Welkom in de race tegen de machine
“Zie jij een robot al achter de toog van een café staan?” Wanneer de machines winnen, zijn het geen Terminators die ons in een Matrix opsluiten. Robots en computers zorgen voor massale werkloosheid. Of is dat doemdenken? Vijf Leuvense experts uit vijf vakgebieden over de robotrevolutie. Sam Rijnders
“Computers bedreigen de helft van de jobs,” kopte De Standaard vorige week. Ook de Belgische media hebben de robotrevolutie ontdekt. “In The Economist, Nederlandse en Duitse kranten is het al een paar jaar een hot issue,” merkt arbeidssocioloog Geert Van Hootegem op. Zo hield de Nederlandse vicepremier Lodewijk Asscher in september nog een veelbesproken speech over de sociale gevolgen van automatisering. Haar cijfers plukt De Standaard uit een studie van grootbank ING. “Ze zijn spraakmakend, maar vooral nietszeggend,” oordeelt econoom Emilie Rademakers. “Ze halen elk beroep uiteen in taken, en horen bij ingenieurs hoe automatiseerbaar die zijn. Erg simplistisch en niet altijd correct.” Van Hootegem deelt de kritiek. “Beroepen en jobs zijn trouwens niet hetzelfde. Volgens ING is de automatiseringskans van traditionele dorpshoofden anderhalf procent. Wel, zoveel hebben we er hier niet van.” De onheilstijdingen klinken hem bekend in de oren. “Toen ik in de jaren tachtig studeerde, voorspelde de vakliteratuur hetzelfde. En ja, sindsdien is er veel geautomatiseerd. Een robot maait mijn gras. Maar het aantal jobs is desondanks gestegen.” Al hoedt de arbeidssocioloog zich voor historisch determinisme.
Vaarwel werk Want niemand weerlegt dat er werk zal verdwijnen. “Na de landbouw en de industrie volgt nu de dienstensector,” vat bio-informaticus Yves Moreau bondig samen. “De combinatie van klassieke ICT en slimme systemen zal heel wat taken overnemen.” Zo wordt de transportsector onvermijdelijk een quasi-monopolie van zelfbesturende wagens. In de industrie valt er nog weinig te automatiseren, bevestigt Van Hootegem, die ’s lands fabrieken afdweilt. Zo herinnert hij zich een elektriciteitscentrale eind jaren tachtig met maar twee personeelsleden. “Het kon zelfs met eentje minder. Maar wat als de andere dan in slaap valt? De discussie ging toen over toch een tweede, dure werkkracht, of een hond.” Wat overblijft, is voorlopig te moeilijk voor onze blikken vrienden. “Waarom zit de kledingindustrie in Bangladesh en niet hier? Omdat we het niet gerobotiseerd krijgen, want stoffen veranderen door warmte en vocht.” De dienstensector en de zorg zullen als rijpe appels in de schoot van automaten vallen. “Kijk eens op de personeelsdienst hier: er circuleert nog enorm veel papier. Ook veel werk van advocaten kan je gemakkelijk automatiseren.” Het Leuvense technologiebedrijf IMEC heeft een apparaatje dat data in je bloedbaan verzamelt, wat het werk van artsen verlicht.
Geheime wapens Gelukkig heeft de mensheid twee geheime wapens in de race tegen de machines: empathie en creativiteit. “Neem nu callcenters,” geeft Van Hootegem een typevoorbeeld. “Makkelijk automatiseerbaar, maar toch werken er nog steeds mensen. Een goede verkoper moet immers sociaal zijn.” Niet voor niets denkt ING dat nog geen vijf procent van het werk van maatschappelijk assistenten en priesters zal automatiseren. Om dezelfde reden zijn studenten volgens de arbeidssocioloog nog steeds gehecht aan colleges, ondanks alle videoalternatieven. Ook cultuur speelt een rol. Zo schat ING de automatiseringskans van obers op negentig procent.“We kennen allemaal de kroketten uit de Nederlandse muur of de lopende band in een Japanse sushirestaurant, maar zie jij een robot achter een Belgische toog staan?” Creativiteit is een tweede hindernis, die machines volgens computerwetenschapper Philip Dutré de komende tien jaar niet zullen nemen. “Teksten vertalen of samenvatten gaat steeds beter. Maar inhoud uit het niets opbouwen? Dat is veel moeilijker, en gaat pas met een zeker zelfbewustzijn.” Al mogen sommige journalisten niet te vroeg juichen. “Sportverslaggeving kan je wel gemakkelijk automatiseren, want ze is erg stereotiep. Je hebt vaste feiten - in die minuut wordt er gescoord - en af en toe een woord om wat emotie op te wekken bij de lezer. Meer niet.” Technologie vernietigt niet alleen jobs, maar creëert er ook, luidt het ultieme weerwoord. De stoffige archivaris met de grijze stofjas is nu een hippe app-ontwikkelaar. Of het etiket blijft, maar de inhoud verandert. “Rond het jaar 2000 is de traditionele brievenmarkt ingestort. Email bestond toen al twintig jaar. Toch zijn de posterijen nog niet verdwenen. Ze hebben genoeg nieuw en ander werk. De job van postbode verandert, maar blijft, net als die van secretaresse en professor,” lacht Dutré. Waar die nieuwe jobs te vinden? Bijvoorbeeld in de vrije tijdssector. “De markt krijgt steeds meer grip op ons leven, maar dat betekent ook steeds meer vraag naar arbeid,” legt arbeidssocioloog Van Hootegem uit. “Ontbijten doen we niet langer thuis, maar in broodjeszaken. We werken steeds minder, maar hebben het ook drukker. In onze vrije tijd moéten we steeds meer.” You win some, you lose some dus? Niet volgens de meeste experts. “Ja, jobs zijn altijd al bedreigd geweest,” zegt bio-informaticus Moreau. “Oude verdwijnen, nieuwe ontstaan. Maar nu verdwijnen ze aan een tempo dat instellingen en individuen niet kunnen bijhouden.” Ook Rademakers spreekt van een pijnlijke transitie. “Anders dan in het verleden gaat de verandering nu exponentieel snel.” Daarop bereiden we ons onvoldoende voor. “Ons hoger onderwijs is gedateerd. Heel veel opleidingen zoals een professionele bachelor in accountancy zijn niet klaar voor een toekomst waarin die job er simpelweg niet meer zal zijn. We moeten minder focussen op een beroep, maar op vaardigheden.” Ook onze geroemde creativiteit en flexibiliteit worden volgens haar nauwelijks gestimuleerd. Van Hootegem blijft daarentegen een optimist. “We gaan niet te weinig jobs voor te veel mensen hebben, maar juist omgekeerd, dankzij de demografische ontwikkeling.” (Zie kader.)
Robotelite Nieuwe technologie betekent een nieuwe elite. Nu al ziet Moreau in de Marck Zuckerbergs van deze wereld robber barons in een nieuwe Gilded Age. Zoals die spoorweg- en andere industriële baronnen zwemt de top van Silicon Valley in het geld. Automatisering maakt het leven nog aangenamer voor kapitalisten en consorten, die dure werknemers kunnen afdanken. “We halen steeds meer inkomen uit kapitaal, en steeds minder uit arbeid,” legt econoom Rademakers uit. “Die eerste inkomsten zijn echter veel ongelijker verdeeld.” Iets wat niemand betwist in een wereld waar Thomas Piketty elke salontafel siert. Die vermaarde empathie en creativiteit zijn evenmin eerlijk verdeeld. “Niet iedereen is even goed in menselijk contact, dus vallen er mensen uit de boot,” klinkt het bij Moreau. “Dat is nu een tiende van de samenleving, maar in de toekomst nog meer.” Veel nieuwe jobs zijn nasty, brutish and short. “We denken dat we in een kennismaatschappij leven, maar het kortcyclisch werk neemt toe,” weet Van Hootegem. “Goede boekenverkopers ademen literatuur en goede schoenenverkopers zijn fashionista’s. Wat komt er in de plaats? Een programmeur die een Bol.com of Zalando in elkaar steekt, een loods vol robots en mensen om in schandalige omstandigheden de gaten van de technologie te vullen. Met op het einde van de rit een man, vaak van migrantenorigine, met een gammel bestelbusje, die om negen uur ’s avonds aanbelt.” Historicus Erik Buyst ziet dan ook een belangrijk verschil met vorige industriële revoluties. “Toen verloren de onderste lagen van de bevolking, nu de middengroepen. Het staat bovendien buiten kijf dat een sociale zekerheid die gefinancierd wordt door arbeidsinkomsten onhoudbaar is.” Onze maatschappij komt onder hoogspanning te staan, dus moeten we fundamenteel over de verdeling van onze welvaart nadenken, vinden onze experts. “Iets als een basisinkomen mag geen taboe zijn,” zegt Moreau. “Je mag dat debat niet wegzetten als een utopie, zoals politici doen. Over twintig jaar heeft het zeer praktische gevolgen.” Hij spreekt zelf over een tweede renaissance. Zoals de drukpers veranderen informatietechnologie en automatisering de wereld. In die wereld is een vrije markt onmogelijk, geeft Rademakers toe, tenminste wanneer de robotrevolutie niet stopt. “Een hele grote groep mensen zal dan geen inkomen meer hebben en een elite beheert al het kapitaal. Dan zou bijvoorbeeld iedereen een stukje kapitaal moeten bezitten. Moeilijk in te beelden, want we zitten zo vast in dat marktdenken.” Maar de grootste uitdaging van een voltooide robotrevolutie kende econoom John Maynard Keynes al in de jaren dertig: verveling. “Wat gaan we met al die vrije tijd doen,” vraagt Rademakers zich af. “Voor wie zijn identiteit uit zijn beroep haalt, zal dat dramatisch zijn. Voor de rest is het goed nieuws. Je kan daar heel idealistisch over denken, als in een Grieks ideaal waarin we samen filosoferen en kunst maken.” “I like to think / (it has to be!) / of a cybernetic ecology / where we are free of our labors / an joined back to nature, / returned to our mammal / brothers and sisters, / and all watched over / by machines of loving grace” dichtte Richard Brautigan in 1967. Of misschien doen we gewoon met z’n allen aan nog meer binge-watching op Netflix.
Kader 1: Gezocht: mensen Voor Van Hootegem zijn robots geen bedreiging, maar een redding. “De voorbije zestig jaar zorgde de babyboom voor veel te veel volk op onze arbeidsmarkt. Hoe hebben we dat opgelost? We hebben het werk zo georganiseerd, dat drie op de vier mensen er ziek van wordt. Daarnaast met trucs als het brugpensioen, maar ook door veel langer te studeren. Sommige faculteiten kunnen de instroom nauwelijks aan, met alle gevolgen voor de kwaliteit.” Niet toevallig laait volgens de arbeidssocioloog de discussie daarover op. “Vanaf 2012 is onze arbeidsmarkt omgeslagen. De komende vijf jaar zal het aantal werkende Belgen met 10 procent dalen, en het aantal 65+’ers met 33 procent stijgen.” Er moet dus harder gewerkt worden om hetzelfde welvaarts- en welzijnsniveau te behouden. “Als we dat al willen.”
Kader 2: Déjà vu “De geschiedenis herhaalt zich nooit, maar rijmt altijd een keer,” zingt Spinvis. Dit is niet de eerste omwenteling, klinkt het steevast. In het begin van de negentiende eeuw leefde het Vlaamse platteland van het spinnen en weven van vlas tot linnen. Tot de Spinning Jenny in Engeland hetzelfde werk veel sneller en goedkoper deed. Historicus Buyst: “Decennialang hebben we die dreiging genegeerd, tot het handspinnen en -weven plots niet meer concurrentieel waren. Tegen 1845 was de markt op vijftien jaar helemaal ingestort, ondanks waanzinnige loonsverlagingen.” Werkloosheid, armoede en honger maakten van het Vlaamse platteland ‘Arm Vlaanderen’. “Er waren agressieve bendes bedelaars die boeren overvielen. Er zijn zelfs verhalen bekend van steden die uit angst hun stadspoorten sloten.” De Engelsen zelf waren trouwens niet dolgelukkig met hun robots. “Toen het spinnen automatiseerde, klaagde niemand, want dat was vrouwenwerk. Wevers waren echter vooral mannen. Tijdens de Luddietenopstand hebben ze machines stukgeslagen. De Britse strijdkrachten hebben ze brutaal onderdrukt.”
Kader 3: Toekomstpolitiek Ongelijkheid is niet het enige politieke probleem van de toekomst. “Nu al hebben we een debat over privacy,” zegt computerwetenschapper Dutré. “Zo berichtte De Standaard over Smart TV’s, die in principe alle gesprekken in de huiskamer kunnen opnemen. Ook zelfsturende wagens verzamelen ook heel wat data.” Advocaten mogen dan prime target zijn voor automatisering, juridische kopzorgen zullen niet verdwijnen. “Wat als zo’n Google-auto iemand aanrijdt? Vroeg of laat gebeurt het. Wat dan? Wie is aansprakelijk? Google? De programmeur? De eigenaar, die achteloos de terms and conditions aanvaard heeft? Of de auto zelf?” Met die vraagstukken zijn politici helemaal niet bezig, vindt Dutré. “Computers bestaan nu al meer dan zestig jaar en sommige wetgeving is nog steeds niet aangepast.”
Kader 4: Wie zijn onze experts? Arbeidssocioloog Geert Van Hootegem bekijkt de toekomst van arbeid en onze arbeidsmarkt. Econoom Emilie Rademakers doctoreert over automatisering. Historicus Erik Buyst is hoofd van de onderzoeksgroep Economische Geschiedenis en directeur van denktank VIVES. Computerwetenschapper Philip Dutré doet onderzoek naar artificiële intelligentie. Bio-informaticus Yves Moreau gaf een lezing aan Metaforum over de Renaissance 2.0.
Bron: Veto, 15 Februari 2016 http://www.veto.be/jg41/veto4114/robotrevolutie-welkom-in-de-race-tegen-de-machine
