DE STAP VAN BAZEL I NAAR BAZEL II 3.2.1. ENKELE BELANGRIJKE TIJDSTIPPEN IN HET HERVORMINGSPROCES In juni 1999 presenteerde het BCBS zijn voorstel om het toen bestaande Bazel I -akkoord te hervormen. Dit luidde het begin in van een lang “consultatief proces” waarbij het nieuwe voorstel werd voorgelegd aan de verschillende landen die lid zijn van het BCBS7. Daarenboven werd het voorstel ook voorgelegd aan verschillende toezichthouders wereldwijd. Zij werden door het BCBS gevraagd om hun bedenkingen te formuleren bij het nieuwe voorstel. Zo werd aan alle betrokken partijen de mogelijkheid gegeven om aanwijzingen te geven, die duidelijk aantoonden waar het voorstel nog aangepast diende te worden. (BCBS, 2004a) Gedurende deze periode, waarbij de toezichthouders en de landen-leden geconsulteerd werden, kwam het BCBS met bijkomende voorstellen, bijkomende aanpassingen, … aan het voorgelegde akkoord. Deze aanpassingen kwamen eveneens in aanmerking voor consultatie door de landen-leden en de toezichthouders overal ter wereld. Na een lang proces, dat
6
Deze risicoklasses zijn vastgelegd in het eerste kapitaalakkoord van Bazel, nl. Bazel I. De landen die deel uitmaken van het BCBS zijn België, Canada, Duitsland, Frankrijk, Italië, Japan, Luxemburg, Nederland, Spanje, Zweden, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. 7
27
verschillende jaren in beslag heeft genomen, werd in juni 2004 uiteindelijk het herziene akkoord definitief vastgelegd. (BCBS, 2004a)
Het BCBS (2004a) hoopt dat de landen-leden verder vooruitgang blijven boeken op het vlak van kapitaalregulering, door het opnemen van deze nieuwe procedures. In het nieuwe kapitaalakkoord drukt het BCBS zijn hoop uit dat het akkoord eind 2006 in werking kan treden. Het BCBS verwacht voor de meer geavanceerde procedures, eveneens in het nieuwe kapitaalakkoord vastgelegd, nog een jaar van bijkomende analyse en onderzoek nodig te hebben. De implementatie van deze laatste procedures is dan ook pas voorzien voor eind 2007. (BCBS, 2004a)
3.2.2. OVERGANG VAN BAZEL I NAAR BAZEL II: METING VAN DE RISICO’S In het nieuwe kapitaalakkoord werd voorgesteld om het bestaande Bazel I –akkoord te hervormen doorheen drie fases. In een eerste fase zou men de minimumkapitaalratio van 8%, waarbij aan alle leningen van ondernemingen een zelfde gewogen risico werd toegekend, berekenen aan de hand van ratings opgemaakt door externe ratingkantoren. Op deze manier beantwoordde men het eerst punt van kritiek bij het voorgaande kapitaalakkoord. Vele onderzoekers, uit zowel de financiële als de academische wereld, hadden namelijk zware kritiek op het feit dat aan alle ondernemingen een zelfde gewogen risico werd toegekend. Door het gebruik van de ratings van externe ratingkantoren werd hieraan al gedeeltelijk tegemoet gekomen. (Altman et al., 2001)
In een tweede fase, wanneer de meer gesofisticeerde banken de tijd hebben gekregen om een eigen intern ratingsysteem uit te bouwen, wordt het mogelijk om het vereiste minimumkapitaal te bepalen aan de hand van deze interne ratings. Op deze manier worden banken onafhankelijk van de ratings van externe ratingkantoren. Ze bezitten de mogelijkheid om, op basis van de zelf bepaalde ratio’s voor verschillende ondernemingen, hun portefeuille optimaal samen te stellen. Daardoor kunnen ze hun vereist kapitaal op een nauwkeurigere manier bepalen. Het wordt met andere woorden makkelijker voor banken om hun minimumkapitaal te beheren. (Altman et al., 2001)
In een nog later, derde stadium, dienen banken eerst aangetoond te hebben dat hun eigen interne kredietrisicomodellen in staat zijn om de verschillende risico’s op een uiterst correcte manier in te schatten. Enkel wanneer ze aan deze voorwaarde voldaan hebben, kunnen banken 28
de toestemming krijgen van de toezichthouder om hun eigen modellen te gebruiken in de berekening van het noodzakelijke minimumkapitaal. Maar vooraleer dit het geval is, zullen banken hun modellen eerst aan uitgebreide, interne testen moeten onderwerpen. (Altman et al., 2001) Volgens het BCBS (2004a) is de implementatie van deze geavanceerde, derde fase voorzien voor het einde van 2007. (cfr. Supra) 3.3.HET NIEUWE KAPITAALAKKOORD: BAZEL II8 Het nieuwe kapitaalakkoord omvat echter meer dan alleen een aanpassing van de gewichten die toegekend worden aan de verschillende risicoklasses. De bedoeling van dit akkoord is ervoor te zorgen dat het kapitaal, dat banken aanhouden, meer in overeenstemming is met de onderliggende risico’s die voortvloeien uit hun activiteiten. Verder hoopt men met het nieuwe kapitaalakkoord een continue vooruitgang te realiseren met betrekking tot het meten van de verschillende risico’s waarmee banken geconfronteerd worden. Wanneer we dit koppelen aan een verbetering van het risicomanagement, zouden we moeten komen tot een optimale (of toch zeker een sterk verbeterde) kapitaalregulering voor banken. (Ferguson, 2003 zoals geciteerd in Jacques, 2005)
Het Bazel II –akkoord is opgebouwd volgens een zeer duidelijke drie pijlerstructuur. Naast de eerste pijler, die betrekking heeft op de regulering van het minimumkapitaal dat banken dienen aan te houden, zijn er ook nog twee andere pijlers in het nieuwe verdrag voorzien. De tweede pijler bepaalt de rol van de toezichthouders en het takenpakket dat hen zal toegewezen worden in het nieuwe akkoord. De derde pijler behandelt het aspect van de markdiscipline. Het BCBS (2004b) benadrukt dat, bij de uitvoering van het nieuwe akkoord, de drie pijlers samen geïmplementeerd dienen te worden. Elke pijler is namelijk even belangrijk om het succes van kapitaalregulering te kunnen garanderen.(BCBS, 2004b)
In wat hieronder volgt zal ik een kort overzicht geven van de structuur en de inhoud van het nieuwe kapitaalakkoord. Bij deze bespreking zal ik mij beperken tot de belangrijkste aspecten
8
Deze paragraaf vormt een overzicht van het nieuwe kapitaalakkoord Bazel II. Na talrijke herzieningen en aanpassingen werd dit nieuwe akkoord in 2004 voorgestel door het BCBS. De tekst, hier opgenomen, is echter een summiere samenvatting van het nieuwe kapitaalakkoord. De volledige versie van het nieuwe kapitaalakkoord kan gedownload worden van de volgende website: http://www.bis.org/publ/bcbs107.pdf
29
van het hervormde kapitaalakkoord. Het is dus zeker niet de bedoeling om alle details van dit nieuwe kapitaalakkoord hier te behandelen.9
3.3.1. PIJLER I: DE MINIMUMKAPITAALVEREISTEN 3.3.1.1. BEREKENING VAN DE MINIMUMKAPITAALVEREISTEN De eerste pijler van het nieuwe kapitaalakkoord heeft betrekking op de eigenlijke berekening van de minimumkapitaalvereisten. In het Bazel I –akkoord had men heel veel aandacht geschonken aan het kredietrisico. De kapitaalvereisten van de banken weerspiegelden daardoor vooral het kredietrisico dat in de portefeuilles van de banken aanwezig was. Dit was echter een zeer eenzijdige benadering van het begrip risico waarop men binnen de financiële wereld zware kritiek had. (Altman et al., 2001) In het nieuwe kapitaalakkoord tracht het BCBS (2004a) bovenstaand punt van kritiek aan te pakken. De kapitaalratio die door het BCBS wordt voorgesteld is de volgende:
Kapitaal _( zoals _ gedefinieerd _ in _ het _ Bazel _ I _ akkoord ) risk _ weighted _ assets + 12,5 × (kapitaalvereisten _ voor _ operationeel _ risico _& _ marktrisico) Zoals we uit de berekening van de nieuwe kapitaalratio kunnen opmaken is er aan de teller geen verandering aangebracht. De waarde in de teller dient nog steeds berekend te worden zoals in het eerste kapitaalakkoord is vastgelegd. De uitbreiding, in de berekening van de kapitaalratio, bevindt zich in de noemer van deze ratio. Er worden nu, naast de risk weighted assets, ook maatstaven opgenomen voor het operationeel risico en het markrisico. Deze maatstaven, voor operationeel risico en marktrisico dienen wel vermenigvuldigd te worden met 12,5.10 (BCBS, 2004a) De verhouding van het kapitaal ten opzichte van de totale risk weighted assets (dus met inbegrip van het minimumkapitaal voor operationeel risico en marktrisico) geeft ons de uiteindelijke kapitaalratio. Net zoals in het eerste kapitaalakkoord wordt er, in het nieuwe kapitaalakkoord, van de banken verwacht dat ze een kapitaalratio van minimum 8% (i.e. de Cook ratio) aanhouden. (BCBS, 2004a)
9
Voor de volledige tekst van het nieuwe kapitaalakkoord, Bazel II, verwijs ik de geïnteresseerde lezer door naar de volgende link op de website van het BIS: http://www.bis.org/publ/bcbs107.pdf 10 Deze 12,5 staat voor “de reciproke van de minimumkapitaalratio van 8%” (BCBS, 2004, p.12)
30
3.3.1.2. BEPALING VAN HET KREDIETRISICO Bij de bepaling van het minimumkapitaal, met betrekking tot het kredietrisico, kunnen de banken gebruik maken van 2 verschillende methoden. Een eerste methode, die de standardised approach wordt genoemd, zal gebruik maken van ratings die door externe ratingkantoren (bv.: Standard and Poor’s, Moody’s, Fitch, …) worden opgemaakt. De alternatieve methode stelt dat banken, met behulp van eigen interne risicomodellen, zelf de ratio’s voor hun cliënteel kunnen bepalen. Deze methode wordt de internal ratings-based approach genoemd. (BCBS, 2004a)
In wat hieronder volgt zullen we eerst dieper ingaan op de standardised approach, vervolgens zal er ook een uiteenzetting gegeven worden van de internal ratings-based approach.
3.3.1.2.1. DE STANDARDISED APPROACH In onderstaande tabel 3.1. wordt een overzicht gegeven van de risicogewichten die banken dienen te gebruiken voor een aantal categorieën van klanten. Het gaat hier in het bijzonder over landen (en meer bepaald hun overheden), andere banken en ondernemingen. Het BCBS (2004a) evenals Altman en Saunders (2001) vertrekken vanuit de ratings die opgemaakt zijn door Standard en Poor’s voor de bepaling van de risicogewichten. Beiden stellen dat het hier louter gaat om een voorbeeld en dat de ratings van de andere ratingkantoren op een analoge manier gebruikt kunnen worden bij de berekening van de betrokken risicogewichten. (zie o.a. BCBS, 2004a en Altman et al., 2001)
31
Tabel 3.1. De risicogewichten voor leningen aan overheid, banken en ondernemingen in Bazel II Risicogewicht (in %)
Lening voor AAA
A+
BBB+
BB+
Lager
Geen
t.e.m.
t.e.m.
t.e.m.
t.e.m.
dan B-
rating
AA
A-
BBB-
B-
0%
20%
50%
100%
150%
100%
Optie 1
20%
50%
100%
100%
150%
100%
Optie 2
20%
50%
50%
100%
150%
50%
20%
100%
100%
100%
150%
100%
Overheden Banken
Ondernemingen
Bron: Altman en Saunders (2001, p.27, tabel 1) Noot: De cijfers in de tabel dienen als volgt geïnterpreteerd te worden bij de berekening van de minimumkapitaalvereisten. Altman en Saunders (2001) reiken ons hierbij 2 duidelijke voorbeelden aan. Wanneer we bijvoorbeeld voor de klasse van de ondernemingen met een AAA-rating tot en met een AA-rating het minimumkapitaal willen bepalen, komen we tot het besluit dat banken een kapitaalratio van 1,6% (= 0,2 * 8% of het risicogewicht, hier 20%, maal het minimumkapitaal van 8% zoals voorgeschreven in het kapitaalakkoord) nodig hebben voor deze risicoklasse van ondernemingen. Als we zouden kijken naar een onderneming met een rating lager dan B- dienen we echter een kapitaalratio van 12% (= 1,5 * 8%) aan te houden. (Altman et al., 2001)
Met betrekking tot uitstaande leningen aan landen en hun overheden heeft er een merkbare verandering plaatsgevonden. In het verleden gold dat voor leningen aan OESO-landen een risicogewicht van nul gebruikt diende te worden. Voor de overige landen diende men een risicogewicht van 100% te gebruiken. In het nieuwe kapitaalakkoord zal men daar vanaf stappen. Men zal meer rekening houden met de individuele situatie van een land. De rating van een land zal in het nieuwe akkoord een bepalende factor zijn voor de hoeveelheid kapitaal die een bank dient aan te houden ten aanzien van het risico verbonden aan het land dat de lening ontvangen heeft. (Altman et al., 2001) De ratings van de individuele overheden worden door bijzondere ratingkantoren berekend. De export credit agencies zullen deze taak voor hun rekening nemen. Na een volledige doorlichting van een land, zullen zij op basis van de verzamelde gegevens een rating geven aan het betrokken land. (BCBS, 2004a)
Voor leningen aan banken zal men kunnen kiezen uit twee opties. Onder de eerste optie zullen alle banken, binnen de grenzen van één land, als één grote groep beschouwd worden. De ratings die de banken onder deze optie zullen krijgen, zijn afhankelijk van de rating van het land waarin de banken gevestigd zijn. De ratings van de banken zullen echter niet gelijk zijn
32
aan de rating van het land van vestiging. Deze ratings zullen exact één categorie lager uitvallen dan de rating van het land van herkomst. (BCBS, 2004a) Daarnaast hebben we ook nog de tweede optie. Hier zal elke bank in een land als een individuele instelling beschouwd worden. Ze zullen door een extern ratingkantoor een eigen rating ontvangen. Op basis van deze rating zal dan bepaald worden welk risicogewicht er aan de betrokken bank toegekend wordt. (BCBS, 2004a)
Ten slotte zijn er ook wijzigingen aangebracht in de risicogewichten die aan individuele ondernemingen worden toegekend. Voorheen werd aan alle ondernemingen een zelfde risicogewicht gegeven, namelijk 100%. Op deze werkwijze was er echter heel veel kritiek, waardoor een aanpassing zich opdrong. In het nieuwe kapitaalakkoord werd deze kritiek beantwoord door, afhankelijk van de rating en dus van de individuele situatie van een onderneming, uiteenlopende risicogewichten toe te kennen. Uit tabel 3.1. kunnen we afleiden dat een slechtere rating aanleiding geeft tot een hoger risicogewicht en bijgevolg tot een hoger vereist kapitaal. Opvallend is het feit dat voor bedrijven die geen rating hebben, het risicogewicht wordt vastgelegd op 100%. (Altman et al., 2001) Het BCBS (2004a) sleutelde, in zijn herziene versie van het Bazel II –akkoord, verder aan de risicogewichten die toegekend worden aan ondernemingen. Wanneer banken nu hun minimumkapitaal moeten berekenen ten aanzien van ondernemingen, dienen ze met deze nieuwe risicogewichten rekening te houden. De nieuwe gewichten worden weergegeven in tabel 3.2.
Tabel 3.2. De nieuwe risicogewichten voor de ondernemingen Rating
Risicogewicht (in %)
AAA t.e.m.
A+ t.e.m.
BBB+ t.e.m.
Lager dan
Zonder
AA-
A-
BB-
BB-
rating
20%
50%
100%
150%
100%
Bron: BCBS (2004a, p.19)
Naast de aanpassing van de risicogewichten wordt, bij de standardised approach binnen het Bazel II –kapitaalakkoord, ook aandacht besteed aan de voorwaarden waaraan ratingkantoren dienen te voldoen. Zo moeten ratingkantoren vooreerst een objectieve visie hebben. Dit wil zeggen dat ze pas na een zeer grondige studie van alle beschikbare gegevens over een onderneming, een rating mogen toekennen. Met betrekking tot de beschikbare informatie voor ratingkantoren, dienen ratingkantoren ervoor te zorgen dat ze voldoende middelen 33
(informatie) hebben om een goed gefundeerde rating te bepalen. Verder moeten ze onafhankelijk zijn van eender welke overheid, onderneming, … om inmenging, bij de bepaling van de rating, te voorkomen. Vervolgens geldt dat buitenlandse banken toegang moeten hebben tot de ratings die door ratingkantoren, in een bepaald land, worden opgemaakt. Ten slotte is het ook heel belangrijk dat de ratingkantoren voldoende informatie naar de buitenwereld doorgeven over de gebruikte methoden bij het bepalen van de ratings, de tijdshorizon die men gebruikt bij de bepaling van de rating, de definitie van “faling”, de evolutie van ratings doorheen de tijd, … De invulling van deze laatste voorwaarde kan onder één enkele term gebundeld worden: disclosure. (BCBS, 2004a) Wanneer ratingkantoren aan de hierboven beschreven voorwaarden voldoen, kunnen ze uiteindelijk ook de zesde en laatste voorwaarde realiseren: de realisatie van een goede reputatie. De ratings van ratingkantoren zijn dus betrouwbaar genoeg om actief gebruikt te worden door banken bij de beoordeling van potentiële klanten. (BCBS, 2004a)
Ten slotte willen we ook nog even stilstaan bij de implementatie van de standardised approach. Bij de uitvoering van de standardised approach zullen de toezichthouders moeten beslissen welke risicogewichten bij de opgemaakte ratings van de ratingkantoren passen. Bij de implementatie van deze benadering, door de banken, zal de toezichthouder erover waken dat de banken de techniek van cherry-picking niet toepassen. Het is de banken namelijk niet toegestaan om uit te zoeken bij welk ratingkantoor ze de beste rating, voor één van hun klanten, kunnen vinden.(BCBS, 2004a) Laten we even naar volgend voorbeeld kijken om de techniek van het zogenaamde cherrypicking te verduidelijken. Stel we hebben twee ondernemingen (X en Y). Deze ondernemingen hebben elk een rating bij twee verschillende ratingkantoren (kantoor A en kantoor B). We veronderstellen dat de rating van onderneming X (respectievelijk onderneming Y) beter is bij ratingkantoor A (respectievelijk ratingkantoor B) dan bij ratingkantoor B (respectievelijk ratingkantoor A). Vervolgens introduceren we een bank in dit eenvoudige voorbeeld, die aan beide ondernemingen een lening heeft gegeven. Onder het kapitaalakkoord van Bazel II dient de bank een zekere hoeveelheid kapitaal aan te houden tegenover de uitstaande leningen. Bij de berekening van haar minimumkapitaal zou de bank kunnen opteren om voor onderneming X (respectievelijk onderneming Y) de rating van ratingkantoor A (respectievelijk ratingkantoor B) te gebruiken. Dit laatste is een duidelijke illustratie van cherry-picking, wat onder het nieuwe kapitaalakkoord niet is toegestaan. Banken dienen de ratings van de ratingkantoren op een consistente manier te gebruiken ten 34
aanzien van de kredieten die ze uitgeven. Het is de banken dus niet toegestaan om de ratings van verschillende ratingkantoren willekeurig door elkaar te gebruiken bij de beoordeling van een klant. Dit betekent dat in het voorbeeld de bank zal moeten kiezen voor de ratings van ratingkantoor A of voor de ratings van ratingkantoor B. Een combinatie van ratings van beide kantoren is volledig uitgesloten. (BCBS, 2004a)
3.3.1.2.2. DE INTERNAL RATINGS-BASED APPROACH De internal ratings-based approach is een alternatief voor de standardised approach bij de berekening van het kredietrisico onder het nieuwe kapitaalakkoord. Deze benadering laat de banken toe om, aan de hand van hun eigen interne risicomodellen, het risico van een bepaalde lening aan een klant in te schatten. Om een volwaardige inschatting van dit risico te kunnen maken, moeten banken een correcte schatting maken van de volgende variabelen: (BCBS, 2004a) PD: probability of default LGD: loss given default EAD: exposure at default EM: effective maturity Aan de hand van hun interne risicomodellen zullen de banken, onder de IRB-approach, een inschatting maken van bovenstaande variabelen. De resultaten van deze schattingen stellen de banken vervolgens in staat om een rating op te maken voor elke klant. Het is op basis van deze
ratings,
die
de
banken
zelf
voortbrengen,
dat
ze
uiteindelijk
hun
minimumkapitaalvereisten bepalen onder deze benadering. (BCBS, 2004a)
Vooraleer een bank echter gebruik mag maken van de IRB-approach, dient zij aan een aantal eisen te voldoen. Ten eerste dienen de interne risicomodellen van banken een aantal algemene voorwaarden te vervullen. Deze voorwaarden zullen vooral betrekking hebben op de mate waarin deze modellen het risico voor een bank op een correcte manier schatten. Vervolgens houdt het gebruik van deze benadering ook in dat banken verplicht zijn om bepaalde informatie aan de buitenwereld mee te delen. Dit is de disclosurevereiste. Banken dienen bijvoorbeeld informatie vrij te geven over de risicomodellen die ze gebruiken, de risico’s binnen de portefeuille, de evolutie van de portefeuille, … (BCBS, 2004a) Ten slotte zijn het de banken zelf die dienen aan te tonen dat ze aan de voorwaarden voldoen om de IRB-approach te mogen toepassen. De toezichthouder zal na de ontvangst van de aanvraag eerst nagaan of de voorwaarden wel degelijk door de bank vervuld zijn. Als dit het 35
geval is, zal de toezichthouder de bank de toestemming geven om de IRB-approach toe te passen. (BCBS, 2004a)
Wanneer een bank de toestemming heeft gekregen om de IRB-approach toe te passen, zal ze aan de toezichthouder een stappenplan moeten voorleggen dat de implementatie van de IRBapproach mogelijk maakt. Dit plan moet eveneens goedgekeurd worden door de toezichthouder. (BCBS, 2004a) Bij de implementatie van deze IRB-approach heeft de bank van het BCBS de mogelijkheid gekregen om te kiezen uit twee benaderingen. Enerzijds kan de bank opteren voor een basisbenadering (foundation IRB-approach). Bij deze benadering dient de bank enkel de PD van een klant in te schatten. De parameters met betrekking tot de LGD, de EAD en EM zullen door het BCBS geschat worden. Anderzijds kan de bank echter beslissen een gevorderde benadering van de IRB-approach (advanced IRB-approach) toe te passen. Deze benadering geeft de bank de toestemming om zelf de PD, de LGD, de EAD en EM te schatten. De bank heeft bijgevolg de mogelijkheid om op basis van volledig zelf bepaalde risicomaatstaven haar minimum vereiste kapitaal te bepalen. (BCBS, 2004a)
Uiteindelijk is het voor een correcte toepassing van de IRB-approach ook noodzakelijk dat de banken een duidelijk onderscheid maken tussen de verschillende categorieën activa die op hun balansen terug te vinden zijn. De banken dienen een opdeling te maken tussen 5 klassen van activa. De verschillende categorieën die we kunnen onderscheiden zijn de volgende: (BCBS, 2004a) Ondernemingen Overheden Banken Particulieren Aandelen Ten aanzien van deze verschillende categorieën zijn de banken verplicht om op een gepaste wijze hun interne risicomodellen te gebruiken. Op deze manier kunnen banken op een zeer accurate wijze eigen, interne ratings bepalen. Deze ratings laten hen uiteindelijk toe om op een adequate manier de minimumkapitaalvereisten voor deze verschillende categorieën van activa te bepalen. (BCBS, 2004a)
36
3.3.1.2.3. SECURITISATIE In het nieuwe kapitaalakkoord is er bij de bepaling van het kredietrisico ook een klein hoofdstuk opgenomen met betrekking tot securitisatie. Banken maken namelijk gebruik van effectisering om enerzijds een deel van het risico, in hun portefeuille aanwezig, op derden af te schuiven. Op deze manier hopen ze minder kapitaal te moeten aanhouden ten aanzien van hun risicogewogen actief. Anderzijds kiezen banken voor securitisatie wanneer ze nieuwe werkingsmiddelen wensen aan te trekken, waardoor ze hun uiteenlopende activiteiten kunnen blijven financieren. (BCBS, 2004a)
Effectisering is echter niet vrijgesteld van regulering. Het BCBS (2004a) voorziet namelijk dat banken verplicht zijn om het nodige minimumkapitaal aan te houden ten aanzien van elke vorm van securitisatie waarvan ze gebruik gemaakt hebben. De banken hebben ook hier, bij de bepaling van hun minimumkapitaalvereisten, de mogelijkheid om gebruik te maken van de standardised approach of de IRB-approach. De keuze van de methode is echter niet vrij. Onderstaand voorbeeld zal dit verduidelijken. (BCBS, 2004a) Stel dat een bank de IRB-approach (respectievelijk standardised approach) gebruikt om haar minimumkapitaal te bepalen voor een bepaalde categorie van leningen. Na verloop van tijd beslist de bank om deze categorie van leningen te gebruiken voor effectisering, want ze wenst bijvoorbeeld nieuwe werkingsmiddelen binnen te halen. Zij kan zich hierdoor niet aan de minimumkapitaalvereisten onttrekken want in het nieuwe kapitaalakkoord staat dat banken eveneens ten aanzien van de middelen die gebruikt zijn bij de securitisatie een bepaalde hoeveelheid minimumkapitaal dienen aan te houden. Hier, in het voorbeeld, zal de bank gebruik moeten maken van de IRB-approach (respectievelijk standardised approach) bij de bepaling van haar minimumkapitaal ten aanzien van de effecten die door de securitisatie tot stand zijn gekomen. (BCBS, 2004a)
3.3.1.3. MARKTRISICO EN OPERATIONEEL RISICO BINNEN BAZEL II Het nieuwe kapitaalakkoord heeft ook voor een aantal uitbreidingen van de risicomaatstaven gezorgd. Waar er voorheen vooral aandacht werd besteed aan het kredietrisico, zal er binnen het Bazel II –akkoord eveneens aandacht geschonken worden aan het marktrisico en het operationeel risico.
Het marktrisico wordt als volgt door het BCBS gedefinieerd: “Het marktrisico is het risico op verliezen in de balansposities en de buitenbalansposities, ingenomen door banken, door 37
wijzigingen in de markprijzen.” (BCBS, 1996, p.1) De risico’s, waarvan in deze definitie sprake is, betreffen: renterisico, schommelingen in de aandelenkoersen, schommelingen in de wisselkoersen en schommelingen in bepaalde goederenprijzen. (BCBS, 1996) De risico’s kunnen op twee verschillende manieren gemeten worden. In eerste instantie kunnen de banken opteren voor een standardised approach. Daarnaast hebben banken het alternatief om gebruik te maken van hun eigen interne modellen ter bepaling van het marktrisico. (BCBS, 1996) Op basis van deze laatste methode hebben banken de mogelijkheid om, aan de hand van hun zelf geschatte waarden voor het marktrisico, het minimumkapitaal te berekenen. Om gebruik te kunnen maken van deze interne risicomodellen dienen deze echter terug aan een aantal voorwaarden, opgelegd door het BCBS, te voldoen. Banken hebben eveneens opnieuw de goedkeuring van de toezichthouder nodig om deze interne modellen te mogen gebruiken. (BCBS, 1996)
Met betrekking tot het operationeel risico geeft het BCBS volgende definitie: “Het operationeel risico is het risico op verliezen die voortvloeien uit ongeschikte of falende interne processen, werknemers en systemen of uit externe gebeurtenissen.” (BCBS, 2004a, p.137) In het nieuwe kapitaalakkoord worden drie methoden aangereikt om het operationeel risico te bepalen. Het betreft volgende methodes (in oplopende moeilijkheidsgraad): de basic indicator approach, de standardised approach en de advanced measurement approaches. Deze laatste methode is de meest uitgebreide methode om het operationeel risico te schatten. Bij deze methode zullen banken, na toestemming van de toezichthouder, opnieuw gebruik mogen maken van eigen risicomodellen voor de schatting van het operationeel risico. Van de grotere, meer ontwikkelde banken wordt zelfs verlangd dat zij gebruik maken van deze laatste techniek omdat zij eveneens met een groter operationeel risico worden geconfronteerd. (BCBS, 2004a)
3.3.2. PIJLER II: DE TAKEN VAN DE TOEZICHTHOUDERS In eerste instantie zijn de toezichthouders verantwoordelijk voor de controle op de kapitaalvereisten van banken. Ze dienen na te gaan of het aangehouden minimumkapitaal van een bank wel in overeenstemming is met de onderliggende risico’s waaraan de bank is blootgesteld. In het nieuwe akkoord wordt het takenpakket van de toezichthouders echter ruimer geïnterpreteerd. De toezichthouders krijgen ook de taak de door banken gebruikte
38
managementtechnieken (dit zijn onder andere volgende taken: risico’s berekenen, risico’s opvolgen en risico’s beheersen) aan een grondige controle te onderwerpen. (BCBS, 2004a) Het management van de bank zelf dient echter te beslissen welke managementtechnieken het zal gebruiken ter bepaling van het minimumkapitaal. Het management moet er tevens voor zorgen dat het de technieken gebruikt die ervoor zorgen dat het minimumkapitaal een goede weerspiegeling geeft van de risico’s aanwezig in de portefeuille van de bank. (BCBS, 2004a)
Wanneer een toezichthouder van mening is dat het management van een bepaalde bank niet slaagt in zijn opzet, namelijk het minimumkapitaal laten overeenstemmen met het risico waaraan de bank wordt blootgesteld, zal hij zo snel mogelijk trachten in te grijpen. Deze strenge opvolging door de toezichthouder heeft als doel een vertrouwensrelatie op te bouwen met het management van de banken. Dit geeft de mogelijkheid aan het management van de banken en de toezichthouders om in nauw overleg met elkaar te treden. Door deze zeer actieve dialoog wordt het mogelijk voor de toezichthouders om in een zeer vroeg stadium van eventuele problemen op te treden en ernstige problemen of scheeftrekkingen te voorkomen. (BCBS, 2004a)
De hierboven beschreven taken van de toezichthouders kunnen we uiteindelijk, in onderstaande tabel 3.3., in een viertal basisprincipes samenvatten. (BCBS, 2004a)
39
Tabel 3.3 De 4 basisprincipes die de taken van de toezichthouders samenvatten Eerste principe
Banken dienen de nodige interne systemen te ontwikkelen die ervoor zorgen dat hun minimumkapitaal een gepaste buffer vormt tegen de risico’s waarmee ze geconfronteerd worden. (BCBS, 2004a)
Tweede principe
De toezichthouders dienen vooreerst na te gaan of het minimumkapitaal, dat banken aanhouden, in overeenstemming is met de risico’s die de banken lopen. Aanvullend moet de toezichthouder ook de interne risicomodellen van banken en de risicomanagementtechnieken aan de nodige controles onderwerpen. Indien hij het nodig acht, zal de toezichthouder de banken vragen om de nodige aanpassingen door te voeren. (BCBS, 2004a)
Derde principe
Wanneer toezichthouders het nodig achten, moeten zij de mogelijkheid hebben de banken te verplichten om bijkomend kapitaal bovenop het minimumkapitaal aan te houden. (BCBS, 2004a)
Vierde principe
De toezichthouders dienen bij mogelijke problemen bij een bank zo vlug mogelijk in te grijpen. Enkel zo kan men voorkomen dat het kapitaal onder het minimumniveau komt te liggen of erin slagen het kapitaal snel terug op het gewenste minimum te brengen (wanneer het kapitaal toch onder de minimumvereiste zou komen te liggen). (BCBS, 2004a)
Bron: Tabel opgemaakt aan de hand van de opgesomde principes door het BCBS (2004a, p. 159-165)
Bij de uitvoering van zijn controlerende taken is de toezichthouder onderworpen aan de voorwaarden met betrekking tot transparantie en betrouwbaarheid. De toezichthouder is namelijk verplicht bij de controle van de kapitaalvereisten van banken voldoende duidelijkheid te scheppen over de aandachtspunten waaraan hij belang hecht. Bovendien is de toezichthouder verplicht om bijkomende uitleg te verschaffen wanneer hij eenzijdig beslist om hogere kapitaalvereisten op te leggen aan een bepaalde bank. Hij dient daarbij duidelijk aan te geven op welke gegevens hij zicht baseert om die hogere kapitaalvereisten in te stellen. Door over zijn taken en beslissingen voldoende informatie aan de buitenwereld mee te delen, slaagt de toezichthouder erin om een stevige en betrouwbare reputatie op te bouwen. (BCBS, 2004a)
Ten slotte wordt in de tweede pijler van het nieuwe kapitaalakkoord ook de nodige aandacht besteed aan securitisatie. In paragraaf 3.1 hebben we gewezen op het feit dat banken gebruik 40
maakten van effectisering om de minimumkapitaalvereisten van het eerste kapitaalakkoord (Bazel I) te omzeilen. Dit was tevens ook één van de kritieken op het eerste kapitaalakkoord. In het nieuwe kapitaalakkoord, Bazel II, heeft men getracht hieraan tegemoet te komen. Het BCBS (2004a) hanteert ook hier de regel dat het minimumkapitaal een correcte weerspiegeling dient te zijn van het aanwezige portefeuillerisico bij een bank. Banken die gebruik maken van effectisering dienen daar rekening mee te houden. Want wanneer zou blijken dat het minimumkapitaal niet in overeenstemming is met het risico dat de bank loopt door haar activiteiten, kan de toezichthouder ingrijpen. Hij zal dan eisen dat de bank zo vlug mogelijk haar kapitaalratio terug op het gewenste niveau brengt. (BCBS, 2004a)
Effectisering wordt echter niet altijd gebruikt om kapitaalvereisten te omzeilen wanneer minimumkapitaalvereisten worden opgelegd. Effectisering kan tevens door banken aangewend worden om nieuwe werkingsmiddelen te werven. Maar in deze situatie geldt eveneens de voorwaarde dat het kapitaal, aangehouden door een bank, een correcte weerspiegeling dient te zijn van het risico in de portefeuille van de bank. (BCBS, 2004a)
3.3.3. PIJLER III: MARKTDISCIPLINE Onder het nieuwe kapitaalakkoord hebben banken een grotere vrijheid om hun vereist minimumkapitaal te bepalen. De reden van deze bijkomende vrijheid is het feit dat banken gebruik mogen maken van eigen interne risicomodellen bij de bepaling van hun minimale kapitaalvereisten. Het overgrote deel van de informatie, dat betrekking heeft op de werking van deze interne systemen, is voor het merendeel van de stakeholders van de bank niet toegankelijk. Dit confronteert de stakeholders dus met een duidelijk informatieprobleem. (BCBS, 2004a) De derde pijler in het Bazel II –kapitaalakkoord heeft dan ook de bedoeling om dit probleem op te lossen door banken aan te zetten tot een zekere marktdiscipline. Deze marktdiscipline wil men realiseren via het aanmoedigen van de banken om bijkomende informatie vrij te geven. We kunnen het bekend maken van deze informatie vatten onder één enkele noemer: “Disclosure”. Het BCBS verlangt ondermeer bijkomende informatie met betrekking tot het kapitaal dat aanwezig is in de bank, het vereiste minimumkapitaal, de werking van de interne risicomodellen, de risico’s waarmee banken geconfronteerd worden, … De hier opgesomde punten worden in het kapitaalakkoord soms ook wel de disclosurevereisten genoemd. (BCBS, 2004a)
41
Het toezicht op deze disclosurevereisten wordt eveneens waargenomen door de toezichthouders. Binnen het nieuwe kapitaalakkoord hebben de toezichthouders voldoende bewegingsruimte en middelen ter beschikking gekregen om de banken aan te zetten de vereiste informatie vrij te geven. De toezichthouders hebben zelfs de mogelijkheid om strengere disclosurevereisten op te leggen aan de banken waarop zij toezicht houden. (BCBS, 2004a)
Het vrijgeven van informatie door banken heeft echter tot gevolg dat ook de concurrenten op de financiële markten inzage krijgen in de activiteiten van de bank in kwestie. Een dergelijke situatie kan de competitiviteit van de bank, die informatie ter beschikking stelt, aantasten. Bovendien gaat het dikwijls om vrij vertrouwelijke informatie (bijvoorbeeld de relaties met de klanten, …) die banken niet graag prijs geven. Om toch de nodige informatie bij de banken los te kunnen weken, heeft het BCBS hierop gereageerd door op de disclosurevereisten een aantal uitzonderingen te voorzien. Vooral ten aanzien van de meer vertrouwelijke informatie van de banken heeft het BCBS zijn standpunten bijgeschaafd. Het BCBS staat banken toe om, wanneer het gaat over heel vertrouwelijke informatie, deze informatie onder een meer algemene vorm naar buiten te brengen in het geval dat deze informatie van de banken verlangd wordt. (BCBS, 2004a)
4. KRITIEK
OP
HET
NIEUWE
KAPITAALAKKOORD:
GEVAAR
VOOR
PROCYCLICITEIT
Het nieuwe kapitaalakkoord, dat moet dienen ter vervanging van het Bazel I kapitaalakkoord, werd in juni 1999 voorgesteld. Het BCBS voorzag via consultative papers de mogelijkheid dat onderzoekers uit de financiële wereld, analisten die werkzaam waren bij banken en financiële instellingen en andere belanghebbenden bij het nieuwe kapitaalakkoord voorstellen tot wijziging in konden dienen. Deze voorstellen werden vervolgens door het BCBS in overweging genomen en konden eventueel leiden tot een aanpassing van het voorgestelde, nieuwe akkoord. (Jacques, 2005) Eén van de belangrijkste punten van kritiek, dat door vele onderzoekers en analisten uit de financiële wereld werd geuit, had betrekking op de procycliciteit van de kapitaalvereisten. Al van bij het eerste voorstel van het nieuwe kapitaalakkoord was er over dit onderwerp duidelijk ongerustheid waar te nemen en binnen dit hoofdstuk zullen we dan ook een duidelijke toelichting geven bij dit begrip.
42
In wat hieronder volgt zullen we eerst en vooral dieper ingaan op het begrip procycliciteit zelf. We zullen trachten om het begrip zo goed mogelijk af te bakenen en tezelfdertijd zal een passende illustratie gegeven worden. In een tweede deel van dit hoofdstuk zullen we dieper ingaan op de oorzaken die aan de basis liggen van het procyclisch gedrag van de kapitaalvereisten. Verder zullen we aandacht schenken aan de voorstellen die worden gedaan om de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken in grote mate te beperken of op te lossen. Ten slotte zullen we nog even kort aandacht schenken aan de procycliciteit bij de voorzieningen van de banken, omdat er ook een zekere samenhang is tussen het kapitaal en de voorzieningen van de banken.
4.1. PROCYCLICITEIT Wanneer we het hebben over procycliciteit dan dienen we een duidelijk onderscheid te maken tussen de procycliciteit van de kapitaalvereisten en de procycliciteit van de voorzieningen die door banken worden aangelegd. Het is van belang dat ze beiden besproken worden, want ondanks het feit dat er tussen beide categorieën een duidelijk onderscheid gemaakt kan worden, dient er ook gewezen te worden op de samenhang tussen voorzieningen en kapitaal11.
4.1.1. DE PROCYCLICITEIT VAN DE KAPITAALVEREISTEN VAN BANKEN Wanneer we het hebben over procycliciteit dan kunnen we terugvallen op een zeer uitgebreide literatuur. Maar vooraleer we dieper in zullen gaan op het onderwerp, is het noodzakelijk om eerst het begrip procycliciteit duidelijk te definiëren. De meeste auteurs interpreteren het begrip procycliciteit als volgt: Ze stellen dat banken, door de toepassing van de nieuwe en strengere kapitaalvereisten uit het kapitaalakkoord van Bazel II, de economische cyclus nog meer zullen versterken dan in het verleden. Ze leggen hierbij vooral de nadruk op de samenhang tussen de risico’s, die bij de banken aanwezig zijn door de uitoefening van de bankactiviteiten, en het kapitaal dat banken verplicht dienen aan te houden ten aanzien van deze risico’s. Uit de samenhang tussen deze twee variabelen, enerzijds het risico en anderzijds het daar tegenoverstaande kapitaal, vloeit dan het procyclisch karakter van de kapitaalvereisten van banken voort. (Perderzoli et al., 2005)
11
Voor zowel de bespreking van het onderscheid tussen kapitaal en voorzieningen van banken als voor de samenhang tussen het kapitaal en de voorzieningen verwijzen we u naar hoofdstuk 2 waar deze beide onderwerpen al uitvoerig werden behandeld.
43
Deze definitie van procycliciteit is echter vrij omslachtig. Aan de hand van onderstaand voorbeeld zullen we trachten aan te tonen wat we nu exact bedoelen met procycliciteit. Hierbij zullen we vertrekken uit een situatie waarin de economische groei aan het herstellen is. Verder nemen we aan dat de banken gebonden zijn aan het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II. Banken hebben met andere woorden de verplichting om een minimumkapitaal aan te houden ten aanzien van de verschillende risico’s die ze lopen door de uitoefening van hun activiteiten.
Een heropleving van de economie betekent dat het vertrouwen van de economische agenten zich gaandeweg zal herstellen. Vooral langs de zijde van de ondernemingen is dat belangrijk, want door de toegenomen activiteit bij een herstel van de economie zullen de bedrijven overgaan tot het uitvoeren van bijkomende investeringen. Deze bijkomende investeringen vereisen natuurlijk de nodige financieringsmiddelen. De ondernemingen zullen trachten om eerst eigen middelen12, die aanwezig zijn in de onderneming, aan te spreken ter financiering van de investeringen. Wanneer deze middelen echter onvoldoende blijken te zijn, zullen zij een beroep doen op middelen die ze ontlenen bij de banken en andere financiële instellingen. Deze manier wordt ook wel de pikordetheorie genoemd. (Ooghe et al., 2003)
Een bank die een aanvraag voor een lening ontvangt, zal eerst een grondige doorlichting van de vragende onderneming maken om na te gaan wat het risico op een eventuele niet terugbetaling van de lening (door de onderneming) is. Dit is immers van heel groot belang voor de bank in kwestie, want zij dient onder het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II een zeker minimumkapitaal aan te houden tegenover de uitstaande risico’s binnen haar portefeuille. Het nieuwe kapitaalakkoord is echter strenger dan het eerste kapitaalakkoord, Bazel I, aangezien het vereist dat banken kapitaal dienen aan te houden voor verschillende risicocategorieën. Ook de grootte van het risico, dat in de portefeuille van de banken aanwezig is, zal bepalend zijn voor de hoeveelheid minimumkapitaal. Dit alles betekent dus dat
banken
die
een
zeer
risicovolle
portefeuille
aanhouden
een
hogere
minimumkapitaalvereiste zullen hebben dan banken die een eerder defensieve en dus minder risicovolle portefeuille aanhouden. (Borio et al., 2001; Jimenez et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005) 12
Met eigen middelen bedoelen we hier hoofdzakelijk overgedragen winsten, vrije kasmiddelen, reserves die aangehouden werden voor specifieke investeringsprojecten, …
44
Banken zullen bij een heropleving van de economie en de daaropvolgende periode van sterke economische groei geconfronteerd worden met een zeer sterke toename van de vraag naar leningen. Naast de sterke toename van de vraag naar leningen worden banken geconfronteerd met een verminderd aantal leningen die niet meer terugbetaald worden. De bedrijven slagen er immers in om voldoende middelen te genereren voor de terugbetaling van hun schulden bij de banken. (Borio et al., 2001; Jimenez et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005) Ook de waarde van vastgoed en andere activa, die als onderpand dienen bij leningen, kan door de heropleving van de economie stijgen. Daardoor wordt het voor ondernemingen makkelijker om een nieuwe lening te krijgen. Voor de banken is de waardestijging van het onderpand bij een lening eveneens een interessant gegeven. (Borio et al., 2001; Zsamboki, 2002 en Jimenez et al., 2005)
De sterke toename van de vraag naar leningen gekoppeld aan de vlotte terugbetaling van de leningen door de ondernemingen en de stijging van de waarde van het onderpand zal banken ervan overtuigen dat de risico’s in hun portefeuille dalen of lager liggen dan eerder werd geschat. De daling van de risico’s brengt met zich mee dat banken minder kapitaal dienen aan te houden ten aanzien van de huidge portefeuille. Daardoor kunnen ze bijkomende middelen vrijmaken om nieuwe leningen uit te geven. Banken zullen hun aantal uitgegeven leningen, in de periode van sterke economische groei, dan ook sterk zien toenemen. De sterke toename van de vraag naar nieuwe leningen brengt eveneens met zich mee dat banken alle verschillende ondernemingen niet meer zo nauwkeurig kunnen doorlichten, waardoor ook risicovollere ondernemingen (naast de meer betrouwbare ondernemingen) een lening zullen verwerven. (Borio et al., 2001; Jimenez et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005)
Deze verhoogde leningactiviteit van de banken brengt met zich mee dat er heel wat nieuwe middelen in de economie gepompt worden, waardoor de expansieve fase van de conjunctuurcyclus verder versterkt wordt. De groeivoeten van de economische activiteit zullen sterker toenemen doordat banken de ondernemingen van de nodige middelen voorzien om de gewenste investeringen te realiseren. (Borio et al., 2001; Jimenez et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005)
Op een gegeven moment zal de economische groei eerst vertragen, met daaropvolgend eventueel een terugval van de economische groei. We komen op een keerpunt in de conjunctuurcyclus. De conjunctuur slaat om van hoogconjunctuur naar laagconjunctuur. Dit 45
zal zijn gevolgen hebben voor de ondernemingen. Door een terugval van de economische activiteit worden ondernemingen geconfronteerd met verminderde inkomsten. Op dat zelfde ogenblik dienen ze wel nog altijd de uitstaande leningen, die ze ten tijde van de sterke conjunctuur hadden aangegaan, terug te betalen aan de banken. Niet alle ondernemingen zullen echter voldoende middelen verdienen om hun uitstaande leningen af te lossen, ze staken hun terugbetalingen aan de bank waarbij ze geleend hebben en raken dus in de problemen. (Turner, 2000; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Barrios et al., 2003; Koopman et al., 2005 en Jacques, 2005)
Langs de zijde van de banken zal deze terugval in de economische activiteit evenzeer zijn gevolgen hebben. Eerst en vooral zal de vraag naar leningen afnemen. De ondernemingen genereren minder inkomsten, er is ook een verminderde vraag naar hun producten, … waardoor ze minder wensen te investeren. Ze zullen zich dus minder beroepen op geleende middelen bij de banken. (Turner, 2000; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Barrios et al., 2003; Koopman et al., 2005 en Jacques, 2005) Daarnaast zullen banken zelf ook minder geneigd zijn om nog nieuwe leningen aan ondernemingen toe te staan. De ondernemingen verdienen minder inkomsten, waardoor ze hun leningen moeizamer terug kunnen betalen. Vanuit het standpunt van de bank zal de kans op in gebreke blijven van de onderneming groter worden. Het risico op niet terugbetaling van de lening wordt dus groter, wat banken ertoe aanzet om minder vlug nieuwe leningen toe te staan. (Turner, 2000; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Barrios et al., 2003; Koopman et al., 2005 en Jacques, 2005)
Ten slotte zullen banken ook op de reeds uitstaande leningen, die ze in de voorgaande periode aan hun klanten hebben toegestaan, geconfronteerd worden met ondernemingen die in gebreke blijven. Ook hier zullen bepaalde ondernemingen hun leningen niet meer kunnen terugbetalen, waardoor de banken met enorme verliezen opgezadeld worden. De terugval in de economische activiteit zorgt er dus voor dat banken met hogere risico’s worden geconfronteerd. Onder het kapitaalakkoord van Bazel II betekent dit dat de banken derhalve bijkomend kapitaal zullen moeten aanhouden om hun minimumkapitaalvereisten te kunnen vervullen. (Turner, 2000; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Barrios et al., 2003; Koopman et al., 2005 en Jacques, 2005)
46
Dit bijkomend nieuw kapitaal is echter zeer moeilijk te verwerven in een periode van verzwakte economisch conjunctuur, waardoor banken zich genoodzaakt zullen zien om hun activiteiten sterker te verminderen dan dat ze zelf zouden willen. Zelfs betrouwbare ondernemingen, die geen betalingsproblemen hebben, zullen geen nieuwe lening meer kunnen krijgen bij de banken. Dit toont aan dat de banken, door het navolgen van het nieuwe kapitaalakkoord, als het ware op de noodrem gaan staan tijdens een periode van sterke terugval in de economische groei. In bepaalde studies wordt zelfs gevreesd dat dit zal leiden tot een credit crunch. Door hun verminderde activiteit zorgen de banken ervoor dat de terugval van de economische activiteit verder versterkt wordt. De banken gaan dus bij de uitoefening van hun activiteiten, onder het nieuwe kapitaalakkoord, zowel de perioden van hoogconjunctuur als deze van laagconjunctuur versterken. (Turner, 2000; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Barrios et al., 2003; Decamps et al., 2004; Koopman et al., 2005 en Jacques, 2005)
4.1.2. ENIGE NUANCERING Ondanks de overtuigende argumenten die door de uiteenlopende auteurs gegeven worden met betrekking tot het begrip procycliciteit wordt er in andere werken dan weer opgeroepen tot voorzichtigheid. De kapitaalvereisten van banken zijn onderhevig aan een zekere vorm van procycliciteit, maar deze mag niet overdreven worden. Binnen de literatuur worden dan ook een aantal kanttekeningen geplaatst bij het begrip procycliciteit.
Ten eerste dient er gesteld te worden dat het financieel systeem op zich al een zekere procycliciteit kent. Deze procycliciteit zal tot uiting komen in de evolutie van de leningen van de banken. Door de manier waarop banken hun leningactiviteit wijzigen doorheen de economische cyclus, zullen zij ook de cyclus zelf verder beïnvloeden. In perioden van sterke groei, hoogconjunctuur, zullen er meer leningen uitgegeven worden. De hoeveelheid uitstaande leningen bij de banken zal dan een duidelijke toename ondergaan. Dit gebeurt onder invloed van een toegenomen vraag naar leningen. (Bikker et al., 2001; Carpenter et al., 2001; Amato et al., 2003; Fabi et al., 2005) Daartegenover staat dat in een periode van laagconjunctuur het omgekeerde geldt. De banken zullen er dan voor kiezen om minder nieuwe leningen uit te geven, doordat de vraag naar leningen evenzeer een sterke terugval kent. (Bikker et al., 2001; Carpenter et al., 2001; Amato et al., 2003; Fabi et al., 2005)
47
Ten tweede kan er gesteld worden dat er bij de introductie van het eerste kapitaalakkoord, Bazel I, een gelijkaardig probleem aan de kaak werd gesteld. In die periode was er eveneens vrees dat de introductie van nieuwe kapitaalvereisten nefaste effecten zou hebben voor de economische activiteit. Bikker en Metzemakers (2004) geven een goede verwijzing naar de literatuur die aangeeft dat de introductie van het Bazel I kapitaalakkoord aan de basis ligt van de recessie begin jaren ’90. Het opleggen van minimumkapitaalvereisten had de banken ertoe aangezet om hun actiefzijde van de balans aan te passen door over te schakelen naar minder risicovolle beleggingen. Uiteindelijk zou dit volgens de auteurs, die door Bikker en Metzemakers (2004) geciteerd worden, voldoende bewijs leveren van de credit crunch hypothese. (Bikker et al., 2004) Doch zijn Bikker en Metzemakers (2004) het niet helemaal eens met de hierboven beschreven stelling. Ze tonen met behulp van de bestaande literatuur aan dat de terugval in leningen van de banken, begin jaren ’90, ook door de banken zelf veroorzaakt kan zijn. De banken kunnen zelf eigen doelstellingen met betrekking tot hun kapitaal vooropstellen, die bovendien veel verder gaan dan de minimumkapitaalvereisten die van buitenaf opgelegd worden. Banken kunnen er dus voor opteren om doelstellingen aan hun minimumkapitaal op te leggen die afwijken van de opgelegde vereisten door de toezichthouders. Uit hun paper blijkt dat Bikker en Metzemakers (2004) eerder deze laatste stelling steunen. (Bikker et al., 2004)
Vervolgens zorgen ook Kashyap en Stein (2003) voor een nuancering van het begrip procycliciteit. Aan de hand van een sociale kostenbenadering komen zij tot de bevinding dat het afbouwen van leningen of het verminderen van de leningactiviteiten van de banken niet noodzakelijk als onwenselijk dient te worden beschouwd. Zij stellen zelfs het tegenovergestelde. Volgens hen is het normaal dat het aantal nieuw uitgegeven leningen in een recessie daalt. Dit verklaren ze door het feit dat er in een recessie minder projecten zijn die een positieve netto actuele waarde opleveren voor de uitlenende bank. Hiermee wordt bedoeld dat er minder projecten zijn waar de opbrengsten voor de bank hoger uitvallen dan de kosten, gegeven een bepaald minimum vereist rendement. Dit heeft tot gevolg dat banken dan ook minder nieuwe leningen zullen uitgeven en zelfs zullen overgaan tot het afbouwen van hun leningenportefeuille tijdens een recessie. (Kashyap et al., 2003)
Ten slotte zorgen Carpenter et al. (2001) voor een verdere nuancering van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. Zij stellen dat het nieuwe kapitaalakkoord weinig of geen bijkomende procycliciteit met zich zal meebrengen in vergelijking met het eerste 48
kapitaalakkoord, Bazel I. De belangrijkste reden die door hen wordt opgegeven ter verklaring van deze stelling is het feit dat een groot aantal ondernemingen, vooral kleine ondernemingen, helemaal geen rating heeft. Het nieuwe Bazel II kapitaalakkoord zal geen wijziging aanbrengen in de hoeveelheid kapitaal die de banken dienen aan te houden ten aanzien van de ondernemingen zonder rating. Daardoor zal het nieuwe kapitaalakkoord weinig wijzigen aan het gedrag van de banken en zal een eventuele bijkomende procycliciteit eerder beperkt blijven. (Carpenter et al., 2001 en Gordy et al., 2006)
4.2. OORZAKEN VAN PROCYCLICITEIT VAN DE KAPITAALVEREISTEN De procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken kent verschillende oorzaken. In wat hieronder volgt zullen we trachten om verschillende van deze oorzaken apart te belichten.
4.2.1. DE “TOO-BIG-TO-FAIL” HYPOTHESE Een eerste verklaring die we in de literatuur kunnen terugvinden voor de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken is de “too-big-to-fail” hypothese. Deze hypothese is vooral van toepassing op de grote banken. Ze geeft aan dat grote banken het soms niet al te nauw nemen met het opvolgen van de risico’s. Dit heeft tot gevolg dat deze banken typisch de conjunctuurcyclus zullen versterken door de uitoefening van hun activiteiten. Hun kapitaalvereisten kennen een procyclisch karakter. (Kaufman, 2003; Lindquist, 2004 en Ayuso et al., 2004) De grootte van de banken is de verklaring voor het gedrag van deze banken. Doordat ze heel groot zijn en dus zeer belangrijk zijn voor de financiële markten binnen het eigen land, zullen de overheid en de toezichthouders van het betrokken land vlugger geneigd zijn om de bank te hulp te schieten wanneer ze in financiële moeilijkheden zou komen. Men zal deze grote bank zeker niet zomaar failliet laten gaan. Als overheid of toezichthouder zal men trachten de bank te redden met alle mogelijke middelen die er voor handen zijn.13 Er is dus een soort van vangnet voor de banken in moeilijkheden. (Kaufman, 2003; Lindquist, 2004 en Ayuso et al., 2004) De beleidsvoerders van de betrokken bank weten dat de overheid en de toezichthouders er alles zullen aan doen om de bank van het faillissement te vrijwaren. Dit zal de banken er dan ook toe bewegen om meer risico’s te nemen dan in de situatie waarbij er geen vangnet is om
13
De overheid kan bijvoorbeeld overgaan tot een herkapitalisatie van de betrokken bank, waardoor de bank kan overleven. Ook zullen er maatregelen genomen worden om de depositohouders van de betrokken bank te beschermen. Zo kan er bijvoorbeeld een depositogarantie gegeven worden tot een bepaald maximum bedrag.
49
banken in moeilijkheden te helpen. Het gevolg is dat de betrokken banken vaak minder kapitaal aanhouden in vergelijking met de risico’s die aanwezig zijn in de portefeuille, waardoor de kapitaalvereisten een procyclisch karakter krijgen. De banken versterken in dat geval de conjunctuurcyclus. (Kaufman, 2003; Lindquist, 2004 en Ayuso et al., 2004)
In de papers van Lindquist (2004) en Ayuso et al. (2004) wordt er in de empirische analyse rekening gehouden met deze hypothese. Lindquist (2004) vindt, voor een datasample van Noorse commerciële banken en spaarbanken, een duidelijk negatief effect van de grootte van de banken op het aangehouden kapitaal terug. (Lindquist, 2004) De resultaten van Ayuso et al. (2004) zijn minder duidelijk. Zij vinden wel de gewenste negatieve relatie terug tussen de grootte van de banken en de hoeveelheid kapitaal die door de banken aangehouden wordt, maar hun resultaten zijn slechts marginaal significant. De betrokken p-waarden liggen net buiten het 10%-significantieniveau. (Ayuso et al., 2004)
4.2.2. DE MANIER WAAROP VOORZIENINGEN AANGELEGD WORDEN Een alternatieve verklaring voor de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken wordt gegeven door Cavallo et al. (2001). Zoals wij eerder in hoofdstuk twee al hadden laten blijken is er ondanks het onderscheid ook een duidelijke samenhang tussen de voorzieningen en het kapitaal, die beide door de banken aangehouden worden. Cavallo et al. (2001) stellen dat de cyclische tekorten aan kapitaal, tijdens de periodes van laagconjunctuur en recessie, niet alleen te wijten zijn aan het opleggen van minimumkapitaalvereisten. Ook wanneer er onvoldoende voorzieningen aangelegd zijn kan dit zijn gevolgen hebben voor het kapitaal van de banken. (Borio et al., 2001 en Cavallo et al., 2003)
In hoofdstuk twee hebben we laten optekenen dat voorzieningen dienen aangelegd te worden voor verwachte verliezen die zich in de toekomst zullen voordoen. Als de banken echter onvoldoende voorzieningen hebben aangelegd ten aanzien van de uitstaande leningen, kunnen ze in een periode van laagconjunctuur en recessie geconfronteerd worden met een duidelijk probleem. De verwachte verliezen zullen de aangelegde voorzieningen overtreffen. Daardoor zullen de banken een beroep moeten doen op hun kapitaal om, naast de onverwachte verliezen, ook verwachte verliezen op te vangen. Dit heeft dan uiteindelijk tot gevolg dat banken met grotere tekorten aan kapitaal worden geconfronteerd. Wanneer men op een ongezonde manier voorzieningen aan legt, zullen deze via hun impact op het kapitaal de conjunctuurcyclus verder versterken. (Cavallo et al., 2003 en Laeven et al., 2003) 50
4.2.3. DE “INSTITUTIONAL MEMORY HYPOTHESIS” Berger en Udell (2004) ontwikkelden een heel interessant model ter verklaring van het fenomeen procycliciteit van de kapitaalvereisten. Ze noemden hun model the Institutional memory hypothesis. In dit model vertrekken zij vanuit het standpunt van het departement dat binnen een individuele bank verantwoordelijk is voor het toekennen van de leningen, het opvolgen en evalueren van het risico van de ontleners, het opsporen van eventuele toekomstige problemen, …
Ze starten in het begin van een leningencyclus van een bank. Op dat ogenblik zijn de werknemers net geconfronteerd geweest met een zware crisis binnen de bank. Er waren heel wat leningen die gedurende de crisisperiode niet terugbetaald werden. De bank heeft daardoor zware verliezen geleden, ze heeft haar portefeuille moeten herschikken en ze kon minder nieuwe lenigen uitgeven. Dit zit nog vers in het geheugen van de medewerkers van de betrokken bank. Ze hebben in deze periode geleerd dat ze met heel wat aspecten rekening dienen te houden: bv. de link tussen de kenmerken van een onderneming en het risico, de efficiëntie van verschillende methodes om leningen op te volgen, uiteenlopende werkwijzen om zogenaamde slechte leningen af te handelen, … Door nu, na de crisis, gebruik te maken van deze hulpmiddelen hebben de medewerkers van de bank de mogelijkheid om het risico, verbonden aan een bepaalde lening, goed in te schatten. (Berger et al, 2004)
Naarmate de tijd vordert en de afgelopen crisis dus verder in het verleden komt te liggen, zal bij de medewerkers van de bank de herinnering aan de crisis vervagen. Ze vervallen terug in hun oude gewoonten van voor de crisis. Dit betekent ondermeer dat ze zich minder zullen concentreren op screening van nieuwe klanten, ze zullen ook minder bezig zijn met het opvolgen van de leningen, … (Berger et al, 2004) Een oorzaak van deze vervaging, die door Berger en Udell (2004) wordt aangereikt, is het feit dat er in de betrokken banken minder ervaren werknemers aanwezig zijn. Hiermee wordt bedoeld dat oudere werknemers, die de voorgaande crisis hebben meegemaakt, de betrokken afdeling van de bank zullen verlaten (omdat ze bv. op pensioen gaan, gepromoveerd worden naar een andere afdeling binnen de onderneming, ze voor een andere onderneming komen te werken …) en vervangen worden door jonge, onervaren werknemers. Het probleem is echter dat deze nieuwe werknemers de voorgaande crisis niet hebben meegemaakt, waardoor ze minder alert zullen zijn bij het toestaan van nieuwe leningen Ze zullen dus minder screening doen van nieuwe klanten, leningen niet zo strikt opvolgen, … (Berger et al, 2004) 51
Dit alles samen geeft aanleiding tot een afzwakking van de kredietstandaarden binnen een bank. Er worden meer leningen toegestaan. Ook aan zeer risicovolle klanten die vroeger nooit een lening zouden gekregen hebben. De activiteiten van deze bank versterken dan niet alleen de cyclus, de portefeuille van onze bank wordt bovendien risicovoller. Uiteindelijk zal men op een moment komen dat de spreekwoordelijke zeepbel barst. De economische activiteit valt terug, een bepaald aantal leningen in de portefeuille van de bank kan niet meer terugbetaald worden, banken worden met grote verliezen geconfronteerd, … (Berger et al, 2004) De bank wordt dus geconfronteerd met scheeftrekkingen en komt tot de vaststelling dat er in de voorgaande periode fouten zijn gemaakt. Verschillende managementmechanismen worden in werking gezet om slechte leningen af te handelen, om het personeel bijscholing te geven in screeningstechnieken van klanten, om opleiding aan het personeel te geven om uitstaande leningen correct op te volgen, … Ook de leningenportefeuille van de bank zal herschikt worden. Het management van de bank zal dus ingrijpen om het geheugen van het personeel op te frissen en hen terug de nodige vaardigheden bij te brengen om nieuwe crisissen in de toekomst te vermijden. Dit laatste punt (het vermijden van nieuwe crisissen in de toekomst) is echter niet het geval, want na verloop van tijd zal de hierboven beschreven cyclus opnieuw doorlopen worden. (Berger et al, 2004)
Er is echter meer. Niet alleen het personeel kan in de fout gaan. Acties van het management kunnen evenzeer aanleiding geven tot een dergelijke problematiek zoals hierboven beschreven. In deze situatie zullen we spreken van een agencyproblem. (Berger et al., 2004) Het agencyproblem tussen het management en de stakeholders van de bank zal eveneens sterker worden naarmate het langer geleden is dat een bank een crisis heeft gekend. De stakeholders van een bank verlangen informatie te krijgen over de kwaliteit van de uitstaande leningen van een bank, de samenstelling van de portefeuille, het risicoprofiel van de portefeuille, ... Aangezien ze echter geen toegang hebben tot dezelfde informatie als het management, zijn zij voor de bevrediging van hun informatiebehoeften in grote mate afhankelijk van het management. (Berger et al., 2004)
Het management zelf is hoofdzakelijk bezig met het voeren van een beleid dat erop gericht is om de stakeholders tevreden te houden, zodat ze hun eigen positie veilig kunnen stellen. Dit is een aanleiding voor het management om bepaalde nieuwe technieken voor het opvolgen van leningen, de screening van klanten, … met vertraging door te voeren in de bank waarvoor de managers de verantwoordelijkheid dragen. (Berger et al, 2004) 52
De verklaring hiervoor is eenvoudig. Wanneer het management met behulp van de nieuwe technieken tot de vaststelling zou komen dat er heel wat slechte leningen in de portefeuille van de bank aanwezig zijn, zal dit zijn gevolgen hebben voor de winsten van de bank. De winst van de bank zal namelijk lager uitvallen. Dit zal de stakeholders niet alleen teleurstellen, maar zij zullen zich eveneens vragen stellen over de capaciteiten van het management dat verantwoordelijk is voor het dagdagelijkse beleid. Het management kan onder vuur komen te liggen en eventueel wordt het management tot ontslag gedwongen. Dit alles samen geeft het management de incentive om bepaalde nieuwe controletechnieken niet door te voeren of slechts heel traag uit te voeren, zwakke capaciteiten van het personeel te verzwijgen, … om op deze manier hun eigen positie te beschermen. (Berger et al, 2004)
De visie van Berger et al. (2004) wordt overgenomen in de werken van Jimenez et al. (2005) en Gordy et al. (2006). De stelling van Berger en Udell (2004) met betrekking tot het management van de banken kan verder uitgebreid worden aan de hand van de werken van Borio et al. (2001) en Jimenez et al. (2005). Zij wijzen als bijkomende verklaring voor het gedrag van het management van de banken op herding behaviour. De managers van de verschillende banken zullen allemaal in een min of meer gelijkaardige manier reageren op een bepaald tijdstip in de conjunctuurcyclus. Op die manier zal de banksector in haar geheel aan de basis liggen van het versterken van de conjunctuurcyclus. Tezelfdertijd beschermen de managers van de banken via dit herding behaviour hun eigen positie. Dit is te verklaren door het feit dat de gehele banksector door een bepaald probleem getroffen wordt, waardoor de individuele managers niet verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor de veroorzaakte problemen. Het publiek moet vrede nemen met het falen van de banksector, want er is geen enkele manager in de banksector die beter presteert dan de andere managers. Vragen om een wijziging van het bestaande managementteam van de bank heeft dus geen enkele zin. Een ander management zou dezelfde resultaten geboekt hebben. (Borio et al., 2001 en Jimenez et al., 2005)
4.2.4. DE VERKEERDE INSCHATTING VAN HET RISICO Als laatste belangrijke oorzaak van het procyclisch gedrag van de kapitaalvereisten wordt er door het merendeel van de auteurs verwezen naar de verkeerde inschatting van het risico. De banken schatten volgens hen het risico niet volledig correct in, waardoor ze bij de uitoefening van hun activiteiten ongewild de economische cyclus versterken. In dit deel zullen we hier even dieper op in gaan. In een eerste paragraaf zullen we ons richten op het moment waarop 53
de risico’s zich voordoen. In de literatuur is hieromtrent een duidelijke discussie ontstaan. In een tweede deel zullen we ons dan toespitsen op de rol van ratings en de taak van de ratingkantoren.
4.2.4.1. WANNEER DOET EEN RISICO ZICH VOOR? Binnen de literatuur is er een grote discussie ontstaan over het feit wanneer de risico’s zich effectief voor doen. Algemeen wordt, zoals we in het begin van dit hoofdstuk beschreven hebben, aangenomen dat de risico’s voor de banken dalen wanneer we in een fase van hoogconjunctuur zitten. Daartegenover staat dat de risico’s voor de banken sterk toenemen in een periode van laagconjunctuur. Dit brengt met zich met dat doorheen de hoogconjunctuur (respectievelijk laagconjunctuur) minder (respectievelijk meer) kapitaal vereist zal zijn ten opzichte van de risico’s die in de portefeuilles van de banken aanwezig zijn. Dit verklaart dan ook het procyclisch gedrag van de kapitaalvereisten van de banken.
Deze werkwijze, die hierboven beschreven werd, kunnen we beschouwen als de traditionele manier van werken bij de banken. Borio et al. (2001) en Pederzoli et al. (2005) gaan echter in tegen deze meer traditionele beschouwing. De woorden van Borio et al. (2001) vatten het gepast samen: “De ervaring leert dat een overexpansie van het financieel systeem, onder de vorm van een snelle groei van de leningen en een scherpe groei in activaprijzen (hoofdzakelijk vastgoedprijzen) tijdens een opgaande beweging in de conjunctuurcyclus ertoe leidt dat de zaden voor een toekomstige reeks van klappen voor het financieel systeem, die zich zullen voordoen eens de laagconjunctuur haar intrede doet, reeds gezaaid worden in deze opgaande fase.” (Borio et al., 2001, p. 11-12) Deze woorden wijzen er dus op dat binnen de literatuur de mening is gegroeid dat in goede tijden al de basis wordt gelegd voor de volgende crisisperiode. Dit toont aan dat de risico’s voor de banken al ontstaan vanaf het moment dat de lening uitgegeven wordt. Het is dan ook noodzakelijk dat banken in de opgaande fase van de conjunctuurcyclus op een gepaste manier het vereiste minimumkapitaal aanpassen. Enkel op deze manier kan men voorkomen dat banken de conjunctuurcyclus blijven versterken. (Borio et al., 2001 en Pederzoli et al., 2005)
4.2.4.2. DE ROL VAN CREDIT RATINGS BIJ DE INSCHATTING VAN HET RISICO Zoals we al in hoofdstuk drie duidelijk hebben gesteld, zal er binnen het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II meer belang worden gehecht aan de risico’s die in de 54
portefeuilles van banken aanwezig zijn. De banken hebben de taak om een bepaalde minimumkapitaalvereiste te vervullen. Deze dient bovendien een passende weergave te zijn van de risico’s waarmee de individuele banken geconfronteerd worden. Om de risico’s verbonden aan een bepaalde klant op een correcte manier in te schatten, zullen banken gebruik maken van ratings. Banken kunnen daarbij de keuze maken uit twee systemen. Enerzijds kunnen ze gebruik maken van de standardised approach, waarbij de banken zich beroepen op ratings van externe ratingkantoren. Anderzijds kunnen de banken kiezen voor de internal ratings based approach (IRB-approach). Bij deze laatste methode zijn het de banken zelf die de ratings van hun klanten bepalen.
4.2.4.2.1. BEMERKINGEN
DIE GELDEN VOOR DE STANDARDISED APPROACH EN DE
IRB-
APPROACH
Binnen de literatuur worden er bedenkingen geformuleerd ten aanzien van de ratings die zowel door ratingkantoren als door banken opgemaakt zijn. De voornaamste kritiek is het feit dat de ratings van zowel de externe ratingkantoren als de banken aan een zekere cycliciteit onderhevig zijn. In een periode van hoogconjunctuur worden de risico’s, die aan de ondernemingen (die bij banken een beroep doen op financiële middelen) verbonden zijn, lager ingeschat. Dit geeft aanleiding tot een verbetering van de ratings. In een neergaande fase van de conjunctuurcyclus, die kan uitmonden in een recessie, zullen we bemerken dat ratings typisch zullen verslechteren omdat ook de risico’s verbonden aan de ondernemingen toenemen. (Amato et al., 2003; Fabi et al., 2005 en Jacques, 2005) Deze aanpassing van ratings van de betrokken ondernemingen zal bij de toepassing van het nieuwe kapitaalakkoord zijn gevolgen hebben. Een upgrade of een verbetering van de ratings, in de opgaande fase van de conjunctuurcyclus, wijst op een vermindering van het risico en dus zullen de banken minder kapitaal aan dienen te houden. Een downgrade of een verslechtering van de ratings zal zich typisch voordoen in een neergaande fase van de conjunctuurcyclus. Dit wijst op een toename van de risico’s voor banken, waardoor zij meer kapitaal zullen moeten aanhouden ten aanzien van de leningen die in hun portefeuilles aanwezig zijn. Een wijziging van de ratings zal dus aanleiding geven tot een aanpassing van het vereiste minimumkapitaal van de banken. Ook hier bemerken we terug het aspect dat de economische cyclus versterkt zal worden en komt het probleem van de procycliciteit van de kapitaalvereisten terug aan de oppervlakte. (Altman et al., 2002; Amato et al., 2003; Fabi et al. 2005 en Jacques, 2005)
55
Een tweede probleem met betrekking tot de ratings sluit nauw aan bij het bovenstaande probleem. Danielsson et al. (2001) wijzen op de vertragingen die kunnen optreden bij de aanpassingen van de ratings. Meestal is de neerwaartse fase van de conjunctuurcyclus of de recessie al een tijdje aan de gang vooraleer de ratings effectief aangepast worden. Dit betekent dat in een volle recessie de ratings een downgrade ondergaan, wat een bijkomende druk zal leggen bij de banken om de verhoogde kapitaalvereisten te vervullen. (Danielsson et al., 2001 en Borio et al., 2001) Aanvullend stellen Amato et al. (2003) dat de ratings niet alleen met een vertraging aangepast worden, maar dat er ook een hoge seriële correlatie bestaat tussen de ratings op twee opeenvolgende tijdstippen. Dit betekent volgens hen dat een downgrade van een bepaalde rating, in een daaropvolgende periode aanleiding kan geven tot een nieuwe downgrade. (Amato et al. 2003)
4.2.4.2.2. BEMERKINGEN DIE GELDEN VOOR DE STANDERDISED APPROACH Naast de kritiek die in de literatuur gegeven werd op zowel de standardised approach en de IRB-approach, zijn er nog een aantal specifieke punten van kritiek ten aanzien van de ratings die door externe ratingkantoren opgemaakt worden. Een eerste belangrijk probleem is het feit dat er binnen de economie een groot aantal ondernemingen zijn die geen rating hebben. Het gaat daarbij hoofdzakelijk om kleine en middelgrote ondernemingen voor welke de aanvraag van een rating bij een ratingkantoor een heel dure aangelegenheid is. Daarom vragen vele kleine ondernemingen ook geen rating aan. (Danielsson et al., 2001) Hiertegenover staat wel dat deze kleine ondernemingen in belangrijke mate afhankelijk zijn van de banken voor hun financiering. Aangezien vele van deze kleine ondernemingen geen rating hebben, krijgen ze allemaal hetzelfde risicogewicht toegekend door de banken bij de bepaling van het minimumkapitaal: 100%14. Binnen de categorie van de kleine ondernemingen kunnen de banken dus geen onderscheid maken tussen de verschillende risicoklasses. (Danielsson et al., 2001)
Een laatste punt van kritiek, bij de bepaling van de risico’s en dat ook betrekking heeft op ratings die opgemaakt worden door ratingkantoren, legt de nadruk op de consistentie tussen de ratings van de verschillende ratingkantoren. Cantor (2001) en Danielsson (2001) benadrukken het feit dat de ratings van verschillende ratingkantoren voor één en dezelfde
14
Deze ratio kan teruggevonden worden in tabel 3.1 van hoofdstuk 3.
56
onderneming allemaal in dezelfde lijn met elkaar moeten liggen. Dit betekent dat de ratings opgemaakt door de verschillende ratingkantoren niet te ver uit elkaar mogen liggen. Indien dit wel het geval zou zijn, zou dat aanleiding geven tot een gedrag van cherry-picking bij de ondernemingen. Ondernemingen zullen hierbij de verschillende ratingkantoren contacteren in de zoektocht naar een zo goed mogelijke rating. Voor de ondernemingen is een goede rating immers van groot belang, want het is een signaal over de kredietwaardigheid van de betrokken onderneming. Een goede rating verschaft de onderneming immers vlotter toegang tot de kapitaalmarkten en financiering door de banken. (Cantor, 2001 en Danielsson, 2001 en Tanaka, 2003) Ook banken trachten gebruik te maken van de techniek van cherry-picking bij de bepaling van hun minimumkapitaalvereisten. Banken proberen voor elke onderneming de beste rating terug te vinden zodat ze zo weinig mogelijk kapitaal dienen aan te houden. Maar zoals we reeds eerder in hoofdstuk drie hebben gesteld, is er in het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II een regel opgenomen die voorkomt dat banken van deze techniek gebruik maken. Banken zijn namelijk verplicht om alle ratings van ondernemingen bij één en hetzelfde ratingkantoor te raadplegen, waardoor de techniek van cherry-picking uitgesloten wordt. (BCBS, 2004a)
4.3. OPLOSSINGEN OM PROCYCLICITEIT IN DE KAPITAALVEREISTEN TE VERMIJDEN De procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken heeft, zoals we hierboven hebben aangegeven, verschillende oorzaken. Naast een opsomming van de mogelijke oorzaken wordt er binnen de economische literatuur ook veel aandacht besteed aan de mogelijke oplossingen van het fenomeen.
Een eerste oplossing zou er in bestaan dat men op een andere manier het nodige kapitaal gaat verzamelen. Hiermee wordt bedoeld dat banken tijdens een periode van hoogconjunctuur al de nodige hoeveelheid kapitaal gaan aanleggen die ze nodig zullen hebben om de onverwachte verliezen in een recessie op te vangen. Wanneer de recessie dan begint beschikken de banken al over een voldoende hoge kapitaalvoorraad die ze kunnen gebruiken als buffer om de nodige problemen op te vangen. Als banken van deze techniek gebruik zouden maken, hoeven ze tezelfdertijd in een recessie niet meer op zoek te gaan naar nieuwe middelen om het kapitaal op peil te houden. Daardoor kan een eventuele credit crunch voorkomen worden. In een periode van hoogconjunctuur zullen de banken dus de nodige hoeveelheid kapitaal aanleggen, waardoor ze de toename van de nieuwe leningen enigszins beperken en de cyclus minder beïnvloeden. Hieruit blijkt dan ook dat banken met behulp van 57
deze techniek de procycliciteit van de kapitaalvereisten zouden kunnen beperken of zelfs doen verdwijnen. (Lindquist, 2004; Bikker et al., 2004 en Jacques, 2005)
Borio et al. (2001) opperden reeds in hun paper dat banken in een periode van goede conjunctuur makkelijk hun kapitaal kunnen verhogen. Borio et al. (2001) geven aan dat banken dit kunnen doen door aan de aandeelhouders lagere dividenden uit te keren of door nieuwe aandelen uit te geven zonder bijkomende kosten. Tezelfdertijd wijzen de auteurs erop dat de hierboven staande voorstellen in theorie makkelijker te realiseren zijn dan in de praktijk. Zo kunnen de aandeelhouders zich niet akkoord verklaren met een verlaging van de dividenden of kunnen de banken moeilijk nieuwe aandeelhouders vinden, om tot een kapitaalverhoging over te gaan in periodes waarin de risico’s toenemen. (Borio et al., 2001; Rime, 2001 en Zsamboki, 2002) Tezelfdertijd dient er gesteld te worden dat banken, die hun gewenste kapitaalniveau wensen aan te passen, met bijkomende kosten worden geconfronteerd. De banken dienen in hun beslissingen, om het kapitaal aan te passen, ook rekening te houden met deze aanpassingskosten. (Rime, 2001 en Zsamboki, 2002) Daarom wordt er in de literatuur eveneens gepleit voor een aantal andere oplossingen om het probleem van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van de banken op te lossen.
4.3.1. EXCESS CAPITAL AANHOUDEN Een eerste oplossing die door vele auteurs gesteund wordt is deze waarin aan de banken wordt opgedragen om excess capital aan te houden. Met excess capital wordt bedoeld dat banken bovenop hun minimumkapitaalvereiste van 8% een bijkomende buffer, onder de vorm van kapitaal, zullen aanhouden.15 Een eerste rol van het excess capital is erop gericht om de schokken, die het kapitaal van een bank kunnen treffen, op te vangen. Zeker in periodes van recessie zal het excess capital zijn rol vervollen. Door het aanhouden van excess capital kunnen banken tijdens een recessie deze bijkomende buffer gebruiken om de onverwachte verliezen op te vangen. Zo voorkomen de banken dat ze tijdens de recessie op zoek moeten gaan naar bijkomende middelen om het kapitaal op zijn minimumniveau te houden. Daardoor dienen de banken hun activiteiten niet te beperken en wordt een eventuele credit crunch voorkomen. Dit toont tevens aan dat excess capital, zeker in een recessie, de procycliciteit van de kapitaalvereisten van de banken kan beperken. (Lindquist, 2004 en Bikker et al., 2004) 15
Deze waarde (=8%) staat voor de minimumkapitaalvereiste die de banken dienen aan te houden bij de toepassing van het nieuwe kapitaalakkoord: Bazel II.
58
Naast het opvangen van schokken heeft het excess capital ook nog een aantal andere taken te vervullen. In eerste instantie wijzen Bikker en Metzemakers (2004) samen met Lindquist (2004) op de signaalfunctie die het excess capital kan vervullen. Het excess capital zal hier dienen als bewijs van de solvabiliteit van de banken. De bank wenst met het aangehouden excess capital aan te tonen dat ze financieel gezond is en dat ze in geen geval failliet zal gaan. (Lindquist, 2004 en Bikker et al., 2004)
Ook inzake kostenbesparingen kan het excess capital een rol spelen. Wanneer banken leningen uitgeven, zijn ze verplicht om het risico verbonden aan elke klant op een zo correct mogelijke manier in te schatten. Banken dienen deze taak op regelmatige basis uit te voeren, want het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II stelt dat banken altijd een minimumkapitaal van 8% dienen aan te houden ten aanzien van de risicogewogen activa in de portefeuille. De screening en opvolging van de klanten is echter een grote kost voor sommige banken. Deze banken zullen daarom een afweging maken tussen de kosten en de baten van screening en opvolging enerzijds en de kosten voor het aanhouden van excess capital anderzijds. Indien het voordeliger is voor banken om een bijkomende buffer onder de vorm van kapitaal aan te houden, zullen zij deze mogelijkheid dan ook ten volle benutten. (Lindquist, 2004)
Ten slotte kan het excess capital gebruikt worden om onverwachte investeringsmogelijkheden te benutten. Dankzij het excess capital beschikken de banken over meer kapitaal dan dat ze dienen aan te houden ten aanzien van de risico’s die in de portefeuille van de betrokken bank aanwezig zijn. Wanneer de bank door een bepaalde klant aangesproken wordt om een interessant investeringsvoorstel te financieren, kan ze hem onmiddellijk de nodige middelen verschaffen zonder dat de bank eerst zelf op zoek moet naar de nodige fondsen om haar minimumkapitaal op peil te houden. In periodes van een opgaande conjunctuur, die samengaan met een toename van de vraag naar leningen en financiële middelen, kan het excess capital een zeer nuttige rol voor de banken vervullen. (Lindquist, 2004)
Alhoewel we uit de literatuur mogen afleiden dat het aanhouden van excess capital een goede oplossing kan zijn om het probleem van de procycliciteit van de kapitaalvereisten op te lossen, bestaat er toch hier en daar een punt van kritiek. Een belangrijk punt van kritiek vinden we terug bij Kashyap en Stein (2003). Zij stellen dat het inderdaad niet onlogisch is dat vooruitziende banken een zekere hoeveelheid excess capital aanleggen. Maar aan de hand van een uitgebreide bewijsvoering tonen ze aan dat de aangehouden hoeveelheid excess 59
capital bepaald wordt op basis van schattingen, waardoor het probleem van de procycliciteit ten dele zal blijven bestaan zelfs al houden de banken excess capital aan. De banken zijn namelijk niet in staat om de gevolgen van een recessie perfect in te schatten. Vaak zijn de gevolgen van een recessie nog zwaarder dan voorheen door de banken werd geschat. Het excess capital zal dan uiteindelijk onvoldoende blijken om alle onverwachte verliezen op te vangen. (Kashyap et al., 2003)
4.3.2. VERBETERDE RATINGS EN INSCHATTING VAN HET RISICO Een tweede oorzaak van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken had betrekking op de manier waarop ratings werden gevormd en de inschatting van het risico. In eerste instantie stelden we ons daarbij de vraag wanneer de risico’s voor de bank zich eigenlijk voor deden. We hebben toen gezien dat Borio et al. (2001) en Pederzoli et al. (2005) duidelijke argumenten gaven om te stellen dat de risico’s ontstaan vanaf het moment waarop de bank de financiële middelen aan haar klant geeft. Eigenlijk zal in periodes van opgaande conjunctuur, die samen gaan met een sterke toename van de leningen en uitgeleende financiële middelen, het risico voor de banken al toenemen. Het is dus noodzakelijk dat in deze fase van de conjunctuurcyclus banken reeds de noodzakelijke maatregelen treffen ten aanzien van de uitstaande risico’s in hun portefeuille. Zo vermijden de banken dat ze nog acties moeten treffen wanneer de risico’s zich werkelijk voor doen. (Borio et al., 2001 en Pederzoli et al. 2005)
Niet alleen een juiste inschatting van het tijdstip waarop risico’s zich voor doen is belangrijk, maar ook het opstellen van stabiele kredietratings kan bijdragen tot een vermindering van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. De ratings zijn immers zeer belangrijk voor de banken, want deze laten de banken toe om het risico van een cliënt zo goed mogelijk in te schatten. Daardoor kunnen de banken tevens bepalen hoeveel kapitaal ze zullen nodig hebben om de minimumkapitaalvereisten te vervullen. (Fabi et al., 2005 en Gordy et al., 2006) De vraag is natuurlijk hoe een stabielere rating opgesteld kan worden. Enerzijds hebben we de ratingkantoren die trachten om de aanpassingen van ratings te minimaliseren. Ze zullen proberen om een rating voor elke onderneming op te maken, die in de toekomst zo weinig mogelijk aangepast dient te worden. (Cantor, 2001) Anderzijds wordt er binnen de literatuur ook de nadruk gelegd op het volgende begrip: through the cycle ratings. Deze hebben ook de bedoeling om een stabiele rating te bekomen die gedurende een langere periode kan blijven 60
bestaan. De techniek die men hier zal toepassen, zal voor elke onderneming (die een rating wenst te verkrijgen) de volledige conjunctuurcyclus in beschouwing trachten te nemen. Men zal nagaan in welke mate het risico van de onderneming wijzigt over het gehele verloop van de conjunctuurcyclus. Eens men deze analyse heeft afgerond, kan men aan de onderneming een rating geven die gedurende de ganse cyclus niet meer of slechts in heel beperkte mate aangepast dient te worden. We kunnen dus als het ware stellen dat men zal streven naar het opmaken van ratings voor een langere termijn. (Fabi et al., 2005 en Gordy et al., 2006)
Deze stabielere ratings zorgen ervoor dat de risico’s voor de banken veel minder variëren doorheen de business cycle. De banken kunnen daardoor makkelijker hun minimumkapitaal beheren, wat er uiteindelijk toe zal leiden dat de procycliciteit van de kapitaalvereisten voor een groot gedeelte beperkt wordt.
4.3.3. OP EEN CORRECTE MANIER VOORZIENINGEN AANLEGGEN Een ander belangrijk probleem, dat door vele auteurs werd aangekaart, legde vooral de nadruk op het aanleggen van voorzieningen. Uit paragraaf 4.2.2. blijkt dat het belangrijk is om voldoende voorzieningen aan te leggen. Op deze manier kan de bank haar verwachte verliezen op de gepaste wijze opvangen. Er bestaan echter veel situaties waarin banken onvoldoende voorzieningen opzij houden, waardoor de verwachte verliezen niet volledig opgevangen kunnen worden. Indien de verliezen in onvoldoende mate door de aangelegde voorzieningen opgevangen worden, zal de bank ook deze verwachte verliezen in mindering moeten brengen bij haar kapitaal. Vooral ten tijde van een recessie zal een tekort aan voorzieningen zwaar wegen voor de bank. De banken hebben het al moeilijk om hun kapitaal op het gewenste minimumniveau te houden en een gebrek aan voorzieningen maakt hun probleem alleen maar groter. (Cavallo et al., 2001 en Laeven et al., 2003)
Om uit deze negatieve spiraal te raken kunnen de banken er natuurlijk voor opteren om op een correcte wijze voorzieningen aan te leggen. Hierbij zal men, in de literatuur, de banken aanmoedigen om de nodige voorzieningen aan te leggen in een periode die gekenmerkt wordt door een sterke conjunctuur. De inkomsten van de banken zijn dan voldoende hoog, waardoor het voor de banken makkelijker wordt om de nodige voorzieningen opzij te zetten. Tezelfdertijd zijn de verwachte verliezen laag, wat de banken toelaat om het merendeel van de voorzieningen als een appeltje voor de dorst te houden tegen de zwaardere tijden. Bij een 61
recessie zullen de banken de overtollige voorzieningen, die ze in de goede tijden hebben aangelegd, benutten om de verwachte verliezen op te vangen. Op deze manier voorkomen de banken dat het kapitaal aangewend wordt om ook verwachte verliezen op te vangen. (Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Laeven et al., 2003 en Bovatier et al., 2005
4.4. DE PROCYCLICITEIT VAN DE VOOR ZIENINGEN VAN BANKEN In hoofdstuk 2 hebben we al het verschil tussen het kapitaal van de banken en de voorzieningen van banken duidelijk naar voor gebracht. In dit deel zullen we daar dan ook niet verder op terug komen. Er is echter een treffende gelijkenis tussen de minimumkapitaalvereisten van de banken en de voorzieningen die door de banken aangehouden worden. Ze zijn beiden onderhevig aan de effecten van procycliciteit. In wat hieronder volgt willen we kort even op dit onderwerp ingaan. Eerst zullen we het begrip nog even kort omschrijven, vervolgens belichten we enkele van de voornaamste oorzaken en we eindigen met een aantal voorstellen die in de literatuur geopperd worden om het probleem te verhelpen.
4.4.1. PROCYCLICITEIT VAN DE VOORZIENINGEN De procycliciteit van de voorzieningen van banken kan op een gelijkaardige manier gedefinieerd worden als deze van de kapitaalvereisten. Ook hier zullen de banken, door hun manier van aanleggen van voorzieningen, opnieuw de conjunctuurcyclus versterken. In een fase van sterke economische groei zullen banken met weinig slechte leningen geconfronteerd worden. Met slechte leningen bedoelen we leningen die door de schuldenaars niet aan de bank terugbetaald zullen worden. Dit heeft tot gevolg dat de banken in een periode van hoogconjunctuur minder voorzieningen zullen moeten aanleggen om eventuele verwachte verliezen, die voortvloeien uit slechte leningen, op te vangen. (De Lis et al., 2000; Bikker et al., 2001; Laeven et al., 2003 en Bouvatier et al., 2005)
In een periode van verzwakkende economische conjunctuur zullen de banken geconfronteerd worden met een overvloed aan slechte leningen. Ze zullen tevens in die periode verwachten dat de verliezen, die voortvloeien uit het niet terugbetalen van de leningen, groter zijn. Daardoor dienen er niet alleen meer, maar ook hogere voorzieningen aangelegd te worden. Het probleem is echter dat in deze fase van de conjunctuurcyclus ook de banken met afnemende inkomsten worden geconfronteerd. Dit brengt met zich mee dat voor de banken eveneens de winsten dalen. Daartegenover staat wel het feit dat banken meer voorzieningen 62
dienen aan te leggen bij deze dalende winst. Banken worden dus geconfronteerd met een gebrek of schaarste aan middelen om de nodige voorzieningen aan te leggen. Daardoor zullen zij zich genoodzaakt zien om hun leningactiviteiten in een zekere mate terug te schroeven. Waardoor ze ook in een periode van laagconjunctuur de economische cyclus versterken en bij sommige auteurs de angst voor een mogelijk credit crunch ontstaat. (De Lis et al., 2000; Bikker et al., 2001; Laeven et al., 2003 en Bouvatier et al., 2005)
4.4.2. ENKELE
VAN
DE
VOORNAAMSTE
OORZAKEN
VAN
PROCYCLICITEIT
BIJ
DE
VOORZIENINGEN
Binnen de literatuur worden een aantal belangrijke oorzaken van de procycliciteit van voorzieningen aangeduid. Een eerste vinden we terug bij Bikker en Metzemakers (2005). Zij stellen dat het moeilijk is om de ontwikkeling van de conjunctuurcyclus correct te voorspellen, waardoor banken vooral een beroep moeten doen op de informatie die op een bepaald moment beschikbaar is. Doordat banken niet ver in de toekomst vooruit kunnen kijken, zullen hun voorzieningen dan ook regelmatig onvoldoende zijn om de nodige verliezen op te vangen. Dit leidt uiteindelijk tot een situatie waarin banken, door hun manier van voorzieningen aanleggen, de economische cyclus versterken. (Bikker en Metzemakers, 2005)
Een tweede reden om het procyclisch karakter van de voorzieningen van banken te verklaren, heeft betrekking op de boekhoudregels waaraan ook de banken gebonden zijn. Hierbij wordt er vooral gewezen op het backward looking karakter van de boekhoudkundige regels. Dit brengt met zich mee dat de financiële rekeningen, waaruit de boekhouding is opgebouwd, enkel die gegevens mogen bevatten over gebeurtenissen die zich al werkelijk voorgedaan hebben. Dit betekent dan ook onmiddellijk dat gebeurtenissen die zich in de verre toekomst zouden kunnen voltrekken, en waarvan het dus helemaal niet zeker is dat ze zich werkelijk zullen voordoen, niet in de boekhouding opgenomen mogen worden. Er mogen dus geen voorzieningen aangelegd worden voor gebeurtenissen in de toekomst die zich niet met zekerheid zullen voordoen. (Borio et al., 2001 en Bouvatier et al., 2005)
Vervolgens benadrukken De Lis et al (2001) dat ook het gedrag van de banken zelf aan de basis kan liggen van de procycliciteit van de voorzieningen. In periodes van hoogconjunctuur zullen er een groot aantal nieuwe leningen uitgegeven worden. Omdat de banken in een concurrentiële omgeving werkzaam zijn, trachten zij hun marktaandeel uit te breiden. Een 63
eenvoudige manier voor banken om dit te doen, is leningen toestaan aan ondernemingen die een lagere kredietwaardigheid hebben. In een periode van laagconjunctuur zal dit echter voor de nodige problemen zorgen. Banken worden met veel slechte leningen geconfronteerd. Het aanleggen van bijkomende voorzieningen wordt een noodzaak. De banken beschikken echter over minder middelen om deze voorzieningen aan te leggen, waardoor ze niets anders kunnen doen dan hun activiteit terugschroeven. Dit leidt uiteindelijk tot een versterking van de neergaande conjunctuur. (De Lis et al., 2001)
Ten slotte dienen we erop te wijzen dat de toezichthouders op de banken ook beperkingen op kunnen leggen aan de voorzieningen van banken. Banken hebben dan helemaal niet de vrijheid om zelf te bepalen welke hoeveelheid voorzieningen ze wensen aan te leggen. Als de banken voorzieningen aanleggen, zullen ze ten aanzien van de toezichthouder de nodige documenten of bewijzen moeten voorleggen om aan te tonen dat de betrokken voorzieningen noodzakelijk zijn. Vaak kunnen de banken onvoldoende documentatie geven ter motivering van de voorziening, waardoor de toezichthouder de banken beperkt in het aanleggen van voorzieningen. (Zsamboki, 2002)
4.4.3. OPLOSSING OM PROCYCLICITEIT BIJ DE VOORZIENINGEN TE VOORKOMEN Binnen de literatuur wordt er naast de verschillende oorzaken van procycliciteit van voorzieningen gezocht naar een mogelijke oplossing voor het heersende probleem. Er zijn twee mogelijke oplossingen die door de meerderheid van de auteurs aangereikt worden. Een eerste oplossing zal de nadruk leggen op het begrip income smoothing. Wanneer banken deze techniek toepassen, zullen ze een beroep doen op hun aangelegde voorzieningen wanneer de werkelijke verliezen de verwachte verliezen overtreffen. In het geval dat de verwachte verliezen lager uitvallen dan de werkelijke verliezen, zullen banken bijkomende voorzieningen aanleggen. (Ahmed et al., 1998; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Bikker et al., 2001; Laeven et al., 2003; Bikker et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005) Eigenlijk komt het erop neer dat de banken op de conjunctuurcyclus anticiperen. Ze dienen bijkomende voorzieningen aan te leggen in tijden dat hun inkomsten heel hoog zijn, dus in periodes van hoogconjunctuur. Wanneer banken dan in een periode van laagconjunctuur met verminderde inkomsten worden geconfronteerd worden, kunnen ze de in de vorige periode aangelegde voorzieningen benutten om de verwachte verliezen op te vangen. (Ahmed et al., 1998; Borio et al., 2001; Cavallo et al., 2001; Bikker et al., 2001; Laeven et al., 2003; Bikker et al., 2005 en Bouvatier et al., 2005) 64
Naast income smoothing wordt er nog een tweede oplossing aangereikt en deze kent reeds haar toepassing in Spanje. Het gaat hier om de statistische voorzieningen (Statistical Provisioning). Deze techniek stelt dat de verwachte verliezen bij een lening al ontstaan vanaf het moment waarop de lening uitgegeven wordt. Dit zou niet alleen moeten weerspiegeld worden in de prijs van de lening en de gevraagde risicopremie, maar ook in de inkomstenstromen die uit de lening voort komen. Daarom is het voor de bank noodzakelijk om bij de uitgifte van de lening onmiddellijk de nodige voorzieningen aan te leggen. Dit heeft als voornaamste doel om het cyclische gedrag van de voorzieningen af te zwakken, de inkomsten van de banken te stabiliseren en de banken meer bewust te maken van de risico’s waaraan ze blootgesteld worden. (De Lis et al., 2001; Laeven et al., 2003; Jimenez et al. 2005 en Bouvatier et al., 2005)
5. EMPIRISCH ONDERZOEK In dit hoofdstuk voeren we zelf een onderzoek uit met betrekking tot de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. Hiermee bedoelen we dat we zullen nagaan in welke mate de business cycle een invloed heeft op de hoeveelheid kapitaal en excess capital die de banken aanhouden. Zoals we eerder in hoofdstuk vier hebben gesteld, bedoelen we met procycliciteit van de kapitaalvereisten dat banken bij het uitvoeren van hun activiteiten de conjunctuurcyclus versterken. Toen zagen we dat tijdens een periode van sterke economische groei de banken zullen proberen om zoveel mogelijk middelen bij hun klanten onder te brengen. De banken zullen er alles aan doen om zoveel mogelijk middelen uit te lenen. Bijgevolg zullen ze hun kapitaal tot het minimum proberen te beperken om maximaal van de winstmogelijkheden gebruik te kunnen maken. Tijdens een recessie zullen de banken echter helemaal anders reageren en op de rem gaan staan. Door de verslechtering van de conjunctuur nemen de risico’s op niet terugbetaling, van de uitgeleende middelen aan de klanten, toe. Banken zullen dan ook minder vlug geneigd zijn om nieuwe middelen uit te lenen en tezelfdertijd zullen ze bijkomend kapitaal aanhouden om verdere onverwachte verliezen op te vangen.
Het verdere verloop van dit hoofdstuk is als volgt opgebouwd: vooreest blikken we nog even terug op een aantal empirische studies uit de literatuur. Vervolgens zullen we een uiteenzetting geven van het model dat we wensen te schatten via regressieanalyse. In dat
65
gedeelte zullen de verschillende variabelen uit het model nader toegelicht worden. Een derde deeltje zal dieper ingaan op de data die we gebruiken bij de uitgevoerde schattingen. Het vierde deel omvat uiteindelijk de presentatie van onze resultaten. De resultaten worden weergegeven in de nodige tabellen, waarbij ook een uitgebreide uiteenzetting van de resultaten wordt gegeven. In het laatste deel van dit hoofdstuk zullen we een samenvatting geven van onze bevindingen.
5.1. LITERATUUR Vooraleer we overgaan tot de uitwerking van ons eigen onderzoek zullen we eerst nog even terugblikken op de bestaande, empirische literatuur over de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. Deze literatuur is echter zeer uitgebreid, maar voor ons onderzoek hebben wij ons gebaseerd op een aantal vrij recente papers. In de literatuur kunnen we een onderscheid maken tussen de papers die gebruik maken van de capital smoothing hypothese enerzijds en de papers die een model opmaken met enkel bankspecifieke en macroeconomische variabelen.
De papers die een beroep doen op de capital smoothing hypothese vertrekken vanuit het model van Estrella (2004). Estrella (2004) bouwt een model om het optimale minimumkapitaal van de banken te kunnen bepalen. Hij stelt dat een bank haar optimale minimumkapitaal zal bekomen wanneer zij erin slaagt om haar kosten voor het aanhouden van kapitaal, de kosten voor het verhogen of aanpassen van het kapitaal en de kosten van faling kan minimaliseren. De verduidelijking van deze kosten wordt gegeven door Ayuso et al. (2004) die op basis van een zelfde werkwijze een gelijkaardig model als dat van Estrella bouwen. Ten eerste bestaan er kosten voor het aanhouden van kapitaal. Dit is volgens Ayuso et al. (2004) een directe kost voor de banken, aangezien er een vergoeding voor de aandeelhouders van de bank aan het kapitaal verbonden is. Het kapitaal slaat tevens ook op die middelen die de banken niet kunnen benutten om uit te lenen aan het cliënteel. (Ayuso et al., 2004) Ten tweede brengt het aanhouden van kapitaal door de banken met zich mee dat de kans op een faillissement van de banken kleiner wordt. Wanneer de kansen op een faillissement kleiner worden, zullen de faillissementskosten eveneens gereduceerd worden. Tot de faillissementskosten behoren onder andere: het verlies van charter value, het verlies van reputatie en de kosten die voortvloeien uit de wettelijke afhandeling van het faillissement. Naast deze faillissementskosten dienen we ook rekening te houden met de kosten die banken 66
moeten maken om hun kapitaal in overeenstemming te brengen met de minimumvereisten. Het aanhouden van bijkomend kapitaal zal er tevens voor zorgen dat deze aanpassingskosten geminimaliseerd worden. (Ayuso et al., 2004) Ten slotte maken de banken eveneens kosten om hun kapitaal in overeenstemming te brengen met de risico’s aanwezig in de portefeuille van de banken. Een wijziging van het risico zal namelijk een aanpassing van het aangehouden kapitaal vereisen, want het kapitaal van de banken dient altijd een goede weerspiegeling te geven van het risico dat aanwezig is in de portefeuille. (Ayuso et al., 2004)
Vertrekkende vanuit deze benadering van de kosten wordt er door Estrella (2004) een zeer uitgebreid, wiskundig model opgebouwd om het optimale kapitaal van een bank te schatten. Ayuso et al. (2004) en Bikker et al., (2004) vertrekken uit het model van Estrella (2004) om een empirisch model voor het kapitaal en het excess capital te schatten. Waar Bikker en Metzemakers een model schatten voor het kapitaal, zullen Ayuso et al. (2004) een model van het excess capital bestuderen. In beide modellen zal de groeivoet van het BBP opgenomen worden om de impact van de conjunctuurcyclus op het kapitaal of het excess capital na te gaan. Naast deze maatstaf voor de conjunctuur wordt er ook nog een groot aantal bankspecifieke variabelen opgenomen die vooral betrekking hebben op de verschillende risico’s waarmee banken geconfronteerd worden. Ten slotte wordt in beide modellen tevens een vertraagde variabele opgenomen om de capital smoothing stelling voor de banken te controleren. (Bikker et al., 2004 en Ayuso et al., 2004)
Naast de modellen die rekening houden met een mogelijke capital smoothing vanwege de banken, hebben we ook nog een aantal alternatieve modellen. Zo hebben we het model van Stolz (2005) waar men zal vertrekken uit een model voor de charter value van banken om daarna een schatting te maken voor het kapitaal en het excess capital. Stolz (2005) geeft in haar paper de volgende definitie voor charter value: “De charter value is de netto actuele waarde van de toekomstige renteontvangsten. Het is deze waarde die bij een faillissement verloren zou gaan en deze waarde geeft dus de private kost van de faling van een bank weer.” (Stolz, 2005, p.2) Eerst zal ze een analyse maken van de effecten van verschillende macroeconomische en bankspecifieke variabelen op de charter value van banken. Nadat ze deze analyse heeft uitgevoerd zal ze in een nieuw model nagaan wat de impact is van de charter value samen met de bankspecifieke en de macro-economische variabelen op het kapitaal van de banken en het excess capital. (Stolz, 2005) 67
Ten slotte hebben we naast de bovenstaande studies gebruik gemaakt van 2 andere studies met betrekking tot de impact van de conjunctuur op de kapitaalvereisten van banken. Deze studies betreffen enerzijds de studie van Rime die al in 2001 een gelijkaardig model als dat van Bikker en Metzemakers (2004) schatte voor Zwitserland en anderzijds hebben we een beroep gedaan op de studie van Lindquist (2003). Zij maakt een analyse van de impact van de business cycle op het excess capital van Noorse spaarbanken en commerciële banken.
Ondanks het feit dat er toch afwijkende resultaten tussen de verschillende studies waar te nemen zijn, komen ze min of meer tot een consensus met betrekking tot de impact van de conjunctuurcyclus op het kapitaal en het excess capital. In elke studie kunnen we terugvinden dat er sprake is van een zekere procycliciteit. Dit betekent dat banken duidelijk de conjunctuur versterken doordat zij minder kapitaal (respectievelijk meer kapitaal) aanhouden in een periode van sterke economische groei (respectievelijk economische recessie). Er wordt dus een negatieve coëfficiënt teruggevonden bij de variabele die de conjunctuurcyclus vat. (Rime, 2001; Lindquist, 2003; Bikker et al., 2004; Ayuso et al., 2004 en Stolz, 2005)
In wat hieronder volgt, zullen we nu zelf nagaan in welke mate er sprake is van procycliciteit in de kapitaalvereisten van de banken.
5.2. HET MODEL In onze analyse wensen we na te gaan in welke mate de business cycle een invloed heeft op de minimumkapitaalvereisten van banken. Naast de invloed van de business cycle zullen we eveneens trachten om bankgerelateerde variabelen op te nemen in het model. Deze variabelen zullen vooral betrekking hebben op de risico’s waarmee de banken bij het uitoefenen van hun activiteiten geconfronteerd worden. Deze risico’s hebben tevens een weerslag op het minimumkapitaal dat banken aanhouden, waardoor hun aanwezigheid binnen het model zeker gerechtvaardigd is.
68
De te schatten vergelijkingen binnen onze analyse worden hieronder weergegeven. We zullen in onze analyse twee vergelijkingen schatten. Bij deze schattingen zullen we een duidelijk onderscheid maken tussen kapitaal en excess capital. De vergelijkingen zijn:
Kapitaal t = β1 + β 2 GDPg t + β 3 ( Len / Ass ) t + β 4 ROAt + β 5 ∆lent + β 6 liquiditeitent + β 7 renteverschil t + β 8 kapitaaltraag t + ∑ β i dumland t + ∑ β i dumjaart + µ t i
i
Excesscapital t = β 1 + β 2 GDPg t + β 3 ( Len / Ass) t + β 4 ROAt + β 5 ∆lent + β 6 liquiditeitent + β 7 renteverschil t + ∑ β i dumland t + ∑ β i dumjaart + ε t i
i
5.2.1. DE AFHANKELIJKE VERANDERLIJKEN In onze analyse zullen we de bovenstaande twee vergelijkingen schatten. In de eerste vergelijking zullen we een kapitaalratio met betrekking tot het regulatory capital van de banken als afhankelijke veranderlijke opnemen. De waarden voor deze variabele hebben we bekomen door het regulatory capital van de banken te delen door de totale activa of de total assets van de banken. De waarden voor regulatory capital en de total assets zijn terug te vinden in de database van de OESO.
Naast de schatting van de eerste vergelijking, waarbij de kapitaalratio van de banken als te verklaren variabele is opgenomen, willen we nog een stapje verder gaan. We willen eveneens nagaan of er effecten uitgaan van de business cycle op het excess capital dat banken aanhouden. Dit is dan ook de reden waarom we in de tweede vergelijking excess capital als afhankelijke veranderlijke hebben opgenomen. Zoals reeds eerder gesteld, weten we dat banken een minimumkapitaalvereiste van 8% (i.e. de Cook ratio) dienen te vervullen. Deze minimumkapitaalvereiste moet berekend worden ten aanzien van de risk weighted assets of het risicogewogen actief van de banken. Naast deze minimumkapitaalvereisten hebben banken de mogelijkheid om bijkomend kapitaal, boven deze minimumvereiste, aan te houden. Dit wordt het excess capital genoemd. De hoeveelheid excess capital, die banken aanhouden, wordt echter niet letterlijk op de balans aangegeven. Wanneer we dus wensen te beschikken over de waarden voor het excess capital van de banken, zullen we eerst nog een aantal bijkomende berekeningen moeten maken. Bij de bepaling van het excess capital hebben we ons gebaseerd op de berekeningswijze van Stolz (2005). De verhouding tussen het regulatory capital en de risk weighted assets van de banken
69
dient als eerste berekend te worden. Deze berekende ratio geeft ons de kapitaalratio die banken aanhouden ten aanzien van hun risicogewogen actief. Om tot het excess capital te komen, dienen we vervolgens de verhouding van het regulatory capital en de risk weighted assets nog te verminderen met een benchmark voor de minimumkapitaalvereisten. Bij deze analyse hebben we, net zoals Stolz (2005), ervoor gekozen om de 8% minimumkapitaalvereiste (i.e. Cook ratio16) van de banken als benchmark te kiezen. We kunnen voor deze waarde opteren omdat ze als norm in de verschillende kapitaalakkoorden van Bazel naar voor wordt geschoven. (zie o.a. ook Ayuso et al., 2004, p. 256; Gambacorta et al., 2004, p. 448) Eens de benchmark is vastgelegd kunnen we overstappen naar de eigenlijke berekening van het excess capital. We zullen het excess capital bepalen door de verhouding van het regulatory capital ten opzichte van de risk weighted assets te verminderen met de benchmark van 8%, deze benchmark is de norm vastgelegd door het BCBS. De uiteindelijk gebruikte formule, voor de berekening van het excess capital, is de volgende:
excesscapital =
regulatorycapital − benchmark _ van _ 8% risk _ weighted _ assets
5.2.2. DE ONAFHANKELIJKE VERANDERLIJKEN Na de beschouwing van de te verklaren variabelen zullen we eveneens aandacht besteden aan de verschillende verklarende variabelen die in de beide vergelijkingen zijn opgenomen. Eerst en vooral wordt er een maatstaf voor de conjunctuur opgenomen. We hebben deze variabele GDPg genoemd. Deze maatstaf staat voor de groeivoet van het reëel BBP van de verschillende landen die in het model zijn opgenomen. Wanneer we de schattingen zullen uitvoeren, kunnen we niet eenduidig zeggen welk teken we verwachten bij de variabele GDPg. Enerzijds kan men een negatief teken verwachten. Dit zou betekenen dat een toename (respectievelijk afname) van de groeivoet van het BBP een verlaging (respectievelijk verhoging) van het kapitaal of het excess capital zou inhouden. Een dergelijk resultaat geeft aan dat banken tijdens een periode van sterke economisch groei verwachten dat de risico’s laag zijn. Banken zullen daardoor hun kredietstandaarden afzwakken. Ze zullen makkelijker leningen toekennen aan ondernemingen, want deze ondernemingen genereren voldoende inkomsten om hun bankschulden af te lossen. Niet 16
Deze ratio wordt berekend ten opzichte van de risk weighted assets. Ten aanzien van deze activa dienen de banken een minimumkapitaal van 8% aan te houden.
70
alleen de meest betrouwbare ondernemingen zullen een lening ontvangen, eveneens de risicovollere ondernemingen (bijvoorbeeld: hoogtechnologische bedrijven, bedrijven die heel veel in R&D investeren, …) en ondernemingen met een hogere schuldgraad krijgen makkelijker een lening. Aangezien de risico’s door de banken lager worden ingeschat, zal de hoeveelheid aangehouden kapitaal of excess capital dalen. Wanneer vervolgens de periode van economische recessie aanbreekt, zullen de risico’s volgens de banken toenemen. Leningen worden moeizamer terugbetaald, bepaalde leningen zullen in gebreke blijven, … In een periode van vertraagde economische groei zullen de banken zich genoodzaakt zien om het aangehouden minimumkapitaal op te trekken om de onverwachte verliezen op te vangen. In beide gevallen komt de inverse relatie tussen de groeivoet van het BBP en de waarde voor excess capital of kapitaal duidelijk naar voor. Deze inverse relatie toont aan dat banken, bij de uitoefening van hun activiteiten, de economische cyclus versterken. Wanneer we het hebben over de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken, verwachten we dus een negatief teken bij de variabele GDPg terug te vinden. Anderzijds behoort een positief teken eveneens tot de mogelijkheden. Dit houdt in dat banken meer kapitaal zullen aanhouden als de groeivoet van het BBP toeneemt. Wanneer we in deze situatie belanden, kunnen we stellen dat de banken eerder preventief te werk gaan. Ze zullen dan tijdens een periode van sterke economische groei juist meer kapitaal aanhouden. Banken doen dit uit voorzichtigheidsoverwegingen. Ze zijn er zich wel degelijk van bewust dat, door de sterke toename van de leningen tijdens een periode van hoogconjunctuur, de risico’s voor de banken ook groter zijn geworden. Als reactie op deze toename van het risico zullen banken tijdens de periode van hoogconjunctuur meer kapitaal aanhouden. Wanneer de banken uiteindelijk met de recessie worden geconfronteerd, kunnen ze dan hun opgebouwde kapitaal uit de voorgaande periode aanspreken om de onverwachte verliezen op te vangen.
Een tweede variabele die we in ons model opgenomen hebben is de ROA of de return on assets. Deze variabele hebben we berekend als een ratio van de netto winst na belastingen over de totale activa of de total assets. Deze variabele wordt opgenomen om, net zoals in Bikker et al., (2004), na te kunnen gaan of banken gebruik maken van overgedragen winsten om hun minimumkapitaalvereisten uit te breiden of aan te passen aan de geldende situatie. Ook Rime (2001) en Stolz (2005) maken gebruik van de ROA om een gelijkaardig effect na te gaan.
71
Met betrekking tot het te verwachten teken voor de ROA kunnen we kort zijn. We verwachten hier een positief teken terug te vinden. De verklaring voor onze verwachting is heel eenvoudig: banken die een hogere netto winst na belastingen hebben of hun netto winst na belastingen zien toenemen, kunnen deze winst als overgedragen winst toevoegen aan hun kapitaal op de balans. Op deze manier kunnen banken hun kapitaalratio op peil houden en toch nieuwe opportuniteiten blijven financieren.
Vervolgens komen we bij de variabelen die betrekking hebben op de leningen. Hier hebben we twee variabelen opgenomen. Een eerste variabele geeft ons de verhouding weer tussen de totale leningen en de totale activa of de total assets. De tweede variabele die verband houdt met de leningen is ∆len. Deze staat voor de jaarlijkse wijziging of de jaarlijkse groeivoet van de leningen van de banken. Deze beide variabelen worden in het model opgenomen als een maatstaf voor het kredietrisico op uitstaande leningen. Voor deze beide variabelen verwachten we bij de schattingen een positieve coëfficiënt te vinden. Dit wijst erop dat een toename in de verhouding van de leningen ten opzichte van de total assets of een toename in de groeivoet van de leningen aanleiding zal geven tot een toename van het kapitaal of het excess capital. Het positieve teken toont aan dat banken alles in het werk stellen om hun minimumkapitaalvereisten te vervullen. Banken willen er dus voor zorgen dat het kapitaal, dat ze aanhouden, in overeenstemming is met het aanwezige risico in de leningenportefeuille.
Een vijfde variabele, die in het model is opgenomen, geeft ons de liquide activa (liquid.) van de banken weer. Deze variabele wordt berekend als de verhouding tussen de liquide activa, die in een bank aanwezig zijn, en de total assets of het totale actief. (Stolz, 2005) Aan de hand van de beschikbare data van de OESO hebben we geprobeerd om de liquide activa van de banken zo exact mogelijk te bepalen. Bij de berekening hebben we ervoor geopteerd om liquide activa van de banken te beschouwen als de som van de hoeveelheid cash, die de banken in kas hebben, de deposito’s die ze aanhouden op de interbankenmarkt en de securities die de banken bezitten. Algemeen wordt verwacht dat, net zoals bij de analyse van Stolz (2005), deze variabele een negatief teken zal hebben. Dit geeft aan dat banken met een grotere hoeveelheid liquide activa op de balans, minder kapitaal dienen aan te houden. De verklaring voor dit fenomeen is als volgt te vatten: wanneer een bank een grote hoeveelheid liquide middelen in kas heeft of een groot deel van haar activa vlot kan omzetten in liquide middelen, dan dient deze bank minder 72
kapitaal aan te houden. De bank loopt in deze situatie minder kans om haar minimumkapitaalvereisten niet te kunnen vervullen, aangezien ze vlug de nodige liquide middelen kan verzamelen door verkoop van activa of het gebruik van de kasmiddelen om de eventuele tekorten op te vangen.
Vervolgens komen we bij de variabele “renteverschil” terecht. Deze variabele wordt berekend door het verschil te nemen tussen de lange termijnrente en de korte termijnrente. Waar Bikker et al. (2004) deze variabele opnemen als een maatstaf voor de opportuniteitskost voor het aanhouden van kapitaal, zou ik deze variabele eerder willen beschouwen als een maatstaf voor het renterisico waarmee de banken geconfronteerd worden. In de visie van Bikker et al. (2004) wordt een negatief teken verwacht. Wanneer het renteverschil heel groot is, is het voor de banken aantrekkelijk om zo weinig mogelijk kapitaal aan te houden en tezelfdertijd zoveel mogelijk middelen uit te lenen aan de klanten van de bank. Enkel de minimumhoeveelheid kapitaal zal in deze situatie door de banken aangehouden worden. Op deze manier kunnen banken, in een situatie van een groot verschil tussen de lange termijnrente en de korte termijnrente, eveneens hoge winsten realiseren. (Bikker et al., 2004) De omgekeerde situatie zal eerder gelden wanneer het renteverschil klein is. Banken zullen er dan voor opteren om meer kapitaal aan te houden, omdat de opportuniteitskosten voor het aanhouden van kapitaal lager zijn en de winstmogelijkheden beperkt. (Bikker et al., 2004) Bij de visie die wij wensen te volgen, zouden we eveneens een negatief teken mogen verwachten voor deze variabele. Om onze visie te kunnen verklaren moeten we even terugkeren naar de balansstructuur van de banken. De activa van de banken, in dit geval de uitgeleende middelen, worden meestal voor een langere termijn ter beschikking van de klanten gesteld. De passiva van de banken, of de verworven middelen van de banken, omvatten echter voor een groot gedeelte middelen op korte termijn (bijvoorbeeld: spaarboekjes, termijnrekeningen op één jaar, …). We kunnen dus stellen dat langs de actiefzijde (respectievelijk passiefzijde) de lange termijnrente (respectievelijk korte termijnrente) de bepalende factor is. Een beslissing van de centrale bank om de korte termijnrente op te trekken, zal voor de banken betekenen dat het renteverschil kleiner zal worden. De banken dienen namelijk meer rente te betalen op de middelen die ze werven om uit te lenen, terwijl de inkomsten van de banken slechts in geringe mate toenemen. Dit laatste kan verklaard worden door het feit dat banken hun middelen vaak uitlenen over een langere termijn tegen een min of meer vaste 73
rente. De banken kunnen slechts in een beperkt aantal gevallen de rente op de uitgeleende middelen heronderhandelen. Dit alles samen heeft voor de banken tot gevolg dat ze minder inkomsten kunnen genereren. Daardoor lopen de winsten van de banken terug en kunnen ze minder overgedragen winsten aanwenden om hun kapitaalvereisten op peil te houden. De banken zullen daarop reageren door meer kapitaal aan te houden tegen onverwachte verliezen en minder middelen uit te lenen. De omgekeerde situatie zal gelden voor een afname van de korte termijnrente.
Naast de voorgaande variabelen hebben we in het model met het kapitaal als afhankelijke veranderlijke nog een vertraagde variabele met betrekking tot het kapitaal opgenomen. Deze variabele hebben we kapitaaltraag genoemd. De reden waarom we deze variabele opnemen is het feit dat banken vaak geconfronteerd worden met opportuniteitskosten om hun minimumkapitaal op peil te houden. Vele banken hebben namelijk niet de mogelijkheid om onmiddellijk hun vereist minimumkapitaal op het gewenste niveau te brengen wanneer er zich een aanpassing zou opdringen. Daarom nemen we deze vertraagde variabele op in het model om aan te geven dat banken een zekere tijd nodig hebben om hun minimumkapitaal op het gewenste niveau te krijgen. (Zie o.a. Rime, 2001; Barrios et al., 2003; Bikker et al., 2004; Estrella, 2004 en Ayuso et al., 2004) We verwachten voor deze variabele een positief teken te vinden.
Vervolgens dienen we in ons model een uitgebreid aantal dummy variabelen op te nemen. In dit empirisch onderzoek zullen we gebruik maken van data voor verschillende landen van de OESO. Aangezien er tussen deze landen grote verschillen kunnen bestaan op het gebied van wetgeving, organisatie van de banksector, de organisatie van de bankregulering, … dient hiermee rekening gehouden te worden. Daarom zullen we in het model aan elk land een dummy variabele toekennen. Deze dummy variabelen worden aangeduide met dumland.17 Aan de hand van de gevonden waarden kunnen we nagaan of er significante verschillen zijn tussen de verschillende landen.
Een tweede reeks van dummy variabelen hebben we dumjaar genoemd. Zij geven de dummyvariabelen voor de verschillende jaren van onze steekproef weer. We nemen deze 17
Voor sommige landen zal, bij de presentatie van de resultaten, echter geen dummy variabele vermeld worden omwille van het feit dat deze landen geen data ter beschikking stellen met betrekking tot het kapitaal of het excess capital. Indien we wel dummy variabelen voor deze landen zouden opnemen, zouden we geconfronteerd worden met een probleem van perfecte multicollineariteit.
74
variabelen in ons model op om na te kunnen gaan of bepaalde gebeurtenissen, die zich in de loop van de onderzoeksperiode hebben afgespeeld, een significante invloed hebben gehad op de kapitaalvereisten van banken.
Ten slotte wordt er in elk van de vergelijkingen nog een storingsterm opgenomen. In de vergelijking voor kapitaal hebben we de storingsterm µ. Bij de vergelijking voor het excess capital hebben we ε als storingsterm opgenomen.
5.3. DE DATA Na de uitgebreide bespreking van de variabelen die we wensen op te nemen in de te schatten vergelijkingen, zal in deze paragraaf een korte toelichting gegeven worden bij de data die we zullen gebruiken om de schattingen uit te voeren.
Vooreerst wens ik te starten met het afbakenen van de onderzoeksperiode. De periode die in deze analyse onder de loep zal worden genomen begint in 1995 en eindigt in 2003. Het beginjaar is 1995 omdat in de voorgaande jaren, voor een groot aantal landen, cruciale data ontbraken. We moeten onze onderzoeksperiode echter noodgedwongen stoppen in het jaar 2003 omdat de database van de OESO na het jaar 2003 geen data meer ter beschikking stelt.
Zoals hierboven al even werd vermeld, zal er gebruik gemaakt worden van bankgegevens die afkomstig zijn van de OESO. De OESO heeft heel wat data verzameld over de balansgegevens van banken en deze zijn terug te vinden op de website van de OESO of op het Statistical Compendium versie 2006 (I). Deze balansgegevens worden geaggregeerd op het niveau van de individuele landen van de OESO en worden op jaarbasis weergegeven. Bij haar gegevensverzameling heeft de OESO een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de groep van landen die gegevens voor alle banken18 weergeven en de groep van landen die enkel data vermelden voor de commerciële banken19. In ons empirisch onderzoek zullen we hier rekening mee houden. Enerzijds zullen we de twee vergelijkingen schatten voor de steekproef van landen die informatie hebben gegeven voor alle banken, anderzijds zullen we
18
Landen die informatie hebben gegeven voor alle banken zijn: Australië, België, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Japan, Nederland, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Oostenrijk, Polen, Slowakije, Spanje, Tsjechië en Zwitserland. 19 Landen die informatie hebben gegeven voor de commerciële banken zijn: Canada, Duitsland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Groot-Brittannië, Hongarije, Japan, Luxemburg, Mexico, Noorwegen, Polen, Portugal, Turkije, Spanje, Verenigde Staten, Zuid-Korea, België en Zwitserland.
75
dezelfde vergelijkingen schatten voor de landen die enkel data hebben over de commerciële banken.
Ten slotte moeten we nog even terug komen op de verzamelde data. Zoals hierboven al aangegeven, zijn alle bankgegevens afkomstig van de OESO. Voor het reëel BBP hebben we de data echter op datastream teruggevonden.
5.4. RESULTATEN 5.4.1. ALL BANKS In dit deel zal ik de resultaten bespreken voor de steekproef van de landen die data voor de categorie van alle banken ter beschikking hebben gesteld. De regressies werden uitgevoerd met behulp van het statistisch pakket e-views, waarbij de vergelijkingen werden geschat met behulp van een OLS-regressie. De resultaten zijn terug te vinden in de tabellen 5.1. en 5.2. In tabel 5.1. worden de resultaten van de schatting voor de eerste vergelijking, waar kapitaal als afhankelijke veranderlijke is opgenomen, weergegeven. Met betrekking tot de vergelijking van het excess capital worden de resultaten voorgesteld in tabel 5.2. Ik zal mijn bespreking van de resultaten beginnen met deze voor de vergelijking van het kapitaal, vervolgens volgt de analyse voor het excess capital.
5.4.1.1. KAPITAAL In tabel 5.1. op pagina 79 worden de resultaten weergegeven voor de schatting van de eerste vergelijking. We gaan na welke invloeden er zijn van de verschillende variabelen uit het model op het minimumkapitaal van de banken.
Wanneer we de resultaten onder de loep nemen, komen we toch tot enkele bijzondere vaststellingen. Vooreerst kunnen we stellen dat er een significante positieve invloed uitgaat van de groeivoet van het reëel BBP op het kapitaal. Dit resultaat betekent dat banken een zekere voorzichtigheid inbouwen in hun activiteiten. Banken zullen dus volgens deze resultaten eerder geneigd zijn om tijdens een periode van hoogconjunctuur bijkomend kapitaal aan te houden. Dit doen ze om in de toekomst, bij een eventuele recessie, onverwachte verliezen op te vangen. Het kapitaal, dat ze in de hoogconjunctuur opbouwen, wordt tijdens een recessie gebruikt om de onvoorziene verliezen op te vangen. In vergelijking met de literatuur kunnen we dus niet stellen dat de kapitaalvereisten van de banken procyclisch zijn. Integendeel, in onze analyse blijken de banken eerder uit 76
voorzichtigheidsoverwegingen op de cyclus te anticiperen. Ze proberen via hun manier van werken de schommeling van de economische cyclus af te vlakken.
Als we de variabelen met betrekking tot het kredietrisico bestuderen, hier de variabelen Len./Ass. en ∆Len., dan zien we dat deze variabelen niet het gewenste positieve teken bezitten. De invloed die deze variabelen hebben is echter, met uitzondering voor de variabele ∆Len. in de schattingen III en IV, niet significant. Een negatief teken betekent dat banken minder kapitaal aanhouden wanneer het percentage leningen ten aanzien van de activa of de groeivoet van de uitstaande leningen toeneemt. Een mogelijke verklaring voor dit fenomeen is het feit dat het voor banken optimaal kan zijn om zo weinig mogelijk kapitaal aan te houden ten aanzien van uitgegeven schuldtitels. Banken kunnen dus zelf, zoals in deze situatie het geval is, ook moral hazard gedrag vertonen. Dit geldt zeker wanneer de kapitalisatiegraad van banken laag is. Als dit gedrag algemeen onder de banken verspreid is, dan mogen we een negatief teken voor deze twee variabelen verwachten. (Rochet, 1992 a en b zoals geciteerd in Bikker et al., 2004)
Voor de ROA moeten we vaststellen dat deze ratio verrassend genoeg een negatief teken heeft en er eveneens geen significante invloed uitgaat op het minimumkapitaal van de banken. Dit is een duidelijke tegenstelling ten aanzien van wat algemeen in de literatuur wordt gevonden. In alle onderzoek heeft de ROA een positieve, significante invloed op het kapitaal van de banken. (zie o.a. Rime, 2001; Bikker et al., 2004; Ayuso et al., 2004 en Stolz, 2005) Een mogelijke verklaring voor het negatieve teken kunnen we terugvinden in Lindquist (2003). In het model dat zij schat maakt ze gebruik van een variabele die de variatie van de winsten van de banken vat. Zij toont aan dat deze variabele een significante, negatieve coëfficiënt heeft. Dit toont aan dat banken, wanneer ze geconfronteerd worden met een sterke variatie in de winsten, minder gebruik zullen maken van overgedragen wisten om hun minimumkapitaalvereisten te vervullen. (Lindquist, 2003) Bij deze schattingen zouden we misschien een gelijkaardige verklaring kunnen geven voor het negatieve teken bij de ROA. Een negatief teken zou er op kunnen wijzen dat de variatie in de winsten van de banken zeer groot is, waardoor de banken minder gebruik gemaakt hebben van overgedragen winsten om hun minimumkapitaal op het gewenste niveau te houden.
De overige drie variabelen (Liquiditeiten, Renteverschil en de vertraagde variabele voor het kapitaal) hebben allemaal het gewenste teken en zijn eveneens allen significant. Ten eerste 77
kunnen we dus duidelijk stellen dat banken met een grote hoeveelheid liquide activa op de balans minder kapitaal aanhouden. Ze kunnen deze liquide activa immers vlot omzetten in de nodige liquide middelen wanneer er zich onverwachte tekorten in het minimumkapitaal voor doen. Ten tweede zullen banken eveneens minder kapitaal aanhouden wanneer het verschil tussen de korte termijnrente en de lange termijnrente groter wordt. Het renterisico voor de banken is lager en het grotere verschil zal hen tevens aanmoedigen om meer middelen uit te lenen, om bijkomende winstmogelijkheden te benutten. Banken zullen dan ook de keuze maken om minder kapitaal aan te houden om een maximum aan middelen vrij te maken en deze onder te brengen onder de vorm van schuldtitels bij de klanten. Vervolgens kunnen we ook de stelling dat banken een zekere vorm van “capital smoothing” toepassen niet verwerpen. Dit betekent dat banken een zekere tijdspanne nodig hebben om hun minimumkapitaal op het gewenste niveau te krijgen. Een onmiddellijke aanpassing van het kapitaal aan de minimale kapitaalvereisten behoort niet tot de mogelijkheden. Banken worden dus geconfronteerd met aanpassingskosten wanneer ze hun minimumkapitaalvereisten willen aanpassen aan het door hen gewenste, optimale minimumkapitaal. (Estrella, 2004 en Bikker et al., 2004)
Ten slotte komen we tot de bespreking van de coëfficiënten voor de dummy variabelen. Om het probleem van de dummy variable trap te vermijden, heb ik ervoor geopteerd om voor Zwitserland geen dummy variabele op te nemen.20 Eveneens werd er omwille van dezelfde reden geen dummy variabele opgenomen voor het jaar 2003. Met betrekking tot de resultaten voor de landen kunnen we stellen dat bepaalde landen een kapitaalratio hebben die significant verschillend is van deze van Zwitserland. We kunnen dus stellen dat er individuele landeffecten aanwezig zijn. Voor de dummy variabelen die betrekking hebben op de jaren kunnen we algemeen stellen dat er geen significante invloed uitgaat van een bepaald jaar op het kapitaal. Enkel in 1998 en 2000 is er een significante, kleine en negatieve impact op de kapitaalvereisten van banken. Dit is een opvallend resultaat. Voor het jaar 1998 kan de verklaring misschien te vinden zijn bij de Aziatische crisis gekoppeld aan de crisissen in Rusland en Brazilië. Internationaal actieve banken hebben daar heel zware verliezen geleden, waardoor hun kapitaalratio’s gedurende dat 20
De keuze om voor Zwitserland geen dummy variabele op te nemen, gebeurde op basis van het feit dat Zwitserland in de beide steekproeven voorkwam. Bovendien geeft Zwitserland data voor beide afhankelijke veranderlijken. Ook in de andere tabellen zal omwille van dezelfde reden geen dummy variabele voor Zwitserland opgenomen worden.
78
jaar een duidelijke, negatieve invloed ondervonden hebben. Voor het jaar 2000 is er echter binnen de literatuur niet onmiddellijk een verklaring terug te vinden.
Tabel 5.1. De impact op kapitaal voor verschillende OESO landen (steekproef all banks) Schatting I C GDPg. Len./Ass. ROA ∆Len. Liquid. Rentev. Kapitaalt. Dum AUS Dum BEL Dum IER Dum ITA Dum NED Dum N-ZL Dum NOO Dum OOS Dum POL Dum SLO Dum SPA Dum TSJ Dum ZWI Dum 1995 Dum 1996 Dum 1997 Dum 1998 Dum 1999 Dum 2000 Dum 2001 Dum 2002 Dum 2003
Schatting II
Schatting III
0,118 (0,066)* 0,084 (0,225) 0,038 (0,001)*** 0,344 (0,021)** 0,194 (0,024)** 0,244 (0,001)*** -0,064 (0,394) -0,044 (0,607) -0,017 (0,106) -0,026 (0,938) 0,070 (0,834) -0,232 (0,226) -0,023 (0,153) -0,019 (0,292) -0,044 (0,003)*** -0,101 (0,152) -0,060 (0,413) -0,034 (0,003)*** -0,003 (0,061)* -0,001 (0,271) -0,002 (0,025)** 0,273 (0,122) 0,319 (0,082)* 0,758 (0,000)*** -0,009 (0,493) 0,003 (0,805) -0,010 (0,081)* -0,012 (0,044)** -0,009 (0,331) 0,000 (0,948) -0,007 (0,665) 0,003 (0,889) -0,001 (0,889) 0,000 (0,977) -0,025 (0,091)* -0,014 (0,391) 0,009 (0,485) 0,016 (0,281) 0,011 (0,093)* 0,010 (0,141) 0,001 (0,905) 0,009 (0,230) -0,011 (0,327) -0,008 (0,534) 0,012 (0,030)** 0,017 (0,001)*** -0,003 (0,588) -0,002 (0,748) -0,001 (0,866) -0,002 (0,865) 0,000 (0,918) -0,003 (0,369) -0,006 (0,225) -0,004 (0,239) -0,009 (0,129) -0,006 (0,085)* -0,004 (0,396) -0,001 (0,851) -0,013 (0,039)** -0,008 (0,129) -0,002 (0,559) 0,001 (0,706) -0,002 (0,615) -0,001 (0,809) Bron: Eigen berekeningen en resultaten van uitgevoerde schattingen via e-views.
Schatting IV 0,035 (0,002)*** 0,199 (0,005)*** -0,016 (0,155) -0,166 (0,447) -0,042 (0,021)** -0,032 (0,005)*** -0,001 (0,063)* 0,764 (0,000)***
Noot: (a) GDPg is de groeivoet van het BBP, Len./Ass. is de verhouding van de uitstaande leningen op de totale activa (dus de total assets), ROA is de Return on assets, ∆Len. is de jaar op jaar wijziging in de uitstaande leningen, Liquid staat voor de liquiditeiten, Rentev is het renteverschil, Kapitaalt staat voor Kapitaaltraag en dat is de waarde voor Kapitaal uit de voorgaande periode, Dum … staat voor de dummy variabele van een specifiek land (AUS = Australië, BEL = België, IER = Ierland, ITA = Italië, NED = Nederland, N-ZL = Nieuw-Zeeland, NOO = Noorwegen, OOS = Oostenrijk, POL = Polen, SLO = Slowakije, SPA = Spanje, TSJ = Tsjechië, ZWI = Zwitserland) of voor de dummy variabele van een specifiek jaar (in dit geval de periode van 1995-2003). (b) In de tabel staan de coëfficiënten voor de schattingen. De coëfficiënten zijn deze die we bekomen hebben na toepassing van de White Heteroskedasticity-consistent standard errors and covariance test. De p-waarden staan tussen haakjes. ***, **, * betekent dat de coëfficiënt significant is op het 1%, 5% en respectievelijk 10% significantieniveau.
79
5.4.1.2. EXCESS CAPITAL Een tweede deel van de analyse gaat dieper in op de schatting voor het excess capital. De resultaten van de regressie terug te vinden in onderstaande tabel 5.2.
Tabel 5.2. De impact op excess capital voor verschillende OESO landen (steekproef all banks) Schatting I
Schatting III
Schatting IV
0,251 (0,075)* 0,177 (0,285) 0,066 (0,001)*** 0,531 (0,119) -0,109 (0,572) 0,201 (0,208) -0,323 (0,056)* -0,285 (0,162) -0,055 (0,018)** 0,081 (0,907) 0,817 (0,316) 0,586 (0,210) 0,020 (0,474) 0,053 (0,104) 0,021 (0,540) -0,101 (0,516) -0,027 (0,882) 0,040 (0,059)* -0,008 (0,017)** -0,003 (0,209) -0,004 (0,062)* -0,016 (0,615) 0,014 (0,685) -0,001 (0,928) -0,004 (0,788) -0,002 (0,924) 0,033 (0,011)** -0,014 (0,729) 0,007 (0,869) 0,027 (0,063)* 0,031 (0,071)* 0,035 (0,144) 0,059 (0,047)** 0,068 (0,010)*** 0,087 (0,011)** 0,046 (0,001)*** 0,046 (0,002)*** -0,028 (0,164) 0,007 (0,664) -0,024 (0,355) -0,010 (0,774) 0,004 (0,677) 0,024 (0,024)** 0,022 (0,188) 0,024 (0,132) -0,016 (0,176) -0,009 (0,283) -0,018 (0,065)* -0,011 (0,175) -0,030 (0,015)** -0,018 (0,057)* -0,036 (0,007)*** -0,025 (0,034)** -0,025 (0,024)** -0,015 (0,078)* -0,040 (0,009)*** -0,028 (0,042)** -0,021 (0,015)** -0,010 (0,253) -0,003 (0,631) 0,000 (0,984) Bron: Eigen berekeningen en resultaten van uitgevoerde schattingen via e-views.
0,051 (0,003)*** -0,020 (0,893) -0,052 (0,021)** 0,978 (0,033)** 0,040 (0,241) 0,046 (0,027)** -0,003 (0,129)
C GDPg. Len./Ass. ROA ∆Len. Liquid. Rentev. Dum AUS Dum BEL Dum IER Dum ITA Dum NED Dum N-ZL Dum NOO Dum OOS Dum POL Dum SLO Dum SPA Dum TSJ Dum ZWI Dum 1995 Dum 1996 Dum 1997 Dum 1998 Dum 1999 Dum 2000 Dum 2001 Dum 2002 Dum 2003
Schatting II
Noot: (a) GDPg is de groeivoet van het BBP, Len./Ass. is de verhouding van de uitstaande leningen op de totale activa (dus de total assets), ROA is de Return on assets, ∆Len. is de jaar op jaar wijziging in de uitstaande leningen, Liquid staat voor de liquiditeiten, Rentev is het renteverschil, Dum … staat voor de dummy variabele van een specifiek land (AUS = Australië, BEL = België, IER = Ierland, ITA = Italië, NED = Nederland, N-ZL = Nieuw-Zeeland, NOO = Noorwegen, OOS = Oostenrijk, POL = Polen, SLO = Slowakije, SPA = Spanje, TSJ = Tsjechië, ZWI = Zwitserland) of voor de dummy variabele van een specifiek jaar (in dit geval de periode van 1995-2003). (b) In de tabel staan de coëfficiënten voor de schattingen. De coëfficiënten zijn deze die we bekomen hebben na toepassing van de White Heteroskedasticity-consistent standard errors and covariance test. De p-waarden staan tussen haakjes. ***, **, * betekent dat de coëfficiënt significant is op het 1%, 5% respectievelijk 10% significantieniveau.
80
Wanneer we de groeivoet van het reëel BBP bekijken, bemerken we dat we gemengde resultaten bekomen. In de schattingen II en IV, waar de dummy variabelen voor de verschillende jaartallen buiten beschouwing gelaten worden, vinden we negatieve coëfficiënten. Dit wijst op een mogelijke procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. Bij de schattingen I en III vinden we positieve coëfficiënten terug, wat wijst op banken die eerder preventief te werk gaan. Er dient echter gesteld te worden dat de invloed van het GDPg op het excess capital voor geen enkele van de uitgevoerde schattingen significant is.
Met betrekking tot de ROA kunnen we opnieuw vrij kort zijn. Deze variabele bezit voor alle uitgevoerde schattingen het gewenste teken. Dit betekent dat banken gebruik maken van overgedragen winsten om een bijkomende buffer, in de vorm van excess capital, aan te leggen om eventuele onverwachte, toekomstige verliezen op te vangen. Ook hier is er, zoals bij de schatting van de vergelijking van het kapitaal voor dezelfde steekproef, echter geen significante invloed van de ROA op het excess capital.
De variabelen met betrekking tot het kredietrisico hebben een tegengesteld teken. Enerzijds bezit de variabele ∆Len. het gewenste positieve teken, maar de resultaten zijn echter niet significant. Enkele bij schatting II, waar we de dummy variabelen voor de verschillende jaren buiten beschouwing laten, is er sprake van een marginale significantie. De p-waarde bedraagt er 0,104. Anderzijds vinden we voor de Len./Ass. opnieuw negatieve coëfficiënten terug, die allen significant zijn op uitzondering van de coëfficiënt bij de tweede schatting. Deze resultaten zouden er dus weer op moeten wijzen dat de banken onderhevig zijn aan een zekere vorm van moral hazard gedrag. Daarmee wordt bedoeld dat de banken minder excess capital aanhouden wanneer het aandeel van de uitstaande leningen in de totale activa van een bank toeneemt. Door op een dergelijke manier te werk te gaan, nemen de banken natuurlijk grotere risico’s. (Rochet, 1992 a en b zoals geciteerd in Bikker et al., 2004)
Vervolgens komen we bij de variabelen voor het renteverschil en de liquiditeiten. Hier zijn de resultaten eerder gemengd. Bij de liquiditeiten merken we op dat enkel in de schattingen I en II, waar de dummy variabelen voor de verschillende landen telkens zijn opgenomen, het verwachte negatieve teken wordt teruggevonden. De resultaten zijn er echter niet significant. Bij de schattingen III en IV vinden we positieve coëfficiënten terug. Ondanks het feit dat het
81
gevonden teken afwijkt van onze verwachtingen, zijn de gevonden resultaten hier wel significant. Een verklaring voor dit toch wel verrassend resultaat vinden we terug in Stolz (2005) die met een gelijkaardig probleem geconfronteerd werd. Zij stelt dat het positieve teken verklaard kan worden door het feit dat de liquide activa een significante, negatieve invloed hebben op de risk weighted assets van de bank. De liquide activa omvatten veelal overheidsobligaties, aandelenportefeuilles, … Deze kennen een lager risico, waardoor het toegekende risicogewicht betrekkelijk laag is. Daardoor hebben de banken minder kapitaal en dus ook minder excess capital nodig om hun kapitaalvereisten te vervullen. (Stolz, 2005) Verder stelt zij dat de liquide activa weinig invloed hebben op andere risicomaatstaven, waardoor het negatieve effect van de liquide activa op de risk weighted assets eveneens door wiskundige bewerkingen van de data verklaard kan worden. (Stolz, 2005)
Bij de beschouwing van het renteverschil vinden we voor alle schattingen het gewenste teken terug. Doch duiden enkel de schattingen I en III, waar in beide gevallen de dummy variabelen voor de verschillende jaren zijn opgenomen, op een significante invloed van het renteverschil op het excess capital. Deze resultaten betekenen het volgende: Wanneer het renterisico laag is en er dus een groot renteverschil is, zullen de banken minder excess capital aanhouden. De bedoeling van de banken is om met deze bijkomende middelen bijkomende leningen uit te geven om zo de winstmogelijkheden ten gevolge van het groter renteverschil ten volle te kunnen benutten. Indien er zich toch een onverwacht verlies zou voordoen, kan dit opgevangen worden door het minimumkapitaal aan te vullen met overgedragen winsten die voortvloeien uit het groter renteverschil. Het omgekeerde zal gelden wanneer het renterisico toeneemt. De schattingen II en IV hebben eveneens het gewenste negatieve teken. De invloed op het excess capital is echter marginaal aangezien de coëfficiënten niet significant zijn op het 10% significantieniveau.
Tot slot analyseren we de dummy variabelen voor de landen en de jaren in het model. We bemerken dat er voor de verschillende landen opnieuw significante verschillen terug te vinden zijn ten aanzien van Zwitserland. Er is dus duidelijk sprake van landeffecten voor het excess capital. Met betrekking tot de dummy variabelen voor de jaren dienen we op te merken dat er tijdens de periode 1996-2001 een significante afname heeft plaatsgevonden van het excess capital. 82
We denken dat we de verklaring voor de afname van het excess capital vooral dienen te zoeken bij de hoogconjunctuur en het goede beursklimaat gedurende die periode. Voor de banken was het toen interessant om zo weinig mogelijk excess capital aan te houden. Op deze manier beschikten ze over bijkomende middelen om aan de cliënten uit te lenen, te beleggen in aandelen, … Zo slaagden de banken erin om van het goede beursklimaat te profiteren en de enorme winstmogelijkheden te benutten.
5.4.2. COMMERCIAL BANKS Na de bespreking van de resultaten voor de steekproef van de landen met gegevens over alle banken, zullen we in dit deel dieper ingaan op de steekproef met gegevens over de commerciële banken van uiteenlopende OESO landen. Wederom zullen we voor deze steekproef de beide vergelijkingen, die in deel 5.2. zijn weergegeven, schatten. De regressies werden uitgevoerd met behulp van het statistisch pakket e-views, waarbij de vergelijkingen werden geschat met behulp van een OLS-regressie. De resultaten zijn terug te vinden in de tabellen 5.3. en 5.4. In tabel 5.3. vinden we de resultaten van de schatting voor de vergelijking met kapitaal als afhankelijke veranderlijke. Tabel 5.4. geeft ons uiteindelijk de resultaten voor de schatting van de vergelijking van het excess capital.
5.4.2.1 KAPITAAL In tabel 5.3. op pagina 86 vinden we de resultaten terug voor de schatting van de eerste vergelijking waarbij kapitaal als afhankelijke veranderlijke wordt beschouwd. Een eerste variabele die we opnieuw van naderbij willen bekijken, is de variabele GDPg. Wanneer we de resultaten voor deze variabele bekijken dienen we te bemerken dat, met uitzondering van schatting III, de groei van het reëel BBP een negatief teken heeft. Dit wijst op een procyclisch gedrag van de commerciële banken. Het geeft aan dat deze banken door hun activiteiten de economische cyclus zouden versterken. Ondanks het feit dat er een negatieve invloed is van de conjunctuurcyclus op het minimumkapitaal van de commerciële banken, moeten we vaststellen dat deze invloed niet significant is.
Ten aanzien van de return on assets kunnen we stellen dat er sprake is van een significante, positieve invloed op het kapitaal wanneer we de dummy variabelen voor de verschillende landen in het model opnemen (dit is het geval bij de schattingen I en II). Dit geeft duidelijk aan dat de commerciële banken van hun overgedragen winsten gebruik zullen maken om hun 83
kapitaalratio op peil te houden. Ook in de literatuur is er sprake van een positief effect van de ROA op het kapitaal van banken. (Zie o.a. Rime, (2001); Bikker et al., (2004) en Stolz, (2005)) Bij de schattingen III en IV, vinden we wel het gewenste positieve teken terug. De gevonden coëfficiënten zijn echter bij deze laatste twee schattingen niet langer significant.
De variabelen die betrekking hebben op het kredietrisico (hier de variabelen Len./Ass. en ∆Len.) geven opnieuw geen eenduidig beeld. De variabele Len./Ass. toont, voor de schattingen I en II, dat de commerciële banken meer kapitaal aanhouden als de risico’s groter worden. De commerciële banken zullen er dus alles aan doen om het kapitaal een goede weerspiegeling te laten zijn van het risico, dat voorvloeit uit het aandeel van de leningen in de totale activa. Er gaat dus, bij de eerste en de tweede schatting, een significante positieve invloed uit van de leningen op het minimumkapitaal van de commerciële banken. Bij de schattingen III en IV vinden we voor deze variabele een coëfficiënt met een negatief teken, maar deze is niet significant. Voor de variabele ∆Len. blijken de resultaten echter niet in overeenstemming te zijn met deze voor de variabele Len./Ass.. Voor de groeivoet van de leningen bezitten enkele de resultaten uit de derde en de vierde schatting de gewenste positieve tekens. De invloed van deze variabele op het kapitaal van de commerciële banken is echter niet significant. In schattingen I en II vinden we een negatieve coëfficiënt terug. Bij deze schattingen zijn de gevonden coëfficiënten significant op het 5% -significantieniveau (respectievelijk 10% significantieniveau) voor schatting II (respectievelijk schatting I). Het bekomen van een negatief teken wijst erop dat, net zoals bij de steekproef voor landen met gegevens over alle banken, ook de commerciële banken onderhevig kunnen zijn aan een zeker moral hazard gedrag. (Rochet, 1992 a en b zoals geciteerd in Bikker et al., 2004)
Vervolgens kunnen we overstappen naar de variabelen met betrekking tot de liquide activa en het renteverschil. Vooreerst zullen we de liquide activa van naderbij bekijken. Enkel voor de schattingen III en IV vinden we het gewenste negatieve teken, maar de resultaten zijn echter niet significant. Bij de schattingen I en II vinden we opnieuw positieve coëfficiënten terug die significant zijn op het 5% en respectievelijk 1% -significantieniveau. De verklaring voor deze positieve coëfficiënten is terug te vinden in Stolz (2005) en werd hierboven behandeld in paragraaf 5.4.1.2. Wanneer we het renteverschil beschouwen, zouden we uit tabel 5.3. kunnen afleiden dat er geen invloed is vanwege het renteverschil. De waarden in de onderstaande tabel houden 84
echter rekening met een afronding tot op drie cijfers na de komma21. De invloed van deze variabele op het kapitaal blijkt dus zeer beperkt te zijn. Bovendien zijn de gevonden coëfficiënten niet significant op de overeenkomstige significantieniveaus.
De stelling met betrekking tot capital smoothing kan, net zoals bij de steekproef voor alle banken, wederom niet verworpen worden. De coëfficiënten, die bij de vertraagde variabele voor het kapitaal teruggevonden worden, bezitten allen het gewenste plusteken en zijn allemaal significant. Dit laat mij toe om te stellen dat ook commerciële banken een zekere aanpassingsperiode nodig hebben om hun minimumkapitaal in overeenstemming te brengen met het risico dat aanwezig is in de portefeuille van de bank.
Ten slotte komen we nog even terug op de dummy variabelen voor de verschillende landen en jaren. We kunnen opnieuw vaststellen dat er, in dit geval voor de commerciële banken, significante verschillen zijn tussen de landen. Het aangehouden minimumkapitaal in bepaalde landen verschilt sterk van dit in Zwitserland. Er zijn dus opnieuw landeffecten aanwezig. Met betrekking tot de verschillende jaren kunnen we, met uitzondering van het jaar 1996 in de derde schatting, stellen dat er geen significante invloed uitgaat van de verschillende jaren op het kapitaal van de commerciële banken.
21
De keuze om een afronding te maken tot op drie cijfers na de komma is bedoeld om de overzichtelijkheid in de tabellen voor de resultaten te bewaren.
85
Tabel 5.3. De impact op kapitaal voor verschillende OESO landen (steekproef commercial banks) Schatting I C GDPg. Len./Ass. ROA ∆Len. Liquid. Rentev. Kapitaalt. Dum BEL Dum GRI Dum HON Dum JAP Dum MEX Dum NOO Dum POL Dum POR Dum SPA Dum TUR Dum VK Dum VSA Dum ZKO Dum ZWE Dum ZWI Dum 1995 Dum 1996 Dum 1997 Dum 1998 Dum 1999 Dum 2000 Dum 2001 Dum 2002 Dum 2003
Schatting II
Schatting III
-0,103 (0,043)** -0,115 (0,013)** 0,046 (0,112) -0,085 (0,194) -0,072 (0,167) 0,015 (0,867) 0,190 (0,000)*** 0,202 (0,000)*** -0,019 (0,546) 0,490 (0,032)** 0,438 (0,024)** 0,115 (0,671) -0,022 (0,061)* -0,022 (0,035)** 0,012 (0,475) 0,139 (0,035)** 0,160 (0,007)*** -0,035 (0,265) 0,000 (0,654) 0,000 (0,754) 0,000 (0,119) 0,198 (0,047)** 0,207 (0,024)** 0,682 (0,000)*** -0,018 (0,006)*** -0,020 (0,001)*** 0,008 (0,346) 0,006 (0,436) 0,019 (0,008)*** 0,017 (0,007)*** -0,009(0,212) -0,007 (0,327) 0,021 (0,000)*** 0,021 (0,001)*** -0,004 (0,537) -0,004 (0,605) 0,018 (0,001)*** 0,016 (0,005)*** 0,001 (0,929) -0,001 (0,833) 0,030 (0,000)*** 0,029 (0,000)*** 0,076 (0,000)*** 0,074 (0,000)*** 0,015 (0,008)*** 0,016 (0,010)*** 0,003 (0,645) 0,003 (0,569) 0,028 (0,000)*** 0,028 (0,001)*** 0,013 (0,018)** 0,011 (0,026)** 0,004 (0,470) -0,013 (0,307) 0,003 (0,317) -0,006 (0,092)* 0,003 (0,386) -0,005 (0,217) 0,003 (0,227) -0,005 (0,224) 0,005 (0,280) 0,001 (0,863) 0,002 (0,586) -0,006 (0,130) 0,002 (0,451) 0,001 (0,890) 0,001 (0,632) -0,002 (0,663) Bron: Eigen berekeningen en resultaten van uitgevoerde schattingen via e-views.
Schatting IV 0,043 (0,140) -0,021 (0,809) -0,017 (0,612) 0,161 (0,557) 0,012 (0,473) -0,034 (0,296) 0,000 (0,178) 0,671 (0,000)***
Noot: (a) GDPg is de groeivoet van het BBP, Len./Ass. is de verhouding van de uitstaande leningen op de totale activa (dus de total assets), ROA is de Return on assets, ∆Len. is de jaar op jaar wijziging in de uitstaande leningen, Liquid staat voor de liquiditeiten, Rentev is het renteverschil, Kapitaalt staat voor Kapitaaltraag en dat is de waarde voor Kapitaal uit de voorgaande periode, Dum … staat voor de dummy variabele van een specifiek land (BEL = België, GRI = Griekenland, HON = Hongarije, JAP = Japan, MEX = Mexico, NOO = Noorwegen, POL = Polen, POR = Portugal, SPA = Spanje, TUR = Turkije, VK = Verenigd Koninkrijk, VSA = Verenigde Staten van Amerika, ZKO = Zuid –Korea, ZWE = Zweden, ZWI = Zwitserland) of voor de dummy variabele van een specifiek jaar (in dit geval de periode van 1995-2003). (b) In de tabel staan de coëfficiënten voor de schattingen. De coëfficiënten zijn deze die we bekomen hebben na toepassing van de White Heteroskedasticity-consistent standard errors and covariance test. De p-waarden staan tussen haakjes. ***, **, * betekent dat de coëfficiënt significant is op het 1%, 5% respectievelijk 10% significantieniveau.
86
5.4.2.2. EXCESS CAPITAL Als laatste deel van de analyse zullen we nagaan in welke mate de verschillende variabelen uit ons model invloed hebben op het excess capital van de commerciële banken. De resultaten voor de verschillende schattingen zijn terug te vinden in de tabel 5.4. op pagina 89.
Bij de bespreking van de resultaten starten we terug bij de variabele GDPg. We bemerken dat, met uitzondering van de resultaten voor schatting II, de coëfficiënten een negatief teken hebben. Dit betekent dat de commerciële banken minder excess capital aanhouden als de groei van het reëel BBP positief is. Binnen deze categorie van banken is er dus eveneens sprake van procycliciteit. De commerciële banken zullen door het verminderen van het excess capital in een periode van goede conjunctuur meer middelen wensen uit te lenen en zo mede de economische conjunctuur verder versterken. Met betrekking tot de gevonden resultaten moeten we wel vaststellen dat geen van alle gevonden coëfficiënten voor het GDPg significant is op de gekozen significantieniveaus.
Voor de return on assets (ROA) vinden we telkens het gewenste, positieve teken terug en de resultaten zijn bovendien allemaal significant op het 5% -significantieniveau. Dit bevestigt de stelling dat banken van overgedragen winsten gebruik wensen te maken om een bijkomende buffer, onder de vorm van excess capital, aan te leggen. De commerciële banken benutten dus hun overgedragen winsten om bijkomstig kapitaal aan te leggen, waardoor ze eventuele onverwachte, toekomstige verliezen makkelijker kunnen opvangen.
De variabelen die betrekking hebben op het kredietrisico (Len./Ass. en ∆Len.) leveren ons terug tegenstrijdige resultaten op. Voor de Len./Ass. vinden we het gewenste, positieve teken terug voor de verschillende coëfficiënten. De resultaten zijn echter alleen significant voor de schattingen III en IV. Deze resultaten geven aan dat commerciële banken meer excess capital zullen aanhouden wanneer het aandeel van de uitstaande leningen in de totale activa groter wordt. De commerciële banken wensen dus dat hun aangehouden kapitaal in overeenstemming is met de risico’s in de portefeuille. De aanpassing van het minimumkapitaal is hier bijvoorbeeld mogelijk door meer excess capital aan te houden. Voor de variabele ∆Len. vinden we een negatief teken terug voor elk van de coëfficiënten. De resultaten voor de gevonden coëfficiënten zijn, bij uitzondering van de tweede schatting, niet significant op het 10% -significantieniveau. Het negatieve teken wijst dus opnieuw op een zekere vorm van moral hazard gedrag bij de commerciële banken wanneer de 87
kapitalisatiegraad van de verschillende banken laag is. Maar zoals net gesteld, zijn de gevonden resultaten niet significant. (Rochet, 1992 a en b zoals geciteerd in Bikker et al., 2004)
Vervolgens vinden we bij de coëfficiënten voor de liquide activa een positief teken terug. De resultaten zijn bovendien voor elk van de schattingen significant. Het positieve teken is duidelijk in tegenstelling met wat men zou verwachten. Banken met een grote hoeveelheid liquide activa op de balans dienen in werkelijkheid minder kapitaal aan te houden omdat ze deze liquide activa vlot van de hand kunnen doen om de nodige middelen te verzamelen als er zich eventuele schokken in het kapitaal zouden voltrekken. Stolz (2005) werd met een zelfde probleem geconfronteerd en gaf ons een mogelijke verklaring voor het gevonden resultaat zoals we reeds in paragraaf 5.4.1.2. aangegeven hebben.
Bij de beschouwing van het renteverschil moeten we opmerken dat de gevonden coëfficiënten verschillend zijn van nul. De nulwaarde wordt verkregen doordat we een afronding maken tot op drie cijfers na de komma. In werkelijkheid is er een zeer kleine invloed van het renteverschil op het excess capital, maar deze is niet significant.
Ten slotte komen we nog even terug op de verschillende dummy variabelen die we opnemen in ons model. Vooreerst kunnen we stellen, dat er in vergelijking met Zwitserland, voor een groot aantal landen significante verschillen zijn. Dus voor de groep van commerciële banken kunnen we de stelling van het bestaan van landspecifieke effecten niet verwerpen. Met betrekking tot de dummy variabelen voor de verschillende jaren kunnen we het vrij kort houden. Met uitzondering van een significant resultaat op het 10% -significantieniveau voor het jaar 1997 bij de eerste schatting, zijn er geen significante resultaten voor de jaren terug te vinden.
88
Tabel 5.4. De impact op excess capital voor verschillende OESO landen (steekproef commercial banks) Schatting I
Schatting III
Schatting IV
-0,077 (0,142) -0,068 (0,152) -0,089 (0,012)** -0,005 (0,935) -0,012 (0,814) 0,005 (0,965) 0,082 (0,183) 0,077 (0,152) 0,132 (0,001)*** 0,518 (0,010)*** 0,590 (0,002)*** 0,627 (0,013)** -0,016 (0,261) -0,025 (0,098)* -0,025 (0,229) 0,137 (0,044)** 0,115 (0,053)* 0,183 (0,000)*** 0,000 (0,304) 0,000 (0,260) 0,000 (0,440) 0,024 (0,002)*** 0,026 (0,000)*** 0,020 (0,080)* 0,024 (0,010)*** 0,052 (0,000)*** 0,055 (0,000)*** 0,024 (0,001)*** 0,020 (0,013)** 0,053 (0,000)*** 0,051 (0,000)*** 0,023 (0,008)*** 0,020 (0,026)** 0,035 (0,001)*** 0,039 (0,000)*** 0,011 (0,124) 0,013 (0,030)** 0,022 (0,000)*** 0,024 (0,000)*** 0,015 (0,168) 0,023 (0,028)** 0,031 (0,000)*** 0,029 (0,000)*** 0,027 (0,000)*** 0,025 (0,000)*** 0,017 (0,004)*** 0,016 (0,028)** 0,070 (0,000)*** 0,071 (0,000)*** -0,003 (0,497) -0,006 (0,543) -0,007 (0,205) -0,009 (0,374) -0,010 (0,058)* -0,012 (0,186) -0,003 (0,593) -0,005 (0,576) 0,003 (0,639) -0,001 (0,952) 0,001 (0,887) -0,001 (0,882) 0,001 (0,778) -0,001 (0,882) 0,002 (0,702) 0,002 (0,780) Bron: Eigen berekeningen en resultaten van uitgevoerde schattingen via e-views.
-0,080 (0,021)** -0,011 (0,906) 0,118 (0,002)*** 0,706 (0,003)*** -0,026 (0,196) 0,169 (0,000)*** 0,000 (0,381)
C GDPg. Len./Ass. ROA ∆Len. Liquid. Rentev. Dum BEL Dum GRI Dum HON Dum JAP Dum MEX Dum NOO Dum POL Dum POR Dum SPA Dum TUR Dum VK Dum VSA Dum ZKO Dum ZWE Dum ZWI Dum 1995 Dum 1996 Dum 1997 Dum 1998 Dum 1999 Dum 2000 Dum 2001 Dum 2002 Dum 2003
Schatting II
Noot: (a) GDPg is de groeivoet van het BBP, Len./Ass. is de verhouding van de uitstaande leningen op de totale activa (dus de total assets), ROA is de Return on assets, ∆Len. is de jaar op jaar wijziging in de uitstaande leningen, Liquid staat voor de liquiditeiten, Rentev is het renteverschil, Dum … staat voor de dummy variabele van een specifiek land (BEL = België, GRI = Griekenland, HON = Hongarije, JAP = Japan, MEX = Mexico, NOO = Noorwegen, POL = Polen, POR = Portugal, SPA = Spanje, TUR = Turkije, VK = Verenigd Koninkrijk, VSA = Verenigde Staten van Amerika, ZKO = Zuid –Korea, ZWE = Zweden, ZWI = Zwitserland) of voor de dummy variabele van een specifiek jaar (in dit geval de periode van 1995-2003). (b) In de tabel staan de coëfficiënten voor de schattingen. De coëfficiënten zijn deze die we bekomen hebben na toepassing van de White Heteroskedasticity-consistent standard errors and covariance test. De p-waarden staan tussen haakjes. ***, **, * betekent dat de coëfficiënt significant is op het 1%, 5% respectievelijk 10% significantieniveau.
89
5.5. CONCLUSIES EMPIRIE Na de uitgebreide bespreking van de empirische resultaten zullen we hieronder even kort onze belangrijkste bevindingen recapituleren.
Met betrekking tot de invloed van de groeivoet van het BBP op het minimumkapitaal en het excess capital van de banken dienen we vast te stellen dat er een duidelijk verschil is in de resultaten voor de steekproef van landen met informatie over alle banken en de steekproef van landen met enkel informatie over de commerciële banken. Bij de studie van de steekproef voor alle banken vonden we dat banken eerder voorzichtig te werk gaan. Banken zullen eerder geneigd zijn om ten tijde van een goede conjunctuur bijkomend kapitaal aan te houden. Dit geeft aan dat banken zich ervan bewust zijn dat tijdens een periode van sterke conjunctuur er meer leningen uitgegeven worden, waardoor de uitstaande risico’s toenemen. Daardoor achten ze het wenselijk om bijkomend kapitaal aan te houden. Dit bijkomend kapitaal zullen ze aanwenden in een periode van recessie om de onverwachte verliezen op te kunnen vangen. De hypothese met betrekking tot de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken kunnen we hier echter verwerpen. Met betrekking tot het excess capital voor de steekproef van alle banken kunnen we geen eenduidige conclusies trekken. Bovendien zijn onze gevonden coëfficiënten hier niet significant, waardoor we geen uitsluitsel kunnen geven over een eventuele procycliciteit van de kapitaalvereisten. Vervolgens komen we nog even terug op de resultaten voor de commerciële banken. Hier tonen de resultaten aan dat de kapitaalvereisten van de commerciële banken een eerder procyclisch karakter hebben. Zowel voor kapitaal als excess capital vinden we gelijkaardige resultaten. Deze resultaten geven aan dat commerciële banken bij een sterke economische conjunctuur zo weinig mogelijk kapitaal en excess capital zullen aanhouden om de winstmogelijkheden zo goed mogelijk te benutten. Commerciële banken opteren er dan ook voor om enkel het minimumkapitaal aan te houden bij een sterke conjunctuur. Er dient echter gesteld te worden dat de gevonden resultaten voor de commerciële banken niet significant zijn op de overeenkomstige significantieniveaus.
Bij de beschouwing van de variabelen voor het kredietrisico zien we dat voor de steekproef van alle banken niet het gewenste positieve teken terug wordt gevonden. De resultaten op basis van de voor ons beschikbare data tonen aan dat de banken eerder aan een zeker moral hazard gedrag onderhevig zijn. 90
De resultaten voor de commerciële banken zijn echter minder duidelijk. We dienen eigenlijk te stellen dat we een tegenstrijdig resultaat bekomen, waardoor we geen duidelijke conclusies omtrent deze variabelen kunnen trekken.
Met uitzondering van het resultaat van de schatting voor het kapitaal van alle banken, geven onze resultaten aan dat er een duidelijk positieve invloed uitgaat van de ROA op het kapitaal en het excess capital dat banken aanhouden. Deze resultaten laten ons toe om te stellen dat banken
deels
gebruik
maken
van
overgedragen
winsten
om
het
aangehouden
minimumkapitaal op peil te houden. Anderzijds kunnen banken ook gebruik maken van overgedragen winsten om bijkomend kapitaal (excess capital) boven de minimumvereiste aan te houden. We dienen echter op te merken dat de resultaten voor de steekproef van de commerciële banken meer in lijn liggen met wat in de literatuur gesteld wordt.
Voor de variabele die betrekking heeft op de liquide activa vinden we enkel bij de schatting voor het kapitaal van de steekproef van alle banken het gewenste teken terug. De resultaten zijn er eveneens significant wat er op wijst dat banken minder kapitaal dienen aan te houden wanneer er een grote hoeveelheid liquide activa op de balans van de bank aanwezig is. De banken hebben immers de mogelijkheid om deze activa vlot om te zetten in de benodigde middelen om een onverwachte schok in het kapitaal op te kunnen vangen. Wanneer we echter de schattingen voor het excess capital bij zowel de commerciële banken als alle banken en de schatting voor het kapitaal bij de commerciële banken onder de loep nemen, vinden we verrassend genoeg een positief teken terug dat in verschillende gevallen significant bleek te zijn. Een verklaring voor dit resultaat hebben we teruggevonden in Stolz (2005). Zij toont aan dat het positieve teken verklaard kan worden door het feit dat de liquide activa een significante, negatieve invloed hebben op de risk weighted assets van de bank. De liquide activa omvatten veelal overheidsobligaties, aandelenportefeuilles, … Deze kennen een lager risico, waardoor het toegekende risicogewicht voor deze activa betrekkelijk laag is. Daardoor dienen de banken dus minder kapitaal aan te houden. (Stolz, 2005) Verder stelt zij ook dat de liquide activa weinig invloed hebben op andere risicomaatstaven, waardoor het negatieve effect van de liquide activa op de risk weighted assets vooral door wiskundige bewerkingen van de data kan worden verklaard. (Stolz, 2005)
Wanneer we het renteverschil beschouwden, bemerkten we dat voor de steekproef van landen met data voor alle banken het gewenste teken werd teruggevonden. Deze effecten die uitgaan 91
van het renteverschil zijn bovendien significant. Dit geeft aan dat banken wanneer het verschil tussen de korte termijnrente en de lange termijnrente groter wordt, minder kapitaal aan zullen houden. Dit doen ze enerzijds omdat het renterisico gedaald is, waardoor ze minder kapitaal ten aanzien van de risico’s in de portefeuille dienen aan te houden. Anderzijds kunnen ze door het groter renteverschil meer winst maken en is het interessanter voor de banken om dan zo weinig mogelijk kapitaal aan te houden. Enkel op deze manier kunnen ze de winstmogelijkheden optimaal benutten. Bij de beschouwing van de resultaten voor de commerciële banken merken we op dat de impact van het renteverschil eerder beperkt is en dat de gevonden resultaten niet significant zijn.
Bij de schattingen waarbij we kapitaal als afhankelijke veranderlijke hadden opgenomen kunnen we de hypothese van capital smoothing niet verwerpen. Zowel voor de steekproef van alle banken als de steekproef van de commerciële banken vinden we een gelijkaardig resultaat terug. Dit resultaat toont aan dat banken hun kapitaal niet onmiddellijk kunnen aanpassen aan het vereiste minimum op een bepaald tijdstip. Banken hebben dus altijd een zekere periode nodig om hun kapitaal aan te passen aan de gewenste minimumvereisten.
Tot slot kunnen we ook nog stellen dat er duidelijke verschillen zijn tussen de landen die in de beide steekproeven zijn opgenomen. De resultaten geven aan dat er significante verschillen zijn tussen de landen. Deze bevindingen gelden zowel voor de steekproef voor alle banken als de steekproef voor de commerciële banken en dit zowel voor de schatting van het kapitaal als de schatting van het excess capital. Met betrekking tot de dummy variabelen voor de verschillende jaren kunnen we stellen dat er geen of een heel beperkte significante invloed uitgaat van de verschillende jaren op het kapitaal of het excess capital, dat door alle banken (respectievelijk de commerciële banken) aangehouden wordt.
6. BESLUIT Het kapitaal van de banken omvat slechts een klein deel van de passiva op de balansen van de banken. Dit is echter geen reden om te stellen dat het kapitaal van de banken onbelangrijk zou zijn. Eerst en vooral dienen we het kapitaal te onderscheiden van de voorzieningen die de banken aanleggen. Het kapitaal wordt door de banken aangewend om zich in te dekken tegen
92
onverwachte, toekomstige verliezen. Daartegenover staat dat de voorzieningen door de banken verzameld worden om de verwachte verliezen op te vangen. Ondanks het onderscheid dat we tussen het kapitaal en de voorzieningen kunnen maken, is er eveneens een niet te verwaarlozen samenhang tussen beide variabelen waar te nemen. Het is namelijk heel belangrijk om op een correcte manier voorzieningen aan te leggen. Indien men niet in dit opzet slaagt, zullen de banken met een tekort aan voorzieningen geconfronteerd worden. De banken hebben in dat geval onvoldoende voorzieningen om alle verwachte verliezen te dekken. Daardoor zullen ze een beroep moeten doen op het kapitaal om, naast de onverwachte verliezen, ook de verwachte verliezen op te vangen.
De onverwachte verliezen, waarvoor de banken het nodige kapitaal aanhouden, vloeien voort uit de verschillende bankrisico’s waarmee de banken geconfronteerd worden. We kunnen twee groepen van risico’s onderscheiden: de risico’s waarvoor men specifieke kapitaalvereisten aan de banken heeft opgelegd en de risico’s waarbij de banken zelf mogen beslissen over het kapitaal dat ze wensen aan te houden op de balans. In de eerste groep vinden we het kredietrisico, het marktrisico en het operationeel risico terug. De tweede groep omvat het liquiditeitsrisico, het renterisico en het business risico.
Na de bespreking van de risico’s zijn we dieper ingegaan op de kapitaalregulering waaraan de banken onderworpen zijn. De ontwikkeling van de minimumkapitaalvereisten voor banken is een proces van lange adem gebleken. Een eerste kapitaalakkoord, Bazel I, werd goedgekeurd in 1988. Dit akkoord concentreerde zich enkel op het kredietrisico, waardoor het vatbaar was voor heel wat punten van kritiek. Maar de belangrijkste kritiek, die door verschillende auteurs naar voor werd gebracht, had betrekking op het feit dat aan alle ondernemingen een zelfde risicogewicht werd toegekend. Banken hadden dus niet de mogelijkheid om een onderscheid te maken tussen verschillende ontleners. Deze risicogewichten werden op hun beurt gebruikt om het minimumkapitaal van de banken te bepalen. Het bovenstaande punt van kritiek vormde echter de impuls voor het BCBS om een nieuw kapitaalakkoord, Bazel II, op te stellen. Het nieuwe akkoord kwam tegemoet aan het belangrijkste punt van kritiek op het eerste kapitaalakkoord. Op basis van de ratings, die aan de ondernemingen worden toegekend door ratingkantoren of door de banken zelf, worden de ondernemingen in verschillende risicoklasses opgedeeld. Aan deze risicoklasses worden vervolgens uiteenlopende gewichten gegeven, waardoor de banken vanaf nu in staat zijn om een onderscheid te maken tussen kredietwaardige en minder kredietwaardige klanten. 93
Naast deze hervormingen ten aanzien van het kredietrisico worden er in het nieuwe kapitaalakkoord van Bazel II bijkomende kapitaalvereisten opgenomen. De banken worden door het nieuwe kapitaalakkoord verplicht om het nodige kapitaal aan te houden ten aanzien van het marktrisico en het operationeel risico. Het opleggen van minimumkapitaalvereisten voor deze twee risico’s is wel gerechtvaardigd gezien de huidige ontwikkelingen in de financiële wereld. Zo zijn er bijvoorbeeld verschillende fusies en overnames geweest binnen de banksector, er zijn eveneens heel wat nieuwe effecten en beleggingsvormen ontwikkeld, de banken hebben hun activiteiten naar andere domeinen verder uitgebreid, … Dit alles heeft ertoe geleid dat de financiële wereld veel complexer is geworden, waardoor bijkomende regulering en controle op het kapitaal van de banken gerechtvaardigd is.
Ondanks de vernieuwingen, die door het nieuwe Bazel II kapitaalakkoord geïntroduceerd worden, is ook dit kapitaalakkoord onderhevig aan kritiek. Eén van de belangrijkste punten van kritiek heeft betrekking op de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken. Binnen de economische literatuur wordt de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken omschreven als het versterken van de conjunctuurcyclus door de banken bij de uitoefening van hun activiteiten. Hiermee bedoelt men dat banken tijdens periodes van sterke economische groei, hoogconjunctuur, risico’s lager inschatten. Ze staan in deze periodes meer nieuwe leningen toe, waardoor ook minder kredietwaardige ondernemingen een lening kunnen verwerven. Door het ter beschikking stellen van deze bijkomende leningen zullen de banken de economische groei versterken. In een periode van laagconjunctuur zal het omgekeerde plaatsvinden. Veel ondernemingen hebben minder inkomsten, waardoor de leningen bij banken moeizamer afgelost worden. De banken zullen eveneens geconfronteerd worden met leningen die in default gaan. Dit betekent dat deze leningen niet meer afgelost zullen worden, waardoor de banken met grote verliezen opgezadeld worden. Bij de inschatting van de risico’s ter bepaling van de kapitaalvereisten zullen de banken hiermee rekening houden en de risico’s hoger schatten. Daardoor zijn de banken verplicht om bijkomend kapitaal aan te houden, om hun minimumkapitaalvereisten na te komen. Om bijkomend kapitaal te verwerven, zullen de banken trachten nieuwe middelen aan te werven, minder nieuwe leningen uitgeven, activiteiten afbouwen, … Dit heeft echter als gevolg dat er minder middelen door de banken aan de bedrijven geleend worden, waardoor de neerwaartse spiraal van de conjunctuurcyclus versterkt wordt. De procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken is een duidelijk probleem, maar het mag zeker niet overdreven worden. Binnen de literatuur worden er daarom enkele nuanceringen 94
gegeven om aan te tonen dat het probleem niet zo groot is als gedacht. Enkele van deze punten hebben we dan ook in deze thesis aangehaald. Eerst en vooral hebben we gewezen op het feit dat het financieel systeem op zichzelf al een zekere procycliciteit vertoont, waardoor de procycliciteit van de kapitaalvereisten overschat kan worden. Verder zagen we ook dat het niet altijd nodig is om te panikeren wanneer de banken hun leningactiviteit afbouwen. In periodes van zwakke conjunctuur kunnen banken dit makkelijk rechtvaardigen, omdat er minder investeringsprojecten zijn die een positieve netto actuele waarde voor banken opleveren. Tot slot werd er in de literatuur gesteld dat het eerste kapitaalakkoord reeds onderhevig was aan procycliciteit van de kapitaalvereisten. Het nieuwe kapitaalakkoord kan voor bijkomende procycliciteit zorgen, maar we mogen dit zeker niet overdrijven.
Naast de omschrijving van het begrip procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken hebben we eveneens de nodige aandacht besteed aan de oorzaken van en de nodige oplossingen voor de procycliciteit van de kapitaalvereisten. Als één van de belangrijke oorzaken van de procycliciteit van de kapitaalvereisten hebben we ten eerste gewezen op de “too-big-to-fail” hypothese. Deze wees vooral de grote banken met de vinger in het geval dat er een of andere vorm van vangnet was voorzien in het banksysteem. Indien dat het geval is, zullen grote banken de overtuiging kweken dat de overheid of de toezichthouder tussen beide komen in geval van moeilijkheden. Aangezien de banken zeker weten dat de overheid of de toezichthouder toch tussen komt bij problemen, zullen zij bijkomende risico’s nemen. Door het nemen van deze bijkomende risico’s dienen ook de kapitaalvereisten mee te evolueren, waardoor de economische cyclus versterkt kan worden. Een tweede oorzaak die we besproken hebben is de manier waarop voorzieningen aangelegd worden. Zoals we reeds eerder stelden is het correct aanleggen van voorzieningen een absolute noodzaak. Indien er in een bank onvoldoende voorzieningen verzameld werden, zal men een beroep moeten doen op het kapitaal om naast onverwachte verliezen eveneens verwachte verliezen op te vangen. Vervolgens kwamen we terecht bij de “Institutional memory hypothesis”. Deze stelling vertrekt vanuit het standpunt van een departement binnen een bank. De werknemers van dit departement zullen vlak na een crisissituatie de leningen en de klanten aandachtiger opvolgen. Na verloop van tijd vervaagt de herinnering aan de crisis omdat enerzijds ervaren mensen de afdeling verlaten en anderzijds er nieuwe onervaren werknemers aangeworven worden. De banken zullen terug makkelijker financiële middelen ter beschikking stellen van hun klanten 95
in periodes van hoogconjunctuur. Aangezien ze het verleden uit het oog verloren zijn, zijn de banken minder alert bij de screening van nieuwe klanten. Minder kredietwaardige klanten kunnen in dat geval eveneens leningen verwerven. Banken geven dus meer leningen uit dan in het geval waarin ze grondig zouden screenen. Wanneer de banken uiteindelijk tijdens de recessie met de problemen geconfronteerd worden, gaan ze op de noodrem staan. Ze beperken hun activiteiten en dit kan in sommige gevallen leiden tot een credit crunch. Doorheen de cyclus merken we dus dat banken de cyclus versterken. Een laatste oorzaak die we aangehaald hebben, heeft betrekking op het verkeerd inschatten van het risico. Banken hebben namelijk de neiging om te stellen dat de risico’s toenemen (respectievelijk afnemen) in een periode van zwakkere (respectievelijk sterkere) economische activiteit. Binnen de literatuur is er hierop echter zware kritiek gegeven. Verscheidene auteurs zijn er namelijk van overtuigd dat de risico’s al bestaan op het moment dat de financiële middelen aan de klanten uitgeleend worden. Dit zou dan ook tot uiting moeten komen in het aangehouden minimumkapitaal van de banken. Een belangrijk aspect dat samenhangt met de verkeerde inschatting van het risico, zijn de credit ratings waarop de banken zich beroepen om de risico’s te schatten. Deze ratings vertonen vaak de neiging om vertraagd aangepast te worden. Dit betekent dat een herziening van een rating pas na enige tijd wordt doorgevoerd. Zo wordt bijvoorbeeld een downgrade pas doorgevoerd wanneer de recessie reeds aan de gang is en niet op het moment vooraleer de recessie aanvangt. Voorts hebben de ratings ook de eigenschap om mee te evolueren met de conjunctuurcyclus. Ratings worden opwaarts (respectievelijk neerwaarts) herzien wanneer de economische groei versnelt (respectievelijk vertraagt). De evolutie van de ratings zal dus mee aan de basis liggen van de procycliciteit van de kapitaalvereisten.
Voor de verschillende oorzaken, die aan de grondslag liggen van de procycliciteit van de kapitaalvereisten van banken, trachtte men een oplossing te vinden. We hebben in deze thesis dan ook verschillende oplossingen voor de procycliciteit van de kapitaalvereisten naar voor gebracht. Vooreerst hebben we gewezen op de rol van het excess capital. Dit is bijkomend kapitaal dat de banken bovenop hun minimumkapitaal aan kunnen houden. Door het aanhouden van excess capital, beschikken de banken over een bijkomende buffer om zich in te dekken tegen onverwachte verliezen. Deze buffer kan opgebouwd worden tijdens een fase van sterke economische groei. Banken beschikken dan over extra inkomsten en bijkomende winsten. Deze winsten kunnen ze onder de vorm van excess capital op de balans plaatsen om eventuele 96
toekomstige risico’s op te vangen. Wanneer de banken dan met de recessie en de bijhorende verslechtering van hun portefeuille geconfronteerd worden, kunnen zij een beroep doen op excess capital dat ze tijdens de economisch sterke jaren hebben opgebouwd. Ze hoeven in dat geval niet op zoek te gaan naar nieuwe middelen, hun leningactiviteit af te bouwen, … Uiteindelijk hebben de banken hierdoor minder invloed op de conjunctuurcyclus. Een tweede oplossing, die we aanreikten, is de verbeterde inschatting van de risico’s en het consequenter maken van de ratings. In eerste instantie is het noodzakelijk dat banken zich ervan bewust zijn dat de risico’s ontstaan op het moment waarop de leningen uitgegeven worden. Hierdoor kunnen banken hun kapitaal op de gewenste manier aanpassen aan de betrokken risico’s. Banken zouden dan in staat zijn om in periodes van sterke conjunctuur meer kapitaal aan te houden en in een recessie gebruiken ze hun opgebouwde kapitaal om de verliezen op te vangen. De ratings dienen eveneens op een correcte manier aangepast te worden. De ratingkantoren zullen er vandaag de dag naar streven om stabielere ratings op te maken. Bij de bepaling van de ratings van een onderneming, zullen de prestaties van een onderneming doorheen een volledige conjunctuurcyclus opgenomen worden. Op deze manier kan men de onderneming een rating toekennen die geldt voor een volledige conjunctuurcyclus. Het gevolg is dat de ratings veel stabieler zijn en minder aanpassingen nodig hebben dan voorheen. Een laatste oplossing, die we in deze thesis hebben voorgesteld, is erop gericht om banken aan te moedigen op een correcte manier voorzieningen aan te leggen. We hebben het reeds eerder gesteld dat er een duidelijk verband is tussen de voorzieningen en het kapitaal. Als de banken onvoldoende voorzieningen aanleggen, kunnen ze in de problemen komen wanneer de verwachte verliezen de voorzieningen overtreffen. Banken moeten in dat geval hun kapitaal niet alleen aanwenden om de onverwachte verliezen op te vangen. Ze zullen eveneens interen op hun kapitaal om verwachte verliezen te verhelpen.
Uiteindelijk voerden we in het laatste hoofdstuk een empirisch onderzoek uit, waarbij we zelf wensten na te gaan in welke mate de kapitaalvereisten van banken procyclisch zijn. De analyse werd gemaakt voor verschillende OESO –landen. De landen van de OESO werden in twee categorieën opgesplitst naargelang ze data gaven voor alle banken of enkel data leverden voor de commerciële banken. Bij dit onderzoek hebben we ons gericht op de schatting van twee vergelijkingen. De eerste (respectievelijk tweede) vergelijking ging het effect na van de conjunctuurcyclus en verschillende bankspecifieke variabelen op het minimumkapitaal (respectievelijk excess capital) dat de banken aanhouden. Er werden eveneens 97
dummyvariabelen voor de verschillende landen en jaartallen opgenomen om na te gaan of er een specifiek verschil is tussen bepaalde landen of bepaalde jaren. Bij onze resultaten werd het verschil tussen de steekproef die de landen met informatie over alle banken omvatte en de steekproef met enkel informatie over de commerciële banken duidelijk. Bij de landen die informatie voor alle banken hebben gegeven, stellen we vast dat de relatie tussen de indicator voor de conjunctuurcyclus (in ons geval de groei van het reëel BBP) en het kapitaal positief is. Dit wijst erop dat banken voorzichtig te werk gaan en op de conjunctuurcyclus anticiperen. Banken zullen bijgevolg rekening houden met het feit dat de risico’s zich manifesteren vanaf het moment waarop financiële middelen uitgeleend worden aan een klant. De banken opteren ervoor om hun kapitaal aan te passen vanaf het moment dat de lening uitgegeven wordt. Dit betekent dat wanneer banken in een periode van hoogconjunctuur (respectievelijk laagconjunctuur) zitten, ze meer (respectievelijk minder) leningen uitgeven en eveneens bijkomend (respectievelijk minder) kapitaal aanhouden. Op deze manier slagen de banken erin om het kapitaal relatief stabiel te houden over de cyclus. De procycliciteit van de kapitaalvereisten wordt voorkomen, waardoor banken de conjunctuurcyclus niet langer versterken. Voor de steekproef van de landen met enkel informatie over de commerciële banken wijzen de resultaten eerder op een procyclisch karakter van de kapitaalvereisten van banken. Dit betekent dat banken bij de uitoefening van hun activiteiten de conjunctuurcyclus zullen versterken. Dit geeft aan dat banken in een periode van sterke economische activiteit hun leningactiviteit verhogen. Ze schatten tevens in deze periode de risico’s lager in. Hierdoor moeten ze minder minimumkapitaal aanhouden, waardoor ze nog meer nieuwe leningen uit kunnen geven. Door deze overvloed aan leningen verkrijgen zowel kredietwaardige als minder kredietwaardige ondernemingen een lening. Aangezien leningen zo vlot verschaft worden, voeren ondernemingen zo veel mogelijk investeringen uit. Zo versterken de banken via hun activiteiten de economische cyclus. In de fase van laagconjunctuur worden de banken met veel slechte leningen geconfronteerd, waardoor ze op zoek moeten gaan naar bijkomend kapitaal om de minimumkapitaalvereisten te vervullen. Om deze vereisten te realiseren, kunnen banken ervoor opteren om hun leningactiviteit af te bouwen. In een periode van neergaande conjunctuur kan een stopzetting van de leningactiviteiten, door de banken, de economie verder de diepte induwen. In sommige gevallen ontstaat zelfs de vrees dat de banken een credit crunch ontketenen om de kapitaalvereisten te vervullen. Deze resultaten dienen we echter te nuanceren, want de gevonden procyclische relatie is niet significant op de overeenkomstige significantieniveaus. 98
BIBLIOGRAFIE Ahmed, A.S., Takeda, L. en S. Thomas, 1999, Bank loan loss provisions: a re-examination of capital management, earnings management and signalling effects, Journal of accounting and economics, Vol. 28, Issue 1, November 1999, p. 1-25. Alexander, C., 2005, The Present and Future of Financial Risk Management, Journal of Financial Econometrics, Vol. 3, Nr. 1, p. 3-25. URL:
(05/05/2007) Allen, L., Jagtiani, J. en Y. Landskroner, 1996, Interest rate risk subsidization in International Capital Standards, Journal of Economics and Business, Vol. 48, Issue 3, Augustus 1996, p. 251-267. Altman, E.I. en H.J. Suggitt, 2000, Default rates in the syndicated bank loan market: A mortality analysis, Journal of Banking and Finance, Vol. 24, Issue 1-2, Januari 2000, p. 229-253. Altman, E.I. en A. Saunders, 2001, An analysis and critique of the BIS proposal on capital adequacy and ratings, Journal of Banking and Finance, Vol. 25, Issue 1, Januari 2001, p. 25-46. Altman, E.I., Resti, A. en A. Sironi, 2002, The link between default and recovery rates: effects on the procyclicality of regulatory capital ratios, BIS Working papers, Nr. 113, Juli 2002, p. 1-30. URL: (13/12/2006) Amato, J.D. en C.H. Furfine, 2003, Are credit ratings procyclical?, BIS Working papers, Nr. 129, Februari 2003, p. 1-33. URL: (24/08/2006) Angbazo, L., 1997, Commercial bank net interest margins, default risk, interest-rate risk, and off-balance sheet banking, Journal of Banking and Finance, Vol. 21, Issue 1, Januari 1997, p. 55-87. Ayuso, J., Pérez D. en J. Saurina, 2004, Are capital buffers pro-cyclical? Evidence from Spanish panel data, Journal of Financial Intermediation, Vol. 13, Issue 2, April 2004, p. 249-264 Barrios, V.E. en J.M. Blanco, 2003, The effectiveness of bank capital adequacy regulation: A theoretical and empirical approach, Journal of Banking and Finance, Vol. 27, Issue 10, Oktober 2003, p. 1935-1958. Basel Committee on Banking Supervision, 1996, Amendment to the capital accord to incorporate market risks, p. 1-56. URL: (05/03/2007) Basel Committee on Banking Supervision, 2001, Working paper on the regulatory treatment of operational risk, BCBS Publications, Nr.8, September 2001, p. 1-35. URL: (14/04/2007)
vi
Basel Committee on Banking Supervision, 2003, Operational risk transfer across financial sectors, BIS Joint Forum publications, Augustus 2003, p. 1-38. URL:< http://www.bis.org/publ/joint06.pdf> (14/04/2007) Basel Committee on Banking Supervision, 2004a, International convergence of capital measurement and capital standards: a revised framework, p. 1-251. URL:< http://www.bis.org/publ/bcbs107.pdf> (24/02/2007) Basel Committee on Banking Supervision, 2004b, Implementation of Basel II: Practical Considerations, p. 1-40. URL: (01/03/2007) Berger, A.N., Herring, R.J. en G.P. Szegö, 1995, The role of capital in financial institutions, Journal of Banking and Finance, Vol. 19, Issue 3-4, Juni 1995, p. 393-430. Berger, A.N. en G.F. Udell, 2004, The institutional memory hypothesis and the procyclicality of bank lending behaviour, Journal of Financial Intermediation, Vol.13, Issue 4, Oktober 2004, p. 458-495. Bikker, J. en H. Hu, 2001, Cyclical patterns in profits, provisioning and lending of banks and procyclicality of the new Basel capital requirements, Research series supervision van de Nederlandse Bank, nr. 39, p. 1-21. URL:< http://www.dnb.nl/dnb/home/file/ot039_tcm12-37182.pdf> (5/12/2006) Bikker, J. en P. Metzemakers, 2004, Is bank capital procyclical? A cross-country analysis, Working paper van de Nederlandse Bank, nr.9, September 2004, p. 1-30. URL: (4/12/2006) Bikker, J. en P. Metzemakers, 2005, Bank provisioning behaviour and procyclicality, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, Vol. 15, Issue 2, April 2005, p. 141-157. Blasko, M. en J.F. Sinkey Jr., 2006, Bank asset structure, real-estate lending, and risk-taking, The Quarterly Review of Economics and Finance, Vol. 46, Issue 1, Februari 2006, p. 53-81. Bolt, W. en A.F. Tieman, 2004, Banking competition, risk and regulation, Scandinavian Journal of Economics, Vol. 106, Issue 4, December 2004, p. 783-804. Borio, C., Furfine, C. en P. Lowe, 2001, Procyclicality of the financial system and financial stability: issues and policy options in Marrying the Macro- and Micro-prudential Dimensions of Financial Stability, BIS papers, Nr. 1, p. 1-57. URL:< http://www.bis.org/publ/bispap01a.pdf > (25/03/2006) Bouvatier, V. en L. Lepetit, 2005, Banks’ procyclicality behavior: Does provisioning matter?, p. 1-33. URL: (21/08/2006) Cantor, R., 2001, Moody’s investors service response to the consultative paper issued by the Basel Committee on Bank Supevision “A new capital adequacy framework”, Journal of Banking and Finance, Vol. 25, Issue 1, Januari 2001, p.171-185.
vii
Carpenter, S.B., Whitesell, W. en E. Zakrajsek, 2001, Capital Requirements, Business loans and Business Cycles: An Empirical Analysis of the Standardized approach in the New Basel Capital Accord, The Federal Reserve Board Working papers, Finance and Economics Discussion Series, Nr. 48, November 2001, p. 1-38. URL: (03/03/2007) Cavallo, M. en G. Majnoni, 2001, Do banks provision for bad loans in good times? Empirical evidence and policy implications, Worldbank policy research paper 2619, p. 1-40. URL: (21/08/2006) Cebenoyan, A.S. en P.E. Strahan, 2004, Risk management, capital structure and lending at banks, Journal of Banking and Finance, Vol. 28, Issue 1, Januari 2004, p. 19-43. Chen, X., 2007, Banking deregulation and credit risk: Evidence from the EU, Journal of Financial Stability, Vol. 2, Issue 4, Maart 2007, p. 356-390. Danielsson, J., Embrechts, P., Goodhart, C., Keating, C., Muennich, F., Renault, O. en H.S. Shin, 2001, An academic response to Basel II, Financial Market Group Special Paper Series, Nr. 130, Mei 2001, p. 1-17. URL: (24/08/2006) Decamps, J.-P., Rochet, J.-C. en B. Roger, 2004, The three pillars of Basel II: optimizing the mix, Journal of Financial Intermediation, Vol. 13, Issue 2, April 2004, p. 132-155. De Fontnouvelle, P., Dejesus-Rueff, V., Jordan, J.S. en E.S. Rosengren, 2006, Capital and Risk: New evidence on implications of large operational losses, Journal of Money, Credit, and Banking, Vol. 38, Nr. 7, Oktober 2006, p. 1819-1846. De Lis, S.F., Pagés, J.M. en J. Saurina, 2000, Credit growth, problem loans and credit risk provisioning in Spain, Banco de España working papers, Nr. 18, p.1-32. URL: (25/08/2006) Duan, J.-C., Moreau, A.F. en C.W. Sealey, 1995, Deposit insurance and bank interest rate risk: pricing and regulatory implications, Journal of Banking and Finance, Vol. 19, Issue 6, September 1995, p. 1091-1108. Embrechts, P., Furrer, H. en R. Kaufmann, 2003, Quantifying regulatory capital for operational risk, Derivatives Use, Trading & Regulation, Vol. 9, Issue 3, p. 217-233. Estrella, A., 2004, The cyclical behaviour of optimal bank capital, Journal of Banking and Finance, Vol. 28, Issue 6, Juni 2004, p. 1469-1498. Fabi, F., Laviola, S. en P. M. Reedtz, 2005, Lending decisions, procyclicality and the New Basel Capital Accord, BIS papers, Nr. 22, April 2005, p. 361-391. URL: (17/02/2007)
viii
Ferguson, R., 2003, Remarks at the Risk Management Association’s Conference on Capital Management, Washington, D.C., April 9. URL: (30/07/2007) Franck, R. en M. Krausz, 2007, Liquidity risk and bank portfolio allocation, International Review of Economics and Finance, Vol. 16, Issue 1, p. 60-77. Gambacorta, L. en P.E. Mistrulli, 2004, Does bank capital affect lending behaviour?, Journal of Financial Intermediation, Vol. 13, Issue 4, Oktober 2004, p. 436-457. Giot, P., 2005, Market Risk Models for Intraday Data, The European Journal of Finance, Vol. 11, Issue 4, Augustus 2005, p. 309-324. Gordy, M.B. en B. Howells, 2006, Procyclicality in Basel II: Can we treat the disease without killing the patient?, Journal of Financial Intermediation, Vol. 15, Issue 3, Juli 2006, p. 395-417. Hendricks, D. en B. Hirtle, 1997, Bank Capital Requirements for Market Risk: The internal Models Approach, Federal Reserve Bank of New York Economic Policy Review, p. 1-12. URL: (04/04/2007) Herring, R.J., 2002, The Basel 2 Approach To Bank Operational Risk: Regulation On The Wrong Track, Journal of Risk Finance, Vol. 4, Issue 1, Herfst 2002, p. 42-45. Hirtle, B., 2003, What Market Risk Capital Reporting Tells Us about Bank Risk, Federal Reserve Bank of New York Economic Policy Review, p. 37-54. URL: (04/04/2007) Jacobson, T., Lindé, J. en K. Roszbach, 2006, Internal ratings systems, implied credit risk and the consistency of banks’ risk classification policies, Journal of Banking and Finance, Vol. 30, Issue 7, Juli 2006, p. 1899-1926. Jaques, K.T., 2005, Procyclicality, bank lending, and the macroeconomic implementations of a revised Basel Accord, p. 1-29. URL: (25/08/2006) Jarrow, R.A., en S.T., Turnbull, 2000, The intersection of market risk and credit risk, Journal of Banking and Finance, Vol. 24, Issue 1-2, Januari 2000, p. 271-299. Jimenez, G. en J. Saurina, 2005, Credit cycles, credit risk and prudential regulation, Banco de España working papers, Nr. 531, Januari 2005, p. 1-32. URL: (21/08/2006) Jones, D., 2000, Emerging problems with the Basel Capital Accord: Regulatory capital arbitrage and related issues, Journal of Banking and Finance, Vol. 24, Issue 1, januari 2000, p. 35-58.
ix
Kashyap, A.K. en J.C. Stein, 2003, Cyclical implications of the Basel II Capital Standards, Economic perspectives, Vol. 28, Issue 1, 2004, 1st Quarter, p. 18-31. Kaufman, G.G., 2003, Basel II: the roar that moused, Federal Reserve Bank, Oktober 2003, p. 1-18. URL: (10/12/2006) Koopman, S. J., Lucas A. en P. Klaassen, 2005, Empirical credit cycles and capital buffer formation, Journal of Banking and Finance, Vol. 29, Issue 12, December 2005, p. 3159-3179. Kuritzkes, A. en T. Schuermann, 2006, What we Know, Don’t Know and Can’t Know about Bank Risks: A View from the Trenches, Wharton Financial Institutions Center Working Paper, Nr. 06-05, p. 1-58. URL: (24/07/2007) Laeven, L. en G. Majnoni, 2003, Loan loss provisioning and economic slowdowns: too much, too late?, Journal of Financial Intermediation, Vol. 12, Issue 2, April 2003, p. 178-197. Lindquist, K.-G., 2004, Banks’ buffer capital: how important is risk, Journal of international money and finance, Vol. 23, Issue 3, April 2004, p. 493-513. Lowe, P., 2002, Credit risk measurement and procyclicality, BIS Working Papers, Nr. 116, September 2002, p. 1-17. URL: (21/08/2006) Lucas, A., 1998, Nut, Gebruik en Beperkingen van Value-at-Risk voor Risicomanagement, Research Memorandum, 1998-64, p. 1-29. URL: (02/07/2007) Maduro, J. en E.R. Zarruk, 1995, Bank exposure to interest rate risk: a global perspective, The Journal of Financial Research, Vol. 18, Issue 1, Lente 1995, p. 1-13. Nier, E. en U. Baumann, 2006, Market discipline, disclosure and moral hazard in banking, Journal of Financial Intermediation, Vol. 15, Issue 3, Juli 2006, p. 332-361. Ooghe, H., Deloof, M., en S. Manigart, 2003, Handboek bedrijfsfinanciering, Intersentia Antwerpen, 588 p. Pederzoli, C. en C. Torricelli, 2005, Capital requirements and business cycle regimes: forward-looking modelling of default probabilities, Journal of Banking and Finance, Vol. 29, Issue 12, december 2005, p. 3121-3140. Power, M., 2005, The invention of operational risk, Review of International Political Economy, Vol. 12, Issue 4, Oktober 2005, p. 577-599. Rime, B., 2001, Capital requirements and bank behaviour: empirical evidence for Switzerland, Journal of Banking and Finance, Vol. 25, Issue 4, p. 789-805.
x
Rochet, J.C., 1992a, Capital Requirements and the behaviour of commercial banks, European Economic Review, Vol. 36, Issue 5, Juni 1992, p. 1137-1170. Rochet, J.C., 1992b, Towards a Theory of Optimal Banking Regulation, Cahiers Economiques et Monetaires, Vol. 40, Banque de France, p. 275-284. Rosenberg, J.V. en T. Schuermann, 2006, A General Approach to integrated risk management with skewed, fat-tailed risks, Journal of Financial Economics, Vol. 79, Issue 3, Maart 2006, p. 569-614. Saita, F., 2004, Risk Capital Aggregation: the Risk Managers’ Perspective, European Financial Management Association Conference Basel, June 30th – July 3rd 2004, p. 1-31. URL: (05/05/2007) Stolz, S., 2005, The disciplining effect of charter value on risk taking: evidence for the EU, p. 1-33. URL:< http://www.finprop.de/Paper10_Stolz.pdf> (3/12/2006) Tanaka, M., 2003, The Macroeconomic Implications of the New Basel Accord, CESifo economic studies, Vol. 49, Nr. 2, p.217-232. URL (17/11/2006) Turner, P., 2000, Procyclicality of regulatory ratios, Center for Economic Policy Analysis working paper series III, Nr. 13, Januari 2000, p.1-10. URL: (22/08/2006) Vander Vennet, R., 2005, Cursus Financiële Economie I (1ste deel), Vakgroep Financiële Economie, Academiejaar 2005-2006. Wagner, W. en I.W. Marsh, 2006, Credit risk transfer and financial sector stability, Journal of Financial Stability, Vol. 2, Issue 2, Juni 2006, p. 173-193. Wagner, W., 2007, The liquidity of bank assets and banking stability, Journal of Banking and Finance, Vol. 31, Issue 1, Januari 2007, p. 121-139. Wahlström, G., 2006, Worrying but accepting new measurements: the case of Swedish bankers and operational risk, Critical Perspectives on Accounting, Vol. 17, Issue 4, Mei 2006, p. 493-522. Wright, D.M. en J.V. Houpt, 1996, An Analysis of Commercial Bank Exposure to Interest Rate Risk, Federal Reserve Bulletin, Vol. 82, Issue 2, Februari 1996, p. 115-128. Zsamboki, B., 2002, The effects of prudential regulation on banks’ procyclical behaviour, Magyar Nemzeti Bank Occasional papers, Nr. 10, p. 11-50. URL: (24/08/2006)
xi
DATABANKEN OECD, 2005, Statistical Compendium on CD-ROM, Parijs, OECD, 2005-II. OECD, 2006, Statistical Compendium on CD-ROM, Parijs, OECD, 2006-I. OECD, 2006, OECD bank profitability-Financial statements of banks: data from 1979 onwards, Online database van de OECD, URL: (18/12/2006) Thomson Datastream
xii
