Kleurrijk Afscheid Informatie over rituelen rond uitvaart en rouw in verschillende culturen augustus 2005
ANBO, Postbus 18003, 3501 CA UTRECHT telefoon : (030) 233 00 60 fax : (030) 233 00 70 Internet : www.anbo.nl E-mail :
[email protected] De ANBO is er voor de sterk groeiende groep 50 plussers in Nederland. De ANBO is de meest actieve en inspirerende organisatie met ruim 160.000 betrokken leden. Wij komen niet alleen op voor hun belangen, maar maken ook werk van ontspanning en recreatie voor 50 plussers. Onze reizen, wandeltochten en excursies trekken jaarlijks vele duizenden deelnemers. Maar de ANBO zet zich bijvoorbeeld ook in voor het behoud van pensioenen, betaalbaar en bereikbaar openbaar vervoer, voor maatregelen die garanderen dat voorzieningen op het gebied van wonen en gezondheidszorg op peil blijven. Het landelijk bureau van de ANBO is gevestigd in Utrecht. De ANBO bestaat verder uit 15 gewesten en 545 afdelingen. Heeft u aanvullingen en suggesties op de inhoud? U kunt deze ons laten weten per telefoon 030-233 00 60 of per e-mail:
[email protected] of per brief(kaart), ten aanzien van de ANBO afdeling Beleid, Postbus 18003, 3501 CA Utrecht.
Colofon Titel Subtitel
: :
Uitgave Redactie
: :
Eindredactie Productie Druk Oplage Bestelnr.
: : : : :
Kleurrijk Afscheid Informatie over rituelen rond uitvaart en rouw in verschillende culturen. ANBO-landelijk bestuur Liesbeth Boerwinkel in samenwerking met de Multiculturele Klankbordgroep ANBO F. van der Aa ANBO afdeling Verzending 1e 50 B0326.b
© ANBO, Utrecht, augustus 2005
Auteursrechten op tekst, tabellen en illustraties voorbehouden. Overname van tekst en tabellen is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld en de ANBO daarvan schriftelijk in kennis wordt gesteld.
Prijs voor leden en niet-leden: gratis Deze uitgave is gratis te downloaden via internet: www.anbo.nl onder publicaties of te bestellen door overmaking van het verschuldigde bedrag op bankrekening 54.79.12.501 t.n.v. ANBO-verkoopartikelen te Utrecht o.v.v. bestelnummer en aantal exemplaren.
2
Inhoudsopgave
Voorwoord
1
1. Verzekering, is men verzekerd, zo ja, hoe?
2
2. Aankondiging van overlijden
2
3. Van overlijden tot uitvaart
3
3.a Autopsie
5
4. Rouwperiode
5
5. Na langere tijd: onderhoud en ruimen graf
6
6. Aanbevelingen ANBO Klankbordgroep Multiculturele ouderen
7
Bijlagen: - persbericht - artikel NRC Handelsblad 4 augustus 2005 - artikel Reformatorisch Dagblad 30 juli 2005
3
Voorwoord De leden van de ANBO-Klankbordgroep Multiculturele ouderen heeft zich in 2005 gebogen over rituelen bij uitvaart en rouw in hun eigen cultuur. Hiertoe is zij enkele malen bijeen geweest. Aanleiding vormden de uitkomsten en aanbevelingen van de conferentie ‘Rouwen in pluriform Nederland’ dd. 5 november 2004 van de Landelijke Stichting Rouwbegeleiding. De inventarisatie betreft rituelen bij de Spaanse-, Marokkaanse-, Turkse-, Hindoe- en Indische gemeenschap in Nederland. Daarom wordt steeds gesproken over de betreffende gemeenschap (‘gm.’) in Nederland. Nederland. Voor zover relevant is in kleinere letters de situatie in het land van herkomst beschreven. De rituelen zijn gerangschikt in de fasen vanaf verzekering tot grafrust. Onder elk subthema zijn knelpunten aangegeven die veralgemeniseerd zijn en de individuele gemeenschap overstijgen. Tot slot zijn aanbevelingen opgenomen die ANBO op basis van de knelpunten heeft opgesteld, nadere literatuurverwijzingen, een persbericht dat de ANBO in juli 2005 heeft uitgebracht en enkele berichten in de media. Voor de actuele stand van zaken rond de ANBO en multiculturele uitvaart en rouw kunt u contact opnemen met Landelijk Bureau, 030 - 233 00 81.
augustus 2005
4
1. Verzekering Is men verzekerd en zo ja hoe? Spaanse gm.
ja, met name via Dela, voor begrafenis in Spanje via ACEE
Turkse gm.
ja, centraal geregeld (deelname mogelijk door lidmaatschap en betaling premie)
Marokkaanse gm.
ja, via banken in Marokko
Hindoe gm.
ja, via MCU, Dela, Yarden, Monuta, Daalwijk
Indische gm.
ja, divers, met name bij Dela
Knelpunten: - Gebrekkige informatie over wat wel of niet onder verzekering valt; Dela geeft bijvoorbeeld niet voldoende informatie over kosten van repatriëring. - Veel handelingen en materialen in verband met rituelen en gebruiken vallen niet onder de verzekering en/of men moet hiervoor extra betalen (zie ook onder 2).
2. Aankondiging van overlijden Spaanse gm.
- rouwkaarten
Turkse gm.
- [‘karahaber’: ‘zwart nieuws’] - geen rouwkaarten, via telefoon in Turkije: imam kondigt vanaf minaret moskee het overlijden aan
Marokkaanse gm.
Voornamelijk bekendmaking van mond tot mond
Hindoe gm.
- [ ‘maut ki khabar’: ‘bericht van overlijden’] - diverse vormen van aankondiging, met name via telefoon en eigen radiostations; ook maar in mindere mate rouwkaarten en zelden rouwadvertenties.
Indische gm.
[‘kabar aning’ letterlijk ‘wind’): mondeling doorgeven van overlijden; met name via telefoon, daarnaast ook wel rouwkaarten en advertenties
5
Knelpunten: - Gangbare Nederlandse vormen van aankondiging passen bij veel andere culturen niet. - Kosten van cultuurspecifieke vormen van aankondiging vallen niet binnen de uitvaartverzekering (zoals zendtijd radiostations).
3. Van overlijden tot uitvaart Spaanse gm.
- nachtwake direct na overlijden - mis door priester in kerk - gehele gemeenschap bezoekt kerk en aansluitend graf - stoffelijk overschot in een kist - kist in nis geplaatst, nis wordt dichtgemetseld Spanje: klaagvrouwen
Turkse gm.
- lijk wordt door imam gewassen, daarna met lijkkleed bedekt en in de kist gelegd, vaak witte lijkwade en met kruiden bestrooid. De kist wordt naar de moskee gebracht, waar gebed plaats vindt met andere aanwezigen en imam - begrafenis, geen crematie - ter aarde bestelling zonder kist, overledene wordt op rechterarm gelegd met gezicht richting Mekka, vaak planken over het lijk - gebed imam bij graf - maaltijd voor iedereen die met uitvaart heeft geholpen Turkije: vaak de wens van overledene om binnen korte tijd begraven te worden
Marokkaanse gm.
- reiniging overledene door de Imam en gewikkeld in een witte doek. Vervolgens wordt hij/zij in een kist naar de moskee gebracht alwaar een speciaal gebed wordt uitgesproken. - overbrenging overledene naar een uitvaartcentrum. Daar moet het stoffelijk overschot blijven tot alle papierformaliteiten geregeld zijn bij de verzekering en het Marokkaans consulaat om overgevlogen te worden naar Marokko. Het kan daarom langer dan 1 week duren. De verzekering vergoedt naast het transport ook nog 2 vliegtickets. NB: Wanneer iemand in Nederland komt te overlijden, worden de nabestaanden op meer kosten gejaagd dan het overlijden in Marokko: men krijgt condoleances (= eters) in Nederland én in Marokko wanneer het stoffelijk overschot in Marokko aankomt. Moslims geloven niet in crematie. Marokko: zie boven; een paar vrijwilligers wordt zo snel mogelijk na het overlijden ingeschakeld om een graf te graven. Na het gebed wordt de overledene direct gedragen naar zijn/haar graf, vergezeld door alle bezoekers van de moskee. Onderweg naar het graf sluiten
6
passanten zich ook aan bij de stoet. Overledene wordt ter aarde besteld zonder kist en met zijn/haar hoofd richting Mekka (het oosten). Daarna komen mensen bij het huis van de overledene voor een korte condoleance.
Hindoe gm.
- crematie, zelden begrafenis - crematie vaak langer dan 5 dagen na overlijden vanwege overkomst familie - vuur aangemaakt in ijzeren bak met hout en kruiden - één persoon aangewezen om rituelen uit te voeren; deze mag tussen overlijden en crematie niet naar buiten, geen vuur aansteken (dus geen fornuis gebruiken) en mag alleen heel sober (vegetarisch) eten; hij wordt op de dag van crematie kaalgeschoren (zie verder onder 4) - oudste zoon haalt handel over (‘steekt vuur aan’) - vanaf overlijden is er elke avond een rouwzitting in huis van overledene tot aan crematie. Suriname/India: verbranding lichaam kort na overlijden, oudste zoon steekt vuur aan, as wordt in rivier uitgestrooid.
Indische gm.
- crematie en begrafenis beide gangbaar - pas uitvaart na overkomst van familie - rituelen zeer verschillend en afhankelijk van godsdienst en cultuur - na dienst koffie en cake en vervolgens voor naaste familie maaltijd bij familielid dat het meest dichtbij kerk of crematorium woont - na uitvaart worden bloemen vaak bij Indisch Monument Den Haag gelegd of bij monument in andere stad.
Molukse gm.
- opkomst gehele Molukse gemeenschap - overledene wordt opgebaard - psalmen in basra indonesia én Nederlands
Knelpunten: - Nederlandse wettelijke normen en omgangsvormen verdragen zich niet met gebruiken in andere culturen (zoals ter aarde bestelling zonder kist, uitvaart op de dag van overlijden of later dan 5 dagen). - Kosten voor uitvaart later dan 5 dagen (i.v.m. overkomst familie land van herkomst) niet door verzekering gedekt (m.u.v. enkele verzekeraars). - Uitvoeren van specifieke rituelen al wel in veel maar niet alle crematoria c.q. begraafplaatsen mogelijk. - Kosten van specifieke rituelen vallen meestal niet onder verzekering. - Faciliteiten stroken niet met gebruiken rond de uitvaart: tijd voor dienst in crematorium te kort en zaal crematorium te klein, ter aardebestelling met hoofd richting Mekka niet altijd mogelijk, niet op elke begraafplaats nissen voor urnen; - Werkgevers zijn niet bekend met specifieke gebruiken en impact voor werknemers (zoals de onmogelijkheid om 10 dagen na overlijden te werken voor degene die in Hindoegemeenschap na overlijden aangewezen is rituelen uit te voeren);
7
-
Omwonenden/buren van nabestaande van overledene zijn niet op de hoogte van gebruik in veel culturen om na overlijden gedurende een langere periode gasten te ontvangen en kunnen dit mogelijk als overlast beschouwen.
3. a. Autopsie Spaanse gm.
alleen geoorloofd als oorzaak van overlijden onduidelijk is
Turkse gm.
alleen geoorloofd als oorzaak van overlijden onduidelijk is
Marokkaanse gm.
alleen geoorloofd als de Staat het eist
Hindoe gm.
geen religieuze beperkingen, wel dient lichaam met respect te worden behandeld
Indische gm.
hangt af van religieuze richting
4. Rouwperiode Spaanse gm.
- 1e week na begrafenis wordt ziel van overledene herdacht - regelmatig tijdens mis aandacht voor overledenen - herdenking van alle zielen op 2 november ‘Allerzielen’
Turkse gm.
- na 52 dagen grootschalige bijeenkomst met maaltijd en gebed Imam - (steeds meer gangbaar) steen op graf
Marokkaanse gm.
- 3 dagen na begrafenis worden naasten en buren uitgenodigd en een paar korangeleerden. Er wordt heel lang uit de koran gelezen; tussendoor drinken aanwezigen thee met munt. Later volgt een maaltijd. Aan het einde wordt de overledene en zijn/haar familie door de Imam gezegend. - na 40 dagen wordt bovenstaande herhaald. - na 40 dagen kunnen familieleden het graf markeren (bouwen) en een steen op het graf zetten waarop een tekst uit de koran, de naam en het geboorte- en sterfdatum van de overledene komt. Rouwende vrouwen dragen 2 maanden lang witte kleding en mogen de eerste 40 dagen na het overlijden van de echtgenoot niet buiten haar echtelijke woning overnachten.
Hindoe gm.
- na crematie worden10 dagen lang door priester gebeden voorgedragen;
8
- op de 10e en de 12e dag, na 6 maanden en 1 jaar is er een plechtigheid - op de dag van crematie wordt degene die aangewezen is de dienst te verrichten (zie hiervoor onder 3) kaalgeschoren; deze mag zich tot de 10e dag niet scheren en kan niet werken; na de 10e dag wordt hij weer kaalgeschoren, en vervolgens weer na 6 maanden. en 1 jaar. (dit geldt voor 2/3 van de Hindoegemeenschap, voor 1/3 zijn er geen plechtigheden meer na de crematie).
Indische gm.
- op verjaardag en sterfdag nemen familieleden en vrienden contact op met directe nabestaande(n)
Knelpunten: - Kosten in verband met bepaalde rituelen in de rouwperiode vallen niet onder de verzekering. (bijv. honorarium Hindoestaanse priester en korangeleerden). - Rituelen en gebruiken rond inklinken en aankleden graf passen niet binnen regels begraafplaats (gaat vermoedelijk meer spelen naarmate Marokkanen in Nederland begraven willen worden). - Werkgevers zijn niet bekend met specifieke gebruiken en impact voor werknemers (zoals kaalscheren van degene die in Hindoegemeenschap na overlijden aangewezen is rituelen uit te voeren). - Omwonenden/buren van nabestaande van overledene zijn niet op de hoogte van gebruik in veel culturen om na uitvaart gedurende lange tijd gasten te ontvangen en kunnen dit mogelijk als overlast beschouwen.
5. Na langere tijd: onderhoud graf en ruimen graf Turkse en Marokkaanse gm.
In dorpen in Turkije en Marokko worden graven niet geruimd.
Hindoe gm.
as overledene wordt over water (bij voorkeur zee) uitgestrooid.
Indische gm.
gebruiken rond onderhoud en ruimen graf afhankelijk van religieuze richting
Molukse gm.
graven worden heel lang verzorgd, waarbij men over en weer voor elkaars graven zorgt.
Knelpunten: - Nederlandse normen en praktijk met betrekking tot. ruimen van graven staan haaks op andere culturen (waaronder de Turkse en Marokkaanse). - Kosten van verstrooiing as (bijvoorbeeld huren boot in Scheveningen) worden niet gedekt door de verzekering.
9
6. Aanbevelingen ANBO Klankbordgroep Multiculturele ouderen -
Uitvaartverzekeraars zouden beter kunnen aangeven welke handelingen wel of niet onder de verzekering vallen en of men hiervoor extra moet betalen; zoals het honorarium van een hindoepriester of van een korangeleerde die gebeden voordragen nadat iemand is overleden;
-
crematoria en uitvaartcentra stellen zich steeds meer open voor rituelen uit andere culturen, zoals de mogelijkheid voor de oudste zoon om de handel over te halen (het ‘vuur aan te steken’) in een crematorium en ter aardebestelling van Islamieten met hoofd richting Mekka. Faciliteiten als zaalruimte en duur van de uitvaartdienst zouden echter beter aangepast kunnen worden aan wat in andere culturen gebruikelijk is.
-
Werkgevers zouden beter voorgelicht kunnen worden over specifieke gebruiken bij andere culturen, bijvoorbeeld het gegeven in de hindoecultuur dat degene die aangewezen is de rituelen uit voeren vanaf overlijden tot aan de dag van crematie geen vuur mag aanken (dus geen fornuis kan aansteken) en kaalgeschoren wordt.
Deze aanbevelingen stroken met de – globale- aanbevelingen van de Landelijke Stichting Rouwbegeleiding, die najaar 2004 een conferentie ‘Rouwen in pluriform Nederland’ hield. Voor meer informatie over uitvaart en rouwen in verschillende culturen: -
‘Kleurrijk afscheid’ apart los te verkrijgen ANBO uitgave bondige inventarisatie van gebruiken, rituelen en knelpunten in de Turkse, Marokkaanse, Hindoe en Spaanse gemeenschap in Nederland. Landelijk Bureau ANBO, Postbus 18003, 3501 CA Utrecht, tel. 030 – 233 00 60 gratis, bestelnummer B0326.b
-
Rouwen in pluriform Nederland’, omgaan met rouw vanuit de hindoeïstische, islamitische en christelijke traditie; teksten van de lezingen van de gastsprekers, literatuursuggesties, adressen van relevante organisaties en aanbevelingen die na afloop van de conferentie zijn gepresenteerd. LSR, € 9,95; te bestellen via e-mail:
[email protected] of tel. 030 – 276 15 15.
-
‘Rouwen in zeven Nederlandse culturen’ (over uitvaart-, rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur). Sylvia Pessireron, ISBN nummer 90-802978-5-2 Uitgave Seram Press, Postbus 764, 3500 AT Utrecht.
10
Bijlagen
11
