12 Achtergrond
Tekst: Paul Scheer, Jiska Vijselaar, foto’s: Truus van Gog, bewerking Curve
Banken met de billen bloot Oud-bankiers vertellen hoe
Als de kredietcrisis onder controle is, staat de financiële sector voor een grote schoonmaak. Die moeten ze zelf ter hand nemen, vinden vier oud-bankiers. Want anders doet de overheid het. Terug naar het ‘saaie’ bankieren.
FORUM 30 oktober 2008
“Dat vind ik zo’n kul, zo’n obligate kreet.” Het is de reactie van oud-Aegon-topman Kees Storm op de vraag of de kredietcrisis betekent dat het kapitalisme heeft gefaald. “Het is net als met de democratie: een rotsysteem, maar het is het beste dat we hebben.” Alexander Rinnooy Kan, vroeger ing-bestuurder en nu voorzitter van de SociaalEconomische Raad, zegt het wat netter: “Dat is een wel heel grove en brede beschuldiging.” Ze zijn het er wel mee eens dat er iets moet gebeuren in de financiële sector. Nu meteen, om de kredietcrisis te bezweren, en straks, om herhaling te voorkomen. Maar wát moet er dan precies gebeuren? Forum vroeg het vier oud-bestuurders, naast Kees Storm (Aegon) en Rinnooy Kan (ing) ook Rob Hazelhoff (abn Amro) en Wim Meijer (Rabobank).
Over de lessen Wat is de belangrijkste les die zij uit de kredietcrisis trekken? Storm: “Simpel: je moet argwaan hebben voor kunstmatige, opgeklopte financiële producten. Voor te mooie deals en te hoge rentes van IJslandse banken.” Die argwaan, of voorzichtigheid, is op de achtergrond geraakt door het streven naar rentabiliteit en aandeelhouderswaarde, meent Hazelhoff. “De eigen beurskoers is een te belangrijke leidraad geworden voor banken. Wie in een hoogconjunctuur iets minder voorzichtig is, verdient plotseling enorm veel geld. In een laagconjunctuur draait het precies om.” Volgens Rinnooy Kan is er “alle reden om kritisch te kijken naar de spelregels in en rond het financiële systeem. Nationaal, maar vooral internationaal. Zo moet de norm voor de verhouding tussen eigen en vreemd vermogen bijvoorbeeld worden gewijzigd. Er staat nu te veel vreemd vermogen tegenover te weinig eigen. Ook moeten de modellen waarop het risicomanagement van banken en kredietbeoordelaars is gebaseerd, tegen het licht worden gehouden. De discussie daarover biedt kansen om een deel van het beschadigde maatschappelijke vertrouwen weer terug te winnen.” Meijer spreekt ook in termen van herstel. “Onder invloed van globalisering, professionalisering en de inzet van informatietechnologie als internet in de financiële sector is het overzicht en de controle op het financiële proces verloren geraakt. Nieuwe producten die werden verhandeld, gingen hun eigen leven leiden. Er werd niet meer gekeken naar hun oorsprong. De integriteit van het financiële proces werd nergens meer bewaakt. Zo is een situatie ontstaan waarin een vrij simpele aanleiding het begin kan vormen van een diepgaande vertrouwens crisis.”
Over de vs De oorzaak van de crisis ziet Storm vooral in de Verenigde Staten, niet zozeer in Nederland. “De crisis is in eerste en laatste instantie komen overwaaien uit de vs. Laten we dat niet vergeten. Ik was zelf verbijsterd over aig. Dat was voor verzekeraars Mohammed op de berg, een onaantastbaar stevig bedrijf. Totdat bleek dat driekwart van de balans niet onder toezicht stond. Dat had te maken met het op regels gebaseerde Amerikaanse systeem: dit valt onder toezicht, dus al het andere niet. Met andere woorden: je kunt financiële producten zó vormgeven dat ze niet onder het toezicht vallen. In Nederland hebben we meer een systeem dat op principes is gebaseerd, zoals de code-Tabaksblat. Dat gaat verder dan simpel de regels volgen.” Over Nederland Nederlandse banken zijn niet fout eweest, vindt Storm. De andere oud-bestuurders ving den wel dat die steken hebben laten vallen. De financiële producten die de bal aan het rollen hebben gebracht, zijn weliswaar in de Verenigde Staten ontstaan, maar Nederlandse banken hebben er in gehandeld zonder de inhoud en de risico’s ervan echt goed te kennen. Meijer: “Zijn wij het slachtoffer geworden van Amerika? Dan toch wel met open ogen. Wie die producten op de Nederlandse markt heeft gebracht, moet zich er toch in hebben verdiept.” Hij stelt vast dat ‘zijn’ Rabobank een bescheiden rol speelt op het toneel waar nu de klappen vallen. “Ongetwijfeld krijgt de bank ook tikken mee, want het is een internationale organisatie. Maar omdat de Rabobank niet beurs e
13
FORUM 30 oktober 2008
genoteerd is, verkeert zij niet in een omgeving waarin scherp wordt afgerekend op de verhouding tussen vreemd en eigen vermogen. De winst is binnen de bank gehouden, waardoor een stevige buffer is opgebouwd.” “We hebben tijden gekend dat de Rabobank suf werd genoemd en het niet zo spannend werd gevonden om er te werken. Nu is dat een voordeel. De bank kan zich meer op het belang van klanten richten omdat niet tegelijkertijd het belang van aandeelhouders in de gaten hoeft te worden gehouden. Nogal wat financiële dienstverleners vragen zich meer af hoe zij de klant de zak leeg kunnen kloppen dan hoe zij de klant op basis van diens behoeften kunnen helpen.” Bankieren moet weer saai worden: dat geluid is ook bij Hazelhoff te horen. “Toen ik twintig jaar geleden voorzitter was van de abn, werden we door The Financial Times uitgemaakt voor saai. Ik was daar wel blij mee, want als je saai bent vertrouwen bedrijven en pensioenfondsen jou hun geld toe. En let wel: het bankvak zelf is niet saai. Je moet er alleen dag en nacht van bewust zijn dat je een enorme verantwoordelijkheid hebt ten opzichte van je crediteuren. Ken uw klant: dat principe is verloren gegaan.” Banken zijn kredieten te veel gaan zien als handelswaar, vinden Hazelfhoff en Meijer. Toch wil die laatste niet te veel met de beschuldigende vinger wijzen. Het is namelijk makkelijk om met de wijsheid van vandaag grote
Rachel Corner/Hh
14
Alexander Rinnooy Kan 1996-2006: bestuurslid ing
‘Code-Tabaksblat voor banken’
ordelen uit te spreken over het gedrag van anderen van o gisteren. De praktijk om hypotheken en leningen in pakketjes op te knippen en door te verkopen, heeft hij op zien komen in de jaren negentig. “Op zich is dat geen slechte formule, mits je weet dat aan de verplichtingen die bij die hypotheken en leningen horen, wordt voldaan. Dat is uit elkaar geraakt.” Schoenmaker, hou je bij je leest, houdt Storm de banken en verzekeraars voor. Gewoon je werk doen en niet met z’n allen achter de waan van de dag aan hollen. Dat betekent in zijn ogen ook meteen het einde van de bank- verzekeraarcombinaties. “Die kunnen weer gesplitst worden. Ze zijn nooit populair geweest bij beleggers en hebben nooit extra waarde toegevoegd.”
Over zelfregulering Wat moet er gebeuren om, als de rust in de financiële sector is hersteld, de banken weer op het goede spoor te krijgen? Moeten ze dat zelf doen of moet de overheid met toezicht en regels ingrijpen? Zijn er al niet genoeg regels? Rinnooy Kan vindt dat geen argument: “Regels zijn middelen, geen doel. Het doel is een beter functionerende kapitaalmarkt. Als daar nieuwe regels voor nodig zijn, dan hebben we ermee te leren leven.” Maar hij hoopt dat er ruimte is voor zelfregulering door de banken. Hij denkt daarbij aan het model van de codeTabaksblat. Banken moeten de gelegenheid krijgen om duidelijk te maken wat ze zelf van de kredietcrisis hebben geleerd, vindt hij. “Ze moeten aangeven wat ze zelf aan maatregelen zouden willen treffen om ongewenste prikkels te vermijden. Op basis daarvan zal een maatschappelijke discussie ontstaan. Dat is terecht, want banken hebben een maatschappelijke functie. Of ze het nu leuk vinden of niet: ze staan in de schijnwerpers.” Banken moeten in de eerste plaats zorgen dat er een gevoel van collectieve verantwoordelijkheid komt, stelt Hazelhoff. Niet het Amerikaanse model van een ceo die de beslissingen neemt en bestuursleden die elk een onderdeel van het bedrijf leiden, maar een raad van bestuur die de geschiedenis van de bank kent en zich gezamenlijk met het beleid bezighoudt, en dus ook met de risico’s die worden aangegaan. Dat is volgens hem onvoldoende gebeurd de laatste jaren.
Over bonussen De beloning van bestuurders, daar wil hij ook iets aan doen. “Misschien ben ik de enige in Nederland die er zo over denkt, maar een bestuurslid is in mijn ogen niets anders dan een gewone werknemer met een mooie titel. Die moet je een behoorlijk salaris betalen met een winstafhankelijke bonus tot een maximum van zes
Merlijn Doomernik/HH
FORUM 30 oktober 2008
Kees Storm 1993-2002: bestuursvoorzitter Aegon
‘Nederlandse banken zijn niet fout geweest’ maandsalarissen. Dat creëert rust.” De anderen zijn minder expliciet in hun beloningsbeleid, maar vinden met Hazelhoff dat winst op de korte termijn een te belangrijke rol speelt in het toekennen van bonussen. Als het bedrijf later alsnog in de problemen komt als gevolg van het handelen van de bonusverdiener, heeft die de buit al binnen. Een bonus moet dus meer uitnodigen tot goede resultaten op de langere termijn.
Over toezicht Als de sector niet zelf met een aanpassing van het beloningsbeleid komt, zal de overheid niet aar zelen om maatregelen te nemen, zoveel is zeker. Ook zal het toezicht op de financiële sector worden verscherpt.
Tips van oud-topbankiers Waak voor te mooie deals Meer eigen en minder vreemd vermogen y Meer aandacht voor klant, minder voor aandeelhouder y Splits banken en verzekeraars y Maximale bonus van half jaarsalaris y Kijk uit met politieke bemoeienis y y
Dat lijkt in het licht van de crisis misschien voor de hand liggend, maar kent in de praktijk de nodige haken en ogen, stellen de oud-bankiers. “Meer toezicht is geen recept voor het voorkomen van dit soort crises”, zegt Hazelhoff. “Een toezichthouder kan niet dag en nacht meekijken naar alle transacties die de wereld over gaan. Je kunt strenger laten rapporteren, maar als toezichthouder moet je het toch vooral hebben van de beleidsgesprekken die je voert met de raad van bestuur.” Ja, het toezicht wordt strenger en scherper, verwacht Storm. Hij kan zich voorstellen dat bij De Nederlandsche Bank het besef leeft dat er doortastender had kunnen worden gehandeld in het geval van Icesave. Aan de andere kant zijn de “vrijheidsgraden” van een toezichthouder
e
15
FORUM 30 oktober 2008
beperkt. Had dnb bijvoorbeeld de overname van abn Amro door Fortis moeten dwarsbomen? Storm: “Als dat was gebeurd, was het gekrijs van critici tot in de hemel hoorbaar geweest. Op juridische gronden was er geen reden om een verklaring van geen bezwaar te weigeren. En ik vind niet dat de wet op dat punt moet worden aangescherpt. Als mensen of bedrijven bereid zijn om krankzinnige prijzen te betalen, kun je ze moeilijk tegenhouden.” Meijer ziet een gevaar in te veel politieke bemoeienis. Hij stelt vast dat de vermogenssteun die minister Bos geeft aan abn Amro en ing door andere politici wordt aangegrepen om extra eisen te stellen. “Kijk nou uit dat je straks niet een politiek debat voert langs het bankloket. Je moet de verhoudingen zuiver houden. Stel niet allerlei eisen op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen als voorwaarde voor vermogenssteun. Het opzadelen van banken met politieke wensen kan negatief
uitwerken.” Zo zou je volgens Meijer kunnen zeggen dat de kredietcrisis is begonnen met het Amerikaanse overheidsstreven om hypotheken beschikbaar te stellen aan mensen die daar eigenlijk niet voor in aanmerking kwamen. Vanuit die gedachte zijn – nu noodlijdende – hypotheekbanken als Fannie Mae en Freddie Mac opgericht.
Over Europa Nationaal toezicht is één ding, maar als de kredietcrisis iets leert, is het dat de financiële sector internationaal sterk verweven is. Dat vraagt dus ook om internationaal toezicht. De toenadering van de nationale toezichthouders in Europees verband wordt toegejuicht. Maar of er ook één Europese toezichthouder moet komen? “Een lastige vraag”, zegt Rinnooy Kan. “Er is al veel gewonnen met de Europese coördinatie van nationale initiatieven. We moeten op basis daarvan niet meteen concluderen dat er één homogeen, uniform Europees toezicht moet komen. Want levert dat wel een efficiënt en effectief model op? Europa is toch een collectie van staten met een eigen geschiedenis en toezichttraditie.” Hazelhoff vreest ambtenarij en een “hoeveelheid uitermate gedetailleerde voorschriften waar je niks aan hebt en die alleen maar schijnzekerheid geven”. Het zou volgens hem wel helpen als de regelgeving voor de financiële
Roy Tee/HH
16
Wim Meijer 1993-2002: voorzitter Raad van Beheer Rabobank Nederland
‘Slachtoffer van vs? Dan wel met open ogen’
FORUM3030oktober oktober2008 2008 FORUM
17
SCHEER
Joe
Martin waalboer
In Nederland noemen we hem Jan Modaal of Jan met de Pet. In Duitsland heet hij Otto Normalverbraucher. In de Verenigde Staten Joe Sixpack, Joe Schmoe of Joe Average. Daar is sinds kort Joe the Plumber bijgekomen. Hij staat voor de gewone Amerikaan die, geconfronteerd met de gevolgen van de kredietcrisis, wil weten waar hij aan toe is als hij op 4 november zijn stem uitbrengt.
Rob Hazelhoff 1992-1994: bestuursvoorzitter abn Amro
‘Met meer toezicht voorkom je geen crisis’ sector in alle Europese landen hetzelfde is. Want dan hebben banken niet langer de neiging om zich te vestigen in het land met de makkelijkste regelgeving. We moeten ons niet te veel voorstellen van een toezichthouder die vanuit Brussel alles in de gaten houdt, merkt Meijer op. “Dat vereist ongelooflijk veel kennis.” Storm is de enige die het wel voor zich ziet: een Europese toezichthouder. Maar dan pas over twintig jaar. “Het zou misschien wel eerder moeten, maar dat is niet realistisch.” Om over de totstandkoming van een mondiale toezichthouder nog maar te zwijgen.
Over de toekomst Het recept van de vier oud-bankiers luidt aldus: zelfregulering met scherper (nationaal) toezicht, aangevuld met internationale coördinatie in tijden van crisis. Met als stok achter de deur voor de financiële sector dat als die zelf de handschoen niet opneemt, de overheid dat wel doet met grovere maatregelen. En dan kan nog niet worden gegarandeerd dat een nieuwe crisis uitblijft. Hazelhoff: “Over dertig jaar zit hier een nieuwe generatie. Als je dan waarschuwt voor een her haling van 2008, krijg je te horen: daar heb je hem weer met zijn tempo doeloe-verhalen. De herinnering vervaagt en we maken gewoon weer dezelfde fouten.” y
Joe Wurzelbacher alias Joe the Plumber uit het stadje Holland (in het wapenschild: een molen) in de staat Ohio sprak Barack Obama tijdens een verkiezingsbijeenkomst aan op diens voornemen om bij inkomens van meer dan 250.000 dollar geen belastingverlaging te geven. Lood gieter Joe, die plannen heeft om voor zichzelf te beginnen, zag zich hierdoor benadeeld. Blijkbaar verdien je daar als zelfstandig loodgieter al snel 250.000 dollar. Tijdens het laatste verkiezingsdebat haakte Obama’s tegenstander John McCain gretig in op het tv-fragment. Dat bracht de media ertoe om eens goed te gaan graven in het leven van Joe. Daardoor weten we nu dat hij niet Joe maar Sam heet, niet over een loodgietersvergunning beschikt en een belastingschuld heeft. De media kwamen ook op de proppen met een loodgieter die zichzelf al langer als ‘Joe the Plumber’ presenteert. Hij heet echt Joe en vond de gratis media-aandacht mooi meegenomen. Totdat er werd gevraagd hoe het met zíjn belastingaangifte zat. Joe Wurzelbacher vertelde ondertussen in een van de vele interviews die volgden dat hij een simpele Amerikaanse droom heeft, bestaande uit een huis, een hond, een paar geweren en een bootje. Die geweren vind ik opvallend. Maar die zijn in Amerika zo gewoon dat zelfs een kandidaatvice-president er prat op gaat dat zij regelmatig de jacht beoefent in Alaska. Het blijven toch rare jongens (en meisjes), die Amerikanen. Gewone man Joe maakt aan den lijve mee wat presidentskandidaten dagelijks overkomt. De media grijpen elke gelegenheid aan om in heden en verleden van hun prooi te graven en een rel te schoppen. Elk misstapje wordt breed uitgemeten en meteen opgepikt door het campagneteam van de tegenpartij. Alsof de eigen kandidaat perfect is. Mede dankzij Joe kunnen de Republikeinen Obama in de eindfase van de verkiezingsstrijd neerzetten als een socialist met Arabische wortels en terroristische banden. En nog zwart ook. Daar tegenover stellen de Democraten John McCain voor als een stijve (Vietnam-)veteraan die zijn beste tijd heeft gehad en weinig kaas heeft gegeten van economie – niet onbelangrijk in deze onzekere tijden. Aan alle Joe’s van Amerika de eer om volgende week de minste van de twee ‘kwaden’ te kiezen. Dan merkt Jan Modaal in het overzeese Holland er wel de gevolgen van. Paul Scheer
