Zicht op Zin aandacht voor spirituele zorg in de laatste levensfase voor en door uw medewerkers.
colofon Uitgave van Netwerken Palliatieve Zorg regio Utrecht. Deze uitgave is te bestellen of te downloaden via de websites van de Netwerken Palliatieve Zorg in de provincie Utrecht:
www.netwerkpalliatievezorg.nl/eemland,
www.netwerkpalliatievezorg.nl/utrechtstad,
www.netwerkpalliatievezorg.nl/zuidoostutrecht, www.netwerkpalliatievezorg.nl/utrechtzuid
of www.netwerkpalliatievezorg/noordwestutrecht
Hoe belangrijk is het onzegbare, Het wit tussen de woorden. Max Frisch
Contact: de coördinatoren van de netwerken palliatieve zorg, te vinden via de bovenstaande websites. Jaar van uitgave: januari 2012
Fotografie: Hans Dornseiffen, Stock fotografie Opmaak: Buitengewoon Concept
Overname is toegestaan, mits bronvermelding. 1
aanbod deskundigheidsbevordering in de regio utrecht
1
inhoudsopgave
voorwoord
Voorwoord
3
Aandacht voor spiritualiteit in de zorg is van
Hoofdstuk 1 Spirituele zorg
5
palliatieve fase. Medewerkers voelen zich op
Inleiding
Waarom aandacht voor spirituele zorg?
5 5
Brede erkenning
6
Hoofdstuk 2 Scholingsvarianten
7
Inleiding
Ad 1. Intervisie binnen zorgteams ABC voor werkers in de zorg
Lesbrieven Met ouderen in gesprek over levensvragen Tja, wat zal ik zeggen
8 8 8
10 10
Ad. 2. Incompany training
11
Training: levensvragen herkennen, signaleren en bespreken
11
De Cirkel er zijn
11
Ad. 3. Externe scholingsmogelijkheden
13
Meer informatie
15
Totstandkoming
18
Colofon
20
Training Spirituele Zorg in de laatste levensfase
13
wezenlijk belang. Dit geldt met name in de dit gebied nogal eens “onthand”.
Meer aandacht voor spirituele zorg levert
zowel voor de patiënt als medewerker meer tevredenheid en betrokkenheid. Hiernaast kan het kosten besparen bv. doordat
medicatie verminderd kan worden indien er “echte” aandacht is.
Met dit boekje willen de netwerken
palliatieve zorg uit de regio Utrecht een
handreiking bieden om binnen uw eigen
instelling het thema spirituele zorg vorm te geven, op een wijze die aansluit bij uw organisatie en medewerkers.
We presenteren u drie scholingsvarianten,
Mevrouw C. heeft longkanker.
die elk de mogelijkheid bieden het thema
Ze heeft nog enkele weken te leven.
Het overzicht is niet volledig, maar dit
doorbrengen in het verzorgingshuis,
onder de aandacht te brengen en houden. zijn de middelen en materialen waarvan
de werkgroep ‘Zicht op Zin’ ervaren heeft dat het gebruiksvriendelijk is en van een constante kwaliteit.
In dit boekje is de term ‘patiënt’ gebruikt. Hier kan ook cliënt, gast of anderszins
Ze kan haar laatste weken
maar ze voelt zich verloren en verlaten.
Het moment van ‘haar sigaretje’
heeft grote betekenis voor haar, maar alleen roken kan en mag niet meer. Het team besluit dagelijks een
gelezen worden. Met het woord patiënt
verzorgende samen met mevrouw
naasten worden hiermee bedoeld.
Op die momenten vertelt mevrouw
gaan we uit van diens systeem, dus ook de
‘haar sigaretje’ te laten roken.
over haar leven, angsten en verdriet. Deze dagelijkse aandacht betekent
veel voor mevrouw en verlicht haar afscheid van het leven.
Definitie Spiritualiteit (richtlijn spirituele zorg 2010): het levensbeschouwelijk functioneren van de mens,
2 waartoe ook de vragen van zinervaring en zingeving gerekend worden.”
3
spirituele zorg
spirituele zorg hoofdstuk 1
Inleiding
Palliatieve zorg heeft de afgelopen tien jaar een grote ontwikkeling doorgemaakt, de
aandacht voor goede kwaliteit van zorg in de laatste levensfase is binnen veel organisaties vergroot.
Waarom aandacht voor spirituele zorg?
Spirituele zorg is zorg voor datgene wat voor patiënten en hun naasten van existentieel belang is. Dit dient het gezamenlijk
referentiepunt te zijn van alle, bij palliatieve
Spirituele zorg heeft soms geen woorden nodig: Mevrouw H.,
een vrouw van rond de 50 met
vergevorderde MS vertelt dat ze zich de ene dag bij de transfers van bed naar stoel ‘als een stuk vlees in de
takel voelt’, de andere dag voelt ze
zich als mens in haar stoel geplaatst. Door de ene zorgverlener voelt ze zich ‘schoongemaakt’, door de ander ‘gewassen’.
zorg, betrokken zorgverleners en managers. Spirituele zorg vraagt om multidisciplinaire samenwerking.
De term ‘spiritualiteit’ duidt het terrein van levensvragen en betekenisgeving aan.
Bij alle zorg, zeker ook de palliatieve zorg,
hebben patiënten naast de aandacht voor
de lichamelijke en psychosociale behoeften ook recht op aandacht voor behoeften van spirituele aard. Dit geldt evenzeer voor de naasten.
Een essentieel aspect van mens-zijn is
dat de mens betekenis wil geven aan het
leven en wat hij daarin meemaakt. Binnen de context van ziekte of een aanstaand
levenseinde dienen zich door de zoektocht naar betekenis van deze gebeurtenissen
levensvragen of existentiële vragen aan.
Spiritualiteit is van invloed op ons welzijn en daarom dus van groot belang in de
zorgverlening. Het is echter een persoonlijk, divers en in zekere mate intiem thema. 4
5
spirituele zorg Patiënten en ook zorgverleners praten
niet gemakkelijk over levensvragen. Het is
niettemin belangrijk dat zorgverleners ook
oog en oor hebben voor vragen en uitingen waarvoor niet altijd een oplossing gegeven kan of hoeft te worden, maar die wel om aandacht en betrokkenheid vragen.
scholingsvarianten
hoofdstuk 2
Brede erkenning
Spiritualiteit is integraal onderdeel van
kwalitatief goede (palliatieve) zorg, onder meer verwoord door de World Health
Organisation (2002). Ons land beschikt over een Richtlijn Spirituele Zorg, welke sinds
december 2010 opgenomen is in het boek
‘Palliatieve zorg, richtlijnen voor de praktijk’ (2010). Hiermee is aan zorgverleners een extra impuls gegeven om de aandacht
voor levensvragen te integreren binnen hun palliatieve zorg. Begin 2010 volgde het landelijk visiedocument Spirituele
Zorg, verbindende schakel in de palliatieve zorg, gepresenteerd aan het ministerie
van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
Dit visiedocument vormt de aanzet om te
komen tot een landelijk meerjarenplan ter verbetering van spirituele zorg.
6
7
scholingsvarianten Inleiding
Ad 1. Intervisie binnen zorgteams
van belang op eigen niveau adequaat
binnen de teams te stimuleren. Aan de hand
Het is voor iedere professional en vrijwilliger met levensvragen om te kunnen gaan. De professional is zich bewust van de
verschillende ‘betekenislagen’ in de uitingen van hun patiënt en diens naasten, die
gehoord en begrepen kunnen worden. Het verlenen van spirituele zorg vraagt om
aandacht, om bewustwording en om het
aanleren van nieuwe vaardigheden. Hiervoor is scholing nodig.
Voor diverse doelgroepen zijn competenties
omschreven (onder meer door A. Kuin, 2009). Er zijn allerlei scholingen ontwikkeld en
beschikbaar. Wij presenteren uit dat aanbod
Intervisie biedt een middel om zelfreflectie van een dilemma dat aan de groep wordt voorgelegd, zoekt men met elkaar naar
de kern van de zaak, de diverse aspecten die aan de orde zijn en de emotionele
betekenissen. Men wisselt inzichten en mogelijke denkrichtingen uit. Tenslotte
wordt geïnventariseerd wat de intervisie heeft opgeleverd.
Intervisie kan ondersteund worden door een intern of een extern begeleider, bijvoorbeeld
de geestelijk verzorger van de eigen instelling. Deze kan gebruik maken van onderstaand speciaal daartoe ontwikkeld materiaal.
drie scholingsvarianten die voor instellingen
ABC voor werkers in de zorg
te weten:
daarin de volgende onderdelen:
een keuze op maat mogelijk maken, 1. Intervisie binnen zorgteams 2. Incompany training
3. Externe scholingsmogelijkheden
scholingsvarianten
Wat is het: Het ABC boek is een boek met • korte beschouwingen over trefwoorden, twee tot vier trefwoorden per letter
• stellingen en vragen op kaarten, heel
geschikt om gesprekken aan te wakkeren
• suggesties voor werkvormen
• 26 inleidende gedichten, om de aandacht te bepalen
Doelgroep: Zorgverleners Kosten: € 26,40
Uitgave van: Ten Have / 1e druk / 2007, ISBN-13: 9789025958305
Auteur: Marinus van den Berg
Bestellen bij: algemene boekhandels of internetboekwinkels 8
9
scholingsvarianten Tja, wat zal ik zeggen
Ad. 2. Incompany training
Training levensvragen herkennen,
handreiking voor het omgaan met
te laten uitvoeren kunt u in één keer
Wat is het: U leert wat levensvragen zijn,
Wat is het: Het boek biedt een professionele spiritualiteit in de zorg. Een praktisch
boek dat kennis uit de psychologie en
psychiatrie, de geestelijke verzorging hoofdstuk 2 en de verpleegkunde samenbrengt. De
lezer leert de theorie direct in praktijk te Lesbrieven Met ouderen in gesprek over levensvragen
Wat is het: ‘De lesbrieven’ is een pakket
met tien lesbrieven over veel voorkomende levensthema’s in de ouderenzorg.
De lesbrieven zijn bedoeld om met
zorgverleners stil te staan bij levensvragen van kwetsbare ouderen. Doel is het
vergroten van hun kennis en mogelijkheden
scholingsvarianten
brengen, dankzij de vele voorbeelden en
oefeningen. Bij het boek zit een dvd met tien
Door een scholing binnen uw organisatie een groep medewerkers scholen; zowel
monodisciplinair als multidisciplinair. Zo zou u bijvoorbeeld aandachtsfunctionarissen
kunnen opleiden, of experts binnen teams.
De scholing wordt door externe deskundigen bij uw organisaties aangeboden.
spelsituaties uit de praktijk die helemaal
De Cirkel er zijn
ontworpen. De situaties worden gespeeld
te kijken van waaruit contact met de
specifiek voor de Nederlandse praktijk zijn door acteurs van het Toetstheater, een
gezelschap gespecialiseerd in een vorm van
educatief theater die gezamenlijke reflectie van zorgprofessionals uitlokt.
Wat is het: Een methode om stapsgewijs patiënt vertrekt, met authenticiteit,
sensitiviteit, afstemming, reflectie, balans en “er zijn” voor de ander. De training
wordt aangeboden door Jet van Hasselt en
bestaat uit twee dagdelen, op locatie van de
om levensvragen van cliënten te herkennen
Doelgroep: Zorgverleners
en overzichtelijke lesbrieven zijn geschikt
Auteur: Elizabeth Johnston Taylor, Peterjan
Doelgroep: vrijwilligers, verzorgenden,
Uitgave: 1 augustus 2010,
Kosten: € 500,-
en er ondersteunend op in te gaan. De korte om na een korte voorbereiding te gebruiken als onderdeel van een werkoverleg,
teamoverleg of als klinische les. Zowel
geestelijk verzorgers als teamleiders en
andere professionals kunnen de taak van gespreksleider vervullen.
Doelgroep: verzorgenden, helpenden, activiteitenbegeleiders en anderen
Kosten: € 24,90
van der Wal en Janco Wijngaard ISBN: 9789023924531
Bestellen bij: algemene boekhandels of internetboekwinkels
zorginstelling.
signaleren en bespreken
hoe u die kunt herkennen (bij u zelf en bij
patiënten) en vervolgens bespreken. Daarbij wordt duidelijk wat eigen competenties zijn of wanneer er sprake moet zijn van
doorverwijzing. Naast een theoretische
basis over levensvragen zijn er concrete handreikingen om de aandacht voor
levensvragen een structurele plaats binnen het zorgproces te laten innemen.
Uitgangspunt is dat ieder mens een eigen
kijk op het leven heeft en dus ook te maken krijgt met levensvragen. Vaak is aandacht hiervoor op zich al ondersteunend, soms is er (iets) méér nodig. Opmerkzaam
zijn op levensvragen hoort bij integrale
kwaliteitszorg. De training bestaat uit 1 of 2 dagdelen, op locatie van de zorginstelling.
artsen, zorg- en hulpverleners
Doelgroep: begeleiders,
Aanbieder: Jet van Hasselt , trainer en
kwaliteitsmedewerkers.
supervisor
Aan te vragen bij:
[email protected],
[email protected],
[email protected]
verzorgenden, geestelijk verzorgers, Kosten: € 500,- per dagdeel
Groepsgrootte: 8 - 12 deelnemers
Aanbieder: Reliëf, christelijke vereniging van zorgaanbieders
Aan te vragen:
[email protected] en www.relief.nl
Kosten: € 12,50, exclusief verzendkosten Auteur: Marcelle Mulder,
Trijntje Scheeres-Feitsma Uitgave en bestellen:
www.expertisenetwerklevensvragen.nl 10
11
scholingsvarianten
scholingsvarianten
Ad. 3. Externe scholingsmogelijkheden
Dagdeel 1: Inleiding
Door een of meer medewerkers extern een
• begripsverkenning: wat is spirituele zorg?
kiezen die exact aansluit bij het individuele
• spirituele zorg in de praktijk
scholing te laten volgen kunt u een scholing opleidingsniveau en de behoefte van de medewerker.
Training Spirituele Zorg in de laatste
• richtlijn spirituele zorg
Dagdelen 2 tot en met 4: Training
• het ontwikkelen van een aandachtige en compassievolle houding
levensfase
• het trainen van
competenties.
• zorg voor de zorgverlener
van een basishouding en vaardigheden in
Trainingsvormen:
• Bewust worden van de betekenis van
• videomateriaal
Wat is het: Basistraining in spirituele zorg Het doel van de training is het trainen
spirituele zorg voor anderen en voor jezelf. spiritualiteit voor jezelf en de ander.
• Leren er echt te ‘zijn’ voor de ander in plaats van oplossingen bieden.
• Leren om zo te luisteren dat de ander zich veilig voelt om open te communiceren
• Meditaties en mindfulness leren als
communicatievaardigheden
• presentaties
• groepsdiscussie
• integratieoefeningen met praktijkvoorbeelden
• luistervaardigheidoefeningen • geleide reflecties
gereedschap voor zelfzorg en voor het ondersteunen van degenen die in de laatste levensfase verkeren.
De training bestaat uit: 4 dagdelen (middagen/avonden), waarvan het
trainingsdeel wordt verzorgd door het
Spirituele Zorgprogramma Nederland. De
training is ontwikkeld voor mensen met elke (religieuze of niet religieuze) achtergrond.
12
13
scholingsvarianten Doelgroep:
Verpleegkundigen, verzorgenden,
maatschappelijk werkenden, psychologen, artsen, geestelijk verzorgers, eventueel fysiotherapeuten.
Accreditatie voor verzorgenden en
verpleegkundigen wordt aangevraagd.
meer informatie
hoofdstuk 2
Aantal deelnemers : 15-20 personen Kosten: € 160,- pp
De training wordt aangeboden door:
de Netwerken Palliatieve Zorg regio Utrecht. Via de netwerkcoördinatoren is de training aan te vragen.
Bij een Incompany training kan de training aangepast worden aan de specifieke behoeftes van een team. Docenten:
• Chantal Bergers, huisarts en consulent palliatieve zorg regio PTMN, trainer spirituele zorgprogramma.
• Annie Birken, muziektherapeute en trainer Spirituele Zorgprogramma.
• Jet van Hasselt, coördinator vrijwilligers palliatieve thuiszorg Zuid-Utrecht.
• Marijke Holt, transpersoonlijk
therapeut en senior-trainer Spirituele zorgprogramma.
14
15
meer informatie
meer informatie Enkele boeken, uitgaven of websites bieden achtergrondinformatie of inspiratie voor
hoe om te gaan met spirituele zorg in de palliatieve fase. Enkele daarvan zijn door de werkgroep geselecteerd en hieronder weergegeven. Literatuur
• Berg, M. van den (2007).
ABC voor spiritualiteit in de zorg. Uitgeverij Ten Have.
• Berg, M. van den (2009).
Een andere dag tegemoet,(als het
levenseinde nadert. Uitgeverij Ten Have.
• Berg, M. van den (2010).
Rouwen in de tijd. Uitgeverij Ten Have.
• Berg, M. van den (2004).
Warme zorg, warme woorden. Reed business.
• Bouwer, J. e.a. (2004).
Spiritualiteit en zingeving in de
gezondheidszorg. Uitgeverij Kok: Kampen.
• Bruntink, R. (2003).
Einde goed allen goed. Oog voor
zorgenden in de palliatieve zorg. De Stiel.
• Graaff, A. de, e.a. (2010).
Palliatieve zorg, richtlijnen voor de
praktijk naslagwerk. Vereniging van
Integrale Kankercentra (VIKC): Utrecht.
• Grul, Y. en Pool, I.A. (2006).
Zijn in doen en laten; aandacht voor
zingeving in de zorgverlening. Lemma, voor Vilans: Den Haag.
16
• Hoekstra, e.a. (2006).
De vijf wereldgodsdiensten voor
beter begrip van patiënten en hun
geloofsachtergrond. Uitgeverij Kok.
• Johnston, E., Wijngaard, J. e.a. (2010). Tja, wat zal ik zeggen omgaan
met en reageren op levensvragen. Boekencentrum.
• Leeuwen, R. v. Cusveller, B., (2005).
Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Boom Lemma uitgevers.
• Leget, C. (2003).
Ruimte om te sterven. Een weg voor
zieken, naasten en zorgverleners.. Terra Lanoo.
• Leget, C. (2008).
Van levenskunst tot stervenskunst. Lannoo: Tiel.
• Leget, C. en Berg, M. v.d. (2011).
Geloven in leven. Spirituele zorg
voor stervenden in diverse culturen en hun naasten. Koninklijke Van Gorinchem bv: Assen.
• Tayler, E.J., Wal, P. van der, Wijngaard, J. (2010). Tja, wat zal ik zeggen…
• Met cliënten in gesprek over spiritualiteit. Vilans.
• Waling- Huijsen, M. (2004).
Palliatieve zorg: de kunst van het er zijn. Uitgeverij Damon B.V.
Websites
• www.netwerklevensvragen.nl:
expertisecentrum Levensvragen en Ouderen
• www.agora.nl/thema/spiritualiteit en ethiek
Leven aan de grens. Reflecties over
terminale zorg. Correspondentie tussen de auteurs. Uitgeverij Ten Have.
• Longaker, Chr. (1997).
Het licht van afscheid: hoop vinden in leven en sterven. De Boekerij bv: Amsterdam.
• Mortier, M. (2007).
Keuzes voor het sterven. In het leven voorbereid zijn op het einde. A.W. Bruna LeV.
• Polspoel, A. (2004).
Eenzaam sterven? Communicatie in de
palliatieve zorg. Uitgeverij Kok: Leuven.
• Steemers van Winkoop, M. (2003).
17
totstandkoming
totstandkoming
Dit boekje is tot stand gekomen door de werkgroep Zicht op Zin en is financieel mogelijk gemaakt door de Netwerken Palliatieve Zorg in de regio Utrecht,
m.b.v. subsidie van het ministerie van
Volksgezondheid Welzijn en Sport. De werkgroep is ondersteund door een onafhankelijk voorzitter, mevr. drs.
A.M. Stegenga, stafmedewerker Reliëf |
• Mevr. drs. N.Th. Overvliet-van der Veen, geestelijk verzorger
St. Antonius Ziekenhuis
• Mevr. I. Zondervan,
coördinator Netwerken Palliatieve Zorg
Utrecht Zuid en Noord West
• Drs. G.L. van der Zweep, coördinator Netwerk Palliatieve Zorg Eemland
Christelijke vereniging van zorgaanbieders. Deelnemers aan deze werkgroep zijn: • Dhr. H. Altenburg,
Stafmedewerker Stichting Antroz
• Mw. drs. C.E.A.M. Bergers,
kaderhuisarts palliatieve zorg regio Midden Nederland, trainer
Spirituele Zorg programma
• Dhr. T. Borggrefe,
geestelijk verzorger vph
Geinsche Hof/Zorgspectrum
• Mw. S.M. van der Linde,
Verpleegkundige van Thuiszorg Vitrascmd Nieuwegein
• Mevr. J. van Hasselt,
coördinator VPTZ Zuid - Utrecht, trainer, supervisor en docent
• Dhr. J. Hettinga STM,
geestelijk verzorger vph Rosendael / Aveant Utrecht
• Mevr. I. Hiemstra,
18
coördinator Netwerk Palliatieve Zorg
Utrecht Stad en Zuid Oost
19
