informatie voor naasten Wegwijs in het omgaan met afscheid, verlies en rouw: literatuurlijst en andere informatiebronnen

informatie voor naasten

Wegwijs in het omgaan met afscheid, verlies en rouw: literatuurlijst en andere informatiebronnen

Inhoudsopgave Woord vooraf....................................................................................... 4 1. Literatuur (volgens doelgroepen)...................................................... 6 Peuters / kleuters............................................................................ 6 Lagere schoolleeftijd........................................................................ 13 Tieners / jongvolwassenen............................................................... 20 Werkboeken / herinneringsboeken / gedichten................................ 24 Volwassenen................................................................................... 27 Een gids voor kinderen....................................................... 27 Een gids voor jezelf............................................................. 33 Ouderen (grootouders)..................................................................... 38 Andere doelgroepen........................................................................ 40 Multicultureel...................................................................... 40 Mentaal anders validen....................................................... 41 Franstalige werken.............................................................. 44 Broers en zussen................................................................ 45 Hulpverleners..................................................................... 46 2. Blogs............................................................................................... 48 3. Multimedia....................................................................................... 49 4. Internetlinks..................................................................................... 55 5. Films................................................................................................ 58 6. Muziek............................................................................................. 61 7. Tot slot............................................................................................ 62

Woord vooraf Een dierbare dreigen te verliezen of verliezen kan veel emoties en vragen losmaken. U wordt misschien overmand door pijn, verdriet en praktische problemen. U zoekt misschien steun of oplossingen op uw vragen zoals: • H oe kan ik mijn kind voorbereiden op een overlijden, of uitleggen wat ‘dood- zijn’ en cremeren betekent? • Hoe kan ik voor mijn tiener een uitlaatklep zoeken voor zijn emoties? • Hoe kan ik mijn (klein)kinderen ondersteunen? • Hoe gaan ouderen met verlies om? • H oe kan ik mensen met een verstandelijke handicap voorbereiden op verlies van een dierbare? • H oe lang zal mijn pijn blijven bestaan na het verlies en hoe moet ik verder met mijn leven? • Misschien zoekt u herkenning of erkenning van uw verlies of verdriet? • Misschien zoekt u een gedicht waar u steun kan in vinden? • … Er bestaat heel veel literatuur, websites, films en andere multimedia bronnen rond verdriet, verlies en rouw. Het aanbod is zo ruim dat men vaak door het bos de bomen niet meer ziet. We hebben daarom reeds een selectie gemaakt van enkele nuttige bronnen en in een inventarislijst gegoten. U kan er misschien antwoorden op uw vragen en steun of herkenning vinden. Deze lijst is zeker niet volledig en vervangt uiteraard ook niet een informatief - en ondersteunend gesprek.

Het palliatieve team, UZ Gent 09/332 28 78

-4-

-5-

1. Literatuur (volgens doelgroepen)

De vlieger van opa

peuters / kleuters

Dreesen, Jaak, 1988, Altiora Averbode NV

Lieve oma pluis Bruna, Dick, 1996, Mercis Publishing 0-4 j - Oma Pluis is doodgegaan en Nijntje heeft veel verdriet. Oma wordt thuis opgebaard en de begrafenis vindt plaats op een rustig plekje in het bos. Ten slotte zien we Nijntje plantjes brengen naar het graf. Een moeilijk thema dat op lichtvoetige en directe wijze beschreven is en aansluit bij de kinderlijke belevingswereld. Het is een voorleesboekje in rijmvorm voor de allerkleinsten.

Merijntje Muis neemt afscheid Heutink, E., 2010, In de Wolken 0-4 j - Een kleurboekje voor kleine kinderen.

4 j - Opa en Frederik zijn in de winter aan zee. Daar maken ze samen een vlieger. Ook de zomer brengen ze samen aan zee door. Maar plots wordt opa onwel en moet naar het ziekenhuis. Opa voelt dat hij gaat sterven en wil met Frederik praten. Als de vlieger drie maal na elkaar een duikeling maakt, dan zullen opa en Frederik aan elkaar denken. Na de begrafenis speelt Frederik met de vlieger, die drie maal duikelt.

Nooit meer is voor altijd Sels, T., 2000, Hasselt: Clavis 4 j - De vader van Lotte is gestorven. Mama en Lotte hebben verdriet: papa komt nooit meer terug. Lotte vraagt zich af wat ‘nooit meer’ is. Mama is veranderd: ze speelt niet meer met Lotte; ze leest niet meer voor. Ook Lotte is niet meer de Lotte van vroeger. Mama neemt haar op schoot. Nu weet Lotte dat alles weer goed komt, maar het is wel anders dan vroeger.

Het begeleidende voorleesgedichtje gaat over Merijntje Muis die afscheid neemt van lieve Muis.

Musti: Afscheid nemen Frederix, R., 2001, Antwerpen: Standaard Uitgeverij

Lies en kleine kater De Vos, R., 2009, Amsterdam / Hasselt: Clavis 4 j- Lies en Kleine Kater zijn de beste vriendjes. Ze zijn onafscheidelijk maar daar steekt een boze hond een stokje voor. Lies is erg verdrietig en mist Kleine Kater heel erg. Gelukkig is er Paarse Poes. Dit prentenboek helpt zowel ouder als kind om de emoties rond het verlies van een geliefde te verwoorden. -6-

4 j - Musti komt Kaatje tegen op de boerderij. Kaatje weent want haar oma is heel erg ziek. Musti wil haar troosten maar begrijpt niet goed wat verdriet precies is. Mama legt het uit en vertelt dat je soms pijn voelt omdat er iemand doodgaat. Ze neemt Musti mee naar het kerkhof. Nu snapt Musti wel waarom Kaatje huilt. Intussen is de dokter langs geweest en weet Kaatje dat haar oma toch weer beter zal worden. Ze kan weer lachen, maar moet wel afscheid nemen van Musti, want de vakantie is bijna voorbij.

-7-

Een ballon voor opa

Derk Das blijft altijd bij ons

Neefjes, A.; 2009, Leopold

Varley, S., 1995, Uitgeverij Lemniscaat

+ 4 j - De opa van Tara zit aan allemaal slangetjes vast. Hij ligt in het ziekenhuis. Tara mag hem even opzoeken, maar papa blijft de hele middag. Dan gaat de telefoon. Mama schrikt en Tara weet: opa is dood. Ze begint te huilen. Na een tijdje komen de vragen. Hoe lang blijft opa dood? Wat is dood eigenlijk? En waar moet opa’s papegaai nu wonen? Voorleesboekje.

Vuur en vlam De Kockere Geert & Dom An, 2011, Uitgeverij: Manteau + 4 j - Moederdraak is ziek in haar buik. Eerst wordt ze nog veel zieker en weer beter maar later weet ze dat ze niet beter kan worden en sterft ze. Vader en kinderen draak blijven achter en blijven moeder draak actief herinneren. Boekje waarin omschreven wordt hoe zowel moeder als vader en kinderen deze periode beleven.

De ballonreis Van den Berg, Marinus, 2005, Uitgeverij Ten Have + 5 j - Het verhaal ‘De Ballonreis’ gaat over een lieve opa

en zijn kleinkind. Opa is heel dichtbij. Hij is er bijna altijd. Als er iemand jarig is. Als er feest is. Om op te passen. Maar dan wordt opa erg ziek. Gaat mijn opa dood? Dit is mijn opa niet. Wat betekent het voor een kleinkind als opa of oma ziek wordt en sterft? Hierover gaat ‘De Ballonreis’.

-8-

+ 5 j - Prentenboek over Derk Das, die voelt dat hij spoedig zal sterven. Als dat inderdaad gebeurt (hij droomt van een doorgang door een lange tunnel), zijn alle dieren erg verdrietig, maar later herinneren ze zich allerlei dingen die ze van Das geleerd hebben. Ze verwerken hun verdriet door samen te praten over hun vriend. Mooie, kleine illustraties bij de tekst op de linkerpagina; grote, wit omkaderde prenten op de rechter bladzijde. Alle platen zijn met zachte kleuren ingekleurd in een pentekening. Zowel uit de goed voorleesbare tekst als uit de warme platen straalt rust. Mooie bladspiegel, stevige uitvoering. Het thema van het verhaal lijkt sterk op dat in ‘Dat is heel wat voor een kat’ van Judith Viorst. Deze uitgave is echter geschikt voor iets jongere kinderen, vanaf ca. 5 jaar.

Een ster voor Amber Dubois, C.K. & Demyttenaere, B., 2002 , Altiora Averbode NV + 5 j - Over de dood van een vriendje. Amber is heel ziek en zal sterven. Dat proces is niet alleen moeilijk voor haarzelf, maar voor iedereen die haar van nabij kent. Maar moeilijk hoeft niet onoverkomelijk te zijn. In dit realistische maar hoopvolle boek wordt haar ziekte en dood beleefd door haar beste vriendje Robbe, haar mama, en haar juf op school.

Kikker en het vogeltje Velthuijs, M., 2011, heruitgave, Amsterdam: Leopold BV 3-6 j - Bij de rand van het bos ligt een vogeltje. “Kijk”, zegt Kikker, “kapot. Hij doet het niet meer.’’ “Hij slaapt,” zegt varkentje. Maar Haas zegt:”Hij is dood.’’ “Dood?” vraagt Kikker. “Wat is dat?” Een prachtig kleuterboek over de dood. -9-

Dag papa in de hemel

Nooit is voor altijd

Van Dongen, I., 1998, Sjaloom

Devos, Kristof & Jong Claudia, 2013, Davidsfonds

4-6 j - Dit prentenboek gaat over de rouwverwerking van een kind en wat voor invloed dit heeft op het leven van het meisje. Het is een boek dat kind en ouder samen kunnen lezen en dat zowel kind als ouder verder kan helpen.

3-6j - Op een dag was zusje weg. Haar stoel bleef leeg, haar bed onbeslapen, haar beer onbeknuffeld. Mama had verdriet.

Dag oma Sommer Angela, 2003, Amsterdam: Ploegsma 4-6 j - Het verhaal van ongeloof en verdriet van een kind en een zoektocht naar de invulling van het gemis van een grootouder.

Dat kon je zien, zelfs aan haar knieën. Papa was stil en onzichtbaar. Wanneer zijn zusje verdwijnt, blijft de jongen verward achter. Wat betekent ‘dood’? Zal hij zijn zusje nooit meer zien? Zijn vader neemt hem mee naar de eekhoorn, zijn moeder toont hem de ster. De jongen wil zo graag naar zijn zusje toe, dat hij besluit iets te verzinnen. Hij begint te tekenen...

Dag Manon, daaag

Mannetje koek schrijft een boek /2: Martha

Beukema, E., 2005, Callenbach

Pieter Gaudesaboos & Lorraine Francis, 2011, Lannoo

4-6 j - Prentenboek over Laura ’s zusje Manon, die doodgaat.

In dit boekje worden gebeurtenissen en emoties beschreven vanuit Laura, zelf nog maar een kind, rondom de geboorte en het overlijden van haar zusje.

Sterrenkind Somers, P., 2000, Christofoor 4-6j - Na de zomervakantie gaat Tineke naar een nieuwe klas en krijgt ze een nieuwe juf. Alle kinderen mogen in de kring vertellen wat ze hebben meegemaakt in de vakantie. Tineke vertelt dat ze heel verdrietig is omdat haar broertje Michiel in de vakantie is gestorven. Hij was al heel lang ziek. De kinderen zijn erg onder de indruk van het verhaal van Tineke. Aan de hand van hun eigen ervaringen praten ze samen met de juf over wat er met een mens gebeurt als hij sterft. - 10 -

4-6j - Dit boek over de vrienden van Mannetje Koek gaat over Martha. Zij is pas gestorven. Iedereen hield van Martha en heeft zijn eigen herinneringen. Iedereen wil graag iets tastbaars overhouden om aan haar terug te denken. Terwijl de vrienden haar huis opruimen, neemt de ene de koelkast mee, de andere haar kookboek en een derde een eng Afrikaans masker waarmee Martha hem van de hik afhielp. Het huis wordt leger. Daar worden ze verdrietig van. Dus vrolijken ze samen het huis weer op. Een herkenbaar verhaal over gemis.

- 11 -

Als jij er niet meer bent Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have 4-12 j - Als je vader of moeder erg ziek wordt, dan maak je je grote zorgen. Hoe moet dat nu? Wat kan ik doen? Hoe ziek is mama? En wat gebeurt er als papa niet meer beter wordt? Misschien gaat papa of mama wel dood! Wat kunnen dokters doen? Over alle vragen die je daarbij hebt, heeft Riet Fiddelaers dit boekje geschreven. Dat kan jou helpen in moeilijke dagen.

Een boekje over troost van Spits Puts, V., 2010, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag 6 j - Een gevoelig boekje over een muis die zich na een sterfgeval een beetje alleen voelt en met een hoop vragen achterblijft. Ook in het Frans uitgegeven!

lagere schoolleeftijd Doodgaan is geen feest. Over doodgaan, cremeren en rouwen Fiddelaers-Jaspers, R. & Willems, J., 2011, Heeze: In de Wolken 6 j - Het is voor veel mensen lastig om aan kinderen uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. Met enige creativiteit kan bij het voorlezen de naam van papa veranderd worden in een opa of oom.

Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk. Als je vader of moeder is doodgegaan Van Essen, I., 2007, Vierde druk, Utrecht: Sjaloom + 6 j - Een belangrijk boek over rouwverwerking voor en door kinderen. De schrijfster heeft dertig kinderen van verschillende leeftijden geïnterviewd, die heel openhartig vertellen hoe zij omgaan met de dood van hun vader of moeder. Ondanks het verdrietige onderwerp, laat het boek in de eerste plaats de veerkracht en creativiteit van kinderen zien. Een belangrijke boodschap die kinderen volwassenen meegeven is dat ze niet willen dat volwassenen hun verdriet ‘oplossen’. Ze willen evenals volwassenen rouwen, maar wel op hun manier.

- 12 -

- 13 -

Een bed bij het raam

Fred en zijn broertje Joep, dat plotseling doodgaat.

Vanden Heede, S. & De Kinder, J., 2007, Lannoo

Het verhaal gaat over alles wat Fred meemaakt en voelt: de kortstondige ziekte van Joep, zijn dood, de begrafenis en de aandacht van de dieren om hen heen.

7-9 j - De mama van Stan is ernstig ziek en komt naar huis. Hij voelt aan de reacties van vader, van de grootouders en van de verzorgster, Lieve, dat mama niet gewoon ziek is. Aangrijpend boek over een jongetje dat afscheid moet nemen van zijn moeder. Sylvia Vanden Heede verwoordt de gevoelens van het hoofdpersonage op een herkenbare manier voor kinderen. In samenwerking met de Federatie Palliatieve Zorgen Vlaanderen.

Als iemand doodgaat Fiddelaers - Jaspers, R.; 1999, Heeze: In de Wolken 8 j - Brochure met informatie voor kinderen over doodgaan en de bijhorende rituelen.

Een zakboekje voor kinderen Fiddelaers - Jaspers, R.; 2001, In de Wolken 7-12 j - Een stripverhaal voor rouwende kinderen. Basisinformatie voor kinderen die iemand door de dood verloren zijn. Aan de achterzijde kunnen de kinderen een vriendje of vriendinnetje, de juf of meester van school of iemand anders iets aardigs laten schrijven.

Dood zijn, hoe lang duurt dat? Storms, W. 2004, Hasselt: Clavis 8 j - Dit informatief boek beschrijft vragen die kinderen kunnen hebben rond doodgaan. Ook wordt informatie voor volwassenen gegeven.

De oma van Jules Berebrouckx, A., 1999, Leopold - 8 j - Jules heeft zijn oma nooit gekend. Ze is al een tijdje dood. Hij wil graag weten hoe ze was, en hij gaat het aan iedereen vragen.

Water van zout Elias Bettie, 2006, Clavis + 8 j - Op een dag krijgt Dries te horen dat zijn papa overleden is. Een moeilijke tijd breekt aan.

Als je dood bent, word je dan nooit meer beter? Breebaart, P. & Breebaart, J., 1993, Lemniscaat - 8 j - Een ontroerend verhaal van Piet Breebaart en zijn vijfjarige zoon Joeri, naar aanleiding van het plotseling overlijden van Joeri ‘s tweejarige broertje Remi. Vader en zoon maakten samen het verhaal van het konijn - 14 -

‘Hoe moet het nu verder zonder jou?’ schrijft hij aan papa. Maar ook: ‘Soms heb ik het gevoel dat je heel dichtbij bent.’ Een ontroerend verhaal, over afscheid nemen van iemand die je lief is.

- 15 -

De dagen daarna

Wacht op mij

Van Lieshout Ellen, 2004, Lemniscaat

Boonen, S., 2001, Clavis

+ 8 j - Mama is dood, maar Lis gelooft het niet helemaal. Mama is immers wel vaker weg – met papa op vakantie of naar het ziekenhuis – en altijd komt ze terug. Als ik nou voortaan iedere keer mijn spinazie opeet, denkt Lis, en al mijn speelgoed weggeef, wie weet is mama er dan ineens weer. Toch is er iets veranderd. Papa lacht zo raar, net of lachen pijn doet, en de ooms en tantes aaien allemaal over Lis’ hoofd en zeggen ‘Och kindje toch.’ Lis heeft genoeg van alle grote mensen die zo vreemd doen. Gelukkig is opa er nog, die Lis heel hoog laat zwaaien met de schommel en samen met haar tussen de jassen aan de kapstok kruipt als Lis niemand wil zien. Door opa begint Lis te begrijpen dat mama nooit meer terugkomt.

Krassen in het tafelblad

8-12 j - De opa van Jacob is gestorven. Nu moet er veel geregeld worden: rouwbrieven, een doodskist, de begrafenis...Opa is meer aanwezig dan ooit tevoren. Voor oma begint alles zonder opa pas na de drukte van de begrafenis. Jacob probeert zich voor te stellen hoe lang ‘altijd’ en ‘eeuwig’ duren. Hij mag elke dag mee gaan wandelen met oma, tot aan de muur van het kerkhof, maar niet verder. Daar moet hij wachten tot oma terugkomt. Wat doet oma daar toch, vraagt Jacob zich af...

En opeens is alles anders Van Emmerik, Y., 2006, Kampen: Ten have 8-12 j - Marieke is tien jaar. Ze schrijft brieven aan haar moeder, die plotseling overleden is. Zo leert ze omgaan met haar verdriet. Gelukkig zijn er mensen die haar steunen. Vooral met hulp van de oppas, Flossie, durft Marieke weer plezier te hebben.

Guus Kuijer, 2001, Querido + 8 j - ‘Oma is dood, maar Madelief hoeft er niet om te huilen.’ Madelief heeft haar grootmoeder nauwelijks gekend, doordat haar moeder en haar grootmoeder niet van elkaar hielden. Maar nu komt grootvader logeren, en die praat veel over zijn vrouw. Madelief vraagt zich af waarom niemand haar oma lief vond. Ze praat veel met haar grootvader en lacht ook veel met hem.

Rabarber Honig, Ton, 2008, Amsterdam: Uitgeverij Nino SWP 10 j - Sara had het niet verwacht. Dat mamma opnieuw kanker heeft, begint na vier maanden te wennen. Iedereen in huis doet weer de alledaagse dingen. Even lijkt het goed te gaan maar mama moet toch weer naar het ziekenhuis en komt dan thuis om dood te gaan. Sara kan zich moeilijk concentreren op school, haar oudere zus Jessie vlucht haar kamer in en Raoul denkt dat mama doodgaat omdat hij nooit met afdrogen wou helpen.

- 16 -

- 17 -

Oma, waar ben je?

Het sinaasappelmeisje

Van Rossum, Tom 2011, Free Musketeers

Gaarder, J., 2003, Uitgeverij Signature

+ 10 j - Marlinda is 10 jaar en gek op haar oma bij wie ze alles kwijt kan. Totdat op een zonnige lentedag opa belt met de mededeling dat oma dood is. Vanaf dat moment stort haar veilige wereldje in. Alsof dat nog niet genoeg is, krijgt Marlinda ook nog eens te maken met een groot geheim dat ze met niemand kan delen. Marlinda weet zich geen raad en begint zich hoe langer hoe meer terug te trekken. Ze wordt steeds angstiger, krijgt nachtmerries en komt niet toe aan het verwerken van de dood van oma. Maar dan neemt ze een moedig besluit…

Twee tieten in een envelop. Mag je nog lachen als je moeder doodziek is Daniels, W., 2009, Van Holkema & Warendorf

+ 10 j - De moeder van de elfjarige Wietske heeft borstkanker en Wietske weet dat haar moeder niet lang meer zal leven. Daarom wil ze geen lid meer zijn van de moppenclub bij haar op school. Lachen terwijl je moeder doodgaat, dat kan toch niet? En er zijn meer moeilijke vragen waarmee Wietske worstelt. Terwijl haar moeder steeds zieker wordt, gaat het dagelijks leven gewoon verder. De klas verdeelt zich in twee kampen als er een tweede moppenclub wordt opgericht. Thuis maakt Wietske ruzie met haar broer, die boos is op de hele wereld. En er moeten sinterklaas- surprises worden gemaakt.

12 j - Jan Olav is 11 jaar geleden overleden. Zijn zoon, Georg was toen drie en kan zich zijn vader nauwelijks herinneren. Op een dag komen zijn grootouders met een brief voor Georg van Jan die hij de laatste dagen van zijn leven geschreven heeft. Daarin vertelt zijn vader het sprookje van het sinaasappelmeisje, wat eigenlijk het verhaal is van de liefdesgeschiedenis tussen zijn ouders.

Het was een vrijdag Van der Werf, H., 2007, Van Tricht uitgeverij 12 j - De ouders van de 12-jarige Mascha krijgen te horen dat de moeder ongeneeslijk ziek is. Het zijn ontroerende momenten tijdens het ziekenbed, het sterven, de begrafenis en het vervolg die worden beschreven aan de hand van dagboekfragmenten van Mascha.

Afscheidsbrief Goudsmit, B., 2008, Holland BV: Uitgeversmaatschappij - 12 j - Roman voor jongeren over het verlies van een vriendin. Marits beste vriendin Anicke is twee jaar geleden overleden. Toch stuurt Anickes moeder Marit een uitnodiging om de verjaardag van Anicke te vieren. Aarzelend besluit Marit een brief te schrijven, waarin ze uitlegt waarom ze niet wil komen. In de brief wordt het verleden stukje bij beetje opgerakeld. En dat doet pijn…

- 18 -

- 19 -

tieners / jongvolwassenen

Wat nooit verloren gaat

Over leven en dood

+ 12 j - Dit dagboek wil voor jongeren een steun en toeverlaat zijn bij het overlijden van ouders, een familielid, een vriendin, een vriend of een klasgenoot. In die soms chaotische tijden wil dit dagboek proberen hen te helpen in het zoeken naar steun en houvast om te overleven. Het zal een trouwe bondgenoot zijn aan wie de jongere alles kan toevertrouwen, een veilige plek voor alle kostbare herinneringen, een stille getuige die ruimte maakt en kansen schept…

Baseler, M., 2010, The House of Books + 12 j - Het verlies van een naaste is in ieders leven een ingrijpende gebeurtenis. Hoe kom je daar ooit overheen? Jongeren hebben het vaak extra moeilijk. Zij zitten in een fase van hun leven waarin al veel gebeurt. Meer dan bij kinderen en volwassenen hebben jongeren de neiging om voor pijn en verdriet weg te lopen en zich terug te trekken. Wat gebeurt er allemaal voorafgaande aan en tijdens een begrafenis en crematie? Hoe verloopt een rouwproces? Op deze, en vele andere vragen geeft dit boek antwoord. Ook andere culturen komen aan bod. Het geeft jonge mensen waardevolle tips om deze verdrietige periode in hun leven door te komen. De vele praktische oefeningen kunnen hen helpen om het afscheid te verwerken en weer te genieten van dingen.

Donkere kamers Feliers, A., 2004, Standaard Uitgeverij + 12 j - Autobiografisch beschrijft de auteur de belevingswereld van een meisje van elf dat plots haar moeder verliest. In het verhaal is Nina de jongste en wil haar moeder haar leventje niet overhoop halen met de waarheid van haar toestand. De vader en zus moeten beloven dit ook niet te vertellen. Ze zou het zelf wel vertellen, als ze weer beter zou zijn. Inhoudelijk is het verhaal erg aangrijpend. Stel je voor dat je als dochter denkt dat je moeder enkel overspannen is terwijl ze haar laatste dagen telt door haar kanker. En hoe het moet zijn voor de rest van de familie om allemaal mee te zwijgen. Wat een slag wanneer Nina achteraf dit alles te horen krijgt.

- 20 -

Leefsleutels 2003, Mechelen: Bakermat

Verder zonder jou. Jongeren over de dood van iemand die ze lief is Westerink, D., 2010, Uitgeverij: Ten Have + 12 j - ‘Verder zonder jou’ is het eerste boek waarin alleen de jongeren zelf aan het woord komen. Want wie kan beter vertellen hoe het is om zo jong een dierbare te verliezen? Het is een boek voor jongeren die iemand verloren hebben.

10.000 zoenen Kleverlaan, Nel, 2004, Uitgeverij Van Holkema &Warendorf + 13 j - Vlinders in je buik, onzekerheid, tongzoenen, maar ook voor de eerste keer ongesteld worden: Julia vindt het allemaal maar ingewikkeld. Haar vader en broertje begrijpen er natuurlijk niks van. Julia mist haar moeder, die niet zo lang geleden is overleden. Ze kan het moeilijk accepteren dat ze thuis nog maar met zijn drieën zijn. En dan krijgt Julia’ s vader een nieuwe vriendin...

- 21 -

Prinsen in ballingschap

Toen David zijn stem verloor

Schreiber, M., 1997, Facet

Vanistendael, J., 2012, De Bezige Bij

+ 14 j - Camp Hawkins is een vakantiekamp voor kankerpatiënten. Voor drie weken wordt hen de kans geboden het normale leven van een tiener te leiden. Dan kunnen ze hun hormonen de vrije loop laten en uitdagingen aangaan, ondanks de wetenschap dat ze nooit twintig zullen worden of hun ouders oud zien worden. Het verhaal van de zestienjarige Ryan staat centraal. ‘Prinsen in ballingschap’ gaat over het leven in enkele korte weken, over het leven grijpen gedurende die enkele maanden, dagen, uren, seconden, die deze grappige, moedige, lieve tieners nog te leven hebben, over het leven intens beleven.

+ 12 j - David heeft kanker; een verwoestende ziekte, niet alleen voor hemzelf maar ook voor zijn familie. Dit verhaal begint op de kruising tussen leven en dood: Miriam bevalt van haar eerste kind en hoort vlak daarna dat haar vader kanker heeft. Tamar, de jongste dochter van David, gaat op zoek naar wat de dood precies betekent en hoe je een ziel levend kan houden. Paula kan het niet verkroppen dat haar man haar in de steek laat. David wil vooral nog één mooie reis maken. Iedereen reageert op zijn eigen manier op de onontkoombare dood van David.

Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na verlies

In ‘Toen David zijn stem verloor’ zoekt Vanistendael een antwoord op de vraag hoe het voelt als het leven een loopje met je neemt. ‘Toen David zijn stem verloor’ is een verhaal dat onder je huid kruipt, vol herkenning van het ongrijpbare. Aangrijpende, psychologische graphic novel over leven, liefde en dood, verlies, angst, pijn en euthanasie met mooie, sfeervolle aquareltekeningen. In stripvorm.

Fiddelaers-Jaspers, R., 2010, Heeze: In de Wolken + 14 j - “Ik dacht een jaar lang na mijn vaders dood dat hij op wereldreis was en dat hij zo de kamer in kon stappen”.”Ik had altijd een masker op: vrolijk, altijd lachen, maar stiekem voelde ik me zo rot”. Herken jij jezelf in deze uitspraken? Dan is dit boek voor jou gemaakt. Want misschien denk jij dat je de enige bent die dit heeft meegemaakt en zich zo voelt. Je leest hoe andere jongeren worstelen met hun verlies. Je zult ook zien dat er meerdere manieren zijn om er mee om te gaan. Rouwen hoef je namelijk niet allemaal op dezelfde manier te doen. Als mensen jou niet goed begrijpen dan kun je vragen of ze dit boek willen lezen, misschien wordt het dan duidelijker hoe jij je voelt en wat jij nodig hebt.

Toegang tot het feest

Mijn troostende ik Fiddelaers - Jaspers, R., 2004, Uitgeverij: Ten Have 12-20 j - Rouw bij jongeren is een nauwelijks aangeroerd thema in de vakliteratuur. Riet Fiddelaers-Jaspers schreef er een vernieuwend boek over. Mijn troostende ik gaat over jongeren tussen de twaalf en de twintig jaar die een groot verlies hebben geleden. Centraal staat de vraag wat rouw voor deze jongeren betekent. Ze zijn geraakt in hun kwetsbaarheid, maar tegelijkertijd flexibel en krachtig.

Beckman, G., 1975, Lemniscaat + 14 j - De reacties van de 18-jarige Annika op het feit dat ze leukemie heeft en misschien nog maar een paar maanden te leven heeft. Haar stormachtige, aanvankelijk onbeheerste reactie zet ze op papier. Een terugblik op wat geweest is en een afscheid van wat nooit zal komen. - 22 -

- 23 -

Werkboeken/herinneringsboeken/gedichten

In de Wolken Huitema A., 2010 W-auw 4-12 j

Mijn herinneringsboek Vanden Abbeele Claire, 2008, Lannoo + 6 j - Werkboek/herinneringsboek Voel je het verlangen om kinderen nog dichter nabij te zijn in hun reis doorheen verdriet en vreugde dan vind je in ‘Mijn herinneringsboek’ tal van oefeningen en kaartjes die een bron van hulp zijn. Goed omschreven opdrachten nodigen je uit om te tekenen, te schilderen, foto’s te kleven, te schrijven… te mijmeren bij wie je zo lief was. Herinneringen aan je geliefde gestorvene krijgen vorm door jouw creativiteit. Een boek dat uitnodigt om, met of zonder woorden, te raken aan de kostbare parel van het verdriet om dan weer de hartenklop van de vreugde te voelen. Dit is een boek om te koesteren, te bewaren voor later.

Ik hou je nog even vast. Mijn eigen herinneringsboek Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kok + 6 j - Werk- of herinneringsboek Als iemand weggaat of doodgaat dan heb je verdriet. Andere mensen willen je graag troosten maar weten vaak niet hoe ze dat moeten doen. Misschien heb je daarom dit boek gekregen. Van iemand die je graag wil troosten en die denkt dat dit boek je kan helpen. Als je verdriet hebt dan lucht het op om er met iemand over te praten. Maar dat is niet altijd gemakkelijk. Soms weet je de woorden niet te vinden. Of je bent bang dat die ander je niet zal begrijpen. Op die momenten kan dit boek je helpen. Je kunt net zo lang naar woorden zoeken als je wilt. Het boek is geduldig en wacht wel. Het is jouw boek, je mag erin schrijven, tekenen, foto’s of plaatjes inplakken, versieren met stickertjes; je kunt er een brief in stoppen, wat je maar wilt. Maak er maar iets moois van. Zodat je de persoon die is weggegaan of die is doodgegaan nooit zult vergeten. - 24 -

Een (voor)lees- en doeboek rondom het verwerken van verlies. Dit boek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders of door het overlijden van iemand van wie ze houden. Het eerste deel van het boek bestaat uit verhalen over Tim, zijn zusje Nienke en zijn vriendinnetje Tessa. Kinderen kunnen hierin herkenning vinden. Tim, Nienke en Tessa verzinnen manieren om met hun gevoelens om te gaan zoals het maken van een schatdoos, een knuffelkruik of een doosje met herinnerzinnen. In het tweede deel van het boek staat beschreven hoe kinderen hiermee zelf aan de slag kunnen gaan. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun verdriet. Verlies, op welke manier ook, doet pijn. Maar erover praten, lachen en huilen helpt. Ook leerkrachten en hulpverleners kunnen in hun ondersteuning gebruik maken van ‘W-auw’.

‘Mijn boek over…’ Pallion 2005, Netwerk palliatieve zorg Limburg VZW - 12 j - Werkboek, herinneringsboek ‘Mijn boek over ….’ is een werkboek voor kinderen tot 12 jaar. In dit boek kunnen ze zelf plakken, tekenen, kleuren, knutselen of herinneringen (laten) opschrijven. Dit boekje kan steun bieden en een aanzet zijn om hun gevoelens te delen met anderen. Uiteindelijk kan het een mooi ‘album’ worden, gevuld met mooie herinneringen, …

- 25 -

Ondersteboven Federatie palliatieve zorgen vzw Ondersteboven 12-16 j - Werkboek- herinneringsboek ‘Ondersteboven…’ is een werkboek voor jongeren waarin ze hun eigen gevoelens en verdriet op een creatieve manier een plek kunnen geven. Dit dagboek leert hen stil te staan bij de gevoelens die de ziekte van een geliefd persoon bij hen oproept. Voor volwassenen kan dit boek een hulpmiddel betekenen om de jongere te ontmoeten in zijn beleving.

Als vlinders spreken konden Van Emmerik, Y., 2004, Uitgeverij Ten Have 4-12 j - Yvonne van Emmerik gaat naast het kind staan en schrijft over de schrik, het gemis en over wat ‘dood- zijn’ eigenlijk is. In korte, eenvoudige teksten maakt de auteur de rouw voor kinderen bespreekbaar. ‘Houd je verdriet niet vast,’ zegt ze, ‘praat erover’. Ook geeft ze ideeën voor passende symbolen en/of symbolische handelingen. Voor ouderen kan dit boek ook herkenning en troost geven.

Kun je de dood ook groeten? Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kampen: Kok

Volwassenen - een gids voor kinderen Kind en verlies. Omgaan met rouwende kinderen Overduin, C., 2009, Elsevier Kinderen wil je het liefst ver weg houden van verdriet, pijn en dood. Toch is dit in het leven helaas anders. Ook kinderen maken in hun jonge leven grote kans geconfronteerd te worden met verlies. Ouders gaan scheiden, oma gaat dood, vader wordt ernstig ziek of een kind in de groep komt om bij een ernstig ongeval. Hoe ga je op school, in de kinderopvang en in peuterzalen hiermee om? Hoe begeleid je kinderen die een verlies moeten incasseren? Wat zeg je, wat doe je? In dit boek komen negen deskundigen aan het woord die praktische adviezen en tips geven aan pedagogische medewerkers, leerkrachten, maar ook aan ouders. Dit werk is geschreven door orthopedagogen, rouwtherapeuten, maar ook door een kinderoncoloog en een moeder die ervaringsdeskundige werd nadat haar tienjarige dochter werd vermoord.

Als ik er niet meer ben Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have Als je weet dat je niet lang meer te leven hebt, hoe vertel je dat aan je kinderen? Wanneer ga je er met ze over praten?

101 Afscheidsgedichten Vanaf 12 jaar In dit boek zijn gedichten over afscheid verzameld. Ze zijn geschreven door bekende dichters speciaal voor kinderen en jongeren. De teksten gaan over de dood van een ouder, broer of zus, van een oma of opa, van dieren en van een vriend of vriendin, …

- 26 -

Moet je kinderen beschermen of juist overal bij betrekken? Dit is het tweede deel in de serie ‘Afscheid nemen’, een reeks thematische boekjes die hulp bieden bij vragen rondom ziekte, doodgaan, afscheid nemen en rouwen. (4-12 j)

- 27 -

Jong verlies

Er zijn voor jou

Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have

Vanden Abbeele, C., 2004, Lannoo

Wanneer kinderen van dichtbij met dood in aanraking komen, gaan we uit ongemak nog te snel aan hen voorbij. Het verduren van kinderverdriet valt niet mee, maar laten we kinderen juist bij een overlijden betrekken en daarmee hun verdriet serieus nemen, zegt Riet Fiddelaers. Van haar boek ‘Jong verlies’ verschijnt nu een vijfde, geheel herziene en uitgebreide druk. Vanuit haar studie en praktijkervaring schrijft de auteur over vragen als: • Hoe vertel je aan kinderen dat iemand is doodgegaan? • Neem je hen mee op rouwbezoek en/of naar de uitvaart? • Wat zijn de gevolgen van een ernstig verlies voor de ontwikkeling van een kind? • Hoe gaan kinderen met verlies om en hoe kunnen we hen daarin steunen? Een steun voor volwassenen die rouwende kinderen opvangen en begeleiden, zoals ouders, leerkrachten en werkers uit de zorgsector.

Hinkelen Goudswaard, J., 2009 Phoenix Opleidingen, Utrecht Een prachtig boekje over de hink-stap-sprong- manier waarop kinderen rouwen en hoe rituelen, beeldtaal en verhalen een hulpmiddel kunnen zijn. Kleine verhalen waarin het grote zichtbaar wordt.

‘Er zijn voor jou’ vestigt onze aandacht op de soorten van verdriet die we kunnen doormaken. Het omschrijft de rauwheid van rouw en hoe we kinderen en jonge mensen kunnen helpen met de verschillende rouwtaken. Het boek richt onze aandacht op gedrag dat we als ‘normaal’ ervaren en/of gedrag waar we eerder bezorgd over zijn. We krijgen specifieke rouwadviezen als ouder of familielid en als begeleider in onze zorgvolle aandacht en voor onze manier van troosten. Het boek biedt heel bruikbare werkvormen en filmbesprekingen aan om als ouder, leerkracht of begeleider mee aan de slag te gaan, ook op momenten waarop verlies niet expliciet aan de orde is, maar we hen wel gevoelig willen maken voor dit aspect van het leven.

Niet te jong voor verlies. Kinderen en jongeren betrekken bij palliatieve zorg Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw Deze brochure is een wegwijzer voor ouders, familieleden en hulpverleners. Zij worstelen met veel vragen als een kind of jongere met een palliatieve situatie te maken krijgt. De brochure bevat informatie en concrete tips voor ouders en andere sleutelfiguren.

Verhalen en sprookjes op de grens van leven en dood Voorhoeve Bert, 2009, Christofoor

Stapeltjesverdriet Noten, S., 2009, In de Wolken Sabine Noten laat in ‘Stapeltjesverdriet’ zien hoe groot de invloed kan zijn van zeer jong verlies. Op basis van dertig diepte-interviews met volwassen mannen en vrouwen die als (ongeboren) baby of kind (tot en met vier jaar) -en in hun latere leven nogmaals- een groot verlies meemaakten, laat de auteur zien wat jonge kinderen nodig hebben bij een verlies en geeft ze hier richtlijnen voor. - 28 -

Deze bundel met verhalen en sprookjes uit de wereldliteratuur is samengesteld om te gebruiken bij stervensbegeleiding en rouwverwerking. Naar aanleiding van de verhalen over het leven kunnen zingevings- en aanvaardingsgesprekken worden gevoerd. Verhalen op de grens van leven en dood, kan de symboliek en beeldtaal rond het naderend einde beleefd en begeleid worden. De dood een feit; de verhalen kunnen bemoedigen of geruststellen. De beeldtaal is traditioneel. - 29 -

De meest gestelde vragen over kinderen en de dood, voor volwassenen om uit te leggen aan kinderen

Ruimte voor verdriet

Fiddelaers-Jaspers, Riet en Fiddelaers, Renske, 2008, Heeze: In de Wolken

Kinderen ervaren vaak verlies. Tijdens het spel leren kinderen omgaan met verliezen door bijvoorbeeld niet op te geven en nogmaals te proberen: misschien lukt het de volgende keer beter. Kinderen worden echter ook geconfronteerd met ingrijpend verlies waardoor hun leven kan veranderen: ouders die scheiden, het verdriet bij de eerste schooldag, een vriendje dat kanker krijgt, een (groot)ouder die sterft,... Een kind leert omgaan met deze betekenisvolle verliezen, soms alleen, soms met de steun van anderen. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. ‘Ruimte voor verdriet’ geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind doorheen de verwerking te begeleiden. De auteurs hebben, vanuit hun jarenlange praktijk in het omgaan met kinderen met een verlieservaring, deze leidraad opgesteld. Het is een weg die door het kind kan bewandeld worden samen met ouders, leerkrachten, opvoeders, hulpverleners, ...

Deze brochure heeft als doel om u snel te informeren wanneer u vragen heeft over kinderen die met een verlies door de dood te maken krijgen. Want misschien bent u op dit moment niet in de gelegenheid om uitgebreid een boek te lezen. U hoeft deze brochure niet helemaal te lezen maar u kunt de hoofdstukken kiezen waarin de informatie staat waar u naar op zoek bent. Onder andere de volgende onderwerpen komen erin voor: 1. Wat kunnen kinderen begrijpen over doodgaan? 2. Hoe vertel je dat iemand dood is of doodgaat? 3. Wat vertel je aan kinderen over de dood? 4. Welke vragen kun je van kinderen verwachten? 5. Hoe kun je kinderen betrekken bij de regelingen? 6. Laat je kinderen afscheid nemen? 7. Hoe leg je uit wat begraven is? 8. Hoe leg je uit wat cremeren is? 9. Neem je kinderen mee naar de uitvaart?

Kinderen helpen bij verlies. Voor al wie van kinderen houdt Keirse Manu, 2008, Tielt: Lannoo Wat als het diepste verdriet kinderen treft? Dit is een wegwijzer bij het omgaan met rouw en verdriet bij kinderen. Het is een gids voor ouders, leerkrachten en begeleiders van kinderen.

- 30 -

Verliefde, E. & Fiddelaers-Jaspers, R., 2005 Leuven: Acco

Ook in het Frans uitgegeven

Nu jij er niet meer bent. Rouwen met kinderen en tieners Vanden Abbeele, C., 2001,Lannoo Opa sterft, oma sterft, een vriendje sterft. De dood wacht niet tot kinderen groter zijn en slaat vaak onverwachts en daarom al te genadeloos toe. En dat terwijl we gehoopt hadden dat onze kinderen nog even van dat verdriet gespaard zouden blijven. Wat doe je als ouder of als leerkracht wanneer een van de ouders, een broer of een zus, oma of opa, een vriendje of vriendinnetje van je kind overlijdt? Hoe help je en troost je dan het kind? Dit boek wil een leidraad zijn voor al wie door deze omstandigheden gedwongen wordt te rouwen met kinderen. Hoe breng je het slechte nieuws? Hoe rouw je met peuters, kleuters, met lagere -schoolkinderen, met tieners?

- 31 -

Dit doe je kinderen niet aan. Het begeleiden van kinderen bij een stervende Snoeck, J., 2004, Lannoo Als hulpverlener worden we in de thuiszorg, in de ouderenzorg, in het ziekenhuis,... geconfronteerd met lijden en sterven. Wanneer iemand stervende is, worden kinderen dikwijls weggehouden, vergeten. De familie ‘wil ze dit verdriet besparen’, ‘vindt het niet verantwoord de kinderen mee op bezoek te brengen bij een stervende’, ‘wil dat ze zich oma/opa/papa/mama/ broer/zus/... herinneren zoals hij/zij vroeger was’, ‘wil hen geen trauma bezorgen’,... Is deze intuïtieve reactie van de familie en omgeving wel de juiste? Helaas niet. De ervaring leert dat kinderen veel intenser bezig zijn met deze situatie dan algemeen aangenomen wordt. Kinderen moeten de kans krijgen om afscheid te nemen van iemand van wie ze houden. Wel is noodzakelijk dat ze - en hun familie - daarbij deskundig begeleid worden.

Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener Keirse, Manu, 2008, Tielt: Lannoo volw - Dit boek is gegroeid uit de jarenlange, praktische ervaring van de auteur met rouwenden en zorgverleners. Het biedt bruikbare inzichten, is geïllustreerd met talrijke herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven en geeft praktische antwoorden op vragen. Verlies door de dood, maar ook andere verliessituaties komen aan bod, en zowel algemene als specifiek gerichte informatie zijn erin terug te vinden.

Volwassenen een gids voor jezelf Hoe verder? Ginsburg, G., 2002, Spectrum volw - Relatietherapeute Genevieve Ginsburg heeft zelf ondervonden wat het is om je partner te verliezen; om verdriet te hebben en een nieuw leven te moeten opbouwen. Voor de buitenwereld speelde zij aanvankelijk de rol van ideale weduwe, maar in werkelijkheid wist ze zich geen raad met haar verdriet en haar nieuwe situatie. Pas in gesprekken met andere weduwen vond ze zichzelf terug. ‘Hoe verder’ is gebaseerd op haar ervaringen en die van honderden andere weduwen. ‘Hoe verder’ is een herkenbaar boek dat troost en hulp biedt om weer een zinvolle invulling te geven aan het leven.

Ze zeggen dat het overgaat. Leven met rouw en verdriet Maes, J. & Jansen, E., 2010, Witsand Uitgevers

Deze gids wil doorheen het verdriet perspectieven bieden om opnieuw te leren houden van het leven.

volw - Over rouw, verlies en verdriet is veel geschreven, maar steeds ging men ervan uit dat wie rouwt psychisch door verschillende, meestal chronologische, fasen gaat. Nieuw onderzoek toont overtuigend aan dat ieder rouwproces uniek is en niet noodzakelijk ‘over gaat’. In dit baanbrekende boek vertalen de auteurs de resultaten van dit onderzoek voor het eerst voor een ruim publiek van rouwende mensen en hun omgeving. Ze zeggen dat het overgaat, maar het is prettiger te weten dat het niet hoeft over te gaan. Een boek vol concrete verhalen en praktische tips hoe je op een gezonde manier kunt omgaan met je eigen rouwproces.

- 32 -

- 33 -

Vingerafdruk van verdriet. Woorden van bemoediging

Rouw op je dak. Verder leven na de dood van een dierbare

Keirse Manu, 2008, Lannoo

Brink, Jos, 2007, Lannoo

volw - Prachtig boekje met troostende, bemoedigende teksten. Daarbij ook heldere uitleg over het rouwproces. Een steun voor iedereen die met een verlies wordt geconfronteerd. Een kostbaar geschenk voor jezelf of voor een ander. Het is geen boek over dood. Het is een boek over leven, over het emotionele leven van iemand die wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iemand. Het is niet bedoeld om in één keer uit te lezen, of om eenmaal te lezen en weg te leggen, maar om telkens weer ter hand te nemen.

Van het leven geleerd. Levenslessen over verlies en verdriet Keirse Manu, 2009, Lannoo volw - Wat we zijn is het resultaat van wat we in het verleden zijn geweest. In dit boek gaat psycholoog Manu Keirse op zoek naar wat het leven hem heeft geleerd over verlies en verdriet, en wat dit hem leerde over verbondenheid tussen mensen. ‘Van het leven geleerd’ is een bron van inspiratie, die toont hoe je uit crisissen nieuwe mogelijkheden kunt putten. Het opent perspectieven voor mensen die met verdriet en verlies worden geconfronteerd, en biedt waardevolle inzichten voor al wie in de zorg, de opleiding en de opvoeding van mensen is betrokken.

Mam, vertel’ s - Pap, vertel’ s van Vliet Elma, 2008 - herziene editie, Spectrum volw - Werkboeken voor ouders. Niet specifiek voor rouw maar een boek om in te vullen door de ouders en af te geven aan de kinderen. Zo heb je een uniek en persoonlijk document over je vader/ moeder om voor altijd te bewaren. - 34 -

volw - Jos Brink, stervensbegeleider en theatermaker, met een uniek en eerlijk boek over rouwen. - Vanuit zijn lange ervaring probeerde Jos Brink richting te geven aan het rouwproces van de lezer. Wie je ook bent, waar je ook bij hoort: je verdriet is uniek. - Een troostend boek dat, over de grenzen van religies en levensbeschouwingen heen, de lezer begeleidt op de onzekere maar onvermijdelijke weg van de rouwverwerking.

Ik heb alleen woorden: de honderd meest troostrijke gedichten over afscheid en rouw uit deNederlandse poëzie Warren Hans, 2004, Bert Bakker

volw - gedichten

Laatste fragmenten van een lange reis Singer Christiane, 2010, Uitgeverij Ten Have volw - De Franse schrijfster Christiane Singer krijgt op 1 september 2006 te horen dat ze maximaal nog zes maanden te leven heeft. Nauwgezet houdt ze in haar dagboek haar gemoedstoestand bij. Singers dagboekfragmenten ademen een doorleefde spiritualiteit uit, die zowel door de joods-christelijke als de oosterse traditie gevoed wordt.

- 35 -

Vredig sterven. Een eenvoudige gids voor een vredige dood

Overlevingskunst. Leven met de dood van een dierbare

Warner Felicity, 2009, Kosmos Uitgevers

Anbeek, Christa, Derde druk 2011, Uitgeverij Ten Have

volw - ‘Vredig sterven’ is een gids die mensen helpt om vredig heen te gaan als medicijnen geen oplossing meer bieden, als menselijke warmte meer steun biedt dan de medische wetenschap en als je je voor wilt bereiden op de laatste stap - van jezelf of een ander. Dit boek biedt naast praktische handgrepen in de vorm van therapeutische aanrakingen ook inzichten en inspiratie die niet alleen stervenden, maar ook hun begeleiders vredig door deze periode heen kunnen helpen.

Het sprookje van de dood van der Bruggen, M-C., 2012, Eoscentra volw - Het SPROOKJE VAN DE DOOD is een inspirerend verhaal over een Zieltje dat voor de allereerste keer de reis naar de Aarde gaat maken. Wat gaat daar allemaal aan vooraf en hoe is het voor een ziel om in een mensenlichaam geboren te worden. Hoe wordt een leven op Aarde ervaren door de ogen van een ziel, en tenslotte: hoe ervaart een ziel het sterven, ofwel de terugkeer naar Huis. Dit alles wordt op een leuke en eenvoudige manier verteld. Je wordt door het Zieltje meegenomen op haar grote avontuur. Het is een wonderbaarlijke reis die je misschien opnieuw laat ontdekken wie je werkelijk bent en waar je eigenlijk vandaan komt.

- 36 -

volw - Op jonge leeftijd verliest filosofe Christa Anbeek in korte tijd haar ouders en broer. Met haar vele vragen over de dood komt zij uit bij het boeddhisme. Als jaren later haar partner plotseling overlijdt, wordt haar leven opnieuw door elkaar geschud. Denken over de dood staat opnieuw op haar agenda, want de oude antwoorden voldoen niet meer. ‘Overlevingskunst’ is het verslag van Anbeeks nieuwe zoektocht. Ze gaat te rade bij hedendaagse denkers, leraren en schrijvers en wil weten wat zij te bieden hebben met het oog op de dood. Is er een houding van levenskunst te vinden als je geliefde sterft, of is het puur een kwestie van overleven?

Dit is jouw lichaam. Dagboek van een afscheid Ringlet, Gabriël, 2010, Lannoo volw - In dit intieme dagboek beschrijft Gabriël Ringlet op tedere en confronterende wijze hoe hij als gelovige het stervenspad van een aan kanker lijdende vriendin begeleidt. In dit dagboek bekijkt Gabriel Ringlet (1944), priester en voormalig rector van de UCL, het afscheid vanuit vijf invalshoeken: eucharistisch, spiritueel, lichamelijk, affectief en geografisch. Het dagboek start als een vriendin met kanker haar huis verlaat om een zware ingreep te ondergaan. Ringlet beschrijft poëtisch hoe belangrijk ‘samenzijn’ is in situaties waar de betrokkenen hun leven voelen kantelen. Hierbij betrekt en actualiseert hij het wonder van brood en wijn. Ook verhalen en citaten uit het Oude en het Nieuwe Testament krijgen een nieuwe betekenis. Het dagboek toont de intense verbondenheid tussen de schrijver en de stervende.

- 37 -

Ouderen (grootouders) Het regent in mijn toekomst De Greef, M., 2010, Uitgeverij Ten Have Als een kleinkind overlijdt, lijden grootouders dubbel: ze rouwen om het verlies van hun kleinkind, en ze voelen de pijn om hun kind. Een boek vol herkenning voor grootouders die dit moesten meemaken.

Oma, vertel’ s - Opa, vertel’ s Van Vliet Elma, 2009, Spectrum Werkboeken voor grootouders. Niet specifiek voor rouw maar een boek in te vullen door de grootouders en af te geven aan de kleinkinderen. Herinneringsboek

Als ouderen rouwen. Oudere mensen helpen bij verlies Adriaensen, M-C., 2006, Lannoo

Het was toch een mooi leven. Rouw van ouderen om het verlies van de partner Polspoel, A., 2008, Leuven: Davidsfonds ‘De dood hoort gewoonweg bij de hoge ouderdom,’ is een wijdverbreide opvatting. Rouw van achterblijvende ouderen wordt daarom vaak onderschat. Die ouderen rouwen juist heel intens omdat ze, na een lang gedeeld leven, er alleen voor staan en weinig toekomstperspectief meer hebben. Dit boek gaat over de rouwverwerking bij oudere mensen. Als de partner, vaak de enige emotionele bondgenoot, door de dood wegvalt, wordt de nabestaande in uitzichtloze rouw gedompeld. Arthur Polspoel geeft inzicht in de belevingswereld van die kwetsbare ouderen en zoekt naar aanknopingspunten om hen bij te staan. Een waardevol hulpmiddel voor rouwende ouderen en voor hun kinderen, vrienden, kennissen en werkers in de ouderenzorg.

- 38 -

- Hoe help je ouderen die na een lang leven samen plotseling alleen komen te staan? - Een must voor wie steun wil bieden. Een boek dat spreekt over rouwen, maar ook over liefde, hoop en geloof in het leven. - Een positief en hoopgevend boek voor mensen in de omgeving van ouderen die rouwen: hun kinderen, kleinkinderen, vrienden, hulpverleners ... - Hoe rouwen ouderen? Zijn er verschillen tussen mannen en vrouwen? Hoe gaan we om met rouw- opvang en -begeleiding? - Ook uitermate geschikt voor de hulpverlening.

- 39 -

Andere doelgroepen Multicultureel

Mentaal anders validen

Slaap zacht, Piepje

Ik mis je zo, map, Verwerking verlieservaringen van mensen met een verstandelijke beperking

Meyer, K. & Lehmann & Schulze, 2009, Hasselt: Uitgeverij Clavis

Fiddelaers-Jaspers, R. & van Schooten H., 2005, Budel: Uitgeverij Damon

+ 5 j Anton is van hier en Selin komt uit Turkije. Ze gaan elke dag samen naar de kleuterschool en weer terug naar huis. Ze zitten met een heleboel andere kleuters, die soms van verre landen komen, bij twee juffen. Op een morgen vinden ze in de Zomerlaan een dode vogel, die ze meenemen naar school. Selin is een pestkop. Bij de lunch legt ze de dode vogel op het bord van Richard, die vaak uitgesloten wordt. De kinderen reageren ontsteld en juf Els wordt zowaar misselijk. Juf Rita stelt voor om de vogel te begraven. En dan ontspint zich een discussie over de manier waarop ze de vogel zullen begraven. Uiteindelijk bereiken ze een compromis met een inbreng vanuit elke cultuur. Aandachtspunt: In dit werk staan de verschillende begrafenisrituelen centraal. Pesten komt niet echt aan bod maar dit werk kan helpen om pesten in deze of ruimere context bespreekbaar te maken.

Troost voor tranen. Verhalen over verlies en rouw van jongeren uit verschillende culturen Wienese, I., 2010, Kampen: Ten have In dit boek komen 22 jongeren aan het woord, allen kinderen van ouders met een niet-Nederlandse afkomst. Zij vertellen openhartig over het overlijden van gezinsleden, familieleden of vrienden en over hun rouwproces, dat sterk bepaald wordt door hun achtergrond. Ineke Wienese vroeg aan hen hoe het verlies hun dagelijks leven beïnvloedde, hoe ze hun verdriet verwerkten. Bij dit boek hoort een interactieve website: www.troostvoortranen.nl

- 40 -

Map met losbladig systeem en boek voor begeleiders. Ook mensen met een verstandelijke beperking ervaren verdriet en voelen zich eenzaam wanneer ze iemand verliezen door de dood. Voor hen is een bijzonder boek samengesteld dat ze helpt bij het omgaan met de dood en bij het verwerken van het verdriet. Bij de totstandkoming van dit project zijn enkele specialisten betrokken. Het project (een map met een losbladig systeem en een opbergdoos met picto ‘s en foto’s) is samengesteld door twee specialisten: Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers en Hennie van Schooten. Riet Fiddelaers is deskundige op het gebied van omgaan met rouw. Hennie van Schooten is als creatief therapeute gespecialiseerd in rouw- en verlieservaringen.

Dood en sterven in het leven van mensen met een verstandelijke handicap Bosch, E., 2006, vierde druk, Uitgeverij Boom/Nelissen In dit boek wordt met zeer praktische, herkenbare voorbeelden de beleving verduidelijkt van mensen met een verstandelijke handicap die met de dood en sterven te maken krijgen. Begeleiders, ouders en anderen voelen zich regelmatig verlegen met deze thematiek. Hun wordt een kader aangereikt. Aan bod komen rouw van mensen met een verstandelijke handicap, het belang van visualiseren en concretiseren, rituelen en stervensbegeleiding. Het belang van kennis van iemands leefwereld en de relatie met medebewoners en familie en de noodzaak van een goed functionerend team. - 41 -

Nu en straks Sergeant Sofie & De Buysere Saar, 2013, Garant uitgevers nv. Het thema ‘palliatieve zorg, ziekte en doodgaan’ is voor iedereen een confronterend en delicaat thema. Wat kan er nu, hoe moet het straks, en hoe kunnen we het mogelijk maken dat mensen kunnen genieten van het ‘nu en straks’, ook al is er weinig perspectief? Het beeldboek ´Nu en straks´ kan gebruikt worden om aan kinderen en volwassenen uitleg te geven over de thema’s ‘ongeneeslijk ziek zijn’, ‘palliatieve zorg’ en ‘sterven’ en om deze delicate onderwerpen bespreekbaar te maken. Het beeldboek kan men inzetten om over het eigen ziekteproces te praten, of over de ongeneeslijke ziekte van een familielid, een medebewoner, … Het is in eerste instantie ontwikkeld voor mensen met een verstandelijke beperking maar is ook geschikt voor een ruimer publiek zoals kinderen of mensen met psychische problemen. In het werkboek kan de persoon zelf of iemand uit het netwerk een persoonlijke notitie opschrijven of tekenen bij elke illustratie uit het beeldboek. Het handboek verschaft basisinformatie over ongeneeslijke ziekte, palliatieve zorg en verstandelijke beperking, met concrete tips bij het gebruik van het beeldboek, achtergrondinfo en mogelijke vragen en thema´s bij de illustraties.

Moet ik nu huilen? Rouw bij kinderen en jongeren met een stoornis binnen het autismespectrum Delflos, M. & Fiddelaers R. 2007, Uitgeverij Ten Have +4j - Deze uitgave verhaalt het levenseinde van de auteur, die aan borstkanker leed. Ze schreef het boek in de eerste plaats voor mensen die in een terminaal stadium van hun ziekte terechtgekomen zijn, maar ook voor beleidsmakers in de gezondheidszorg, artsen, verpleegkundigen en ziekenhuismanagers. Vertrekkend bij de diagnose kaart ze in de daarop volgende delen de gebrekkige communicatie aan tussen instelling (arts, verplegend personeel…) en patiënt. Toch nam ze de beslissing om mee te werken aan het kankeronderzoek. De behandelingen bleken echter niet aan te slaan, wat de auteur ervoor deed kiezen deze stop te zetten en de resterende tijd kwaliteitsvoller door te brengen. Die keuze was niet evident, maar de auteur bleef positief. Ze maakte zeer bewuste, weloverwogen keuzes en stond voor honderd procent achter elke genomen beslissing. Het is ook deze boodschap die ze wilt meegeven: ‘kies en bemin je keuze’; waarin ze kwaliteit laat primeren en een oproep doet voor persoonlijkere zorg. Een bijzonder verhaal én een gedegen kritiek op de communicatie met terminale patiënten.+ 4 j - Hoe kun je kinderen en jongeren met autisme begeleiden bij een overlijden? Kinderen leren aan het leven zelf. Ook over de dood leren ze in hun eigen leefwereld. Als kinderen of jongeren echter autisme of een daaraan verwante stoornis hebben, dan gaat dat leren veel trager. Hun begrip van sociale interactie is beperkt en daardoor is het voor hen vaak moeilijk om de dood te begrijpen. Uit de serie: ‘Afscheid nemen’

- 42 -

- 43 -

Franstalige werken

Broers en zussen

Un livre sur le deuil de Toupie

Broers rouwen ook

Puts, V., 2009, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag 6 j - Een gevoelig boekje over een muisje dat zich na een sterfgeval een beetje alleen voelt en met een hoop vragen achterblijft. Ook in het Nederlands uitgegeven!

Un espace pour le chagrin Verliefde Erik & Fiddelaers-Jaspers Riet, Cego publishers NV Accompagner les enfants en situation de perte et de deuil Ook in het Nederlands uitgegeven!

Weggemans, M,. 2009, Uitgeverij Kok 12 j - In deze verhalen zoeken broers naar een innerlijke en uiterlijke balans na het verlies van een broer of zus. Ieder verhaal is anders van toon en stijl; het zijn diep persoonlijke verhalen die ons toevertrouwd worden. Uit deze verhalen blijkt dat een broer of zus verliezen je hele binnenwereld overhoop haalt, maar ook dat er veel liefde tussen broers en zussen bestaat en blijft bestaan, ook na de dood. Mensen die zelf een broer of zus hebben verloren zullen veel van hun eigen gedachten, gevoelens en ervaringen herkennen en geïnspireerd worden door de grote betrokkenheid die uit de verhalen spreekt..

Broederziel alleen? Het verlies van een broer of een zus een plaats geven Weggemans M., 2011, zevende druk, Kampen: Kok

De l’Ombre au soleil Livre sur le deuil d‘un jeune homme qui a perdu son frère et qui veut partager ses expériences et sensibiliser d‘autres personnes au fait que les frères et sœurs d‘un mort ne doivent pas être oubliés. “Cette histoire est pour tous ceux qui, comme moi, sont nés avec une ombre. Un silence. Un secret. J‘espère qu‘ils peuvent, à travers cette histoire, sortir de l‘ombre et courir vers le soleil. Vers la vie.”

‘Broederziel alleen?’ is een boek dat broers en zussen wil helpen en stimuleren om uiting en aandacht te geven aan hun gevoelens en gedachten over de dood van hun broer of hun zus en te onderzoeken welke gevolgen het verlies van die broer of zus voor hun eigen leven heeft. Verschillende broers en zussen constateren achteraf dat ze jarenlang klachten hebben gehad die begonnen zijn na het overlijden van hun broer of zus. Is het mogelijk er zo mee om te gaan dat je er ‘meer mens’ van wordt? Verschillende aspecten van dit specifieke rouwproces, waarover zo weinig bekend is dat het gezien kan worden als een ‘niet-erkend verlies’, worden in ‘Broederziel alleen?’ belicht.

- 44 -

- 45 -

Witz Dumeni, 2010

Rouwen in de zijlijn. Verhalen van zussen over verlies van een broer of zus

Kies en bemin je keuze

Weggemans M., 2008, Kampen: Kok

Deze uitgave verhaalt het levenseinde van de auteur, die aan borstkanker leed. Ze schreef het boek in de eerste plaats voor mensen die in een terminaal stadium van hun ziekte terechtgekomen zijn, maar ook voor beleidsmakers in de gezondheidszorg, artsen, verpleegkundigen en ziekenhuismanagers. Vertrekkend bij de diagnose kaart ze in de daarop volgende delen de gebrekkige communicatie aan tussen instelling (arts, verplegend personeel…) en patiënt. Toch nam ze de beslissing om mee te werken aan het kankeronderzoek. De behandelingen bleken echter niet aan te slaan, wat de auteur ervoor deed kiezen deze stop te zetten en de resterende tijd kwaliteitsvoller door te brengen. Die keuze was niet evident, maar de auteur bleef positief. Ze maakte zeer bewuste, weloverwogen keuzes en stond voor honderd procent achter elke genomen beslissing. Het is ook deze boodschap die ze wilt meegeven: ‘kies en bemin je keuze’; waarin ze kwaliteit laat primeren en een oproep doet voor persoonlijkere zorg. Een bijzonder verhaal én een gedegen kritiek op de communicatie met terminale patiënten.

Verhalen van zussen over verlies van een broer of zus. In ‘Rouwen in de zijlijn’ komen voor de eerste keer een groot aantal zussen aan het woord over het verlies van hun broer of zus. Een meestal verborgen en onderschat rouwproces waar in de maatschappij nog weinig aandacht voor is.

Hulpverleners Later begint vandaag Keirse M., 2011, Lannoo Het maatschappelijk debat rond palliatieve zorg en euthanasie woedt volop, maar patiënten en hun omgeving blijven nog al te vaak in de kou staan. Velen van hen raken verstrikt in de medische en juridische mallemolen en zijn op zoek naar duidelijke informatie. Manu Keirse beantwoordt in dit boek dertig concrete vragen. Hoe kun je je bijvoorbeeld voorbereiden op het afscheid? Wat zijn de mogelijkheden op het vlak van palliatieve zorg en euthanasie? Hoe kun je zelf beslissen hoe je de laatste fase van je leven wilt vormgeven? En wat als een zieke niet meer in staat is zelf beslissingen te nemen?

- 46 -

Vermeiren, Ann, 2012, Lannoo

Euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden Callebert A., 2012, Acco Dit boek wil een eerste verkenning bieden op het vlak van hulp bij zelfdoding en euthanasie als antwoord op ondraaglijk en uitzichtloos psychisch lijden. Enerzijds theoretisch door het beschrijven van het bestaande wettelijke landschap en de opduikende problemen, anderzijds door in te zoomen op de praktijk van een psychiater die regelmatig met de problematiek wordt geconfronteerd. Een tiental patiënten werd bevraagd over de invulling van hun ondraaglijk psychisch lijden, de redenen achter hun euthanasievraag en de reacties van de omgeving en hulpverlening op hun verzoek. Voor zover mogelijk vulden naasten en de begeleidende arts het verhaal vanuit hun perspectief aan.

- 47 -

2. Blogs

3. Multimedia

Jongeren gebruiken soms liever andere media om informatie te vinden of om in contact te komen met lotgenoten, zoals bijvoorbeeld een blog. (=weblog). Dit is een persoonlijk dagboek op een website dat regelmatig wordt bijgehouden. We stellen voor om op het internet eens te gaan surfen. Een mooie blog vinden wij: http://www.mattiasvds.be/: Better Together (Een blog naar aanleiding van het overlijden van Mattias Van der Stighelen). Mocht u nog andere voorbeelden vinden waar u steun of herkenning uit geput hebt mag u ons dit zeker melden, alle suggesties zijn welkom.

CD - ‘De schat van Amadoris’ - Kinderen

De cd vertelt het verhaal van Jelle, Bas, Anne en Jolijn, vier kinderen die in het bos op zoek gaan naar de Schat van Amadoris. Ze zijn in de veronderstelling dat het gaat om een echte schat, tot de vader van Jelle het verhaal vertelt van Amadoris. Amadoris is een klein meisje en haar moeder is heel ernstig ziek en overlijdt. Wat er dan allemaal gebeurt en besproken wordt, dat kun je horen op de cd. De vier kinderen vinden uiteindelijk De Schat van Amadoris en wat dat inhoudt… Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) - 10 euro / stuk (+1.6 euro verzendingskosten)

CD - ‘Afscheid… en dan?’ - Kinderen

Op deze cd staan 17 verhaaltjes en liedjes gerelateerd aan doodgaan, afscheid nemen en het leren omgaan met verdrietige dingen, voor kleine en voor grote mensen, waaronder het verhaal van ‘ Jip gaat naar de hemel’. Een kuikentje dat in zijn ei zit, het ei rolt per ongeluk van de heuvel af. Jip wordt draaierig en zweverig en ineens als hij zijn oogjes open doet is hij op de regenboog (gerelateerd aan kindjes die voor de geboorte sterven). Ook is er het verhaaltje van ‘Glim, het vuurvliegkeversterretje’dat sterft omdat de zon jaloers op hem is (gerelateerd aan een niet-natuurlijke dood). Dan hebben we nog het liedje ‘Lichtjes van voorbij’, zoals de sterren genoemd kunnen worden. Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) - 17.50 euro/stuk (+1.6 euro verzendingskosten)

DVD - ‘Halte Kanker’ - 12-19

3 jongens en 4 meisjes vertellen op de dvd hun verhaal. Alle 7 jongeren leven in een gezin waarin één van de ouders met kanker is geconfronteerd. De dvd biedt veel erkenning en geeft handige tips. Bij www.kankerspoken.nl - 15 euro

- 48 -

- 49 -

DVD - ‘Verdriet door je hoofd’ - Volw

De documentaire ‘Verdriet door je hoofd ‘(duur 50 minuten) geeft een kijkje in de wereld van kinderen die een vader of moeder met kanker hebben, en is bedoeld voor ouders, leerkrachten en hulpverleners (dus niet voor kinderen en jongeren). Ze zijn tussen de 6 en 16 jaar en hebben ouders die nog worden behandeld, ernstig ziek of alweer aan de beterende hand zijn. De film is gemaakt vanuit de belevingswereld van de kinderen en laat zien hoe ze ermee omgaan, wat ze moeilijk vinden en hoe ze erover praten. Het gaat over openheid, betrokkenheid, reacties en gedragingen en fantasie. We zien jonge kinderen die tekenen, spelen en openhartig over kanker vertellen, een jongen van elf die erg zorgzaam is en overal bij wil zijn en een puber die zich erg verantwoordelijk voelt en moeilijk kan praten. Bij www.kankerspoken.nl -15 euro

DVD - ‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ - Jongeren en volw De documentaire ’Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ (duur 50 minuten) is een vervolg op de documentaire ‘Verdriet door je hoofd’, maar kan ook zelfstandig bekeken worden. De film is gericht aan jongeren, ouders, leerkrachten en hulpverleners. In ‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ kijken Anouk (22 jaar), Ciska (15 jaar), Bonnie (17 jaar) en Koen (18 jaar) terug naar wat het voor hen betekend heeft om een vader of moeder met kanker te hebben. Sommige ouders zijn overleden, andere zijn klaar met de behandeling of zijn opnieuw ziek. Hoe hebben de kinderen dit verwerkt en hoe hebben Anouk, Ciska, Bonnie en Koen ieder hun draai weer kunnen vinden? ‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ gaat over hoe je de klap van zo’n ingrijpende gebeurtenis weer te boven komt.

DVD - ‘Afscheid, loslaten, herinneren.’- Jongeren

De eerste film gaat over Charissa Radix, die alleen met haar moeder leeft. Op zeventienjarige leeftijd verliest zij haar moeder aan kanker. Zij heeft jarenlang voor haar moeder gezorgd en is in die tijd niet naar school geweest. De film begint wanneer haar moeder terminaal ziek is. We zien hoe Charissa na de crematie haar leven weer vorm probeert te geven. Zij loopt dan aan tegen sociale en maatschappelijke hindernissen. De tweede film volgt de familie Smits. Moeder Leny heeft ongeneeslijke kanker en is jarenlang ziek. Dochter Kelly kan dat niet aanzien en verlaat op achttien- jarige leeftijd het ouderlijk huis. Zij zoekt steun bij haar vader, maar als haar moeder komt te overlijden, heeft hij binnen zes weken een andere vrouw. We zien hoe het toekomstbeeld van Kelly en haar vader drastisch verandert. Vier deskundigen reageren via een interactief menu op de getoonde situaties. De kijker kan daarbij fragmenten aan- en uitzetten. De deskundigen zijn afkomstig uit het onderwijs en de zorgsector. De DVD is te bestellen bij de Nederlandse stichting ‘kind en rouw’ voor 30 €,- (inclusief verzendkosten). Op de bestelpagina: kindenrouw.com kunt u uw bestelling ‘online’ opgeven.

Bij www.kankerspoken.nl - 15 euro

DVD - ‘Wanneer wordt het weer leuk?’

Leraar24 is een Nederlands online platform voor en door leerkrachten, bedoeld ter ondersteuning van hun beroepsuitoefening. De documentaire neemt de kijker mee in de belevingswereld van kinderen die een dierbare verloren hebben en hoe ze ermee omgaan. Ook geschikt om rouw in de klas te bespreken. Rechtstreeks te bekijken op: www.leraar24.nl - 50 -

- 51 -

Andere Een wereld vol troost - 5-12 j

‘Een wereld vol troost’ is een materialenset die kinderen in de basisschool helpt om over verlieservaringen te communiceren en zo, onder begeleiding van leerkrachten of andere volwassenen, op een gezonde manier met verlieservaringen te leren omgaan. Wie in de klas, op school of elders met een concrete verliessituatie geconfronteerd wordt, vindt zeker bruikbaar materiaal in deze koffer, samen met een leidraad om met dit materiaal aan de slag te gaan. De koffer biedt materiaal aan rond 15 uiteenlopende verliessituaties, die elk nog eens vanuit verschillende hoeken benaderd kunnen worden:

met een kind aan de slag gaat – onder begeleiding van een deskundige – en communiceert over een gevoelig onderwerp als kanker en over het tijdelijk of permanent verlies van een ouder. Het is zoeken naar duidelijkheid over wat er allemaal aan de hand is. Dit geeft kinderen veiligheid en het gevoel dat er iemand beschikbaar blijft, wat er ook gebeuren zal. Hiervoor zijn niet altijd woorden nodig, want het samen maken van “een windvanger” die de wind vangt van de dag dat mama vertrekt naar het ziekenhuis tot de dag dat ze terugkomt van het ziekenhuis, is niet in woorden te vatten. ‘Een doosje vol troost’ heeft de Maselisprijs 2008 ontvangen omwille van de bijzondere vorm van communiceren tussen ouder en kind. Dit doosje is samengesteld door Erik Verliefde en Rozane Corten. Cego. Te bestellen bij Bol.com voor 35 euro

1. Verandering in leefomgeving 2. Inbraak en diefstal 3. Confrontatie met (natuur)rampen en oorlog 4. Ziekte, opname in een ziekenhuis, functieverlies 5. Veranderingen naar aanleiding van de ontwikkeling van het kind (ouder worden) 6. Dementie 7. Overlijden 8. Scheiding van iemand, een dier dat wegloopt, (echt)scheiding 9. Iemand wordt vermist, loopt verloren 10. Afwijzing door anderen 11. Belangrijke veranderingen bij ouders 12. Verlies van een betekenisvol object 13. Verlies in het spel 14. Een familielid met een handicap, met een ziekte 15. Natuur Bij Cego (www.cegopublishers.be) - 158 euro / volledige set

Een doosje vol troost 2010 - 5-12 j

‘Een doosje vol troost’ (een spin-off van ‘de wereld vol troost’) is een materialenset voor kinderen tussen vijf en twaalf jaar en hun (groot)ouders (of begeleiders) om samen te communiceren over gevoelige onderwerpen. Onder de begeleiding van een deskundige kunnen kinderen en hun ouders op een creatieve manier communiceren rond onderwerpen zoals ziekte. Het is de bedoeling dat bijvoorbeeld een ouder met kanker samen - 52 -

Boek + CD - ‘Pieter en het treintje naar de sterren’ - 4-8 j In dit boekje wordt verteld over een jongetje dat te maken krijgt met de dood van zijn opa. In zijn droom brengt Pieter Opa Jaap naar het huisje op de sterren. Pieter komt weer terug naar huis, maar Opa Jaap blijft in het huisje op de sterren wonen. Pieter kan aan Opa Jaap laten weten dat hij aan hem denkt en hem niet vergeten is. Dit doet hij door liedjes voor Opa Jaap te zingen, want liedjes zweven op de wind, over de wolken, heel hoog de lucht in, helemaal tot aan de sterren. Bij het boekje zit ook een CD met daarop het verhaal verteld, gevolgd door het liedje ‘Het Sterrendromenland’. Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) 13.95 euro / stuk (+1.6 euro verzendingskosten)

Niet hier wel dichtbij - kinderen

Het kwartetspel is bedoeld voor kinderen, jongeren en volwassenen die meer over de achtergrond van de dood, een uitvaart en rouw willen leren. Het kwartetspel geeft kinderen op een speelse manier en in een veilige omgeving de gelegenheid om te praten over sterven, de dood, begraven, cremeren en rouw. Zo kunnen ze zich een beetje voorbereiden op het verlies en de uitvaart van een dierbare. Ze leren door het spel te spelen in grote lijnen wat er gaat komen. De eigen, persoonlijke werkelijkheid zal uiteraard altijd anders zijn dan het spel. Auteur : Larissa Van der Molen www.detroostboom.nl voor 39,95 euro - 53 -

Rouwkoffers- kinderen

Rouwkoffers zijn beschikbaar voor ontlening bij verschillende organisaties, zoals www.rouwzorgvlaanderen.be, Netwerken Palliatieve Zorg in Vlaanderen (voor adressen: zie www.palliatief.be).

‘Als de dood voor de dood op school?’

Een dossier rond verlies en verdriet in theorie en praktijk op de basisschool voor leerkrachten en CLB- medewerkers, opgesteld door Leefsleutels vzw ( Voor kinderen van de eerste kleuterklas tot en met het zesde leerjaar) Leefsleutels vzw

De eigen- wijze doos - Kinderen en jongeren 2 tot 18 jaar

Een doosje dat op vele manieren kan worden gebruikt door kinderen en jongeren die met verlies te maken krijgen. Met ‘De eigen wijze doos’ kunnen kinderen en jongeren op een creatieve manier ruimte geven aan gevoelens rond ziek- zijn en afscheid nemen. Het bevat een verhaal over afscheid nemen, postkaartjes, flarden poëzie, een fotokadertje, wol, … Zowel doos als inhoud kunnen op verschillende manieren gebruikt worden, naargelang de inspiratie en creativiteit van het kind of de jongere.

www.leefsleutels.be voor 9,95 euro

Aan te kopen bij Symposion www.symposion.be

‘Troost in wanhoop’ - Jongeren 12 -18

Voor info: 050/ 33 61 31

Een educatief pakket. Een gezamenlijk initiatief van de vier West-Vlaamse netwerken palliatieve zorg.

4. Internetlinks

Meer informatie: Provinciale Jeugddienst West-Vlaanderen T: 050/ 40 33 44

Volgende websites bieden heel wat overzichtelijke informatie zowel voor kinderen, jongeren als voor volwassenen. K=voor kinderen; J=voor jongeren; V=voor volwassenen

‘Afscheid nemen’ - Kleuter- en basisonderwijs

www.palliatief.be

Een educatieve koffer vol spelmateriaal, video’s, tekeningen, gedenkkaartjes, boeken voor kinderen, leerkrachten en ouders. Uitgewerkte lesfiches voor leerkrachten.

V - Op deze site kan u terecht voor informatie over palliatieve zorg, zowel voor fysische, psychische, sociale en spirituele aspecten. U kan er ook het palliatief netwerk van uw buurt vinden.

Een initiatief van Provincie West-Vlaanderen. Kan gratis ontleend worden. Er zijn 8 ontleenpunten. Voor info: het Provinciaal Informatiecentrum Tolhuis T: 0800 20 021

www.palliatieve-zorg-en-kinderen.be V - Informatie over hoe kinderen te betrekken bij afscheid nemen, sterven, verlies,…

www.rouwzorgvlaanderen.be J-V - Deze site geeft kwalitatief betrouwbare informatie, een waaier van adressen, informatie over hulp bij het verwerken aan de hand van persoonlijke gesprekken en groepsontmoetingen.

- 54 -

- 55 -

www.missingyou.be

www.vzwcontempo.be

J-V - Deze site is een initiatief voor jongeren en jongvolwassenen die een dierbare verloren hebben. Op de website vind je onder andere getuigenissen van jongeren, gedichten, muziek en liedteksten, informatie over gespreksgroepjes en een forum.

V - Deze vereniging wil zich inzetten om personen geconfronteerd met partnerverlies door overlijden op te vangen, te ondersteunen, en te begeleiden in hun rouwproces en hun maatschappelijke re-integratie.

www.kankerspoken.nl K-J - Voor kinderen en jongeren die leven met een ouder met kanker.

www.in-de-wolken.nl K-J-V - In de Wolken voorziet in de behoefte aan informatie rond rouw en verlies bij kinderen en jongeren via publicaties, brochures, boeken en een uitgebreide literatuurlijst.

www.achterderegenboog.nl K-J-V - Een stichting voor kinderen en jongeren die van dichtbij te maken hebben (gehad) met het overlijden van een dierbare in het gezin. De website bestaat uit aparte rubrieken voor kinderen, jongeren en volwassenen.

www.clairevandenabbeele.be K-J-V - Deze site informeert over lezingen, ontmoetingsdagen en boeken.

www.herinnerdingen.nl

www.similes.be V - Similes is een vereniging voor gezinsleden en betrokkenen met psychiatrische problemen. De website geeft info over studiedagen, geeft juridisch advies en biedt opvang en verwijzing.

www.troostvoortranen.nl J - Een interactieve site over verlies en rouw en leven en dood voor en door jongeren uit verschillende culturen. Op deze website staan verhalen, gedichten, foto’s, filmpjes, tips en columns, die door jongeren zelf zijn geplaatst.

www.zelfhulp.be V - Dit is de site van het Trefpunt Zelfhulp, het informatiecentrum voor en over zelfhulp(groepen) in Vlaanderen. De site geeft zicht op internetgroepen, zelfhulpgroepen en activiteitenkalender.

www.kinderpalliatief.nl V - Website rond kinderen die palliatief zijn.

K-J - Getuigenissen van kinderen over verlies en verdriet.

www.ikrouwomjou.com

www.verliesverwerken.nl

V - Informatie voor dierbaren van een rouwende.

V - Een site van de Nederlandse Landelijke Stichting Rouwbegeleiding over verlies verwerken en alles daar rond.

www.zonderouders.nl

www.debedding.eu

K-J-V - Website voor mensen die (één van) hun ouders verloren hebben. Hier kunnen ervaringen gedeeld worden en vragen gesteld worden.

V - Een centrum voor rouwbegeleiding en traumaverwerking in Gent van Johan Maes en Evamaria Jansen.

www.jongereninrouw.nl

www.uitvaartraad.be

J - Website voor jongeren in rouw.

V - Website van de Vlaamse Autonome raad voor het uitvaartwezen met informatie over alle aspecten van de uitvaartverzorging;

www.kindenrouw.nl K-J-V - Het belangrijkste doel van deze website is het geven van voorlichting aan ouders en kinderen wanneer een familielid of een voor het kind ander belangrijk persoon is overleden. - 56 -

www.begraafplaats.org V - Een website over alles wat met begraven en cremeren te maken heeft.

- 57 -

www.dezeveneikenvzw.be V - Een website waar tijd en ruimte gecreëerd wordt om het afscheidsproces te ondersteunen en vorm te geven in een aangepast uitvaartritueel.

www.hellomydear.be

The education of litte tree Richard Friedenberg, 1997. (over een jongen die beide ouders verloor) Oscar et la dame rose Eric Emmanuel Schmitt, 2009. (film over een jongen die te horen krijgt dat hij terminaal ziek is – kinderen en volwassenen)

V - Iedereen heeft een verhaal. Leg het vast voor jezelf en voor komende generaties.

Ponette Jacques Doillou, 1996. (over hoe een vier- jarige omgaat met de dood van haar moeder)

5. Films

Tieners

Kinderen

Anton, the flyer Aage Rais, 1996. (Een film over hoe een jongen omgaat met het overlijden van zijn vader – vanaf 9 jaar) De leeuwenkoning Walt Disney Co, 1994. (Tekenfilm over de dood van een vaderleeuw) Platvoet en zijn vriendjes (The land before time) Lucas/Spielberg, Don Bluthfilm, Universal Pictures, 1988. (tekenfilm waarin een kleine dinosaurus verder moet na de dood van zijn moeder) Man van staal Vincent Bal, 1993. (over een jongen die het overlijden van zijn vader moeilijk kan verwerken – vanaf 10 jaar) Sterren bewegen Torun Lian, 1998. (over het overlijden van een broertje – vanaf 10 jaar) Bambi Walt Disney Co, 1942. (tekenfilm over de dood van een moederhert)

Kinderen en tieners

Blazen tot honderd Peter Van Wijk, 1998. (over het omgaan met de dood door kinderen) Fly away home Columbia Tristar Pictures, 1996. (meisje, van gescheiden ouders, verliest moeder en verwerkt haar verlies door zelf zorg te dragen voor een groep ganzen) - 58 -

Buitenspel Jan Verheyen, 2005. (over keuzes maken, dromen, loslaten en graag zien) Des plumes dans la tête Thomas de Thier, 2003. (hoe ouders omgaan met het overlijden van hun zoontje) Sous le sable Francois Ozon, 2000. (over een vrouw die haar man verliest tijdens een vakantie - adolescenten) Philadelphia Jonathan Demme, 1993. (over de ervaringen van een man met AIDS) La stanza del Figlio Nanni Moretti, 2001. (een familie leert omgaan met de dood van hun zoon) Le chignon d’Olga Jerome Bonnell, 2002. (hoe een gezin omgaat met het overlijden van hun mama) Le temps qui reste Francois Ozon, 2005. (het moeizame proces in het omgaan met de eigen naderende dood - adolescenten) P.S. I Love You Richard LaGravenese, 2007. (over het eerste jaar van het leven van een jonge vrouw die haar echtgenoot verloor ten gevolge van een hersentumor – adolescenten en volwassenen) - 59 -

21 grams Gonzalez-Inarittu, 2003. (film toont eerste chaotische rouw - adolescenten) Path Adams T. Shadyac, 1999. (dokter die humor als het beste medicijn ziet) Stepmom Columbus C., 1998. (verhaal van een moeder die gaat sterven en haar kinderen moet achterlaten bij haar ex-man en zijn vriendin) The mighty Chelsom P., 1998. (verhaal van twee jongens die aan de rand van de maatschappij leven: over leven, vriendschap, verdriet, afscheid nemen en toch opnieuw leven ontdekken) What dreams may come V. Ward, 1998. (vrouw verliest haar kinderen in ongeval en later ook haar echtgenoot. Ze pleegt zelfmoord. Verhalen over leven en dood)

Volwassenen

My life without me Isabel Coixet, 2003. (film over een jonge moeder die te horen krijgt dat ze zal sterven) The secret garden Francis Ford Coppola, Warner Bros, 1993. (verlies van beide ouders en vinden van een plaats in verloren familiebanden) Trois Couleurs: Bleu K. Kieslowski, 1993. (jonge vrouw verliest haar man en dochter in een tragisch verkeersongeluk). Uit de trilogie “Bleu - Blanc - Rouge. La chambre verte F. Truffaut, 1978. (een man die alles in zijn leven in teken zet van zijn overleden vrouw. Zingevingtocht) Extremely loud & incredibly close Stephen Daldry, 2011. (de zoektocht van een autistische jongen naar verborgen boodschappen van zijn overleden vader)

- 60 -

6. Muziek Verdriet hebben en een verlies verwerken is voor iedereen heel persoonlijk. Veel mensen vinden tijdens moeilijke momenten in hun leven soms steun en troost in muziek. Doordat de muzikale smaak van iedereen zo verschillend is, is het niet gemakkelijk hier een muzieklijst weer te geven. We bieden u wel enkele mogelijkheden aan om muziek rond afscheid en rouw op te zoeken. - Vanden Abbeele, Claire (2001). Nu jij er niet meer bent. Rouwen met kinderen en tieners. Tielt: Lannoo. Achteraan dit boek vindt u een ruime muzieklijst. Zowel Nederlandstalige, anderstalige liedjes en klassieke muziek zijn in de lijst opgenomen. Dit boek kan ontleend worden op de eenheid. - Via de website www.missingyou.be kan men naar ‘materiaal’ gaan en zo kiezen voor ‘muziek en liederen’. - ‘Afscheidsliedjes’ intikken op Google - ‘Uitvaartmuziek’ intikken op Google - ‘Rouwmuziek top 10’ intikken op Google De meeste muziek kan u beluisteren op www.youtube.com

“Wanneer iets liefs je verlaat, blijft de liefde. wanneer verdriet je overmant, blijft het leven. Wanneer de stilte groot is, blijft de muziek” (Onbekend)

- 61 -

7. Tot slot Niemand kan uw dierbare genezen of terugbrengen en door enkele werken te lezen of andere multimedia bronnen te raadplegen uit deze selectie zal uw verdriet en/of uw gemis ook niet verdwijnen. We hopen enkel dat u eventueel antwoorden op uw vragen mag vinden. We hopen dat u via deze informatiebronnen iets van uw eigen unieke rouwproces of dat van uw kind, partner, ouder, … kan herkennen, erkennen en hier steun en troost kan uit putten. We wensen u veel sterkte toe.

Deze inventarislijst werd ontwikkelt door Let Dillen, Sabine Poriau en Naomi Van de Moortele, leden van de werkgroep rouwzorg van de palliatieve eenheid. Bijzondere dank gaat uit naar Arne Reynaert (www.rein-art.be) voor de prachtige illustraties in deze inventaris.

- 62 -

- 63 -

De Pintelaan 185 - 9000 Gent

v.u.: E. Mortier, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent

Palliatieve Zorgen - K2/0

Universitair Ziekenhuis Gent De Pintelaan 185 - 9000 Gent Tel. +32 (0)9 332 21 11 - Fax +32 (0)9 332 38 00 [email protected] - www.uzgent.be

Palliatieve Zorgen-2063

Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.