YVON VAN DER PIJL
LEVENDE-DODEN Afrikaans-Surinaamse percepties, praktijken en rituelen rondom dood en rouw
BRONNEN VOOR DE STUDIE VAN SURINAME | DEEL 27
De serie Bronnen voor de Studie van Suriname (BSS) is een uitgave van de Stichting Instituut ter Bevordering van de Surinamistiek (IBS) en Rozenberg Publishers, Amsterdam. De Stichting IBS geeft ook in samenwerking met het KITLV te Leiden Oso, Tijdschrift voor Surinamistiek uit, dat twee keer per jaar verschijnt. De serie Bronnen voor de Studie van Suriname (BSS) vormt een voortzetting van de serie Bronnen voor de Studie van Bosnegersamenlevingen (BSB) later ook genoemd Bronnen voor de Studie van AfroSurinaamse Samenlevingen. De Stichting IBS stelt zich ten doel de studie op het gebied van de Surinaamse taal, letterkunde, cultuur en geschiedenis te initiëren, te bevorderen en in stand te houden. Jaarlijks organiseert IBS een colloquium over een actueel thema binnen de Surinamistiek. Informatie over de Stichting IBS, over Oso, Tijdschrift voor Surinamistiek en de Bronnen voor de Studie van Suriname is ook op het Internet te vinden. Ga hiervoor naar: www.surinamistiek.nl of www.surinamistiek.net.
Redactie van de serie BSS Dr. A. Bijnaar Dr. W.S.M. Hoogbergen Dr. P. Meel Dr. H. Ramsoedh
Redactiesecretariaat BSS P. Sanches Kon.Wilhelminastraat18 2811 TV Reeuwijk
[email protected]
ISBN: 978 90 5170 923 0 © 2007 IBS, Rozenberg Publishers Foto omslag: Wim Hoogbergen. Nabestaanden aan het graf van Elisabeth Cornelia Austin Landveld (2004) Cartografie: Margriet Ganzeveld & Margot Stoete (GeoMedia, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht)
LEVENDE-DODEN Afrikaans-Surinaamse percepties, praktijken en rituelen rondom dood en rouw
Living-Dead African-Surinamese perceptions, practices and rituals surrounding death and mourning (with a summary in English)
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. W. H. Gispen, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op vrijdag 25 mei 2007 des ochtends te 10.30 uur
door Ivonne Hendrika van der Pijl geboren op 10 oktober 1970 te Alphen aan den Rijn
Promotor: Prof. Dr. A.C.G.M. Robben Co-promotor: Dr. W.S.M. Hoogbergen
In dierbare herinnering Theo van der Pijl
De dood (of de zinspeling op de dood) maakt mensen kostbaar en aandoenlijk
Jorge Luis Borges in ‘De onsterfelijke’ (De Aleph, 1949)
INHOUD
___________________________________
Proloog: Anansi en Dood H1 Inleiding: we leven lekker hier I
II
xiii 19
Identificaties & attitudes H2 Wortels & wording H3 Kruis & kalebas H4 De ander & de observator
55 99 165
Memento mori H5 Doodstijding & bekendmaking H6 Rituele organisatie & zorg
197 237
III Dede oso H7 Achtergrond & actualiteit H8 Actoren & symbolen H9 Uitvoering & afsluiting
285 319 343
IV Prati & beri H10 Wasi dede & afscheid H11 Wuif palmtak, wuif!
373 425
V
A kaba? H12 Low: van scheiding naar incorporatie H13 In memoriam, een uitleiding
477 525
Epiloog: woord van dank
537
Bibliografie Summary Glossarium Bijlagen Curriculum Vitae
541 565 571 585 591
LEVENDE-DODEN
Martinus-Guda, Trudi Kensmil, Harry Timmer, Eveline Kensmil, Harry Purperhart, Elly Timmer, Eveline De Jesus, Carmen De Jesus, Carmen Faria, Ro Caprino, Mildred Alberga, Willy (Mamio Namen Project) Oosterwolde, Humbert (NAKS) Zamuel, Hesdy (praeses EBG) Blaaspijp, Louis Faria, Ro & Carmen de Jesus Purperhart, Elly Kensmil, Harry Professor Vrede
3 oktober 1999 11 oktober 1999 19 oktober 1999 20 oktober 1999 25 oktober 1999 26 oktober 1999 3 november 1999 6 november 1999 6 november 1999 8 november 1999 15 november 1999 14 november 1999 17 november 1999 1 december 1999 3 december 1999 3 december 1999 6 december 1999 13 december 1999
2000 Ong-A-Kie, dhr. & dhr. Santhoki (KPS) Arduin, dhr. (Narcotica Brigade) Lachman, dhr. (Recherche Nieuwe Haven) Wills, Ullrich (DCIV) Kensmil, Harry Lala, dhr.(Recherche Geyersvlijt) Faria, Ro Saharie, John S. (Moiwana86) Poesa, Nadia (Poesa begrafenisonderneming) Lamsberg, Carla Hennep, dhr. (Hennep begrafenisonderneming) Radjbali, dhr. (Hamdard begrafenisonderneming) Bakker, Wim Kensmil, Harry Doorenkamp, Wilma Libretto, Richene Lamsberg, Carla Prof. Vrede Scholsberg, Carmen (BOG) Moiman, Peter Kensmil, Harry Pocornie, Leendert Mungroo, Albert Kensmil, Harry Russel, Muriel van (Maxi Linder) Misidjan, Edmundo Landveld, Heynes (Odany-Jewa) Grunberg, dhr. (Stichting Lobi) Donk, Jules Kensmil, Harry Simons, Jenny (Nationaal Aids Programma)
586
7 juni 2000 8 juni 2000 8 juni 2000 9 juni 2000 10 juni 2000 13 juni 2000 20 juni 2000 23 juni 2000 24 juni 2000 25 juni 2000 26 juni 2000 28 juni 2000 29 juni 2000 4 juli 2000 7 juli 2000 14 juli 2000 15 juli 2000 17 juli 2000 19 juli 2000 25 & 28 juli 2000 5 september 2000 5 september 2000 13 september 2000 18 september 2000 25 & 26 september 2000 25 september 2000 28 september 2000 2 oktober 2000 11 oktober 2000 13 november 2000 15 november 2000
Bijlage I
Laing, Stanly Mungroo, Albert Vernooij, Joop Jap-A-Joe, Harold Jeffrey, Carlo Kensmil, Harry Pocornie, Leendert Jeffrey, Carlo Jap-A-Joe, Harold
9 & 17 november 2000 16 november 2000 17 november 2000 17 november 2000 19 november 2000 27 november 2000 30 november 2000 3 december 2000 4 december 2000
587
BIJLAGE II __________________________________
Casussen, situatie-analyses & observaties1 _________________________ 1999 Winti-lezing Milton George (RK pastoraal centrum) Winti-lezing Milton George (RK pastoraal centrum) Winti-lezing Milton George (RK pastoraal centrum) Puru blaka, Kwakoegron (Matawai) RK-begrafenis Garconius Willem Alexander Cursus rouwverwerking (RK pastoraal centrum) Dede oso (Matawai, Paramaribo) NAKS lezing & discussie ‘Afrikan Srananman’ Ko Bo Go Thalia theater RK-begrafenis dhr. Bourne RK-dragersvereniging Het Heilig Verbond Twee RK-begrafenissen Drie RK-begrafenissen (o.a. Ndyuka) RK-begrafenis RK-begrafenissen Cursus rouwverwerking (RK pastoraal centrum) Puru blaka, Kwakoegron (bekijken video in Paramaribo) Herdenking tien jaar vliegramp Zanderij Lijkbewassersvereniging Iris (mortuarium AZ) Dede oso (Forestery) Puru blaka, Kweeklustweg Paramaribo (Matawai) Dede oso Elisabeth Bruining, Onverwacht, Para Afleggen, prati en begrafenis Elisabeth Bruining (Mortuarium AZ en Onverwacht, Para) RK-begrafenis NPS’er RK-begrafenis Begrafenis (ebg) & dragersvereniging Jubileum Fonds Keti Koti Forestery-begrafenis (Charity) (Mariusrust) Wintiprei (alakondre), Bijlhoutweg Wintiprei (alakondre), Tout Lui Faut Begrafenis Delchot (Mariusrust)
15 april 1999 20 april 1999 22 april 1999 30 april-2 mei 1999 4 mei 1999 11 mei 1999 11/12 mei 1999 16 mei 1999 16 mei 1999 20 mei 1999 20 mei 1999 21 mei 1999 22 mei 1999 24 mei 1999 25-28 mei 1999 25 mei 1999 1 juni 1999 7 juni 1999 9 juni 1999 11 juni 1999 12 juni 1999 15 juni 1999 16 juni 1999 18 juni 1999 25 juni 1999 26 juni 1999 1 juli 2000 29 en 30 juli 1999 31 juli 1999 21 augustus 1999 25 augustus 1999
Nota bene: het betreft hier volledig uitgewerkte casussen. Veldaantekeningen betreffende allerhande dagelijkse of frequente activiteiten, zoals begraafplaatsbezoek, ‘routinematig’ bijwonen van begrafenissen, mortuariumbezoek, rouwvisite en veel hanging around, zijn niet opgenomen in deze lijst.
1
588
Bijlage II
Begrafenis (Annette’s hof) Wintiprei (kopro t’tu, alakondre), Plantage Novar, Burnside (Coronie) Afleggen (AZ), rouwvisite en begraven Vlijter, R. S. Dede oso, Nieuw Weergevondenweg (Matawai) Duman dey (NAKS en Krin Konsensi) Begrafenis Loge Volharding (Mariusrust) Odo-lezing door Rudy Uda RK-begrafenis: onbegrip en conflict op Lomsu Crematie Gotschin Wintiprei (prisiri/-motyoprei), Afobakaweg (Para) Lijkbewassingen (AZ), rouwbezoek en begrafenis (ebg) Crematie dr. Sophie Redmondstraat Wintiprei (tap’kromanti), Groenhartweg (Para) Kabraprei, Friendship (Coronie) Wintiprei (alakondre), Friendship (Coronie) Bolletjesslikken, wasi en begi (RK-begraafplaats) Evangelisatiecampagne (OCER) Kabraprei, Tout Lui Fautweg Wintiprei (alakondre), Van Hattemweg (Wanica) Wintiprei (alakondre), Florastraat (Paramaribo) Twee lijkbewassingen (AZ), drie begrafenissen (RK) Christ Revival Ministries, Let the revolution go on!!! (Onafhankelijkheidsplein) Dede oso (Paramaribo) RK-Begrafenis, dragersstrijd Puru blaka, Yanka Kondre, Brownsweg (Saramaka) Allerzielen (RK-begraafplaats) Lezing door André Pakosi (Afdeling Cultuurstudies) Begrafenissen Rusthof Rusthofbegrafenis & kruisverhoor dinari Wintiprei (alakondre), Libanonweg (Wanica) Dede oso (Munder) Sreka, Tout Lui Faut (boiti Theo Shields) Sreka, tweede dag (boiti Theo Shields) Sreka, derde dag (boiti Theo Shields) Dede oso en begrafenis (drugsafrekening) Kratafra (boiti Theo Shields) Wintiprei (Aisa- en alakondre), Groenhartweg
26 augustus 1999 26 augustus 1999 28 augustus 1999 3 september 1999 4 september 1999 5 september 1999 7 september 1999 8 september 1999 9 september 1999 10 september 1999 11 september 1999 13 september 1999 15 september 1999 19 september 1999 24 september 1999 25 september 1999 4 oktober 1999 6 oktober 1999 7 oktober 1999 8 oktober 1999 9 oktober 1999 15 oktober 1999 16 oktober 1999 17 oktober 1999 18 oktober 1999 29-30 oktober 1999 2 november 1999 4 november 1999 8 november 1999 10 november 1999 13 november 1999 16 november 1999 21 november 1999 22 november 1999 23 november 1999 december 1999 9 december 1999 10&11 juni
2000 Mariusrustbegrafenissen Annette s Hof (courtbegrafenis) Dede oso Nolly (Paramaribo) Begrafenis Nolly (RK-begraafplaats) Keti Koti RK-begrafenis (12-jarig kind) Lijkbewassingen (mortuarium AZ) Wintiprei (tap’kromanti, Yaw), Copyweg (Para) Wintiprei (alakondre) Groenhartweg Courtbegrafenis (RK-begraafplaats)
12 juni 2000 15 juni 2000 18 juni 2000 19 juni 2000 1 juli 2000 10 juli 2000 17 juli 2000 22 juli 2000 22&23 juli 2000 27 juli 2000
589
LEVENDE-DODEN
Begrafenis Mariusrust Wintiprei (tap’kromanti), Saramacca Wintiprey (Aisaprei), Libanonweg Wintiprei (alakondre), Molenpad, Paramaribo Zelfmoordcase (Frimangron) Religieuze familieconflicten bij overlijden Dede oso Seymonson, Paramaribo Aytidei Commissariskondre, Sawai (Matawai) Overlijden Eugene Zaalman Dede oso en begrafenis Eugene Zaalman Aitidei Eugene Zaalman
590
1 augustus 2000 5 augustus 2000 6 augustus 2000 8 september 2000 8-10 september 2000 19 september 2000 3 oktober 2000 10-12 november 2000 17 november 2000 22 en 23 november 2000 30 november 2000
CURRICULUM VITAE __________________________________
Yvon van der Pijl is op 10 oktober 1970 geboren te Aarlanderveen (gemeente Alphen aan den Rijn). In 1989 behaalde ze haar atheneumdiploma aan het Christelijk Lyceum te Alphen aan den Rijn. Van 1989 tot 1997 studeerde ze Rurale ontwikkelingsstudies aan Wageningen Universiteit, waar ze afstudeerde in de richtingen ontwikkelingssociologie en theoretische sociologie. Tijdens deze opleiding bezocht ze verschillende malen Zuid- en Midden-Amerika. Voor veldwerk verbleef ze negen maanden in Mexico. Na het afstuderen volgde ze een postdoctorale studie ethiek (1997-1998), die mogelijk gemaakt werd door een beurs uit het Wetenschappelijk Onderwijsfonds van de Radboudstichting. In 1998 startte ze haar promotieproject als assistent in opleiding bij de disciplinegroep Culturele Antropologie aan de Universiteit Utrecht. Voor het veldonderzoek naar Afrikaans-Surinaamse percepties, praktijken en rituelen rondom dood en rouw verbleef ze in 1999 en 2000 in Paramaribo, Suriname. Gedurende het promotietraject zijn er verschillende artikelen en recensies van haar verschenen op het gebied van de Surinamistiek en de antropologie van de dood. Tijdens en na haar aio-aanstelling was ze binnen Culturele Antropologie werkzaam als docent. Thans is ze nog steeds als universitair docent verbonden aan de disciplinegroep Culturele Antropologie van de Universiteit Utrecht. Daarnaast heeft ze zitting in de redactieraad van Oso: tijdschrift voor Surinamistiek en is ze actief binnen het academische veld van de doodsstudies en Afrikaans-Caraïbische identiteit, cultuur en religie.
591
