e
Het
zwart
gou
d
In Schoonebeek is de NAM weer aardolie aan het winnen. Dat is fijn, want aardolie is heel belangrijk in ons leven. In deze krant lees je waar aardolie vandaan komt en waarvoor je het kunt gebruiken.
Deze krant is gemaakt door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), een bedrijf dat in Nederland olie en aardgas opspoort en uit de grond haalt. Op de volgende pagina lees je meer over de NAM. Bijvoorbeeld hoe lang het bedrijf bestaat, wat de naam betekent en hoe je aan informatie voor een spreekbeurt komt.
1 Aardolie: wat moeten we zonder? 2 Wie of wat is de NAM? Hoe belangrijk is de nieuwe olie- winning in Schoonebeek? 3 Hoe weet je waar je naar aardolie moet zoeken? Hoe komt aardolie de grond uit? Waar wordt de olie verwerkt? 4 Aardolie: hoe lang nog?
Copyright: NAM
T*OP
?
DRACH
Je weet vast wel hoe de olie eruitziet die je gebruikt om pannenkoeken mee te bakken. Dat is een dunne vloeistof die uit zonnebloemen of olijven gehaald wordt. De aardolie die bij Schoonebeek op 800 meter diep in de grond zit, is heel anders. Die is juist zwart, taai en stroperig. Die olie is zelfs zo dik dat het te veel geld kostte om de olie uit de grond te halen. Daarom is de NAM in 1996 gestopt met het oppompen van de olie. Maar nu heeft de NAM een slimme manier bedacht om die dikke olie dunner te krijgen: met hete stoom, met een nieuw soort ja-knikkers en door liggende (horizontale) putten te boren! Daarom kan er vanaf begin 2011 wel weer olie uit de grond van Schoonebeek opgepompt worden. Op pagina 3 lees je hoe de NAM dat doet.
T• OP
Hoofdkantoor NAM Assen
DRACH
Aardolie maakt ons leven heel prettig en gemakkelijk. Je weet nu dat we onszelf in auto’s, motoren, vliegtuigen en schepen kunnen verplaatsen dank zij aardolie. En dat ook allerlei spullen van aardolie zijn gemaakt. Verzin zelf nog eens vijf andere voorbeelden? 1 2 3 4 5
...Het grootste bedrijf in Nederland dat aardgas uit de grond haalt, is de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Oliebehandelingsinstallatie: hier wordt olie en water van elkaar gescheiden
In de jaren veertig werd bij Schoonebeek olie gevonden. Toen werd de NAM opgericht, vlak na de Tweede Wereldoorlog. Eerst haalde het bedrijf alleen aardolie uit de grond; dat deden ze met de beroemde jaknikkers. Toen ging de NAM verder zoeken en ontdekte dat er veel aardgas diep in de bodem zat. In 1959 werd bij Slochteren in Groningen een groot gasveld gevonden: het Groningen-gasveld. Ook op andere plekken in Nederland en onder de zeebodem bleek veel aardgas te zitten. In 1961 bouwde de NAM het eerste platform waarmee zij midden op de Noordzee aardolie en aardgas uit de grond kon halen. Het aardgas dat we met z’n allen gebruiken, komt vooral uit gasvelden in Groningen, Friesland, Drenthe, Noord- en ZuidHolland en de Noordzee.
Warmtekrachtcentrale: samen met de oliebehandelingsinstallatie is dit het hart van de oliewinning. Hier worden stoom en stroom gemaakt.
at lezen d e n e n n u k in d 1 heb je choonebeek n. a n i g a bij S Op p ompe olie die nop te p de aard , te dik is om lims op gevo s t i s z e t d e d i aar gron om in heeft d ete sto De NAM turen eerst h nner en vloei s u e d in w e e : li w o n den odat de stoom make armtez , m e bod eW . Die ie we d r wordt at baarde giecentrale, d De stoom ga . r e n een en noeme en met allentrale iz e je c u t b h c e a s kr extraat ond r g r e in. Als d n d o t n r a o o r w do eel de g trale h t aatjes maal g rbij in de cen . Dat gebruik j a i r a r komt d lektriciteit) v eel zelf, maa e d ( n . Dat stroom oor een klei el over o b v le e M h is de NA og een eitsnet. Dat e t t dan n i f c j ts i li n r t e b r k r D e t ele lle e a h n r a a v a e ien. gaat n m een derd e voorz t o m o g o e geno van str udens huisho
Vroeger: ja-knikkers
Nu: moderne pompen
Tot de Tweede Wereldoorlog was Schoonebeek een klein boerendorpje. Er woonden vooral boeren en wat winkeliers. Toen, in de donkere oorlogsjaren, werd er bij toeval aardolie ontdekt bij een olieput die op de grens van Schoonebeek en Coevorden lag. En dat was niet zo’n beetje ook! Op 12 september 1943 ging de eerste boorbeitel de grond in om een put te boren die diep genoeg was om de aardolie uit de grond te halen. In april 1944 was het zover: toen kwam de eerste olie uit de grond. Toch duurde het pas tot na de oorlog dat de productie van olie goed op gang kwam. In 1947 werd de Nederlandse Aardolie Maatschappij opgericht. Schoonebeek werd ineens een beroemd dorp. Vooral vanwege de ja-knikkers die overal in het land stonden te pompen.
e
d
d
i
m
s
e
e
n
e
g
t
b
o
j
x
f
l
e
e
z
t
a
e
n
a
k
p
p
r
v
e
r
f
l
g
e
g
a
d
u
u
e
f
p
i
r
l
d
g
n
r
r
e
o
h
w
u
e
o
j
i
m
h
d
t
k
f
a
r
b
p
i
r
c
c
s
o
j
a
r
e
b
u
r
w
h
t
g
f
l
y
m
h
u
i
o
y
s
t
o
o
m
i
t
s
r
m
t
n
y
o
o
r
g
j
e
a
h
f
u
l
g
i
u
t
e
i
l
v
k
a
f
i
b
x
v
a
a
t
u
z
OPDRA
CHT*
aardolie kunststof autorijden geneesmiddel rubber warmte vliegtuig verf makeup stoom
CHT•
De woorden hiernaast staan in de puzzel verstopt. Kun jij ze vinden?
g
OPDRA
Om te weten hoe aardolie is ontstaan, moeten we ver terug in de tijd. Er was eens, 320 miljoen jaar geleden, een moerassig gebied met ondiepe zeeën. Dat moeras lag op de plek waar Nederland nu ligt. In dat water leefden allerlei planten en dieren. Als die dood gingen, zakten ze naar de bodem. Daar lag dus een dikke laag planten- en dierenresten. Door de bacteriën in het water werden die plantenresten verteerd, tot het een vieze smurrie was geworden. Miljoenen jaren bleef die laag daar liggen. En steeds kwam daar een andere laag op. Want het land veranderde miljoenen jaar later in een woestijn, dus kwam er een zandlaag op. En daarop kwam een grind- en een kleilaag. Die lagen waren zwaar, dus je kunt je wel voorstellen dat de plantenresten steeds meer in elkaar gedrukt werden. Daardoor werd de temperatuur steeds hoger en veranderden die plantenresten in een zwart, olieachtig goedje.
l
zand
Het zou mooi zijn als je zo maar ergens een boortoren kon neerzetten om de aardolie even op te pompen. Was het maar zo gemakkelijk! Olie zit niet overal in de bodem, dus moet je eerst uitzoeken waar wél olie in de grond zit. Daarvoor gebruiken we een speciale techniek die seismiek heet. Je kunt het vergelijken met een echo: als je in een put roept, hoor je even daarna je echo. Maar als je in een diepere put roept, hoor je die echo wat later. De specialisten die met seismiek werken (seismologen) werken net zo. Ze sturen lichte trillingen de grond in, bijvoorbeeld met speciale trilauto’s. Die hebben een trillende ijzeren plaat die steeds even tegen de grond gedrukt wordt. Computers registreren hoe de trillingen terugkomen. De seismologen lezen daaraan af welke aardlagen er in de ondergrond zitten. Ze weten ook meteen op welke diepte die lagen zitten en waar de olie zit.
klei kalksteen kleisteen zoutlaag
zandsteen
steenkool
Je vraagt je af: hoe komt iemand op het idee om zo diep in de grond naar olie te zoeken? Da’s simpel: op sommige plaatsen kwam vroeger de olie vanzelf naar boven geborreld. Daardoor ontstonden er kleine meertjes van olie. De mensen gebruikten die ruwe olie bijvoorbeeld als smeermiddel en in lampen. De mensen konden pas dieper in de grond naar olie zoeken, toen de Amerikaan Edwin Drake in 1859 een manier ontdekte om de wanden van een boorput te verstevigen. Daardoor stortte de put niet meer in en kon hij heel diep in de grond naar olie boren. Zijn eerste put was 21 meter diep. Dat was toen heel wat. Tegenwoordig kunnen de putten wel 3 tot 4 kilometer diep zijn!
Als we bijna zeker weten dat er ergens aardolie in de grond zit, doen we altijd eerst een proefboring om uit te vinden of het echt zo is. Want soms hebben wij het mis of is de olie al weg gesijpeld. Eerst komt op de plaats waar we willen boren een boortoren te staan. Boren doen we door lange boorbuizen met aan het einde een grote draaiende beitel de grond in te duwen. In de buizen wordt vloeistof gepompt om het losgeboorde gruis weg te spoelen. Als de beitel uiteindelijk bij de gesteentelaag aangekomen is waar aardolie in zit, plaatsen de medewerkers bovenaan de buis een soort kraan. Met deze kraan kunnen we de buis open en dicht draaien, zodat de olie erdoorheen kan stromen wanneer we dat willen. En als er dan inderdaad olie doorheen komt, is dat het bewijs dat er olie in de grond zit! Dat boren duurt ongeveer twee weken per put. Daarna kan de boortoren weer weg, want die hebben we niet meer nodig.
Als we helemaal zeker weten dat er aardolie in de grond zit, gaan we meer putten boren. Rond Schoonebeek heeft de NAM 73 putten geboord. Die staan op 18 productielocaties in en rond Schoonebeek. Op die locaties staan de pompen die de olie uit de grond ‘zuigen’. Samen met de olie komt ook aardgas en water mee naar boven. • Het aardgas wordt gescheiden van olie en water. We gebruiken het aardgas voor een deel als brandstof voor de Warmtekrachtcentrale (energiecentrale). • Het water dat tijdens de olieproductie mee naar boven komt, gaat door andere pijpleidingen naar Twente. Daar wordt het in een leeg gasveld gepompt. • De olie gaat door de pijpleidingen naar de raffinaderij van de oliemaatschappij BP in Lingen (in Duitsland), waar het verder geschikt gemaakt wordt om in bijvoorbeeld benzine en diesel te gebruiken.
Nederland
In en om Schoonebeek lopen overal leidingen boven de grond. Door sommige van die leidingen gaat hete stoom die van de Warmtekrachtcentrale naar de locaties gebracht wordt. Door andere leidingen gaat aardolie die naar de raffinaderij in het Duitse Lingen gebracht wordt. Die pijpleidingen lopen in grote bochten. Dat is nodig omdat de stoom en de olie zo heet zijn. De stoom, maar ook de olie zijn wel 200°C. Als metalen leidingen ineens zo heet worden, gaan ze uitzetten. Maar dan moeten ze wel de ruimte hebben om uit te zetten en weer te krimpen. En dat kan alleen als de leidingen in bochten lopen. Mooi is anders, en daarom heeft de NAM zo veel mogelijk geprobeerd om de leidingen een onopvallende kleur te geven en soms achter dijkjes te verbergen. En ook de pompen en de installaties proberen we zo goed mogelijk te verbergen door ze een onopvallende kleur te geven die past in de omgeving.
Coevorden
Meppen
Schoonebeek
Schoonebeek olieveld
Aardolie
Emlichheim Diesel/benzine Diesel/benzine
Duitsland Lingen raffinaderij
Lingen
Diesel/benzine
Nordhorn
De aardolie zit zo’n 800 meter onder de grond. Dat is zo’n 7 voetbalvelden achter elkaar!
Hoe lang denk jij dat we nog aardolie uit de grond kunnen halen? Dat weet niemand precies. Want er worden nog steeds nieuwe olievoorraden in de bodem gevonden. En we leren ook steeds nieuwe technieken te gebruiken om meer aardolie uit een olieveld te halen. Bijvoorbeeld nu uit het olieveld Schoonebeek! De NAM denkt nog zeker 25 jaar olie naar boven te kunnen halen in Schoonebeek. In totaal zullen dat ruim 120 miljoen vaten aardolie zijn. Zo’n vat bevat 159 liter. Dus reken maar uit: dat is ongeveer 16 miljard liter olie!
De NAM houdt goede buren graag te vriend. Daarom maken we altijd afspraken met de bewoners als we ergens aan de slag gaan. Bijvoorbeeld over de kleuren die de buizen moeten krijgen, of hoe we de buizen zullen verstoppen in de omgeving. Ook doen we graag iets terug voor de bewoners. Zo hebben we in de winter van 2010 voor de bewoners in Schoonebeek een tijdelijke ijsbaan aangelegd en mocht elk gezin een zak oliebollen afhalen. Kijk, da’s nou naoberschap!
Science fiction? Knappe koppen denken dat de olie wereldwijd in 2060 misschien toch echt op begint te raken. Hoe moeten we dan aan onze energie komen? Sommige mensen hebben al zonnepanelen op het dak, waarmee ze energie opwekken. En je ziet vast wel eens windmolens staan. Daarmee wordt ook energie opgewekt. Maar autorijden is lastig, met een windmolen op het dak. Onderzoekers experimenteren wel met biobrandstoffen en waterstofgas. Het fijne van deze brandstoffen is dat je er zo veel van kunt maken als je zelf wilt. Water en biologisch afval is er immers altijd genoeg. Het probleem is alleen: hoe neem je deze brandstoffen mee in je auto? Maar daar wordt hard aan gewerkt!
Olie zit niet in een bel in de grond, en ook niet in een ondergronds meer. Het zit in de zandsteen laag, tussen de zandkorrels.
Deze informatiekrant is een uitgave van de NAM. De krant is bedoeld voor groep 7 en 8 van de basisschool.
Bronnen
a. http://wetenschap.infonu.nl/economie/24647-aardolie-van-wereld-belang.html b. http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardolie c. http://www.natuurinformatie.nl/ndb.mcp/natuurdatabase.nl/i000367.html d. http://www.nam.nl e. http://www.scholieren.com/werkstukken/31381 f. http://www.stichtinghistos.nl/s&g1989-2.htm
*OPD
RACHT
3. Hoe heet de techniek waarmee de NAM onderzoekt hoe de bodem eruitziet? a. seismiek b. echoput c. trillingen
4. Hoe lang blijft een boortoren staan? a. zolang als nodig is om olie uit de grond te halen b. zolang als nodig is om de put te boren c. 1 maand 5. Wat betekenen de letters NAM? a. Nederlandse Aardgas Maatschappij b. Nationale Aardolie Maatschappij c. Nederlandse Aardolie Maatschappij
Oplossingen 1. c 2. c 3. a 4. b 5. c
www.nam.nl of www.aardgasindeklas.nl
Sinds de start in 1947 heeft de NAM 250 miljoen vaten olie geproduceerd in Schoonebeek!
2. Hoeveel vaten aardolie denkt de NAM in 25 jaar uit de grond te halen bij Schoonebeek? a. 12 miljoen b. 120 duizend c. 120 miljoen
RACHT
NAM: Schepersmaat 2 Postbus 28000, 9400 HH Assen Telefoon (0592) 368 222
1. Op welke manier zit aardolie in de grond? a. In een enorm oliemeer, dat wordt afgesloten door een zoutlaag. b. In olievaten die op 800 meter diepte liggen. c. In open ruimtes (poriën) die in een zandsteenlaag zitten.
• OPD
Tekst: Marjolein Rooseboom Tekstproducties Illustraties: Wim de Jong, Assen Fotografie: Shell en NAM Vormgeving en druk: Van Gorcum, Assen Juni 2011 E-mailadres:
[email protected]
Wat weet jij van aardolie? Omcirkel het juiste antwoord!
Schoonebeek
Weiteveen
zwart
73 putten verdeeld over 18 oliewinlocaties • 4 observatieputten
• 25 stoominjectieputten
• 15 km bovengrondse leidingen
6.
1.
Oliebehandelingsinstallatie scheidt olie van water.
Warmtekrachtcentrale produceert met ultrapuur water stoom voor de oliewinning. Hierbij wordt ook 120 MW stroom opgewekt. Daarvan wordt 10% zelf gebruikt en gaat 90% naar het openbare stroomnet.
7.
Olie gaat via de pijpleiding naar de BP-raffinaderij in Lingen en wordt daar geschikt gemaakt voor dagelijkse toepassingen zoals benzine en diesel.
d
• 44 productieputten
8.
Het productiewater wordt in lege aardgasvelden in Twente geïnjecteerd. Deze velden liggen op 2 kilometer diepte.
BP-raffinaderij
Olie Water
zand/ kleilaag
kalk/zandsteenlaag
2.
afgedichtende kleilaag
De olie in het Schoonebeekveld is stroperig doordat het veel paraffine bevat (een soort kaarsvet). Door toevoeging van stoom wordt de olie warm en daardoor vloeibaar gemaakt.
De vloeibare olie gaat door het poreuze gesteente naar beneden en wordt opgepompt door hoogrendementspompen.
Olie
olie Bentheimer zandsteen
3.
Stoom ± 200 °C
800 meter
Aardgas
Water
Aardgas
Naast olie bevat het veld ook kleine hoeveelheden aardgas.
Deze poster hoort bij de aardoliekrant 2011. Kijk op www.nam.nl!
gou
Twist
Putten
e
Het
Hernieuwd oliewingebied
ND DUITSLAND
Klazienaveen
Warmtekrachtcentrale en oliebehandelingsinstallatie
NEDERLA
Erica Nieuw-Amsterdam
