Zelfevaluaties, visitaties en audits

Zelfevaluaties, visitaties en audits Schoolbesturen werken aan het (zelf)evalueren van de kwaliteit van het onderwijs

Inhoud

Voorwoord

2

Deel 1 Pilot Zelfevaluatie Hoofdstuk 1 Doel en opzet pilot

6

Hoofdstuk 2 Opbrengsten pilot Zelfevaluatie

8

Deel 2 Ervaringen van schoolbesturen in de pilot Katholiek Onderwijs Noord Oost Twente (Konot)

16

Stichting Flore, omgeving Heerhugowaard

19

Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs (SCPO), Noordoostpolder

22

De Haagse Scholen

26

Rotterdamse Vereniging voor Katholiek Onderwijs (RVKO)

29

Conexus, omgeving Nijmegen

32

Plateau openbaar onderwijs, Assen

36

Stichting Katholiek Basisonderwijs Oss

39

Het Talent, Hoorn

42

Stichting voor Protestants Christelijk Basisonderwijs Apeldoorn (PCBO)

45

Stichting Katholiek Onderwijs Enschede (St. KOE)

48

Bijlagen Bijlage 1

Scholing auditoren

52

Bijlage 2

Aspecten zelfevaluatie

54

Colofon

56

ZEL FE VALUAT IES, V ISI TAT IES EN AUDI T S

1

Voorwoord

De eerste doelstelling van alle schoolbe-

De belangrijkste ervaringen van de pilot zijn

sturen in het primair onderwijs is dat het

verzameld in deze brochure. De brochure is

onderwijs dat in hun scholen wordt gege-

bedoeld voor scholen en schoolbesturen die

ven, beter wordt. De vraag die hen bezig-

aan de slag gaan met evaluaties, zelfevalu-

houdt, is hoe ze effectief kunnen sturen op

aties, audits of visitaties: Waar moet u aan

deze kwaliteitsverbetering.

denken voordat u begint? Wat kunt u verwachten? En wat kunt u er van leren? Het is

In de aanloop naar het bestuursakkoord pri-

geen blauwdruk voor gegarandeerd succes,

mair onderwijs van juli 2014 is deze vraag

maar het zijn ervaringen uit de praktijk van

door de PO-Raad en door OCW gesteld aan

onze sector.

een aantal schoolbesturen, en ook aan de Inspectie van het Onderwijs. De conclusie

De inspectie benut de uitkomsten van

was dat hét verschil wordt gemaakt wan-

deze pilot bij de verdere inrichting van het

neer het schoolbestuur, de schoolleiders en

toezicht. In pilots wordt uitgeprobeerd op

het schoolteam systematisch werken aan

welke manier de informatie die scholen en

kwaliteitsverbetering.

besturen hebben over hun kwaliteit benut kan worden in het toezicht van de inspectie.

De basis voor een systematische kwaliteits-

Het uitgangspunt daarbij is: als de school

verbetering is een goede zelfevaluatie. Dat

inzichtelijk kan maken dat ze haar kwaliteit

geldt zowel voor het schoolteam dat zijn

goed beheerst, dan wil de inspectie daar

onderwijsresultaten analyseert en evalu-

zoveel mogelijk op aansluiten.

eert, als voor het schoolbestuur dat de goede vragen stelt aan de school. De PO-Raad

Voor de PO-Raad is het zicht op de verschil-

en de Inspectie van het Onderwijs hebben

len belangrijk. In deze brochure worden

hierover in 2014 gezamenlijk een pilot in het

de vormen van (zelf)evaluatie naast elkaar

primair onderwijs uitgevoerd. Bij deze pilot

gezet, zonder oordeel. Een volgende stap

lieten schoolbesturen zien wat ze aan en

kan zijn om er een aantal criteria voor een

met zelfevaluatie doen op schoolniveau.

goede zelfevaluatie uit te destilleren.

In de praktijk kent een (zelf)evaluatie

De Inspectie en de PO-Raad bedanken de

verschillende vormen, waarvan doorgaans

schoolbesturen en de mensen van de scho-

een onderlinge visitatie of een interne

len die hebben deelgenomen aan de pilot

of externe audit deel uitmaakt. Juist de

Zelfevaluatie. Zij hebben tijd gestoken in dit

verschillen in vormen van zelfevaluatie zijn

proces en ze hebben de moeite genomen

interessant; de bedoeling van de pilot was

om diverse momenten samen met ons te

van deze verschillen te leren.

reflecteren op het proces en de uitkomsten van de pilot.

2


“HET IS NIET HET SYSTEEM, MAAR DE UITVOERDERS VAN HET SYSTEEM DIE DE KRACHT BEPALEN.”

Met een deel van de bestuurders die hebben geparticipeerd in de pilot, vormt de PO-Raad nu een lerend netwerk. Deze bestuurders willen met elkaar volgende stappen zetten om de eigen systematiek te verbeteren. Want één keer een visitatie houden is leuk, maar hoe houd je het spannend en zinvol? Het schoolbestuur en de school moeten zorgen dat het hele systeem voor kwaliteitszorg blijft draaien, zodat kwaliteit voortdurend aandacht heeft en de leerlingen het best mogelijke onderwijs krijgen.

Arnold Jonk, Inspectie van het Onderwijs Simone Walvisch, PO-Raad ZEL FE VALUAT IES, V ISI TAT IES EN AUDI T S

3

4


Deel 1 Pilot Zelfevaluatie

HOOFDSTUK 1

Doel en opzet pilot Het belang van evaluaties in het onderwijs wordt alom gedeeld: het geeft inzicht in de stand van zaken en maakt het mogelijk een koers uit te zetten. Dat geldt voor leerlingen die op basis van een toets aan een nieuw leerproces beginnen, maar ook voor een school. Toch lukt het nog niet iedere school om dit op een manier te doen die hen verder helpt: het geeft te weinig inzicht in de huidige kwaliteit of te weinig richting voor de toekomst.

Voor de pilot Zelfevaluatie van de PO-Raad

inspiratie voor schoolbesturen en scholen

en de Inspectie van het Onderwijs worden

om hun eigen aanpak te spiegelen en er

in 2013 schoolbesturen gezocht die op een

mee aan de slag te gaan. De aanzetten zijn

of andere manier ‘werken’ met zelfevalu-

ook bedoeld voor verdere uitwerking van

atie. Het primaire doel van de pilot is om te

het inspectiekader en zijn in die zin mede

verkennen op welke wijze schoolbesturen

richtinggevend voor de toekomst van het

een systeem van evalueren hanteren en tot

toezicht.

welke resultaten dat leidt. Goede voorbeelden uit de pilot worden benut voor de ont-

Hoe zaten de besturen er in?

wikkeling van een kader met richtlijnen voor

Begin 2014 hebben 11 schoolbesturen zich

het uitvoeren van (zelf)evaluaties en het

definitief aangemeld om mee te doen aan

benutten van de informatie in de kwaliteits-

de pilot Zelfevaluatie. Over het algemeen

sturing. Dit kader kan gebruikt worden om

hebben deze schoolbesturen, uit verschil-

het evaluerend vermogen binnen de sector

lende delen van het land, tussen de 10 en

een impuls te geven. Een tweede doel van

25 scholen. Bij de start van de pilot blijkt

de pilot is het opdoen van ervaringen over

al snel dat schoolbesturen op heel verschil-

de wijze waarop de inspectie de verzamelde

lende manieren werken aan zelfevaluaties.

informatie over de kwaliteit kan benutten

Bij een deel van de schoolbesturen gaan de

binnen het gedifferentieerde toezicht. Indien

scholen zelf aan de slag met een zelfevalu-

mogelijk leiden de ervaringen in deze pilot

atie. De schoolleider schrijft, al dan niet

tot condities en richtlijnen voor de inspectie

samen met het team of collega’s, de zelfe-

om het toezicht meer af te stemmen op zelf-

valuatie. Ze worden daarbij gestimuleerd en

evaluaties van besturen en scholen.

gefaciliteerd door het schoolbestuur.

De pilot leidt niet tot een voorschrijvend kader: zo moet het, anders is het niet

Bij andere schoolbesturen ligt het eigenaar-

goed. Wel worden aanzetten gegeven die

schap van de zelfevaluatie bij de bestuurder.

gebaseerd zijn op de goede voorbeelden

De bestuurder wil vanuit haar/zijn verant-

en succeservaringen die in de pilot zijn

woordelijkheid een eigen oordeel vormen

gepasseerd. De aanzetten zijn bedoeld als

over de kwaliteit van de scholen. Zij/hij richt

6


een auditteam in dat de kwaliteit van een of

Vervolgens hebben dezelfde personen een

meer scholen in kaart brengt.

school van het bestuur bezocht. Doel van dit bezoek is om vast te stellen of er een

Overeenkomsten bij de verschillende

duidelijke verbinding zichtbaar is tussen de

manieren van zelfevaluatie zijn dat bij de

kwaliteitsbewaking op bestuursniveau en de

aanpak de huidige stand van zaken van de

kwaliteit van de school. Ook is bekeken of

kwaliteit van de school/scholen in kaart

het mogelijk is om onderdelen uit de zelfe-

wordt gebracht. Vaak geven school of

valuatie over te nemen en zodoende ruimte

schoolbestuur een oordeel over deze stand

te creëren tijdens het schoolbezoek voor

van zaken op basis van de bevindingen of

zaken die niet tot het reguliere toezichtka-

op basis van een vooraf opgesteld kader.

der behoren en die door de school aange-

Dit is echter lang niet altijd het geval. Het

dragen worden.

ontbreekt juist vaak ook aan een helder oordeel over de bevindingen, ook omdat er geen normen gesteld zijn. Veel scholen en schoolbesturen vragen bij een zelfevaluatie aan anderen om mee te kijken. Een (collegiale) visitatie of een externe audit geeft aanvullende feedback of bevestigt het eigen

“HET IS JUIST DE BREDE BUITENSTAANDERSBLIK WAARMEE WE EEN SCHOOL WILLEN WIJZEN OP ONTWIKKELPUNTEN.”

beeld. Binnen de pilot Zelfevaluatie zijn de audit- en visitatiesystematieken daarom nadrukkelijk onderdeel van het onderzoek.

Tenslotte is bij ieder schoolbestuur een eindgesprek uitgevoerd waarin gereflec-

Wat hebben we gedaan in de pilot?

teerd is op de pilot: welke lessen hebben het schoolbestuur en de school getrokken,

De schoolbesturen zijn bezocht door een

welke lessen kunnen we leren uit de pilot

duo van een analist van het programma

die kunnen helpen bij het stimuleren van de

Goed worden en goed blijven van de

kwaliteitsbewaking in de hele sector primair

PO-Raad en een onderwijsinspecteur.

onderwijs en op welke wijze kan de inspec-

Voorafgaand aan het bezoek zijn documen-

tie daar een bijdrage aan leveren. n

ten bestudeerd. Tijdens het bezoek is met diverse mensen gesproken over de wijze waarop het schoolbestuur de kwaliteit bewaakt en bevordert.

In de pilot Zelfevaluatie heeft ook scholing plaatsgevonden voor de auditoren van de schoolbesturen. Meer informatie hierover vindt u in bijlage 1 op pagina 52.


7

HOOFDSTUK 2

Opbrengsten pilot Zelfevaluatie Elf schoolbesturen werken in 2014 met de PO-Raad en de Inspectie van het Onderwijs aan de eigen systematiek van het (zelf)evalueren van de kwaliteit van het onderwijs. Dit project levert ervaringen en inzichten op over het gebruik van zelfevaluatie en visitatie. De ervaringen en inzichten worden hier gegroepeerd in de volgende onderdelen: ▪ Vraagstelling en doel van een evaluatie van de school ▪ Aanpak van de evaluatie ▪ Inhoud van de evaluatie ▪ Proces van een evaluatie ▪ Relatie met extern toezicht. De kijkwijzer aan het einde van de brochure vat de belangrijkste elementen samen (zie bijlage 2 op pagina 54).

2.1 Vraagstelling, doel zelfevaluatie

Een zelfevaluatie is allereerst een

In de pilot blijkt dat het doel en de functie

verslag van wat er op een school

van de zelfevaluaties en visitaties erg ver-

gebeurt en daarmee een verant-

schilt tussen de deelnemende schoolbestu-

woordingsdocument. Dit waren we

ren. Soms wordt de systematiek ingezet als

van plan op school, dit is er van uit-

voorbereiding op een inspectiebezoek, soms

gevoerd, deze onderdelen kwamen

wil de schoolbestuurder beter geïnformeerd

nog niet van de grond. En dit vinden

worden over de kwaliteit van een of meer

wij er van (goed gegaan, vraagt op

van de scholen. Voor de meeste scholen en

deelaspecten nog nadere aandacht,

schoolbesturen is het hoofddoel echter de

dit onderdeel moeten we herzien

(verdere) ontwikkeling van de school, een

etc.). Vervolgens kan een zelfevalu-

reflectie van de school op het eigen hande-

atie de basis zijn voor visitatie of

len om daar beter van te worden.

audit: worden de bevindingen van de school ook door anderen her-

In de zelfevaluatie zal een school beschrij-

kend? En tenslotte kan het dienen

ven wat er in de voorliggende periode is

als input voor het inspectiebezoek,

gebeurd. En vervolgens zal de school aan-

zodat de inspectie kan aansluiten

geven of men vindt dat dit goed is geweest.

bij de bevindingen van de school.

Om een antwoord te geven op deze laatste

8


vraag, moet de uitkomst ergens aan gere-

auditcommissie aan het woord, die een ver-

lateerd worden. Wanneer zijn wij als school

slag heeft opgesteld met de bevindingen.

tevreden? Er moeten dus normen zijn. Normen rond bijvoorbeeld leerresultaten

Het is van belang om een zelfevaluatie van

zijn eenvoudiger vast te stellen dan normen

een school een breed draagvlak te gunnen.

rond een verbetertraject. Maar ook bij dat

Dat betekent dat de teamleden weten dat er

laatste is het verstandig om met elkaar een

een zelfevaluatie wordt gemaakt en waarom

norm af te spreken. Als het werken met een

dit gebeurt. Voor een bestuurlijke zelfe-

gedifferentieerd instructiemodel het verbe-

valuatie is dit wat ingewikkelder. Vaak zal

tertraject is geweest van het afgelopen jaar,

het team zich dan eerder de geëvalueerde

moeten dan alle lessen aan de hand van dit

voelen dan dat men echt betrokken is bij

model gegeven worden? Of alleen de reken-

het opstellen bij de zelfevaluatie.

lessen? Of iedere dag tenminste één les? Het is voor een opsteller van een zelfevaluDe normen moeten uitnodigen om te

atie belangrijk dat men werkt vanuit een

verbeteren en voldoende ambitieus zijn.

open en kritische houding. Het is soms aan-

Voor veel scholen is een opbrengstnorm als

trekkelijk om de goede dingen te benadruk-

‘tenminste boven het landelijke gemiddelde’

ken en weg te blijven van wat minder goed

helemaal niet ambitieus. Gezien de eigen

ging. Maar uiteindelijk heb je daar vooral

leerlingpopulatie halen ze dat gemakkelijk.

jezelf mee. Je hebt er dan wel veel tijd in gestoken, maar het levert weinig op.

Het meeste effect van een traject van zelfevaluatie zit in het woordje ‘zelf’. Een school

Instrumenten voor kwaliteitszorg kunnen

die zelf aangeeft hoe zij aankijkt tegen de

veel informatie geven over de stand van

eigen kwaliteit, die zelf het initiatief neemt

zaken. Een tevredenheidsenquête onder

tot zelfevaluatie en visitatie of zich hiervoor

personeel, ouders of leerlingen kan duidelijk

zelf aanmeldt, zal veel meer waarde hech-

maken wat goed gaat en wat beter moet.

ten aan de uitkomsten van de visitatie en

Vervolgens kan de school daarbij aangeven

met deze uitkomsten ook aan het werk gaan

hoe zij aankijkt tegen de uitkomsten van

om de kwaliteit te verbeteren.

het ingezette instrument, waar men meteen mee aan het werk moet of wil gaan en wel-

Daarom is het belangrijk dat het doel en de

ke onderdelen misschien moeten wachten.

functie van de zelfevaluatie vooraf duidelijk is: wat wil de school of het schoolbestuur

De zelfevaluatie moet starten bij de geëva-

precies evalueren, voor wie wordt de zelfe-

lueerde. Dat betekent dat de geëvalueerde

valuatie gemaakt en op wiens initiatief?

zelf de inhoud van de evaluatie kan definieren. Het is belangrijk dat een school een

2.2

Aanpak zelfevaluatie

zelfevaluatie niet ziet als iets dat volledig

In de pilot worden de meeste zelfevalua-

op zichzelf staat, als iets dat je uitsluitend

ties geschreven door de directeuren, die

voor het schoolbestuur, een visitatiecom-

vaak een paar collega’s benaderen om mee

missie of de inspectie maakt. Het is een

te denken en mee te lezen. Soms wordt

logisch vervolg van instrumenten die je op

er ook een ‘zelfevaluatiegroepje’ op een

school inzet (vragenlijsten, toetsen, andere

school geformeerd, waarbij de evaluatie een

instrumenten). Met de uitkomsten daarvan

gezamenlijk product is. Bij een bestuur-

ga je aan het werk.

lijke zelfevaluatie is waarschijnlijk de


9

2.3

Inhoud zelfevaluatie

Het kan allemaal, een brede evaluatie van

In de pilot kwam naar voren dat veel zelf-

de kwaliteit van een school, of juist de focus

evaluaties niet het hele beleid evalueren,

op een deelgebied. Hoe breder het gebied,

maar een deelgebied. Over dit deelgebied

hoe globaler de reflectie. Het hangt sterk

wordt dan de eigen situatie beschreven, en

van het doel van de zelfevaluatie af hoe

wordt een reflectie gemaakt.

breed de evaluatie moet worden ingevuld.

Het bepalen van de focus van de zelfevalu-

Uit de pilot blijkt dat zelfevaluaties krachtig

atie gebeurt op verschillende manieren. In

worden als het in elk geval (ook) gaat over

de pilot kiest een van de het schoolbestu-

het pedagogisch-didactisch handelen van de

ren met alle schoolleiders eens in de twee

leerkrachten. Daar ligt tenslotte de kern van

jaar een deelgebied. Iedereen maakt op dit

het onderwijs: hoe ziet een goede les er uit,

gebied een eigen inventarisatie en analyse

hoe kan ik aansluiten bij het niveau van de

(zelfevaluatie). Vervolgens visiteren col-

leerlingen, hoe zet ik activerende werkvor-

lega’s elkaar op deze evaluaties.

men in. Dat betekent dat klassenbezoeken en gesprekken met leraren in de scope van

Veel zelfevaluaties hebben een link met het

het onderzoek thuishoren en dat een zelfe-

inspectiekader. Dat is niet zo verwonder-

valuatie ook op deze thema’s ingaat.

lijk: instrumenten voor kwaliteitszorg en kijkwijzers zijn hier ook vaak op gebaseerd. Scholen en besturen leggen daarnaast regelmatig een eigen accent of voegen bestuurlijke speerpunten of speerpunten van de school toe.

10

“EEN ZELFEVALUATIE MOET VEEL MEER BEVATTEN DAN OPBRENGSTEN, PLANNEN EN EVALUATIES OP PAPIER.”


2.4

Proces zelfevaluatie

elk geval op richt? Op deze manier krijgt de

Om de zelfevaluatie goed te laten verlopen

school meer focus in de reactie van de visi-

moeten de betrokkenen nadenken over

tatiecommissie en is het waarschijnlijker dat

een aantal aspecten van het proces van de

men verder kan met de aanbevelingen.

zelfevaluatie. De school kan de zelfevaluatie laten toetsen door externen (audit, visita-

De visitatiecommissie checkt wat de school

tie), de school kan daarbij visitatievragen

zelf vindt van de eigen kwaliteit. Een eigen

formuleren, er moet aandacht zijn voor de

oordeel of waardering van de school is voor

rapportage, de auditoren kunnen speci-

een visitatiecommissie belangrijk, dan is het

fieke scholing krijgen en de school en het

makkelijker om hier een zinvolle reactie op

schoolbesturen moeten afspreken wat ze

te geven. Overigens: soms geeft een visita-

doen met de uitkomsten van de audit en de

tiecommissie ook feedback over zaken die

zelfevaluatie.

hen bij de visitatie opvallen, maar die buiten de zelfevaluatie en de vragen van de school

a. Audit, visitatie

aan de visitatiecommissie liggen. Dat kan

In de pilot werken alle scholen en alle

waardevol zijn, maar maak vooraf afspraken

schoolbesturen met een systematiek van

of deze ruimte er (voor de visitatiecommis-

audit of visitaties. Het kan niet alleen maar

sie) is.

de slager zijn die z’n eigen vlees keurt. Het is belangrijk dat ‘mensen van buiten’ bijdra-

c. Rapportage van visitatie

gen aan de oordeelsvorming. Een school is

Het schrijven van een goed verslag over de

eigenaar van de eigen evaluatie, maar zal

gehouden visitatie of audit blijkt lastig. In

het oordeel moeten verifiëren bij deskundi-

de pilot zien we hier voorbeelden van. Soms

ge buitenstaanders. Dit verrijkt de evaluatie

zijn de verslagen te vriendelijk en wordt

in sterke mate.

veel nadruk gelegd op de sfeer, de hartelijke ontvangst. Oordelen en aanbevelingen

De schoolbesturen in de pilot vormen hun

worden niet altijd gemotiveerd of onder-

audit- of visitatieteams met zorg. Soms

bouwd. Onder collega’s is het ook moeilijk

kiest men voor een systematiek waarin

om kritische aandachtspunten te noemen,

alle directeuren participeren. Men gaat dan

hoewel er ook ervaringen zijn waarbij men

in een roulatievorm bij elkaar op bezoek.

in de (collegiale) audits kritischer is dan een

Soms doen ook intern begeleiders aan deze

inspecteur zou doen. Om de eigen medewer-

visitatieteams mee. Zij blijken onder andere

kers enigszins te ontzien, faciliteren school-

goed in staat te zijn om de bezochte school

bestuurders vaak een externe verslaglegger.

te bevragen op de resultaten van de leerlingen. Een aantal besturen kiest er voor om

Is het nodig om het verslag ook meteen

te werken met een vast visitatieteam. Daar

door te sturen aan het schoolbestuur?

participeren dan vaak een of meer direc-

Daarover verschillen de meningen. Veel

teuren in, maar ook beleidsmedewerkers

schoolbesturen kiezen er voor dat het ver-

kwaliteitszorg of externe adviseurs.

slag van de visitatie of audit gemaakt wordt voor de school. De school is vervolgens de

b. Visitatievragen, feedback

eigenaar van het verslag en mag zelf bepa-

Om het eigenaarschap van de zelfevalua-

len wat ze daar mee doet. Een schoolbe-

ties te versterken is het belangrijk dat een

stuurder geeft aan dat hij geenszins wil dat

school visitatievragen formuleert: waar wil

het rapport van de audit een ‘beoordelings-

de school dat de visitatiecommissie zich in

karakter’ krijgt en dat hij het daarom niet


11

automatisch doorgestuurd wil hebben. Vaak

van onderwijs te vergroten. De scholing

zal het verslag in een managementgesprek

was vooral gericht op de kwaliteitsbeoorde-

tussen schooldirecteur en schoolbestuur-

ling van het primaire proces in de school.

der wel aan de orde komen. En vaak zal de

Beoordeling van de voorwaarden voor

school het ook geen enkel probleem vinden

kwaliteitsverbetering, de ontwikkeling van

om het door te sturen naar het bestuurs-

de veranderingscapaciteit en de context

kantoor. Als een school beslist niet wil dat

stonden minder centraal.

het verslag naar het bestuur gaat, speelt er waarschijnlijk meer.

Mede naar aanleiding van de scholing is bij verschillende deelnemende schoolbestu-

d. Scholing

ren de evaluatiesystematiek die tot dus-

Een zelfevaluatie stijgt enorm in waarde

ver in gebruik was, verder ontwikkeld. Er

op het moment dat er gericht en met

zijn bijvoorbeeld meer onderwerpen in de

deskundigheid gekeken wordt. Dat vraagt

zelfevaluatie (in het bijzonder de audits)

om specifieke scholing op het gebied van

opgenomen, bijvoorbeeld leerstofaanbod

waarnemen. Een uitgangspunt daarbij kan

en schoolspecifieke ontwikkelonderwerpen.

zijn ‘triangulatie’. De oordelen worden dan

De scholing en de pilot hebben ook geleid

gebaseerd op basis van:

tot verscherping van de belangrijkste

1. feiten en data,

doelstellingen van de zelfevaluaties voor

2. waarnemingen in de praktijk en

het schoolbestuur en voor de school (bijv.

3. gesprekken met de mensen.

vooral ontwikkeling stimuleren of borgen basiskwaliteit).

Scholing of deskundigheidsbevordering van de auditteams wordt zorgvuldig opgepakt in

e. Uitkomsten, vervolg

de pilot. Er worden scholingsdagen geor-

In de pilot blijkt dat niet iedere school

ganiseerd al dan niet met externe deskun-

duidelijk iets doet met de uitkomsten of

digen. Auditoren gaan samen naar scholen

aanbevelingen van de visitatie. Dat hangt

toe en spiegelen elkaars conclusies, om

vaak samen met het eigenaarschap als een

zoveel mogelijk afstemming te krijgen in de

school concludeert dat ze niet zoveel met

reactie die men zou geven aan de scholen.

een visitatierapport kan, omdat de aanbevelingen niet passen, of men de normen of

In het verlengde van deze pilot heeft de

uitgangspunten van de visitatiecommissie

inspectie van de deelnemende schoolbestu-

niet herkent of deelt. Een van de schoolbe-

ren een persoon een korte opleiding laten

stuurders uit de pilot vraagt de gevisiteerde

volgen en deel laten nemen aan school-

school om een reactie te schijven op het

bezoeken. Het doel van de opleiding was

rapport (“Wat vindt de school er van, wat

om op die manier de expertise binnen de

doet ze er mee?”). Deze bestuurder vindt

scholen met betrekking tot het evalueren

het belangrijk dat de school goed nadenkt

“RELEVANTE DATA NAAR BOVEN HALEN EN BESPREKEN MET ANDERE PROFESSIONALS IS ZOWEL EEN MOTOR ALS EEN VOORWAARDE VOOR KWALITEITSONTWIKKELING OP DE SCHOLEN.”

12


over de mening van de collega’s. Aan de

tot stand zijn gekomen. Ook hiervoor geldt

reactie kan de schoolbestuurder ook zien

dat als de school voor een andere werkwijze

wat de school er mee gaat doen.

kiest in het kader van de ontwikkeling van de school dat een prima keuze kan zijn.

Een zelfevaluatie is niet een activiteit

De inspectie gebruikt in de pilot de zelfe-

die op zichzelf staat. Het nadenken over

valuaties om te kijken of een school goed

de eigen situatie (en daar een zelfevalu-

zicht heeft op haar kwaliteit en daar gericht

atie over maken) is een onderdeel van het

mee aan de slag gaat. Daarnaast kunnen

cyclisch werken aan de eigen kwaliteit. Na

de uitkomsten van zelfevaluaties benut

de zelfevaluatie en de check daarop van de

worden om te differentiëren in het toezicht,

visitatie, moet een school aan het werk met

als voldaan is aan een aantal kwalitatieve

de uitkomsten en waar nodig verbeteringen

voorwaarden. Bij een goede zelfevaluatie

inzetten. Ook het vasthouden, het borgen,

is niet langer noodzakelijk dat het hele toe-

van de verbeteringen is een belangrijke stap

zichtkader door de inspectie waargenomen

in het cyclische werken. Schoolbesturen

en beoordeeld wordt. Er ontstaat ruimte om

hebben een belangrijke taak om te zorgen

te gaan differentiëren.

dat er iets met de uitkomsten van de zelfeDe komende tijd gaat de inspectie expe-

valuatie en de visitatie gebeurt!

rimenteren met differentiatie van het Is alle tijd en geld die worden gestoken in

toezicht. Sommige bezoeken worden anders

het maken van zelfevaluaties en het houden

van inhoud en opzet op basis van infor-

van visitaties gerechtvaardigd als je het

matie van het schoolbestuur en de school

afzet tegen het effect van het geheel? In de

die van tevoren bekend is. Dat neemt niet

pilot blijkt dat zelfevaluatie bij goede kwali-

weg dat er altijd sprake zal blijven van

teitszorg hoort en bij een visitatie leert niet

realitychecks: klopt het wat een school of

alleen de school van de visitatoren, maar

een bestuur zelf zegt over de kwaliteit? Het

ook de visitatiecommissie steekt enorm veel

uitgangspunt wordt echter sterker gericht

op van het bekijken van de gevisiteerde

op: wat is de kwaliteit van de school en

school.

hoe heeft ze daar zelf zicht op, wat voegt het oordeel van de inspectie daar aan toe

2.5 Relatie zelfevaluaties en extern toezicht

en hoe vertaalt de school vervolgens deze twee soorten evaluaties naar de volgende

In de pilot zitten diverse varianten van zelf-

stappen in de ontwikkeling.

evaluaties. Om in het externe toezicht daar op aan te kunnen sluiten, moet de evalu-

Het maken van een zelfevaluatie en het

atie onderdelen van het waarderingskader

houden van visitaties doen scholen en

bevatten. Als een school kiest voor een

schoolbesturen niet voor de inspectie. Je

zelfevaluatie over een onderwerp dat buiten

doet het omdat je dat zelf (als school, als

het toezicht van de inspectie valt, is dat

schoolbestuur, als sector) wil. Je wilt zelf

natuurlijk prima. Het betekent alleen dat

weten hoe het staat met de kwaliteit en

de inspectie dan minder gebruik kan maken

cyclisch werken aan de verbetering van

van de uitkomsten van de zelfevaluatie.

het onderwijs. Maar vervolgens is het wel

Verder is het van belang dat de zelfevalu-

heel wenselijk dat de inspectie kan en wil

atie leidt tot oordelen van de school over de

aansluiten bij wat in de organisaties al

kwaliteit en dat duidelijk is hoe die oordelen

gebeurt. n


13

14


Deel 2 Ervaringen van schoolbesturen in de pilot


15

Katholiek Onderwijs Noord Oost Twente (Konot) 22 SCHOLEN 5.800 LEERLINGEN

Bestuurder Arjan Brunger verstaat onder zelfevaluatie twee dingen. Gevoelsmatig gaat het voor hem over kritisch naar jezelf kijken, naar datgene waar je mee bezig bent. Ook noemt hij openstaan voor reflectie, voor een externe blik, of die nu komt van de inspectie of van collega’s. De meer formele vorm van zelfevaluatie ziet Brunger als onderdeel van de interne en brede kijk op onderwijskwaliteit binnen zijn stichting.

Bij Konot houdt de formele zelfevaluatie in

of slecht gaat, als het maar gesignaleerd

dat scholen ten minste een keer per twee

wordt en men ermee bezig is. Ook vind ik

jaar een onderzoek doen naar een aspect

het heel belangrijk dat directeuren op deze

van hun eigen onderwijs. Na dat onderzoek

manier van elkaar leren.”

volgt een visitatie-bezoek van twee collegadirecteuren. Zij checken de conclusies die

Het vertrouwen dat Brunger zijn directeuren

de school zelf heeft getrokken. En ook:

in het zelfevaluatie-proces geeft, zou hij

gebeurt het in de praktijk zoals men wil dat

eigenlijk ook graag van de inspectie ontvan-

het gaat? Zijn de juiste interventies inge-

gen. “Als bestuurder realiseer je je net zo

zet? Onderwijskwaliteit in de volle breedte

goed als een inspectie doet, dat bepaalde

in kaart brengen is niet het doel van deze

zaken op sommige scholen nog niet op orde

zelfevaluatie. Al komt gedurende het proces

zijn. Maar we zijn aan het werk. Opbouwen

wel steeds meer restinformatie binnen.

vergt tijd.” Brunger vergelijkt zijn organi-

Arjan Brunger: “In het begin werd vrij strak

satie wel eens met een op het oog prachtig

vastgehouden aan de onderzoeksvraag,

jaren dertig pand, waar men een plaat uit

ook om het behapbaar te houden voor de

het plafond trekt waar vervolgens van alles

scholen. Maar inmiddels zijn directeuren zo

onder vandaan komt. “Dan moet je eerst

professioneel in de visitatie dat de hoeveel-

gaan slopen en vervolgens bouwen. Met

heid informatie die ze erbij krijgen, of er

name in die opbouwfase wil ik niet – om het

zelf bij zoeken, steeds groter wordt.”

even cru te stellen – de hele tijd met die normen bezig hoeven te zijn.”

Brunger krijgt als bestuurder geen formele terugkoppeling van de visitatie. “In

Alarmbellen

de mei- en november gesprekken die ik

Want ook bij Konot gaan alle alarmbellen

met directies voer is wel een mondelinge

af als een school twee jaar op rij op rood

terugkoppeling, maar het gaat er mij in de

staat. “We zetten dan in eerste instantie

basis om dát er wordt geëvalueerd. Als ik

alles in op het verbeteren van de onderwijs-

daar boven zou hangen, krijgt het proces

kwaliteit in groep 8. De energie gaat daar

een beoordelingskarakter. Terwijl het mij in

naar toe, terwijl het eigenlijke probleem

eerste instantie niet uitmaakt of iets goed

bijvoorbeeld bij groep 4/5/6 ligt. Dan zou

16


je daarop willen focussen, maar dat kan

voor de totale sector verder worden opge-

niet. Omdat wat je echt niet wilt, is een

schroefd. Zo van: jullie kunnen dit blijkbaar

zwakke school worden.” In dit voorbeeld

allemaal, dan moet het nu weer beter.” Het

zou Brunger liever wat meer tijd krijgen.

onderwijs komt zo te weinig toe aan inspelen

Al betekent dat niet dat hij een jaar, als

op maatschappelijke verwachtingen, denkt

reparatieperiode, sowieso te kort vindt voor

Brunger: “Natuurlijk voel ik me verantwoor-

elk probleem op elke school. “Het gaat om

delijk voor de basiskwaliteit, maar ik wil ook

een flexibiliteit. Een school met kansrijke

ruimte om talent naar boven te halen, om

leerlingen die er met de pet naar heeft

aandacht aan techniek te besteden. Of beter

gegooid, zou misschien al binnen een paar

nog: soms gewoon even al die methodes los-

maanden de boel op orde moeten hebben,

laten. Even gek doen, naar buiten gaan, de

maar daarnaast zijn er soms situaties die

stoeptegels tellen en op basis daarvan een

meer tijd vergen.”

oppervlakte berekenen. Het willen voldoen aan normen, heeft veel spontaniteit in het onderwijs verloren laten gaan.”

Ook als het gaat om verdere doorontwikkeling van een school, zit het fenomeen normering af en toe in de weg, aldus Brunger. “Als

Gesprekspartner

we het met z’n allen goed hebben gedaan

Met zijn eigen inspecteur is Brunger overi-

– en dan bedoel ik het hele onderwijsveld

gens erg tevreden. Die kijkt als kritische

– krijgen we als beloning dat de normen

partner met de stichting mee en staat open

DE TOEKOMST VAN SCHOOLONTWIKKELING

Bestuurder Arjan Brunger wijst op het belang van de 21st century skills: “Zowel politiek als onderwijs heeft haar mond vol van de 21st century skills. Daar zitten prachtige zaken bij die we deels al kunnen toepassen. Maar als je echt volledig voor toekomstgericht onderwijs wilt gaan, is ons systeem – inclusief het huidige inspectiekader – daar niet op ingericht.”

Het basisidee van 21st century skills is dat je het maximale uit elk kind haalt, legt Brunger uit. “Dat betekent veel ruimte voor talentontwikkeling. Vanuit de gedachte dat wanneer je het talent van een kind hebt aangeboord, de resultaten op taal- en rekengebied op een gegeven moment vanzelf mee omhoog gaan. Dat vraagt om een andere timing en meer flexibiliteit in het lesaanbod, maar ook in de beoordeling van de resultaten.”

Brunger denkt dat het onderwijs gebaat is bij zachtere indicatoren, in de vorm van gesprekken die gevoerd worden bijvoorbeeld: “Vergelijkbaar met de halfjaarlijkse gesprekken die ik nu voer met mijn directeuren. Als zij mij kunnen laten zien dat ze weten wat er speelt en waar het probleem vandaan komt. Als ze hun beste leerkracht erop hebben gezet, een begeleidingstraject zijn gestart, of de ib-er twee dagdelen per week in een bepaalde groep laten meedraaien, dan geef ik ze vervolgens mijn vertrouwen. Verslagen van dat soort gesprekken of actielijsten kunnen misschien inspectie-indicatoren worden.”


17

voor gesprek. “Maar ook zij heeft zich uit-

meer oplevert dan minder formele school-

eindelijk wel te schikken naar de regels van

onderzoeken. “Om te kunnen bouwen heb je

de landelijke inspectie. Daarom ben ik ook

tijd nodig, moet je fouten kunnen maken en

in deze pilot gestapt.” De bestuurder denkt

ook risico’s kunnen nemen. Maar hoeveel?

dat een deel van de tijd die inspecteurs nu

Ik heb niks tegen de harde indicatoren, die

in schoolonderzoeken steken wel degelijk

moeten er ook zijn, maar is een vorm van

ondervangen kan worden door het onder-

maatwerk mogelijk? Ik vind het ontzettend

zoekende werk dat scholen en besturen

leuk en zinnig om met de inspectie hierover

zelf al doen. Maar hij hoopt wel dat de pilot

in gesprek te zijn.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Gaat Konot meer inzetten op feedback geven en ontvangen, binnen alle lagen van de organisatie. Brunger: “De inspectie heeft verslagen gelezen van onze collegiale visitatie. Belangrijkste kritiekpunt was dat we stelliger en kritischer mogen zijn. We zijn geneigd om verzachtende termen te gebruiken. Het is niet de bedoeling dat men elkaar gaat vertellen wat men precies moet doen of hoe, maar wel dat je met z’n allen werkt vanuit de gedachte: we willen hier iets van leren. Die professionele dialoog, de professionele cultuur en de professionele feedback zijn onderwerpen die een belangrijke plaats gaan krijgen in ons nieuwe strategische beleid.”

18


Stichting Flore, interconfessioneel basisonderwijs OMGEVING HEERHUGOWAARD (NOORD-HOLLAND) 30 SCHOLEN 7.600 LEERLINGEN

Een goede zelfevaluatie moet aanzetten tot ontwikkeling. Vanuit die gedachte is Flore al jaren bezig met visitaties, audits, leergemeenschappen enzovoorts. De kritische blik van de inspectie wil ze vooral gebruiken om samen tot formele criteria voor het kwaliteitszorgsysteem te komen. De inspectie mag die criteria vervolgens toetsen, net als dat ze de kwaliteit van onderwijs aan de hand van haar inspectiekader toetst. Maar waardering moet uit de directe omgeving van de scholen komen, is de stellige overtuiging van bestuurder Adrie Groot.

Audits zijn een middel, benadrukt Adrie

onderwijsorganisatie rolverdeling en instru-

Groot, bestuurder van stichting Flore. Maar

menten, zoals de audit, organisch inzetten,

sinds anderhalf jaar wel een middel dat

aldus Groot. “Het viel de inspectie bijvoor-

bewust wordt geprofessionaliseerd. Elk

beeld op dat we, tijdens de voor de pilot

jaar zit de helft van de Flore-directeuren in

opgevoerde audit, niet met ouders hadden

een audit-groep. Deze vijftien directeuren

gesproken. Dat kan voor die specifieke audit

krijgen scholing in het formuleren van een

en hulpvraag een terecht punt zijn. En we

onderzoeksvraag voor hun eigen school, in

zijn ook dankbaar dat onze audit zo kritisch

het verzamelen van relevante informatie

is bekeken. Maar uiteindelijk moeten we

en in het uitvoeren van audits. Vervolgens

toe naar een inspectie die zich richt op de

vormen ze groepjes van drie waarbij twee

toepassing van weten regelgeving. Hebben

directeuren een dag in de school van col-

we ons als organisatie aan de wet gehou-

lega nummer drie kijken. Het duo checkt

den? De waardering voor de onderwijskwali-

wat de schooldirectie zelf al heeft gedaan

teit bevragen we zelf frequent bij leerlingen,

om antwoorden op de geformuleerde vraag

leerkrachten en ouders.”

te vinden en kan daarbij normindicatoren van de inspectie meenemen, of indicatoren

Het onderwerp zelfevaluatie hangt voor

die Flore zelf heeft geformuleerd. Eventueel

Flore samen met alles waar de stichting

doet het auditteam een documentenonder-

mee bezig is. Flore’s koersplan is op vijf

zoek en gaat de klassen in. Groot: “De audit

thema’s ingericht: passend onderwijs,

kent geen vast keurslijf, maar meerdere

talentontwikkeling, opbrengstgericht wer-

invullingsmogelijkheden gerelateerd aan de

ken, ICT en de toekomstbestendige orga-

specifieke hulpvraag.”

nisatie. Maar uiteindelijk komt het bij al die thema’s aan op de professionalisering van

Organisch

de medewerkers, aldus Groot: “Het is de

In een goed kwaliteitszorgsysteem kan een

leerkracht die in haar energie moet staan


19

om kinderen optimaal tot ontwikkeling te

stevigere basis te geven. Groot: “Beiden

kunnen brengen.” Die professionalisering

doen zoveel met het enthousiasme op de

en ontwikkeling van de leerkracht mag

werkvloer. Onlangs nog kreeg ik een leer-

klein zijn of klein beginnen, maar moet wel

kracht aan de telefoon. Een van onze ‘gang-

samenhangen met de noodzaak of ambitie

makers’ die aan het hoofd staat van zo’n

voor een specifieke school, groep, of leer-

leergemeenschap. Zij zei: “Iedereen heeft

ling. Groot weigert daarbij de inspectie als

het over een nieuwe internationale onder-

keurslijf te ervaren. “Natuurlijk moeten we

wijsdocumentaire: Alphabet”. Of we die film

aan de basisnormen voldoen, maar vervol-

niet binnen Flore kunnen vertonen. Mijn

gens is de vraag binnen Flore telkens: krijg

reactie: ‘Regel het maar’.” Een paar dagen

je boven tafel wat de daadwerkelijke nood-

later belt de leerkracht terug om te vertel-

zaak of ambitie is voor de ontwikkeling?”

len dat het is gelukt. Nog voor de officiële Nederlandse première draaide Alphabet

Gangmakers

in het najaar van 2014 voor alle Flore-

Als onderdeel van het kwaliteitsbeleid

leerkrachten. Kosten: 3,50 per persoon.

vormden zich binnen Flore afgelopen jaren

Groot: “Dat bedrag nemen wij dan op ons.

veel leergemeenschappen. Ook is samen-

Als bestuur faciliteren en stimuleren we

werking met de Vrije Universiteit (VU)

zo’n initiatief. De leerkracht bedankte me,

gezocht om het leren in de school een

maar dan zeg ik: “Ik moet jou bedanken”.


Bestuurder Adrie Groot stelt dat de meeste waardes die mensen noemen als je hen vraagt wat onderwijs hun kind zou moeten bijbrengen, uiteindelijk niet meetbaar zijn. “Dan gaat het om onderwerpen als zelfbewustzijn, empathie, creativiteit, initiatief kunnen tonen, enzovoorts.” Kwaliteit breed definiëren en vervolgens een poging doen die meetbaar te maken, vindt hij dan ook onwenselijk. Om wel de nodige ruimte te creëren voor schoolontwikkeling in de bredere opdracht, is het volgens Groot belangrijk om waardering en toetsing van elkaar te scheiden. “De inspectie is een door de overheid betaald orgaan, dat onafhankelijk van diezelfde overheid moet controleren of wij als onderwijsbesturen het gemeenschapsgeld dat we krijgen wel wettelijk en doelmatig besteden. Dus als het gaat om toetsen of we ons aan de wet houden: ja. Maar waardering: nee. Die haal ik wel bij andere partijen. Bij ouders, leerlingen en stakeholders in de regio.” Groot realiseert zich dat hij met deze opvatting verder gaat dan de inspectie met de pilot voorstaat. “Maar volgens mij is het noodzaak die scheiding aan te brengen. Recente onderzoeken naar inspectieorganen in andere sectoren – de zorg, de woningcorporaties – laten telkens zien dat het belangrijk is dat een inspectie compleet onafhankelijk, dus los van de politiek, functioneert. Die onderzoeken leren ons dat een grotere rol voor direct belanghebbenden belangrijk is, of dit nu huurders zijn van een woningcorporatie of leerlingen en ouders in het onderwijs.” Groot constateert dat men ook steeds beter inziet dat een papieren werkelijkheid naar aanleiding van al die vragen- en scorelijsten, compleet los kan staan van de realiteit.

20


Zij zag een kans, formuleerde een ambitie en deed daar wat mee.” Hetzelfde principe gaat op voor de Flore’s koffie-colleges. Als voorbeeld noemt hij een leergemeenschap over passend onderwijs en handelingsgericht werken waarbij Noëlle Pameijer twee avonden naar Heerhugowaard is gehaald. “En dat regelen ze allemaal zelf, fantastisch vind ik dat. En wat was het kicken voor de organisatoren dat er dan tweemaal honderdvijftig man in de zaal zat en actief aan de slag ging.” Nog één voorbeeldje, als het gaat om zachte waarden en vormen van zelfevaluatie ‘die je niet kunt en wilt formaliseren’.

Groot: “In een van de auditgroepen kwam de feedback stevig binnen bij de bezochte directeur. Alleen lieten onze auditoren – in vergelijk met onderwijsinspecteurs – het daar niet bij.” In de weken volgend op de audit gingen ze samen met de directeur aan de slag om de feedback te vertalen in persoonlijke ontwikkeling en in schoolontwikkeling. “Zoiets kun je niet opnemen in het auditprogramma, laat staan in inspectie-criteria, maar biedt wel een enorme meerwaarde voor alle betrokkenen.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Blijkt dat de hulpvraag explicieter kan en de audit daar nog meer op moet focussen. Groot: “We kijken nog te breed. Stel dat een directeur heeft aangeven dat hij of zij moeite heeft om energie in het team te krijgen en dat wordt het onderwerp voor de audit. Dan meldt het auditteam in zijn verslag bijvoorbeeld ook dat het klaslokaal rommelig oogt. De hulpvraag moet explicieter en de audit moet daar op focussen.” • Heeft de stichting goede suggesties ontvangen voor het werken met de kijkwijzer. “Maar wat de inspectie als minpunt noemt, namelijk dat onze audit niet als vervanger kan dienen voor haar schoolonderzoek, vind ik persoonlijk geen probleem. Wij willen de audit ook niet op die manier inzetten.”


21

Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs (SCPO), Noordoostpolder 13 SCHOLEN

1.900 LEERLINGEN

SCPO heeft haar zelfevaluaties ongeveer ingericht zoals de inspectie haar schoolonderzoeken doet. De interne audit wordt een jaar van te voren aangekondigd en is een foto van de kwaliteit van een school op dat moment. Het is niet de bedoeling dat men achteraf in discussie gaat over in hoeverre het beeld klopt, maar dat het aanzet tot handelen. Mechanismes van toezicht, zowel intern als extern, zijn daarbij onontbeerlijk, aldus bestuurder Adriaan van Hove.

“Ik vergelijk het bijvoorbeeld met de

om te focussen, stelt Van Hove. “Wat wil

slaapkamers van puberkinderen. Bij ons

je nu eigenlijk bereiken op je school? Die

was destijds de regel dat zij zelf hun kamer

vraag kwam steeds vaker naar boven. Pas

opruimden. Maar dat werkte alleen wan-

als je een antwoord hebt geformuleerd kun

neer ik van te voren aangaf dat ik ’s avonds

je gaan meten of je ook stappen zet om dat

kwam checken. Schoolonderzoeken of

doel te bereiken.” Om directeuren te helpen

interne audits hebben zo’n zelfde soort

bij het formuleren van hun doelstellingen

effect. De directeur pakt toch weer even

en om als stichting een bepaalde koers

de leerlingendossiers erbij, of voert – zoals

te kiezen, ontwierp het bestuur in 2009

we hadden afgesproken – een paar flitsbe-

een kwaliteitsmodel aan de hand van INK.

zoeken uit. Dat mechanisme is belangrijk.”

Inmiddels is voor twaalf werkvelden – denk

Inspecteren, auditeren, kwaliteit meten, het

aan het management van medewerkers, de

boeit Van Hove mateloos. Deelnemers aan

resultaten, de visie en missie – geformu-

de pilot mochten een persoon afvaardigen

leerd wat de kwaliteit moet zijn. “Wat vin-

voor een cursus en meeloop-actie bij de

den wij nou een goede les? Waar moet die

inspectie. Van Hove had het liefst zichzelf

uit bestaan? Daar hebben we het uitvoerig

opgegeven, maar realiseerde zich dat hij

over gehad.”

daarmee in een onwenselijke rol zou komen. “Dan ga ik me opstellen als auditor en dat

De SCPO-directeuren zijn ondergebracht in

ben ik niet. Een bestuurder moet boven zo’n

drie stuurgroepen, waaronder een stuur-

audit-rapportage staan. Van mij wordt juist

groep kwaliteitsdenken. Vier directeuren

een mening of eventuele bijsturing op het

uit deze groep zijn geschoold tot auditoren

plan van aanpak verwacht.”

en bezoeken systematisch collega-scholen binnen de stichting. Elke SCPO-school komt

Focussen

één keer in de vier jaar aan bod. Als het

Het bestuur van SCPO richt zich sinds een

even kan precies tussen de vierjaarlijkse

jaar of vijf jaar heel bewust op kwaliteit.

schoolonderzoeken van de Inspectie in.

Voor die tijd was het lastiger voor directies

Omdat ib-ers goed bleken in het analyseren

22


van toetsgegevens maken zij sinds 2013

maatschappelijke investering waard?” Het

onderdeel uit van de auditcommissie. De

auditteam checkt bijvoorbeeld ook hoe het

school die aan de beurt is krijgt een audit-

zit met het welbevinden van het kind, of er

team van twee ib-ers en twee directeuren

daadwerkelijk meerdere oplossingsstrate-

minimaal een dag – afhankelijk van de

gieën worden aangereikt en of samenwer-

schoolgrootte – op bezoek. Een flink team

kingsvormen tussen kinderen in de klas

en een behoorlijk tijdsinvestering. Maar dat

wisselen al naar gelang de lesstof daar

levert dan ook het gewenste complete beeld

om vraagt. “Dat soort informatie, over het

op, aldus Van Hove: “Ik wil niet alleen weten

pedagogisch klimaat op een school en de

wat de resultaten op een school zijn, maar

didactische vaardigheden van de leerkrach-

ook hoe ze tot stand komen. Ik kan wel zeg-

ten, is voor mij cruciaal.”

gen: de opbrengsten moeten omhoog, maar hoe doen we dat? En daaraan voorafgaand:

Momentopname

hoe genereren we die opbrengsten?”

Net als het inspectiebezoek levert de audit een foto op, een momentopname. Na

Juiste vragen

afloop mag de directie het auditverslag

De rapportages naar aanleiding van de

controleren op (taal)fouten en maakt hij of

interne audits helpen Van Hove de juiste

zij zo snel mogelijk een plan van aanpak.

vragen te stellen aan zijn directeuren. Via

Geen gemaar over dat het auditteam het

de directies wil hij schoolteams aanzetten

niet goed gezien zou hebben. Van Hove:

tot nadenken en zelfreflectie. De eigen audit

“Voorheen kwam het nog wel eens tot een

leent zich daar een stuk beter voor dan het

vlammend betoog van een verongelijkte

schoolonderzoek van de inspectie, aldus

directeur. ‘De inspecteur had absoluut ver-

Van Hove. “Een onderwijsinspecteur woont

keerd gekeken.’ Maar die discussie gaan we

misschien een of twee lessen bij. Zijn hele

niet meer aan, niet met de inspectie en niet

onderzoek is gericht op de kerndoelen: is

met interne auditoren. Ik zeg hooguit tegen

de inspanning die hier wordt geleverd de

een directeur: ‘Men heeft het niet verkeerd


Als bestuurder is Adriaan van Hove geïnteresseerd in de brede kwaliteit van het onderwijs op zijn scholen. “Naast de kerndoelen, wil ik iets realiseren in een bepaald woongebied, de leerlingen vorming meegeven, hun creatieve vermogens bevorderen, talent ontwikkelen, enzovoorts.” Steekproeven – momenten dat een inspecteur de thermometer erin steekt en die kerndoelen checkt – blijven belangrijk, denkt Van Hove, maar met het oog op schoolontwikkeling hoopt hij dat de inspectie in de toekomst ook thematisch te werk gaat. “Wat doen scholen op bijvoorbeeld het gebied van hoogbegaafdheid? Worden daarvoor de goede instrumenten gebruikt?” Hij ziet rollen voor de onderwijsinspecteur weggelegd als ondersteuner, blikveld-verbreder, verbinder en begeleider. En dan juist op onderwerpen die vallen binnen de brede visie op onderwijskwaliteit. “Een onderwijsinspecteur is voor mij niet alleen controleur, maar ook iemand die veel verstand heeft van hoe kinderen leren. Hoe kan hij of zij die kennis gestalte geven buitenom het huidige smalle inspectiekader? Ik hoop dat dat de richting is die we samen op gaan.”


23

gezien, jij hebt het verkeerd láten zien.

kwaliteitsmodel iets ‘aardigs’ in handen te

Neem je verlies en zet het om in winst’.”

hebben. “Het leuke aan deze pilot vind ik dat

Collega-directeuren geven feedback, tips en

deelname zelf er ook voor zorgt dat we van

tools op het plan van aanpak. Na de defini-

goed naar beter gaan. Net zoals we dat voor

tieve vaststelling wordt de inhoud onderdeel

onze scholen willen. We dachten de zaken

van het jaarplan van de school, aangeboden

op kwaliteitsgebied prima op orde te heb-

aan de bestuurder en daarmee opgenomen

ben, maar dan blijkt toch dat het beter kan.

in de gesprekkencyclus tussen bestuurder

Door een externe heel goed te laten kijken

en school(directeur).

en door het contact met collega-bestuurders over dit onderwerp kom je weer een stapje

Beter

verder. Daarin zit de winst van deze pilot en

Al met al denkt SCPO met haar totale

dat gun ik alle besturen.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Is geïnvesteerd in het trainen van de interne auditoren. • Heeft SCPO de samenstelling van het auditteam aangepast. Het auditteam is voor een deel losgekoppeld van de stuurgroep kwaliteitsdenken en aangevuld met twee leerkrachten. Zo wil de stichting het principe ‘leren van elkaar binnen de eigen functiegroep’ versterken. • Is een zelfevaluatie voorafgaand aan het bezoek van het auditteam geïntroduceerd. Van Hove: “We realiseerden ons dat we nog een belangrijke stap vóór de audit kunnen zetten. De school die bezocht gaat worden, kijkt nu eerst zelf wat ze vindt. Het team maakt een analyse: dit doen we al goed, dit bieden we aan voor de audit. De auditcommissie verifieert die bevindingen, scherpt zaken aan, of vlakt ze af.” Bijkomend voordeel is dat het werk voor de auditcommissie daarmee ook iets lichter is geworden. Van Hove: “Die hoeven niet meer drie, vier dagdelen te lezen en te analyseren voor ze de school in gaan.” • Formuleerde de stichting een eigen waarderingskader. SCPO kan nu binnen haar stichting een school als ‘goed’ of ‘excellent’ betitelen. Dat betekent ook hardere prestatie-indicatoren voor bijvoorbeeld pedagogisch handelen, didactische vaardigheden, de zorgstructuur en kwaliteitszorg. SCPO waardeert deze onderwerpen in 4 stadia: 1) Staat nog in de kinderschoenen 2) Enigszins ontwikkeld 3) Voldoende 4) Is een voorbeeldschool op dit gebied Om tot een waardering te komen werkt de interne auditor volgens het principe ‘een keer iets zien is een incident, twee keer kan een patroon betekenen en drie keer betekent dat het gebeurt’.

24



25

De Haagse Scholen 54 SCHOLEN

14.400 LEERLINGEN

Het is bovenschools directeur Theo Kosterink duidelijk dat een zelfevaluatie veel meer moet bevatten dan opbrengsten, plannen en evaluaties op papier. “Hoe SMART deze ook geformuleerd zijn, het gaat om het proces op de school zelf. Hoe bereikt dat proces de kinderen in de klas?” Deze conclusie betekent niet dat De Haagse Scholen per se intensiever de eigen praktijk gaan controleren. “Alle bevindingen uit de pilot bespreken we met de directeuren. Samen pikken we de zaken er uit die bij ons passen.”

Op de Haagse Scholen werken 16 van de 54

wil dan bijvoorbeeld graag het effect weten

scholen samen in een zogenaamde Q-kring.

en nodigt een clubje Q-kring-collega’s uit

Hier vanuit visiteren de directeuren elkaar,

de school in. Zij kijken bij leerkrachten in

op basis van een door de bezochte school

de klas en om het voorbeeld positief te

geformuleerde kwaliteitsvraag. Meestal is

houden, rapporteren ze grofweg terug: ‘We

dat een WMK-kaart. Kosterink: “Stel dat

hebben bij alle leerkrachten de kenmer-

een school het directe instructiemodel heeft

ken van het directe instructiemodel terug

geïntroduceerd en haar leerkrachten daarop

gezien’.” Kosterink is zich er van bewust dat

heeft geschoold. De directeur in kwestie

de deze vorm van visitatie geen totaalbeeld

26


oplevert van de kwaliteit op een school.

bijna alleen maar Nederlandse kinderen uit

Maar dat hoeft ook niet, denkt hij: “Ook

kansrijke gezinnen, maar ook scholen met

binnen de pilot is mijn vraag: wat mogen

veel mutaties. Waar bijvoorbeeld Poolse

we aannemen? Als je een bepaald aspect

leerlingen zes maanden naar toe gaan en er

goed in beeld hebt, betekent dat dan dat de

vervolgens weer vanaf worden gehaald. Op

onderliggende zaken ook op orde zijn? Moet

sommige scholen is het mutatie-percentage

je per se alles zelf hebben gezien?”

50 procent. Dat geeft een hoop onrust, ook bij de leerlingen die blijven.”

Leerlingmutaties Wat de harde leeropbrengsten betreft,

Kosterink zou daarom naar een schoolnorm

houdt het bestuur de resultaten al jaren

toe willen. “Het klopt niet dat al die scholen

nauwlettend in de gaten. Ook weet

langs dezelfde meetlat worden gehouden.”

Kosterink wat de inspectie ziet, als zij

De inspectie neemt het gemiddelde leer-

haar oog op de Haagse Scholen richt. “De

gewicht mee in haar conclusies, maar dat

eindopbrengsten, tussenopbrengsten,

is een heel aanvechtbaar criterium, aldus

de uitslagen van de methode-gebonden

Kosterink. Hij legt uit dat de gewichtenre-

toetsen enzovoorts. Maar deze indicatoren

geling van origine een bekostigingsmaat-

zeggen eigenlijk alleen of een school op de

regel is die wel iets onderscheid maakt

inspectienormen risico’s loopt. Meer ook

tussen scholen, maar onvoldoende werkt

niet.” Zeker in een divers scholenveld, zoals

op het gebied van kwaliteit. “Men moet

dat van de Haagse Scholen, helpen inspec-

iets. Dat snap ik wel. Maar het opleidings-

tierapporten of de eigen visitatieverslagen

niveau van de ouders zegt niets over de

hem niet bij het vergelijken van de onder-

schoolgang van kinderen voor ze op onze

linge kwaliteit. “We hebben scholen met

scholen komen. We hebben Roemeense


Theo Kosterink ziet in de huidige praktijk twee krachten die elkaar tegenwerken. Een inspectie die nog teveel waarde hecht aan taal en rekenen met daarnaast besturen die de bredere ontwikkeling van kinderen in beeld willen brengen. “Terwijl we uiteindelijk hetzelfde belang nastreven.” Het met elkaar willen ontwikkelen is uiteindelijk wel een verantwoordelijkheid op schoolniveau, aldus de bovenschools directeur: “Waar je vanaf wilt, is een houding die soms in de scholen nog leeft. Zo van ‘als uit de toetsen níet blijkt dat dit onderdeel een minnetje is, dan zal het ook wel goed zijn’.” De inspectie kan helpen die houding om te draaien, aldus Kosterink: “Een te strak toezichtkader past niet bij een opbouwende, toekomstgerichte structuur.” Hij wil dan ook graag blijven meedenken over het formuleren van kritische succesfactoren voor, en over de evaluatie van, processen. Op termijn hoopt Kosterink dat wanneer school ‘x’ de norm op een bepaald gebied niet haalt, maar wel kan aantonen dat ze haar processen goed heeft geëvalueerd, de inspectie de school voor dat onderdeel dan geen onvoldoende geeft. “Natuurlijk bestaat dan een gedeelde zorg over de opbrengsten op dat specifieke gebied. Maar het is wel eerlijker om naar de school toe te zeggen: ‘Het ligt niet aan wat jullie doen en we hebben er vertrouwen in dat het goed komt’.”


27

leerlingen zonder ‘gewicht’ die geen scho-

collegiale visitaties, of interne audits, aan

ling hebben gehad voordat ze in groep

criteria moeten gaan voldoen om voor de

3 instromen. Deze kinderen kun je niet

inspectie als zelfevaluatie in aanmerking te

vergelijken met leerlingen die bij wijze van

komen? Kosterink: “Daar ben ik niet voor.

spreken met een iPad in de wieg geboren

Dan creëer je eigenlijk een nieuw inspec-

zijn. Zo blijft de inspectienorm voor som-

tiekader, waardoor scholen ongetwijfeld

mige scholen een makkie en voor anderen

opnieuw gaan proberen de test te halen in

haast onhaalbaar.”

plaats van dat ze zich in vrijheid kunnen ontwikkelen.”

Nulmeting De bovenschools directeur vraagt zich

De Haagse scholen hebben een aantal

daarom af: hoe kunnen we evaluaties uit

maanden kunnen genieten van dat alle

de scholen krijgen die van elkaar mogen

scholen op groen staan. In 2014 is er toch

verschillen? Welke toegevoegde waarde

eentje uit het basisarrangement gevallen.

biedt deze specifieke school en kunnen

“Dat was geen verrassing. We hebben al

we iets over de kwaliteit daarvan zeg-

een tijdje geleden een steengoeie direc-

gen? Voor dit soort ingewikkelde materie

teur op die school gekregen. De opbreng-

bestaan geen kant en klare antwoorden,

sten zijn inmiddels weer op orde, maar de

denkt Kosterink. Hij wil de pilot-route dan

normindicatoren nog niet. Het zit ‘m onder

ook lopen om zelf scherper te krijgen hoe

andere in de leerkrachtvaardigheden. Ook

scholen in de toekomst beoordeeld kun-

daar zit weer een verhaal achter. Je hebt

nen worden. “Toegevoegde waarde meten

bijvoorbeeld te maken met 55-plussers die

is ook niet eenvoudig, want wat is dan je

moeite hebben met het directe instructie-

nulmeting? De kleutertoets is onlangs nog

model. Zoiets los je niet binnen afzienbare

afgeschoten.” En als de pilot oplevert dat

tijd met een training op.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Gaat de Q-kring van de Haagse Scholen – directies die samenwerken op het onderwerp kwaliteit – zich buigen over de bevindingen van de inspectie. Kosterink: “We voeden de Q-kring met alle informatie die uit de pilot is gerold.” Een optie voor De Haagse Scholen is bijvoorbeeld om al haar scholen jaarverslagen te laten maken waarin zij ook toelichten wat haar ‘zachtere’ kwaliteiten en de opbrengsten daarin zijn. • Hebben De Haagse Scholen meer inzicht gekregen in de werkwijze van de inspectie. Kosterink: “Dankzij de training die de inspectie verzorgde in het kader van de pilot hebben we zelf kunnen zien dat de inspectie het zeker probeert gelijk te doen naar alle scholen toe. De onderliggende criteria hebben ze heel strak op hun netvlies. Hun manier van werken heeft onze eigen blik verscherpt. Het automatisme waarmee een inspecteur in een dag een school probeert te doorgronden, is echt vakwerk.”

28


Rotterdamse Vereniging voor Katholiek Onderwijs (RVKO) 66 SCHOLEN

20.000 LEERLINGEN

Voordat Wies van der Linden controller kwaliteit werd voor RVKO, was ze 25 jaar inspecteur in het basisonderwijs. Handig vanwege haar kennis en achtergrond. Ze weet waar de valkuilen zitten van kwaliteitsverantwoording, maar neemt niet zomaar normen en werkwijzen van haar vorige werkgever over. Integendeel. “Wij willen de kwaliteit voor al onze leerlingen waarborgen. Bij de eigen evaluaties volgen we zeker niet klakkeloos het toezichtkader van de inspectie. Van een groot bestuur als RVKO mag je ook een eigen beleid en visie op kwaliteit verwachten. De belangrijkste inspectienormen sluiten we daarbij in.”

Toen Van der Linden aantrad in augustus

kunnen onderdeel uitmaken van zo’n com-

2012 was de ontwikkeling van een boven-

missie. RVKO heeft een profielschets van

schools kwaliteitsbeleid juist op gang

wat een interne auditor moet kunnen en

gekomen. Op de scholen zelf werd uiter-

in eerste instantie kregen de commissiele-

aard aandacht besteed aan de kwaliteit

den gesprekstraining aangeboden. “Later

van onderwijs, maar op het niveau van het

kwamen we tot de conclusie dat in ieder

bestuur was nog niet alle relevante data

geval directeuren zo’n training vaak al had-

beschikbaar. Inmiddels is dat wel zo en is

den gehad. En vanuit hun functie mag je

in samenwerking met de directies kwali-

eigenlijk ook verwachten dat ze over deze

teitsbeleid geformuleerd. Eén van de vier

vaardigheden beschikken.” Wat dat betreft

pijlers uit dat beleid is de interne audit.

vindt Van der Linden de inspectie-cursus,

“Aanvankelijk reageerden directeuren

waar één van de schooldirecteuren aan mee

terughoudend op het idee van bij elkaar in

mocht doen in het kader van de pilot, heel

de keuken kijken. ‘Het gaat op mijn school

nuttig. “Daarmee kunnen we onze eigen

toch heel goed?’ We hebben toen samen

audits verbeteren.” Wederom niet door het

besproken dat het vereniging breed op een

inhoudelijke kader van de inspectie over

aantal punten beter kan. Voor sommige

te nemen, maar wel iets van de houding

scholen blijft het lastig goede opbrengsten

en manier van kijken van haar onderwijs-

te realiseren, anderen konden een impuls

inspecteurs. “Voor directeuren is het niet

gebruiken wat betreft het onderwijsleer-

altijd vanzelfsprekend dat zij een nieuws-

proces. Daar willen we gezamenlijk verant-

gierige en onderzoekende houding hebben.

woordelijkheid in nemen.”

Ook het leren kijken zonder meteen te oordelen, is belangrijk.”

Profielschets Voor de interne audits stelt het bestuur

Durven

telkens commissies samen van vier per-

De pilot zelfevaluatie viel gelijk met het

sonen. Niet alleen directieleden, maar ook

pilotjaar dat de vereniging zelf al rond de

bouwcoördinatoren, ib-ers en leerkrachten

interne audits had georganiseerd. Eén van


29

DE TOEKOMST VAN SCHOOLONTWIKKELING Als het aan RVKO-bestuurder Ton Groot Zwaaftink ligt, gaat schoolontwikkeling over groei, kracht en vooral ook eigenaarschap op de scholen. “Tot nu toe is het nog te vaak zo dat scholen een verbeterplan maken voor de inspectie. Dat mechanisme wil je omdraaien. Het liefst met een inspecteur als kritische vriend die vraagt: zijn jullie op een eerlijke manier naar jullie zelf aan het kijken?” Motivatie is het probleem niet, denkt Groot Zwaaftink. “Net als elk kind wil ook elke leerkracht, elke school en elk bestuur leren en het steeds beter doen. Vergelijk het maar met je eigen werk. Als je baas je zonder gesprek iets oplegt, ga je netjes dat kunstje doen en is het resultaat navenant aan de opdracht.” Een beoordelend systeem is bovendien in zichzelf statisch, stelt de bestuurder. “Pas als je je eigenaar voelt van een probleem of proces, ga je handelen vanuit het gevoel: wat fantastisch dat ik hieraan mag bijdragen. Dan gaan mensen ook uit zichzelf vragen: ‘Kun je me helpen? Ik denk dat het beter kan, maar ik weet nog niet hoe’.”

De PO-Raad heeft volgens Groot Zwaaftink inhoudelijk geen stem in dit proces naar een nieuw, op ontwikkeling gericht inspectiekader. “Dan zou ze een soort bestuur der besturen worden, terwijl kwaliteit toetsen en verantwoording afleggen een verhaal is van de leerling, naar de leerkracht naar directeur, naar bestuur, naar ouders en maatschappij.” Het raakt aan de kern van wat besturen is, aldus Groot Zwaaftink. “Elke leerling verdient het op een school te zitten die bij een bestuur hoort dat het realiseren van kwaliteit en de verantwoording daarvan tot de essentie rekent.”

de resultaten van die eigen pilot is dat

scholen een interne audit krijgen. RVKO

directies de sterke en minder sterke kan-

heeft inmiddels vijf audittrajecten afgeslo-

ten van hun school durven te benoemen.

ten, tien zijn op dit moment in uitvoering

“Directeuren gaven aan dat het schrijven

of afronding. Directies die al aan de beurt

van de zelfevaluatie voorafgaand aan de

kwamen zijn erg blij met de uitvoerige rap-

audit hen daarbij echt helpt. Ze pakken

portages van de auditcommissie. Van der

meer hun rol als voortrekker van de school,

Linden is daar wat kritischer over. “Ook de

in plaats van dat ze iets ondergaan. Het was

vorm van rapporteren is nog niet in steen

een tijdlang not done om je school te pre-

gegoten. Op dit moment gaat heel veel

senteren, maar dat is nu aan het verande-

tijd zitten in het schrijven en je moet ook

ren.” Uitdaging blijkt wel nog de aanmelding

oppassen dat er geen zaken op persoon-

voor de interne audits. “We merken nog wat

lijke titel in komen staan, of dingen die aan

koudwatervrees. Tot nu toe is aanmelding

bepaalde personen gericht zijn. We gaan

op initiatief van de directeur zelf. Willen we

daarom experimenteren met externen die

dat dat zo blijft? Daar zijn we nog niet uit.

we inhuren om puur de verslaglegging van

Misschien moeten we als bestuur meer lob-

de audit te doen.”

byen om ze vrijwillig bereid te krijgen mee

Heikel punt

te doen.”

Inhoudelijk analyseert Van der Linden de Het idee is dat komende vier jaar alle 66

30

auditrapportages vanuit de optiek van


het bestuur. “Als ik in verschillende rapporten bijvoorbeeld hetzelfde onderwerp als heikel punt voorbij zie komen, kan het bestuur daar bijvoorbeeld haar professionaliseringsaanbod op aanpassen. Zo zit je ook op dat vlak aan de voorkant van het proces en wacht je niet af tot een buitenstaander iets signaleert.” Andersom kan ook. Dat het bestuur een thema kiest waar binnen de audit extra op wordt gelet. Maar eerst mogen de scholen nog wat meer aan het fenomeen wennen. “Nog niet zo lang geleden was het heel ongebruikelijk om bij collega’s binnen te komen, in de documenten te snuffelen en daar dan ook nog eens kritische vragen over te stellen.”

De drie andere pijlers uit het RVKOkwaliteitsbeleid zijn ‘verantwoording en opbrengsten’, ‘ontwikkeling eigen normen’ en ‘expertise’. “Expertise is dan weer een verzamelnaam voor drie taakgroepen: kwaliteit van onderwijs aan het jonge kind, didactische vaardigheden van de leerkracht en leerlingenzorg.” Voor Van der Linden reikt het begrip zelfevaluatie dan ook verder dan de interne audits. “Dat is maar één aspect. Vanuit mijn rol als onderwijscontrol-

aldus de controller. “Men evalueert nog niet

ler en adviseur breng ik geregeld bezoe-

altijd systematisch – bijvoorbeeld in een

ken aan scholen die met de andere pijlers

4-jarenplan – op alle relevante onderdelen

bezig zijn. Ook kennen scholen hun eigen

van de onderwijsorganisatie. Vanuit de staf

PDCA-systeem.” Het kwaliteitsbeleid is nog

moeten we er nog actief op toezien dat het

niet op alle scholen zodanig ontwikkeld dat

kwaliteitsbeleid op de scholen zelf de nodige

je van een cyclisch proces kunt spreken,

aandacht blijft krijgen.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Kreeg RVKO bevestigd dat haar interne audit goed in elkaar zit. De inspectie constateerde dat verschillende lagen binnen de onderwijsorganisatie afzonderlijk van elkaar hetzelfde verhaal vertellen over een school. Een ‘magnifiek compliment’ vindt bestuurder Groot Zwaaftink. “Het betekent dat op elk niveau heel eerlijk naar de situatie wordt gekeken, naar de zwakke en sterke punten van een school. Een teken dat we dezelfde visie delen met elkaar. En ook: wat betekent dat voor ons handelen morgen?”


31

Conexus, omgeving Nijmegen 30 SCHOLEN 8.000 LEERLINGEN

Bestuurder Jack van de Logt wil onderwijskwaliteit niet definiëren voor zijn scholen. Wel wil hij ze via zijn contacten, netwerk en professionele afwegingen stimuleren zich door te ontwikkelen. “Als scholen ideeën hebben vanuit het perspectief van kwaliteit en doorontwikkeling, komen ze me wel tegen. Omdat ik daar iets van vind en ook als spiegel wil functioneren.”

Vanuit een sterke intrinsieke motivatie is

Onderzoek verrichten en onderwijsleer-

Van de Logt al meer dan tien jaar bezig met

processen analyseren is hun werk.” De

het meten van de eigen kwaliteit. Destijds,

bestuurder ziet de eigen audits als aan-

zo rond 2004, viel het de bestuurder op dat

vulling op het materiaal dat hij vanuit de

er veel publieke middelen omgingen in het

inspectie-schoolonderzoeken krijgt. “Vaak

onderwijs. “Door de manier van aanbeste-

zijn er langere periodes waarin de inspec-

den bij de onderwijsbegeleidingsdiensten,

tie niet op de scholen komt. Tussentijds

een budgetovereenkomst met gemeente

wil je als bestuur zelf feitelijke overzichten

als aanvulling op het rijksbudget, ontstond

hebben van hoe het er op de belangrijkste

een soort van verplichte winkelnering.

normindicatoren aan toe gaat.”

Hulpvragen van de scholen gingen in de richting van hoeveel geld er op de plank lag,

Incident

in plaats van dat er gedegen analyses aan

Voorafgaand aan de audit, die op elke

vooraf gingen. Ook ontstonden vaste relaties

school minimaal één keer in de drie jaar

tussen onderwijs en ondersteuners.” Dat

plaatsvindt, doet het staf-duo een docu-

beviel hem niet. Van de Logt haalde daarom

mentanalyse. Het schoolplan, de schoolgids

de gelden voor onderwijsontwikkeling uit de

en het jaarplan worden geanalyseerd. ‘Doet

schoolbudgetten en dwong op die manier

de school wat ze belooft?’, is de insteek

analyses bij de directeuren af. “Destijds riep

is de insteek van hun onderzoek. Soms is

dat wel weerstand op, maar na de fusie in

een audit ook incidentgebonden. Van de

2008 konden we vanuit dezelfde filosofie ver-

Logt: “Denk aan een school die een crisis

der, ook met de nieuw aangesloten scholen.”

heeft doorgemaakt, of van schoolleiding is gewisseld.” Een goede audit biedt volgens

Vandaag de dag wordt binnen Conexus kwa-

Van de Logt in ieder geval transparantie

liteit op twee niveaus inzichtelijk gemaakt.

op het terrein van het primaire proces.

Zo is er een onderwijskundige staf van twee

De auditoren hanteren een kijkwijzer om

personen die audits op de scholen uitvoert.

bijvoorbeeld instructiekwaliteit in de lessen

Van de Logt koos bewust voor deze con-

te beoordelen. “Een goede audit mag geen

structie onder ander vanwege de vaardig-

persoonsgebonden oordeel opleveren.” Naar

heden van zijn staf medewerkers. Van de

aanleiding van het auditrapport schrijft de

Logt: “Zij zijn academisch opgeleid, gepro-

directie van de bezochte school een plan

moveerd en bekwaam in dataverzameling.

van aanpak. Voor de uiteindelijke aanpak

32


mag hij of zij een beroep doen op interne of

Naast de audits doen Conexus-scholen op

externe ondersteuning. Van de Logt: “Ook

eigen initiatief en vanuit eigen capacitei-

het plan van aanpak wordt weer bespro-

ten onderzoek(jes) naar leerlingresulta-

ken met dezelfde stafmedewerkers. Zij

ten, oudertevredenheid, teamprestaties

voeren sowieso standaard elke zes weken

enzovoorts. Sommigen doen dat jaarlijks,

gesprekken met directies. Soms schuif ik

anderen tweejaarlijks. Deze vorm van

aan. Samen besluit men of bijvoorbeeld een

zelfevaluatie wordt niet opgelegd vanuit het

reken- of taalspecialist wordt ingezet.”

bestuur. Ook heeft Conexus professionele


Transparantie is voor schoolontwikkeling een heel belangrijke onderlegger, denkt Jack van de Logt. Zelfevaluaties zoals Conexus ze nu heeft ingericht bieden die transparantie. Richting het bestuur, maar ook tussen scholen onderling en binnen teams. “Relevante data naar boven halen en bespreken met andere professionals is zowel een motor als een voorwaarde voor kwaliteitsontwikkeling op de scholen.” Proportioneel toezicht past veel beter bij die manier van werken, aldus Van de Logt. “De scope van de inspectie is politiek gedefinieerd en tot nu toe wel beperkt. In het verleden had de inspectie ook een stimulerende rol. Hoe breder en meer ontwikkelingsgericht de inspectie kijkt, hoe beter ze ons kan ondersteunen.” Van de Logt is benieuwd of ook besturen binnen de PO-Raad tot een meer gezamenlijke referentie kunnen komen. “Vinden we het toelaatbaar dat we – als het gaat om kwaliteit van besturen – zo van elkaar verschillen? Ergens moet toch iets te ontwikkelen zijn, waarvan we gezamenlijk kunnen zeggen: ‘Dit zien we als kwaliteit en dit vinden we minder?’.”


33

leergemeenschappen (plg’s) ingericht en

kwaliteitsbeleid verder aan te scherpen.

er is een Conexus-academie waarbij de

Van de Logt: “Destijds lag het eigen toet-

stichting samenwerkt met de Radboud

singskader nog niet op inspectieniveau.

Universiteit. Van de Logt: “Al in de begin-

Inmiddels is onze eigen normering hoger

tijd van dataverzameling en de focus op

dan die van de inspectie.” Door het doen

kwaliteit hebben we de universiteit betrok-

van al deze soorten zelfevaluaties, is vol-

ken, onder andere bij het ontwikkelen van

gens Van de Logt inmiddels een gevoel van

vragenlijsten.” De stichting kent ook wel

urgentie ontstaan. “Over het feit dat ont-

collegiale visitaties, maar heel informeel,

wikkeling belangrijk is. Vooral bij de scholen

vanuit de plg’s bijvoorbeeld. “Mede naar

die eerder een wat lager ontwikkelniveau

aanleiding van de pilot willen we dat verder

hadden.” Ook leveren zelfevaluaties een

gaan uitbreiden. We denken bijvoorbeeld

stuk bezinning op, wat weer effect heeft op

aan collegiale visitaties niet alleen binnen,

de bedrijfsvoering van het bestuur: “Waar

maar ook buiten de organisatie, en zowel

leggen we de investering neer? Een goeie

op school- als bestuursniveau. Dat kan een

organisatie kan uitleggen waarom ze gaat

verrijking zijn van wat we nu al doen.”

doen wat ze wil doen. Dit om te voorkomen dat publieke middelen in een groot gat val-

Urgentie

len. Die cultuur waarbij scholen afhankelijk

Een jaar of vier geleden vormden ook

waren van externe ondersteuners, kennen

zwakke scholen een motief om het

we niet meer.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Blijkt dat de onderdelen die Conexus heeft ingebouwd in haar audit, goed te gebruiken zijn voor extern toezicht. Oftewel: er is een behoorlijke match tussen datgene wat Conexus onderzoekt en constateert en de onderwerpen en bevindingen van de inspectie. • Overweegt Conexus ook op de gebieden zorgstructuur en kwaliteitszorg normatieve kaders te formuleren. Van de Logt: “Voor het pedagogisch didactisch proces hebben we in voldoende mate vastgelegd waar we naar kijken en wat we willen zien. Als het gaat om de zorgstructuur constateren interne auditoren momenteel bijvoorbeeld of er wel of geen ib-er is. “Dat kan scherper. Door bijvoorbeeld te stellen: binnen Conexus heeft een ib-er bepaalde kwalificaties, of is er een koppeling tussen de omvang van de school en de hoeveelheid uren die een ib-er werkt.” • Blijkt dat Conexus in haar audit wel heel sterk focust op de pedagogisch didactische processen in de klassen. “Daar beoordelen we inderdaad op en vinden we ook iets van, maar dat zou dus verbreed kunnen worden naar de terreinen zorgstructuur en kwaliteitszorg. Zo’n traject vraagt wel om zorgvuldige communicatie en afstemming met alle betrokkenen binnen de stichting.”

34



35

Plateau openbaar onderwijs, Assen 13 SCHOLEN 3.900 LEERLINGEN

Algemeen directeur Paul Moltmaker maakt zelf standaard onderdeel uit van de zeskoppige formatie die de audits doet op Plateau-scholen. Op die manier krijgt hij uit eerste hand informatie van hoe het er op een school aan toe gaat. “Maar dit kan alleen omdat we een behapbaar aantal scholen hebben en omdat onze audit geen beoordelend karakter heeft. Mochten we toch een situatie aantreffen die om actie vraagt, kan ik de directie juist beter ondersteunen.”

Plateau gebruikt haar audits om de brede

om van het audit-team te horen: leuk en

kindontwikkeling in kaart te brengen. En

goed dat jullie zo inzetten op sport, maar

om te kijken of de gekozen focus van de

houdt in groep zeven ook de rekeninstructie

school ook wat oplevert. Moltmaker: “Als

in de gaten.”

een school bovengemiddeld investeert in cultuur, wil ik in de praktijk ook zien dat de

Context

leerlingen zich op cultureel gebied ontwik-

Vooraf krijgt het auditteam de relevante

kelen.” Elke school is een keer in de vier

documenten van de school toegestuurd:

jaar aan de beurt. De auditcommisie bestaat

opbrengstgegevens, het schoolplan, het

uit vier roulerende personen, dat zijn twee

schooljaarplan. Achteraf schrijft het team

schooldirecteuren en hun intern begeleiders.

een ontwikkelrapport, met daarin aan de

Daarnaast gaan de stafmedewerker kwaliteit

ene kant positieve constateringen en aan de

en de heer Moltmaker standaard mee. Bij de

andere kant leerpunten. Het staat de direc-

introductie van het systeem, zo’n vier jaar

tie van de bezochte school vrij om met dat

geleden, viel niemand over dat feit. Vandaag

rapport te doen wat hij of zij wil. Wel komt

de dag ook niet. Moltmaker: “Ik denk dat

het terug in de managementgesprekken

het ermee te maken heeft dat onze audit

die de bestuurder voert. “Ook daarin merk

echt gericht is op ontwikkeling. We kijken

ik dat het handig is dat ik bij de audit ben

met een buitenstaandersblik, doen aanbeve-

geweest. Dan begrijp je de context en hoef

lingen, maar vellen geen oordeel.”

je niet af te gaan op tweedehands informatie.” Moltmaker vindt het sowieso goed om

Wellicht zou het lastiger voor hem wor-

als bestuurder een keer in de zoveel tijd

den, erkent Moltmaker zelf, als Plateau

heel goed naar de eigen scholen te kijken.

een zwakke school zou hebben of krijgen,

“Je weet dan veel meer dan wanneer je de

maar dat is nog niet het geval geweest. “We

informatie van papier af moet halen.”

hebben juist te maken met directeuren die het fantastisch vinden te laten zien waar ze

Tijdens de dag zelf gaat het audit-team

mee bezig zijn.” Andersom geven de direc-

met twee personen tegelijk de klassen in.

teuren aan blij te zijn met de veilige blik van

Moltmaker: “Omdat we in totaal met z’n

buiten. Moltmaker: “Ze vinden het prettig

zessen zijn, kunnen we het aantal klassen

36



Zelfevaluaties zo ontwikkelen dat ze schoolontwikkeling bevorderen: Paul Moltmaker blijft graag over deze materie in contact met de andere pilot-deelnemers. “Wat kunnen wij eventueel overnemen aan goede voorbeelden bij de andere besturen? Hoe denken zij bijvoorbeeld over de zelfevaluatie voorafgaand aan een interne audit of visitatie?” Volgens Moltmaker kan de PO-Raad een rol spelen als organisator van dit lerende netwerk. Hij hoopt dat ook de inspectie betrokken blijft. “Juist de samenwerking tussen PO-Raad, inspectie en de besturen is heel waardevol geweest in deze pilot. Het is belangrijk dat we elkaar blijven informeren en in overleg blijven.” Als het gaat om de groeikracht in het onderwijsveld zal gedifferentieerd toezicht een belangrijk positief effect hebben, aldus Moltmaker. Hij vindt het wel jammer dat de pilot inhoudelijk niet echt is ingegaan op het ontwikkelen van een breder kijkkader, eentje die verder gaat dan alleen taal en rekenen. “Aan de andere kant: als 80 á 90 procent van de scholen straks in het ‘inspectie-luwe’ model vallen, kunnen we als sector ook zelf bepalen wat die brede kwaliteit van onderwijs moet inhouden en hoe wij die willen meten.” Dat zou hij ook prima vinden. “Het feit dat we zelf verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van onderwijs, staat ook duidelijk in het bestuursakkoord.”


37

meestal redelijk dekken.” Ook spreken de

Eenheid

auditoren met de directie, ib-ers, ouders

De audits zoals Plateau ze tot nu toe heeft

en, als die aanwezig is, een leerlingenraad.

ingericht, hebben in ieder geval al geleid tot

Al met al levert de dag een breed beeld

meer eenheid in hoe onderwerpen binnen

op van de bezochte school. Het auditteam

de organisatie worden benoemd en aange-

houdt het inspectiekader erbij – ze checkt

pakt. “Door het intensief bezoeken van een

dezelfde gebieden, denk aan didactiek,

collega-school ziet een directeur bij een

pedagogisch klimaat en leerlingenzorg –

collega: doen jullie dat zo? Dat kan ik ook

en probeert daarnaast een beeld te krijgen

wel eens proberen.” Ook gaan de onderwijs-

van zaken die Plateau waardevol vindt.

professionals het steeds normaler vinden

“Bijvoorbeeld hoe een school in de wijk

dat men van buitenaf hun werk bekijkt. “De

wordt ervaren. Voor dat soort onderwerpen

deur van het lokaal staat steeds meer open.

ben ik ook de pilot ingestapt. In de hoop

Dat die drempel weg valt, vind ik al een

dat de bredere kijk op kwaliteit beter uit de

fantastisch resultaat.” n

verf komt.”

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Gaan bestuur en directies in overleg over of Plateau een eigen normatief kader wil formuleren en deze wil koppelen aan de audit. De audit van Plateau is nooit bedoeld of ontwikkeld geweest als zelfevaluatie-instrument. In die zin dat Plateau geen oordeel aan de audit koppelt en dat de scholen niet vooraf – naar aanleiding van eigen onderzoek – bepalen waar de auditcommissie naar kijkt. Moltmaker: “Het is juist de brede buitenstaandersblik waarmee we een school willen wijzen op ontwikkelpunten.” Tot nu toe reageren de directeuren tweeledig op het idee van een eigen normatief kader, merkt hij. “Aan de ene kant vinden ze het een goed idee om de kwaliteit en invulling daarvan meer naar onszelf toe te trekken. We zijn per slot samen eigenaar van de onderwijskwaliteit. Aan de andere kant zijn onze audits nu heel veilig en weten we nog niet of we dat beoordelende karakter als Plateau zelf willen inbouwen.” • Overweegt Plateau het eigenaarschap van de audit meer bij de scholen te leggen door hen voorafgaand aan de audit een zelfevaluatie te laten doen. Qua timing komt de input uit de pilot mooi uit. “Onze directeuren schrijven op dit moment hun schoolplan voor de komende vier jaar.” Kwaliteit is daarin een belangrijk onderwerp en het vormgeven van de audits een belangrijk discussiepunt. “Kan zo’n zelfevaluatie vooraf een verbetering zijn? En moet het dan als toevoeging naast de huidige audit bestaan? We zijn er nog niet uit.”

38


Stichting Katholiek Basisonderwijs Oss 13 SCHOLEN 4.200 LEERLINGEN

Interne audits, gevalideerde vragenlijsten, resultaten uit leerlingvolgsystemen, de bijbehorende analyses, Edith van Montfort somt de instrumenten die SKBO inzet voor zelfevaluatie moeiteloos op. Maar ze geeft ook aan dat deze slechts de expliciete, meetbare kwaliteitszorg vertegenwoordigen. Zelf hecht de bestuurder minstens zoveel waarde aan de impliciete kwaliteitszorg: aan de lerende grondhouding van iedereen die werkzaam is bij SKBO.

Aanvankelijk was er wat teleurstelling.

te ontwikkelen? En wat als je ontwikkeling

Een afvaardiging van de inspectie en de

wilt onderzoeken op onderwerpen zoals de

PO-Raad bezocht in het voorjaar van 2014

sociale kwaliteit?”

het bestuurskantoor van SKBO in Oss. Ondanks de rits aan documenten die Edith

Sociale kwaliteit

van Montfort vooraf met haar bezoekers

Onlangs nog kreeg een SKBO-school –

had gedeeld – denk aan het kwaliteitshand-

buitenom de pilot – een inspectie school-

boek, auditverslagen, opbrengstanalyses

onderzoek waarbij met name op dat lastig

en factsheets – kreeg de bestuurder in haar

meetbare aspect sociale kwaliteit werd

ogen ouderwetse vragen op zich afgevuurd.

gelet. “De inspecteur liep door de school en

“Ik miste vooral het wederzijdse. Er kwa-

zag talloze voorbeelden van dat het hele-

men veel detailvragen over de audit en onze

maal goed zit. De veiligheid was op orde.

constateringen daarin, in plaats van dat

Kinderen durfden hardop te zeggen hoe ze

ik ook andersom kon uitleggen waar onze

zich voelden en leerkrachten besteedden

zorgpunten liggen en wat wij doen om te

aandacht aan het individu.” Toch moest de

laten zien dat ons onderwijs deugt.”

inspecteur in het uiteindelijke rapport noteren dat de sociale kwaliteit ‘niet meetbaar’

Ze begrijpt het wel. De inspectie wil uit-

is. “Puur omdat we niet het instrument han-

zoeken of het mogelijk is een deel van het

teren dat hiervoor is aangereikt. Dit frus-

toezicht aan de besturen over te dragen,

treerde ons beiden.” Bovendien is dat ook

aldus Van Montfort. “Daarom checken ze de

de makke met al die instrumenten, aldus

betrouwbaarheid en validiteit van de manier

Van Montfort. “Ze meten lang niet altijd wat

waarop de scholen zichzelf de maat nemen.”

wij, of onderwijsinspecteurs, willen weten.

Maar Van Montfort wil meer. “Ik hoop dat

Iedereen in onderwijsland weet bijvoorbeeld

we samen eigenaar kunnen worden van

dat de woordenschattoets de woordenschat

hetzelfde probleem.” Want wat de ‘harde’

niet toetst. En toch laten we ons braaf de

kwaliteit betreft, zit het op haar scholen wel

maat nemen door zo’n test.”

goed. “Via Cito kunnen we de leeropbrengsten in de gaten houden en benchmarken.

Het feit dat lang niet alle kwaliteit te vangen

Maar hoe stimuleer je scholen om zich door

is in scorelijsten, betekent niet dat SKBO er


39

DE TOEKOMST VAN SCHOOLONTWIKKELING Zowel inspectie als onderwijsbesturen zouden meer moeten inzoomen op elementen binnen een school waar nog ontwikkelpotentieel zit, aldus Edith van Montfort. Samen een impuls geven aan onderwijsverbetering. Bij voorkeur niet in een vast systeem en mits de basiskengetallen van een school op orde zijn. “Dat laatste zou je heel snel moeten kunnen toetsen. Als je vervolgens bijvoorbeeld wilt weten of leerlingen op school ‘x’ creatief kunnen schrijven, moet je dat niet vooraf vragen aan de directeur, of een antwoord zoeken in toetsuitslagen. Dan moet je de klas in en aan een leerling vragen: ‘Op welk stukje tekst ben jij het meest trots?’.”

Van Montfort merkt dat onderwijsinspecteurs hele goede opvattingen hebben over de kwaliteit van het primaire proces, over leraren die gedifferentieerd moeten kunnen werken en een diagnostische dialoog met een kind moeten kunnen voeren. “Maar ze handelen nog niet conform diezelfde normen naar ons – bestuurders – toe. Vanuit differentiatie, gelijkwaardigheid en vertrouwen in de wijze van verantwoorden. Hopelijk gaan we wel die kant op.”

niet alles aan wil doen om publiek en poli-

en intersubjectiviteit waar objectiviteit

tiek te laten zien dat hun onderwijs ‘deugt’,

niet mogelijk is. Uiteindelijk is het een

een door Van Montfort veelgebruikte term.

kwestie van vertrouwen en van loslaten,

Binnen haar organisatie gebruikt ze daar-

denkt Van Montfort. Naar aanleiding van

voor onder andere het 4-ogen principe

de pilot mocht ze op de scholingsdag voor

40


inspecteurs een workshop verzorgen.

tegen – grof gezegd – pottenkijkers. Van

“Een groep onderwijsinspecteurs is net zo

Montfort: “Ze lopen over van blijdschap! Ze

heterogeen als een groep directeuren, of

vinden het heerlijk en zien het als een kans

een team van leerkrachten en ib-ers.” Ze

om duiding te geven aan hun eigen proces-

herkende de ‘ja-maar’-types en mensen

sen en ontwikkelingen.”

die neigen naar hoe men iets altijd heeft gedaan. “Maar als één van mijn leraren

Het zijn precies dat soort vooroordelen,

zegt: zo doe ik het al twintig jaar met deze

over scholen die zichzelf niet de maat dur-

kinderen en dat ervaar ik nu eenmaal als de

ven of willen nemen, die het proces naar

beste manier, dan heeft die persoon geen

een nieuwe vorm van toezicht lastig maken,

makkelijke aan mij. Want dan ben je niet

denkt ze. “Ik merkte het ook bij de startbij-

meer kritisch op je eigen praktijk.”

eenkomst van de pilot. Daar werd gezegd dat interne auditoren vaak een roze bril op

Bevlogen

hebben. Ik was verbaasd. Als je de kenge-

Waarom zelfevaluaties in de volle breedte

tallen van Het Molenveld – de SKBO-school

zo belangrijk zijn, is een open deur intrap-

die mee deed aan de pilot – bekijkt, zou

pen na het bevlogen betoog van Van

je zeggen: één groot feest, alles staat op

Montfort. Welwillend geeft ze aan dat ze

groen. Maar het waren onze eigen audito-

als bestuurder uiteraard niet voor verras-

ren die het lef hadden om tegen dit team te

singen wil komen te staan. “Een zwakke

zeggen: ‘Maar hoe zit het met het initiatief

school? Dat moeten we van mijlenver zien

van de kinderen, waar krijgen leerlingen de

aankomen.” Vervolgens reageert ze ietwat

regie over hun leren?’. Juist zij durfden kri-

gepikeerd op de vraag of haar scholen in

tiek te uiten en een punt aan te stippen wat

eerste instantie weerstand hadden tegen

niet uit de cijfers blijkt.” n

de in 2011 geïntroduceerde interne audits,

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Bleek dat SKBO haar doelstellingen op schoolniveau en de stichtingsnormen – zoals bijvoorbeeld haar CES-principes – nog duidelijker kan koppelen aan de audits. Van Montfort: “Dat is ook zo. Voor mij zit de meerwaarde van deze pilot in het elkaar vinden in het brede verhaal, maar tegelijk is het een kans om de interne audits verder door te ontwikkelen. Daar gaan we mee aan de slag.” • Was het uiteindelijk een verademing om op een andere manier in gesprek zijn met de inspectie. Waar het eerste contact nog sterk gericht was op de audit en de verificatie daarvan was aan het eind van het traject steeds meer ruimte voor een stevige gezamenlijke discussie over zelfevaluaties in de volle breedte. “De audits zijn slechts een aftreksel van ons totale kwaliteitsbeleid. Die behelst de hele cyclus van management & control waarvoor elke school jaarlijks haar resultaten en ambities formuleert.”


41

Het Talent, Hoorn 10 SCHOLEN

2.650 LEERLINGEN

Pure resultaatsturing, formats, beheersing en controle: ze halen de denkkracht uit het onderwijs, is de ervaring van bestuurder GeertJan Nelson. In een ideale samenwerking tussen onderwijs en inspectie houden leerkrachten en directeuren regie op de ontwikkeling van hun eigen professie. Het Talent evalueert haar onderwijs zeker, maar laat directeuren tot nu toe niet elkaars resultaten beoordelen. Nelson: “Waarom zou ik hen daarmee belasten?”

Een jaar of vijf geleden kwam een aantal

Verbazing

Talent-scholen onder druk te staan. Nelson:

Zelfs toen een van de Talent-scholen

“Normen voor de resultaten die leerkrachten

geheel volgens format aangaf dat een

met hun leerlingen moesten behalen gingen

bepaalde groep leerlingen achterbleef met

steeds een stapje omhoog. Net als de lande-

rekenen in honderdtallen en ze daarbij ook

lijke gemiddelden overigens.” Maar ook op

nog eens de gekozen aanpak noteerde, gaf

de scholen zelf leefde het idee het beter kon

de inspectie toch een onvoldoende voor

en moest. “Men wilde grip krijgen op het

de kwaliteitszorg op dat gebied. Verbazing

omhoog brengen van de resultaten. Scholen

alom, maar niet bij de bestuurder. “Daarom

vroegen ons om ondersteuning bij het

is het ook goed dat onze medewerker

systematisch en analytisch werken.” In de

kwaliteit tijdens deze pilot mocht meelopen

zomer van 2010 besloot Het Talent een kwa-

met een onderwijsinspecteur. Zij kreeg

liteitssysteem in te voeren, dat werden de

zo veel meer inzicht in hoe inspecteurs

kwaliteitskaarten van Cees Bos. “Nog steeds

beoordelen.” Andersom heeft Roos van

is weinig beschikbaar dat zo veelomvattend

der Kruk, de kwaliteitsmedewerker, de

is als dit systeem”, aldus de bestuurder.

inspectie in het contact aangespoord om minder voorzichtig te zijn. Om duidelijker

Maar door die druk op opbrengsten is tegelijk

te zeggen waar het op staat bij de terug-

ook scheefgroei ontstaan, denkt de bestuur-

koppeling naar scholen. Van der Kruk: “In

der. Controlemechanismen zijn keurslijven

het voorbeeld van de honderdtallen dacht

geworden. Werken met voorgeschreven

de school dat ze alles goed had gedaan,

normen en criteria doet het denkvermogen

maar de inspecteur miste – zo bleek ach-

wegvloeien, aldus Nelson. “Neem ons WMK-

teraf – een onderbouwing, een diepere

kwaliteitssysteem. Dat blijft een middel. Net

analyse over waarom het fout ging.” De

als bijvoorbeeld het werken met groepsplan-

pilot behelsde ook een scholenonderzoek

nen. Ik hoor directeuren soms zeggen: ‘Als ik

‘nieuwe stijl’, waar Van der Kruk bij aan-

die groepsplannen maar voor elkaar heb, heb

wezig was. “Hierbij was de insteek van de

ik geen last van de inspectie’. Maar dat is

inspectie zo anders. De inspecteur legde

een misvatting. De inspecteur wil weten: hoe

echt uit wat hij verwachtte, er was ruimte

stuur je planmatig op de kwaliteitszorg bin-

voor gesprek. Een mooie ervaring.”

nen je school, op je resultaten? Dat kan via groepsplannen, maar ook op andere manie-

Het Talent werkt niet met audits waarbij

ren. Het instrument is nooit leidend.”

collega-directeuren de kwaliteit van een

42


school beoordelen. Bewust niet. “Waarom

begeleider. Verslaglegging van deze zelfeva-

zou ik mijn directeuren daarmee belasten?

luatie is niet uniform. Ook zijn de zelfeva-

Op bovenschools niveau kunnen we die

luaties structureel onderwerp van gesprek

resultaten prima inzien en als we ergens

in het team en in een van de tweejaarlijkse

iets op rood zien schieten, is daar met-

managementgesprekken. “Het is inmiddels

een een gesprek over met de betreffende

een sport geworden voor de directeuren om

school.” Scholen maken wel twee keer per

de medewerker kwaliteit en mijzelf niet te

jaar een zelfevaluatie op basis van gege-

verrassen tijdens zo’n gesprek. Ze geven nu

vens uit het leerlingvolgsysteem en van

vaak ook al aan wat het team aan het doen

klassenbezoeken door directie en intern

is op het geconstateerde probleemgebied.”


Volgens kwaliteitsmedewerker Roos van der Kruk hebben scholen een grote behoefte aan advies. “Niet dwingend, maar wel een inspecteur die meedenkt: wat zou je kunnen doen om dit punt in orde te krijgen?” Komende tijd zal het vertrouwensvraagstuk centraal staan in de samenwerking richting schoolontwikkeling, denkt bestuurder GeertJan Nelson. Hij ervoer de openheid naar elkaar toe in de pilot als ‘heel prettig’ en ook ‘heel opvallend’. “Het gaat om de toon, de manier waarop bijvoorbeeld het inspectiebezoek nieuwe stijl werd afgelegd en dat er überhaupt ruimte is voor gesprek. ‘Wat zijn de belangrijkste vragen die op deze school leven? En: wat zijn de ontwikkelpunten? Is er een vraag die we vandaag mee kunnen nemen?’ Als dat de stijl van werken wordt, valt er veel winst te boeken.”


43

Peer-review

wanneer stapjes gezet worden, bepaalt men

De Talent-scholen willen in de toekomst wel

op de werkvloer, aldus Nelson. “Je hoeft een

gaan werken met een vorm van collegiale

professionele hoogspringer ook niet uit te

visitaties, zoals peer-reviews op specifieke

leggen waar die moet liggen. Eerst gaat hij bij

leervragen. “School ‘x’ formuleert dan

wijze van spreken telkens met stappen van

een ontwikkelpunt waar ze helemaal op

vier centimeter omhoog, daarna met ander-

bevraagd wil worden en krijgt vervolgens

halve centimeter en op een gegeven moment

collega’s op bezoek. Daar zie ik zeker de

bereikt hij zijn plafond.” Voor het formule-

meerwaarde van in.” Uiteindelijk zijn voor

ren van doelstellingen is het bovendien van

Nelson de ‘zachte’ resultaten van zelfeva-

belang of een bestuur in Het Gooi opereert,

luaties het meest belangrijk. “Het gaat om

of in de achterstandswijken van een grote

het goede gedrag dat bij kwaliteitsbesef

stad, aldus Nelson. “Een collega bestuurder

hoort. Professionele autonomie betekent

zei eens stoer ‘ik heb lak aan de inspectie’,

rekenschap af wíllen leggen en elke dag

maar met bepaalde groepen leerlingen heb

nadenken over hoe het morgen beter kan.

je makkelijk praten.” Daarom wil Nelson ook

Als bestuur en staf zitten we heel erg

graag dat de inspectie niet langer op eindre-

op: hoe kan gedragsverandering plaats-

sultaten oordeelt, maar op de toegevoegde

vinden? Hoe kunnen we bij leerkrachten

waarde van een school. “Volgens mij kom je

tussen de oren krijgen dat zij uiteinde-

dan uit op continue kwaliteitsontwikkeling, op

lijk primair verantwoordelijk zijn voor de

verbeteringen richting professionele leerge-

onderwijskwaliteit?”

meenschappen. Uiteraard mag de inspectie

De lat mag dus hoger, maar hoe hoog en

dan blijven controleren of ik voldoe aan de basiskwaliteit. Graag zelfs!” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Weet Het Talent dat ze op de goede weg zit. Wel mag ze nog meer borgen. Kwaliteitsmedewerker Roos van der Kruk komt veel op de scholen en weet alles van de verbeterprocessen. Nelson: “Maar als zij de loterij wint, hebben we een probleem. We moeten toch iets meer gaan beschrijven en vastleggen. Het mag in een formeler kader. Dat wisten we al, maar kwam ook duidelijk uit de pilot naar voren.” Van der Kruk: “Nu schrijven scholen vaak een verbeterplan naar aanleiding van een inspectie-schoolonderzoek. We willen toe naar dat ze naar aanleiding van de eigen zelfevaluatie ook zo’n plan maken. En meer controle uitvoeren op dat het verbeteren echt gebeurt.” • Gaat waarschijnlijk een vorm van collegiale visitatie haar intrede doen op Het Talent. Nelson: “Maar dan wel gericht op ontwikkeling, niet op het huidige kernkader van de inspectie.” Van der Kruk: “Het voordeel van dat wij nog geen visitatie-systeem op poten hebben, is dat we mooi bij de andere deelnemende besturen kunnen horen wat werkt. Zelf ben ik erg gecharmeerd van een breed en wisselend auditteam, waarin ook leerkrachten of een bestuurder van een andere onderwijsorganisatie deelnemen. GeertJan (Nelson, red.) heeft weer meer ervaring met de peer-reviews van de TOMscholen. We zullen zien wat het wordt.”

44


Stichting voor Protestants Christelijk Basisonderwijs Apeldoorn (PCBO) 28 SCHOLEN 6.500 LEERLINGEN

Het frustreert PCBO dat ondanks dat ze haar kwaliteitsbeleid prima op orde heeft, ze er niet altijd in slaagt alle scholen op groen te houden. Voor de duidelijkheid: elke PCBO-school zit in het basisarrangement. Met ‘niet op groen’ bedoelt bestuurder Gert Nijmeijer dat scholen soms een attendering of waarschuwing krijgen. Door de aanbevelingen uit het eigen collegiaal kwaliteitsonderzoek wat minder vrijblijvend te maken, hoopt hij dat zijn scholen nog meer grip krijgen op kwaliteit.

Zijn frustratie heeft overigens ook een

Proefles

positieve component, aldus Nijmeijer. “Het

PCBO heeft voor haar eigen visitaties

laat zien dat we kritisch naar onszelf blijven

een instrument ontwikkeld dat qua kijk-

kijken. Dat we niet achterover gaan leunen

kader lijkt op dat van de inspectie, alleen

en zeggen: ‘Tjonge jonge, wat zijn we toch

is de insteek anders. De PCBO-kijkwijzer

tevreden met ons prachtige systeem’.” Want

op grond waarvan de visitatoren tot een

het systeem an sich is geen garantie voor

oordeel komen over een bepaald kwali-

stabiliteit, stelt de bestuurder: “Waar laten

teitsaspect is bijvoorbeeld gebaseerd op

we kansen liggen? Waar zitten energielek-

leerkrachtcompetenties die ook in het

ken? Dat proces zitten we nu midden in.”

personeelsbeleid terugkomen. “Sollicitanten die bij ons een proefles draaien worden ook

PCBO begon al in 2003 met collegiale visi-

vanuit deze kijkwijzer bekeken.” De twee

taties. In eerste instantie bezochten een

directeuren die samen de visitatiecom-

directeur en intern begeleider, vaak van

missie vormen bezoeken de helft van het

dezelfde school, een collega school. Sinds

aantal groepen op een school, plus een.

een paar jaar zit de helft van de 28 school-

Hun bevindingen schrijven ze op in een ver-

directeuren in een kwaliteitsteam. Voor

slag dat zowel naar de betreffende school

wat inmiddels het collegiaal kwaliteitson-

als de bestuurder gaat en ook in het team

derzoek heet lopen directeuren in duo’s

door hen wordt toegelicht. “De onderwijs-

een dag mee op de school van een collega.

inspecteur zei over dit verslag in het kader

Het collegiale aspect van het eigen kwali-

van de pilot: ‘Wat jullie allemaal op dur-

teitsonderzoek is en blijft belangrijk. “Ons

ven te schrijven: superscherp. Sommige

eerste doel is de school die bezocht wordt

zaken zouden wij zo niet durven en ook niet

een spiegel voor houden. Het tweede is

mogen doen’.”

dat de visiterende directeuren zelf ook

Dat komt omdat de eigen visitatie veel

leren van het bezoek.”

verder gaat dan waar een inspecteur binnen


45

zijn kader iets over mag zeggen, aldus Nijmeijer. “Een onderwijsinspecteur mag geen aanbevelingen doen, hooguit een mondelinge tip geven. Zij kunnen zeggen: ‘De instructie is onvoldoende’. Wij gaan een stapje verder en vragen de school in kwestie bijvoorbeeld strengere richtlijnen te formuleren en beter te handhaven op afspraken rond instructie. Of nog concreter: ‘Waarom gebruiken jullie niet deze rekenmethode? Die geeft op onze school juist in groep 4 prachtige resultaten.’” Ook het schoolplan en de schoolgids worden bij de collegiale visitatie betrokken. “Wat beloof je eigenlijk aan ouders? Gedifferentieerde instructie? ‘Dat zagen wij niet’, kan de conclusie zijn. ‘Wij zagen alleen dat bepaalde delen van de instructie na afloop werden herhaald voor langzamere leerlingen.’ Maar dat is iets anders dan de instructie daadwerkelijk inhoudelijk aanpassen op niveauverschillen tussen de leerlingen.”


Gert Nijmeijer: “Aan de ene kant heb je de beoordeling van de leerprocessen in de klas. Dat is een vrij mechanisch gebeuren, in die zin dat zowel de inspectie als wijzelf deze processen met kijkwijzers en opbrengstresultaten goed kunnen checken.” De andere kant heeft meer te maken met de brede definitie van onderwijs en met schoolontwikkeling. “Als men in de brochure zegt: ‘Zo’n soort school zijn wij’, is die tekst dan een reclamepraatje of is het door de bank genomen realiteit?” Nijmeijer denkt dat scholen juist door zelfevaluaties prima de brede kwaliteit in beeld kunnen brengen. “Die gegevens zijn minder hard en komen bijvoorbeeld uit collegiale visitaties. Als de inspectie meer met die zachte opbrengsten wil doen, moet zij er behoorlijk zeker van kunnen zijn dat wij dat soort gegevens goed verzamelen.” Hij ziet daarom naast het risicogerichte toezicht vooral een rol voor de inspectie bij het ontwikkelen van een kijkkader op basis waarvan men zelfevaluaties kan beoordelen. “Zijn de visitatieverslagen op een betrouwbare manier tot stand gekomen? En zo ja, hoe dan? Die vraag kan kwalitatieve waarden opleveren op basis waarvan we een gegrond oordeel kunnen vellen over een zelfevaluatie-instrument. Dat kijkkader hebben we binnen de pilot samen ontwikkeld.”

46


Opbrengst

snijdt’. “Ze bevestigen dat wanneer wij zo’n

Een mooie opbrengst van de pilot vindt

onderzoek uitvoeren, de visitatiecommis-

Nijmeijer dat voor het eerst het totale kwa-

sie in staat is betrouwbare uitspraken te

liteitsbeleid van PCBO extern is getoetst.

doen.” Maar het belang van de pilot gaat

Naast de visitaties werken PCBO-scholen

een stuk verder dan dit ‘persoonlijk gewin’,

ook met (mini-)zelfevaluaties binnen de

aldus Nijmeijer. “Natuurlijk is het voor ons

PDCA-cyclus, doen ze oudertevredenheids-

fijn om te weten dat we ons instrument

onderzoeken, schrijven hun schoolplannen

redelijk goed voor elkaar hebben. Maar

en maken trendanalyses over de opbreng-

ik ben ervan overtuigd dat verschillende

sten van hun leerlingen. Want zelfevaluaties

vormen van collegiale toetsing resulta-

en visitaties, in welke vorm dan ook, zijn

ten goed inzichtelijk kunnen maken. Het

naar Nijmeijers mening pas goed uitgevoerd

toekomstige kader van de inspectie mag

als ze onderdeel uitmaken van de totale

wat mij betreft, naast het risico-gerichte

kwaliteitscyclus. “Als los kunstje zijn ze

deel, ook gaan over de toetsing van die

waardeloos.”

instrumenten. Over de kwaliteit van visitaties en andere evaluaties die men inzet

De inspectie heeft laten weten dat het

om de waarden van een school in beeld te

kwaliteitsonderzoek van PCBO ‘hout

brengen.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Wil PCBO uitzoeken hoe men iets meer dwang aan de aanbevelingen kan koppelen, terwijl de visitatie tegelijk een collegiale dienst blijft. Nijmeijer: “Inhoudelijk kunnen we, zoals blijkt, vertrouwen op ons eigen kwaliteitsonderzoek. Maar het is nog wel te vrijblijvend. We gebruiken de dienst nog te weinig op het gebied van: wat gaan we precies doen met de constateringen van de visiterende directeuren? Wat gebeurt er met de suggesties in het verslag? Hierover gaan we komende tijd in gesprek, in ieder geval binnen de beleidsgroep onderwijskwaliteit.” • Ziet Nijmeijer het liefst dat directeuren hun gezamenlijke verantwoordelijkheid oppakken. “Zo staat het ook in onze sturingsfilosofie: we zijn samen verantwoordelijk voor de kwaliteit van onderwijs. Dat reikt dus verder dan de eigen school.” Als hij zelf op acties zou aansturen, bijvoorbeeld in de jaarlijkse managementcontractgesprekken, krijgt de visitatie een beoordelend karakter en dat wil Nijmeijer voorkomen. Bovendien acht hij directeuren geschikter voor de taak. “Zij hebben veel meer verstand van de dagelijkse praktijk op een school. Ik sta wat dat betreft toch op afstand.” • Is het een optie dat de visitatiecommissie na een jaar een kort herhaalonderzoek doet. Met als centrale vraag: wat is er gebeurd met de aanbevelingen? “Op die manier heb je de collegiale lijn te pakken in plaats van de hiërarchische. Een prima suggestie dus.”


47

Stichting Katholiek Onderwijs Enschede (St. KOE) 17 SCHOLEN 4.500 LEERLINGEN

Na een paar jaar werken met collegiale visitaties en vanuit een eigen kwaliteitshandboek, merkt algemeen directeur Rob van der Vegt een cultuurverandering in zijn organisatie. Mensen op de werkvloer zijn betrokken geraakt bij kwaliteitsprocessen. Ze zijn gaan analyseren, kritisch denken en hebben het lef om tegen elkaar te zeggen: op dat punt moet het echt beter. “Het is niet het systeem, maar de uitvoerders van het systeem die de kracht bepalen.”

Acht jaar geleden deed de stichting al eens

samen. “Dat kan, als het maar terug te vin-

mee aan een pilot waarbij een aantal KOE-

den is in ons handboek.”

scholen onderzoek deden naar hun eigen kwaliteit. Ze maakten zelfevaluaties die

Betrouwbaar

werden gevolgd door collegiale visitaties.

Uiteindelijk gaat het Van der Vegt om de

Van der Vegt: “Nadien bleek dat voor ons

vraag of schoolbesturen in staat zijn een

de meeste winst niet zat in het zelfonder-

beeld te geven van de kwaliteit die hun

zoek, maar in de visitatie. De bezochte

scholen bieden. “Een betrouwbaar beeld,

school kreeg niet alleen prachtige feedback,

niet opgepoetst,” aldus Van der Vegt. Hij

maar de bezoekende directeuren zagen ook

denkt dat dat bij St. KOE het geval is. Al

dingen die hen weer op hun eigen school

maakt dat het bestuur geen substituut voor

konden helpen. Een duidelijke win-win.”

de inspectie. “Vanuit mijn rol wil ik vaak andere dingen weten. Bijvoorbeeld of een

Vanuit de visitatieverslagen en ervaringen

directeur klassenbezoeken uitvoert ten aan-

is KOE een eigen kwaliteitshandboek gaan

zien van het didactisch handelen van zijn

formuleren. Daarin staan inmiddels van alle

leerkrachten. En of hij daarbij een kijkwijzer

zeventien scholen de plannen, afspraken

gebruikt. Dat is voor mij nuttige informatie,

en procedures die met kwaliteit te maken

voor de inspectie minder.”

hebben. “Voor die tijd maakte een school bijvoorbeeld wel afspraken over een nieuwe

Voor Van der Vegt is het belangrijk inzicht te

methode, maar als daar – bovenschools,

krijgen in het planmatig werken, analytisch

of door een collega-directeur – een vraag

denken en de manier waarop beleid wordt

over werd gesteld, zei men: kijk maar in

vormgegeven op zijn scholen. “In vier jaar

de notulen van de teamvergadering. Het

tijd komen alle aspecten van het handboek

was nog te fragmentarisch en niet pret-

voorbij. Het is een cyclisch evaluatieproces.

tig werkbaar.” Het handboek mocht niet

Doen we nog steeds de goede dingen? En

leiden tot verplichte uniformiteit. Sommige

als we iets niet meer doen, waarom dan

St. KOE-scholen werkten heel nauwgezet

niet meer?” De algemeen directeur denkt

met de kwaliteitskaarten van Cees Bos.

dat zijn eigen kwaliteitsbeleid in vergelijk

Anderen vatten op een A4-tje de afspraken

met het kader van de inspectie veel meer

48


gericht is op het didactisch handelen van de

kwaliteit te ondersteunen? Ook is er veel

leerkracht. “In de jaarlijkse managementge-

ruimte voor bevestiging en bemoediging.”

sprekken vraag ik mijn directeuren: wie zijn jouw zorgleerkrachten? Hoe zit het met hun

Thematisch

didactische kwaliteit en welke bijdrage kan

Op dit moment zijn de visitaties bij St. KOE

ik als bovenschools directeur leveren om die

zo ingericht dat elke twee jaar een groepje


Algemeen directeur Rob van der Vegt: “Voor scholen met goede resultaten kun je denken aan een lichte toets om de resultaten te checken. Vervolgens kan een onderwijsinspecteur tijd besteden aan de speciale kracht van deze school. Tijdens de pilot werd een mooie suggestie gedaan. Om de school in kwestie bijvoorbeeld een uur te laten presenteren over datgene waar ze goed in zijn. De inspectie kan dan vervolgens tijdens de dag kijken of dat klopt, ouders en leerkrachten over dat onderwerp uithoren. Daar is zij goed in.” Als kwaliteit geen beoordelingselement is, maar een gedeelde zorg, neemt men ook het motief weg om iets te willen verbloemen, denkt Van der Vegt. En kom je samen tot ontwikkeling. “Dan kan een school, of bestuur, zeggen: dit hebben we aan de hand, we gaan dit doen en dat leidt binnen afzienbare tijd tot deze verbeteringen. Hoe kijken jullie er tegenaan?”


49

van drie of vier directeuren, eventueel

hadden we ook niet verwacht. De St. KOE-

aangevuld met midden-managers, elkaar

school die zich openstelde, steekt haar

bezoeken. De visitaties zijn thematisch en

hoofd boven het maaiveld uit: excelleert op

richten zich telkens op een ander domein

het gebied van cultuur bijvoorbeeld. Kijk

uit het St. KOE-kwaliteitshandboek. Ook

daar dan eens naar. Waar is zo’n school

worden plannen van aanpak naar aanlei-

naast de basisvaardigheden trots op en is

ding van de vorige visitatie erbij gepakt.

het mogelijk als inspectie daar iets van te

Bevindingen van de visitatiecommissie

vinden?”

gaan in verslagvorm naar de directeur van de school die daar vervolgens een reflectie

Bekwaamheidsdossiers

op schrijft. Het verslag plus de reflectie

Intern kent de stichting inmiddels zoveel

belanden bij de algemeen directeur. “Zij

transparantie dat de algemeen directeur

vormen een deel van mijn input voor het

zelfs in de digitale bekwaamheidsdos-

eerstvolgende managementgesprek.” Vanuit

siers van leerkrachten kan kijken. Niet om

openheid wel te verstaan, niet vanuit een

daar iets mee te doen of van die specifieke

afreken-houding. Van der Vegt: “Het mag

leerkracht iets te vinden, maar om de

op onderdelen ook even niet goed lopen.

informatie eventueel te gebruiken bij de

Het gaat om het proces van verbeteren. Die

beeldvorming van het functioneren van een

open houding is cruciaal voor het verhogen

directeur. “Ik wil weten of een directeur

van kwaliteit. Het visitatieverslag is abso-

zijn onderwijskundig leiderschap ook op die

luut geen stok om mee te slaan.”

manier kan vormgeven. Als een directeur naar mij toe mondeling aangeeft te twijfe-

Van der Vegt vindt het jammer dat tijdens

len over het functioneren van een leer-

de pilot de nadruk van de inspectie nog zo

kracht, maar ik zie daar niks over terug in

op beoordeling lag. Het extra scholenbe-

het functionerings- of beoordelingsverslag,

zoek dat zij uitvoerde in het kader van de

dan krijgt de leerkracht in kwestie ook niet

pilot was eigenlijk een standaard periodiek

de kans om gericht aan zijn of haar ontwik-

kwaliteitsonderzoek, aldus Van der Vegt:

keling te werken en heb je je formele dos-

“Dat vind ik niet passen bij een pilot en dat

sier niet op orde.” n

NAAR AANLEIDING VAN DE PILOT • Ontstaat meer begrip voor hoe de onderwijsinspecteur werkt. Van der Vegt: “De St. KOE-directeur die meeliep met de inspectie laat nu al aan haar collega’s weten: ‘Jongens, die inspecteur is niet alleen bezig naar fouten te zoeken. Er wordt genuanceerd, gestructureerd en weldoordacht gekeken’.” • Gaat de stichting feedback op haar kwaliteitsbeleid en de koppeling met de collegiale visitatie gebruiken in haar eigen evaluatie van de visitaties. “De inspectie suggereerde bijvoorbeeld om één persoon binnen de visitatiecommissie de rol te geven van scherpe vragensteller.”

50


Deel 3 Bijlagen

BIJLAGE 1

Scholing auditoren De inspectie voerde samen met de PO-Raad bij een aantal schoolbesturen een pilot uit over zelfevaluaties. In het verlengde van deze pilot heeft de inspectie de deelnemende besturen aangeboden om per bestuur een persoon af te vaardigen om bij de inspectie een korte opleiding te volgen en deel te nemen aan schoolbezoeken. Het idee was dat we er op deze manier wellicht toe konden bijdragen dat de expertise bij besturen en scholen in het evalueren van onderwijs wordt vergroot.

De belangstelling om deel te nemen was

Voor de scholing is gebruik gemaakt van het

bijzonder groot. De inspectie wilde echter

huidige beoordelingskader van de inspectie.

voorzichtig en klein beginnen: een deel-

Hoe pakt de inspectie haar onderzoeken

nemer per bestuur. Uiteindelijk startte de

aan. De inspectiewerkwijze als voorbeeld

scholing met een erg enthousiaste groep

van een mogelijke aanpak, niet als voor-

mensen: bestuurders, directeuren die audits

beeld om na te volgen.

uitvoeren, beleidsmedewerkers en medewerkers kwaliteitsgroep. Een zeer diverse

In het programma waren de volgende

groep met één gemeenschappelijk kenmerk:

onderwerpen opgenomen:

enorm veel knowhow van het onderwijs!

• Hoe beoordeelt de inspectie een aantal kwaliteitsaspecten: leerstofaanbod en

Wat kreeg de groep vooral aangeboden?

tijd, didactisch handelen en afstemming, zorg en begeleiding, kwaliteitszorg, soci-

De inspectie was er vooral op uit om de

ale vaardigheden? Het ging hier vooral

deelnemers te helpen zich verder te ontwik-

om inhoudelijke kennis van de aspecten die beoordeeld worden.

kelen bij de uitvoering van audits binnen hun bestuur of school. De meeste deelne-

• Welke beoordelingsvaardigheden zijn

mers hadden al enige ervaring met audits

nuttig? Vaardigheden op het gebied van

of visitaties. Bijna iedereen was gewend om

informatieverzameling, analyse van deze

interviews te houden met leraren, intern

informatie en gespreksvaardigheden.

begeleiders en had ervaring in het beoor-

• De deelnemers hebben meegelopen en

delen van lessen. De scholing was erop

ook meegedaan bij inspectieonderzoeken

gericht om deze expertise verder uit te

op basisscholen.

bouwen. De deelnemers moesten in staat kunnen zijn om op verzoek van een bestuur

In de scholing stond de eigen evaluatie van

een volledige kwaliteitsbeoordeling van een

de kwaliteit van het primaire proces in de

basisschool uit te voeren aan de hand van

klas centraal. Beoordeling van de voor-

een beoordelingskader.

waarden voor kwaliteitsverbetering, de

52


ontwikkeling van de veranderingscapaciteit

zoals die in de documenten is beschreven,

en de context heeft veel minder aandacht

de praktijk en de risico’s die er zijn als de

gekregen. De scholing is hoofdzakelijk door

documenten belangrijker worden dan de

inspecteurs verzorgd en bestond uit 6 bij

praktijk.

eenkomsten van een dag en een of meer In de eindevaluatie gaven veel deelne

schoolbezoeken.

mers nog aan dat de scholing had geleid

Ervaringen van de deelnemers

tot verdieping van kennis over bepaalde

De reacties van de deelnemers op de scho

onderwerpen uit het beoordelingskader,

ling waren zeer positief, ze vonden het

zoals goed taalonderwijs en kwaliteitszorg.

programma zeer relevant en nuttig. De

Bij verschillende deelnemende besturen is

meerwaarde voor het eigen werk als auditor

de evaluatiesystematiek die tot dusver in

bestaat er volgens hen vooral uit dat de

gebruik was, inmiddels verder ontwikkeld.

scholing heeft geleid tot meer scherpte in

Er zijn bijvoorbeeld meer onderwerpen in

de informatieverzameling tijdens de audits

de zelfevaluatie en de audits opgenomen,

en schoolbezoeken die ze zelf uitvoeren.

bijvoorbeeld leerstofaanbod en school specifieke ontwikkelonderwerpen. De deel nemers hebben gretig gebruik gemaakt van

“IK BEN ERVAN OVERTUIGD DAT COLLEGIALE TOETSING RESULTATEN GOED INZICHTELIJK KAN MAKEN.”

de mogelijkheid om onderling ervaringen uit te wisselen.

In de evaluatie kwam ook naar voren dat de scholing en de pilot hebben gezorgd voor reflectie op de belangrijkste doelstellingen van de zelfevaluaties voor het bestuur en voor de school (bijvoorbeeld vooral ontwik

Er is tijdens de scholing ook veel aandacht

keling stimuleren of borgen basiskwaliteit).

besteed aan de onderzoekaanpak om van

Voor de inspectie was het nieuw om een

verschillende informatiebronnen gebruik

dergelijke scholing te verzorgen. De inspec

te maken. Er is veel gesproken over de

tie is blij met de positieve ervaringen van

samenhang tussen de schoolwerkelijkheid

de deelnemers. n


53

BIJLAGE 2

Aspecten zelfevaluatie In de pilot is een overzicht gemaakt van de aspecten die de deelnemers belangrijk vinden in een zelfevaluatie. In deze bijlage staan al die aspecten op een rijtje. Niet alle onderdelen zijn in elke zelfevaluatie aan de orde of nodig. Dat is afhankelijk van ieders eigen situatie en het doel dat men heeft met de zelfevaluatie.

Vraag van de zelfevaluatie

of er (een of meerdere) instrumenten

• Het doel van de zelfevaluatie is duidelijk

voor kwaliteitszorg zijn ingezet. Het instrument wordt op een juiste manier

beschreven.

ingezet en er is voldoende respons bij

• Het is duidelijk wat de school/het bestuur

een ingezet instrument.

precies wil evalueren. • Het is duidelijk voor wie de school/het

• In de zelfevaluatie wordt aangegeven

bestuur de zelfevaluatie maakt en op

of er een specifiek referentiekader

wiens initiatief de zelfevaluatie wordt

(waarderingskader inspectie, INK) is gekozen.

gemaakt. • De functie van de zelfevaluatie is

• De gegevens zijn recent verzameld/niet verouderd.

vastgesteld. • De (eigen) normen voor de zelfevaluatie zijn afgesproken en voor iedereen duidelijk. • De normen zijn voldoende ambitieus.

Inhoud van de zelfevaluatie • De zelfevaluatie geeft zicht op de opbrengsten van de leerlingen. De school spreekt zich ook uit of men, gerelateerd

De aanpak van de zelfevaluatie

aan eigen of externe normen, tevreden is over de resultaten.

• Het is duidelijk wie er in de zelfevaluatie aan het woord is, wie het heeft

• De zelfevaluatie geeft aan hoe een goede les er voor de school uit ziet. Wat zijn

opgesteld.

hierover de gemaakte afspraken?

• Bij het opstellen/uitvoeren van de zelfevaluatie is het team betrokken.

• De zelfevaluatie richt zich op de brede definitie van kwaliteit, kwaliteit van

• Bij het opstellen/uitvoeren van de zelfevaluatie worden verschillende

onderwijs ligt niet alleen of vooral in de

bronnen gebruikt (ouders, leerlingen,

resultaten van de leerlingen aan de hand van toetsgegevens.

middelbare scholen). • De opstellers van de zelfevaluatie werken

• De zelfevaluatie geeft aan of het

vanuit een open en kritische houding. • In de zelfevaluatie wordt aangegeven

54


onderwijs gegeven wordt volgens de schoolafspraken.

• De zelfevaluatie geeft aan wat de verbeterthema’s van de school zijn, en wat hiervan de stand van zaken is. • De zelfevaluatie geeft aan of er cyclisch gewerkt wordt en hoe de school haar kwaliteitszorg heeft ingericht.

• De rapportage is (na hoorwederhoor) vastgesteld door het bevoegd gezag. • Het is duidelijk wat de school doet met de feedback van de externe toetsing. • De tijdsinvestering voor het maken van de zelfevaluatie weegt op tegen het effect en de vervolgstappen die worden gezet

Proces van de zelfevaluatie

naar aanleiding van de zelfevaluatie.

• De school heeft de zelfevaluatie laten toetsen door externen (audit, visitatie). • De kwaliteit van de auditoren is

Zelfevaluaties en extern toezicht • Het proces van de zelfevaluatie is

gewaarborgd (opleiding/certifice

deugdelijk van opzet en inhoud (zie

ring, deskundigheid/ ervaring,

aspecten hierboven).

onafhankelijkheid). • De zelfevaluatie heeft vragen gesteld aan de externen (visitatievragen) die aansloten bij de vragen in de zelfevaluatie. • Van de externe toetsing is een verslag beschikbaar.

• De zelfevaluatie is tenminste dekkend voor (delen van) het waarderingskader, omvat relevante standaarden/ indicatoren. • De school onderschrijft de uitkomsten van de zelfevaluatie (en de eventueel daarna uitgevoerde visitatie). n

• De oordelen en rapportage zijn verifieerbaar.


55

Colofon Uitgave PO-Raad, sectororganisatie voor het primair onderwijs Inspectie van het Onderwijs

Contactadres Postbus 85.246 3508 AE Utrecht [email protected]

Meer informatie www.poraad.nl www.onderwijsinspectie.nl

Tekst Joëlle Poortvliet (portretten)

Fotografie Rob Nelisse

Grafisch verzorging Coers & Roest, ontwerpers bno | drukkers

Juni 2015

Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, overgenomen of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van een van de uitgevers.

www.poraad.nl www.onderwijsinspectie.nl

Zelfevaluaties, visitaties en audits

Recommend Documents