Afscheid, verlies en rouw. Vrede verbindt. kombijmij. Familieverhoudingen. Verzoening en acceptatie Ontmoeting en dialoog

Vrede verbindt

kombijmij

Veiligheid en vertrouwen

Afscheid, verlies en rouw

Vasthouden loslaten

Familieverhoudingen

Verzoening en acceptatie Ontmoeting en dialoog

20 jaar Kombi Nieuwsbrief ‘Veerkracht’ nummer 46 voorjaar 2010

Colofon De Ko mbi n ieuwsbrief is een uitgave van Stichting Ko mb i. ISSN: 1380-0752. Ko mbi secretariaat: dhr. J.Bokhove Doetinchemseweg 18, 7007 CL Doetinchem. Ko mbi telefoonnr.: 06 - 13 83 75 72. Ko mbi website: http://www.stichting-ko mb i.nl "Komb i is een ontmoetingsplaats voor mensen die De Tweede Wereldoorlog zelf als kind meemaakten in Europa of A zië en voor (klein-) dochters en zonen van: mensen uit het verzet, mensen uit Indië, mensen uit Japanse kampen. Joden, Burgeroorlogsgetroffenen, NSB'ers, collaborateurs, homo's, dwangarbeiders, zigeuners, bezetters, bevrijders. De St ichting wijst iedere vorm van (neo) fascisme, (neo) nazisme en discriminatie op grond van ras, sekse, seksuele geaardheid, religie of nationaliteit af. Bestuur Marja Vin jé, voorzitter Joop Bokhove, secretaris André Vos, penningmeester Redactie An van der Burg, Gelske van der Vlugt, M ilena Eshuis, Calia Ossendrijver, Freddie Cochius, Marjan Veen man Medewerkers Nieuwsbrief: Gonda Scheffel-Baars en Hans van der Burg. E-mailadres redactie: redactieko [email protected]; postadres redactie Ko mbi Nieuwsbrief: mw. G. van der Vlugt, Slûswei 10, 9215 VX De Veenhoop. Laatste inleverdatum voor kopij Ko mbi Nieuwsbrief: 20 augustus 2010 Plaatsing van ingezonden stukken betekent niet dat het bestuur en redactie het eens zijn met de naar voren gebrachte meningen. Niets in deze uitgave mag gekopieerd, vermen igvuldigd of anderszins gebruikt óf (dig itaal) verspreid worden zonder schriftelijke toestemming redactie. Dit geldt ook voor (stukken uit) de Nieuwsbrief d ie in pdf formaat op de website staan.

Van de redactie Voor u ligt nummer 46 van de Kombi nieuwsbrief. We hadden verwacht dat we een grote stroom inzendingen zouden ontvangen met uw herinneringen aan 20 jaar Kombi. Enkelen hebben inderdaad hun ervaringen willen delen, maar een grote stroom? Nee, daar was geen sprake van. Intussen hebben we het thema dan ook wat ruimer gemaakt, zodat u nu meer kunt lezen over 20 jaar veerkracht binnen Kombi. Op 19 februari 2010 overleed ons oud bestuurslid, Jan Giesekam. We wisten wel dat hij al geruime tijd ziek was, maar zijn heengaan was toch een schok. Een zestal Kombianen was bij de uitvaart aanwezig. In dit nummer een in memoriam. Ook stelt onze nieuwe secretaris Joop Bokhove, zich aan u voor. De nieuwe penningmeester André Vos, is al lang een zeer gewaardeerde bekende. Hij regelt al jaren de financiën . Helaas is door het plotseling overlijden van Rien Timmermans onze begroting niet op tijd ingediend en moeten we afwachten of we dit jaar nog onze normale subsidie krijgen. Dat maakt de redactie voorzichtig met betrekking tot het volgende nummer. De uitgave van de nieuwsbrief is zoals u kunt begrijpen een kostbare aangelegenheid. Als we financieel de ruimte krijgen willen we een zomernummer uitbrengen met een uitgebreid verslag van het jubileumfeest. En anders zult u geduld moeten hebben tot het late najaar. Op 29 mei viert Kombi het 20 jarig bestaan in de Kumpulan, gelegen in park Bronbeek te Arnhem. U hebt daar al een aankondiging van ontvangen. Over het programma leest u elders in dit blad. Verder treft u een aantal gedichten aan en een selectie uit onlangs verschenen boeken.

“Onze act iviteiten worden mede mogelijk gemaakt door het Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg met middelen u it de BankGiro Loterij en Lotto. Uw deelname aan deze loterijen wordt daaro m van harte aanbevolen"

Kortom we hopen dat we u weer een aantal uren leesplezier bezorgen Kopij voor het volgende nummer graag aanleveren vóór 20 augustus. De titel van het nummer houden we nog even voor ons. Rest ons u een leuk jubileum en een goede zomer te wensen.

Wilt u ons helpen door middel van een donatie, gift of schenking dan kunt u een bedrag storten op onze girorekening 42 69 89 t.n.v. Stichting Ko mbi, de Veenhoop.

Redactie adres: Slûswei 10 9215 VX de Veenhoop. E-mail: [email protected]

Inhoudsopgave Van de redactie Van het bestuur Gelske van der Vlugt Joop Bokhove André Vos

Colofon en beschrijving van de inhoud van dit nummer (omslag) Bestuurswisseling en de stand van zaken ....................................2 In memoriam Jan Giesekam.........................................................3 Even voorstellen als secretaris .....................................................4 Even voorstellen als penningmeester...........................................4

20 jaar Kombi MarYam Mildenberg Alie Roest An van de Burg Loes Bertholée Gonda Scheffel-Baars Atie de Vries, Cisca Israël, Karin Bruggeman

Lotgenoten (gedicht) ....................................................................5 Kombi gefeliciteerd......................................................................6 Kombi 20 jaar...............................................................................6 Voor de broodnodige veerkracht (gedicht) ..................................6 Wat betekent Kombi voor mij......................................................7 Ervaringen van een paar begeleiders bij gespreksgroepen .........8

Veerkracht An en Hans van de Burg Wietse A.Tol Toon Tellegen Gonda Scheffel-Baars

Heeft de oorlog ons ook iets positiefs gebracht? .........................9 Hoe kunnen we kinderen ondersteunen die oorlog hebben meegemaakt...................................................................10 De Vrede (gedicht).....................................................................13 Het fluwelen konijn....................................................................14

Verslagen Geert Mak G.Veerkamp Loes Schneider Gonda Baars-Scheffel

Februaristaking 2010..................................................................15 Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden bestaat 10 jaar17 Boekpresentatie in Berlijn..........................................................19 Uitgesproken (boekbespreking) .................................................20

Voor u gelezen Marjan Veenman en An van de Burg Nationaal Comité 4-5 mei Sherko Bekas

Selectie pas verschenen boeken .................................................21 Belangrijke websites ..................................................................21 In een bos (gedicht)....................................................................21

bronvermelding illustraties Omslag Nieuwsbrief: oude nieuwsbrieven; pagina2 Inger Israël; pagina 3 Janny Ruitenbeek; pagina 4 Nationaal Comité 4-5mei; pagina 5 Inger Israël; pagina 8-9 G.van der Vlugt; pagina 14 Hans van de Burg; pagina 15 internet; pagina 20 en 22 G.van der Vlugt.

Kombi website: www.stichting-kombi.nl

-1-

Nieuwsbrief 46 - voorjaar 2010

Van het bestuur Bestuurswisseling Na het overlijden op 8 oktober 2009, van onze penningmeester Rien Timmermans zijn het bestuur en het netwerk van KOMBI opnieuw geconfronteerd met het overlijden van een oudbestuurslid en vaste bezoeker van de netwerk bijeenkomsten: Jan Giesekam verliet ons op 19 februari 2010.

we de oorspronkelijke activiteiten niet zouden moeten beëindigen. Maar dit jaar willen we in elk geval er nog een goed jaar van maken, nieuwsbrieven uitgeven, een themadag organiseren, meewerken aan het ontwikkelen van een kenniscentrum voor de naoorlogse generatie, meewerken aan het Landelijk Steunpunt gastsprekers WO. II- heden en het 20 jarig jubileum van KOMBI feestelijk vieren

Er zijn wel twee nieuwe bestuursleden bereid gevonden dit jaar bestuurswerkzaamheden op zich te nemen n.l. Joop Bokhove als secretaris en André Vos als penningmeester . Beiden stellen zich elders in deze nieuwsbrief aan u voor.

Stand van zaken Enige jaren geleden alweer heeft het bestuur en het netwerk geworsteld met de volgende vragen: Is er nog voldoende belangstelling voor het aanbod van Kombi zoals gespreksgroepen, themadagen en de TWG-lezing?  Is de doelstelling van KOMBI eigenlijk niet al lang bereikt?  Is de kennis die we in de loop van het bestaan van Kombi opgebouwd hebben vast te leggen en over te dragen? De discussie naar aanleiding van de laatste vraag had onder andere tot gevolg dat we onze ervaringen vastgelegd hebben in de publicatie ‘Dialoog als handreiking’ en er is een website gerealiseerd. Daarnaast constateerden we dat op ons aanbod steeds minder reactie komt. Er is toen overwogen om de activiteiten van KOMBI af te bouwen. Maar vanuit de naoorlogse generatie werd voorgesteld om door te gaan met de activiteiten en deze specifiek te richten op de naoorlogse generatie problematiek en eventueel nieuwe activiteiten op te starten. Er werd een nieuw bestuur gevormd. Dit leek succes te hebben, ook al omdat de inoorlogse generatie voldoende steun verleende. 

Hoe is de stand in 2010 Het blijkt dat de draagkracht van het bestuur en netwerk duidelijk vermindert, ook al door het verlies van mensen als Rien Timmermans en Jan Giesekam. En hoewel de nieuwsbrieven nog steeds van goede kwaliteit zijn en de TWG lezing goed bezocht werd, overwegen bestuur en netwerk opnieuw, of Kombi website: www.stichting-kombi.nl

Dit jaar viert Kombi haar 20jarig jubileum En dat doen we met een echt feest. Feest omdat de mensen van Kombi 20 jaar lang prachtig werk hebben gedaan en omdat dit het laatste jubileum van KOMBI zal zijn . Voor Kombi-mensen van nu is er de mogelijkheid om echt nog eens samen te komen. We zullen de jubileumdag dus niet volproppen met alleen maar programma, maar ook leuke mogelijkheden creëren voor een aangenaam samenzijn. Het belooft een spetterende dag te worden. Er komt een inhoudelijk programma, een cabaret, een gezamenlijk Indisch eten en een prachtige band. Ik verzeker jullie dat het ieder aan zal spreken, zowel oorlogs- als naoorlogs. Komt allemaal! Dit wordt een dag om in je geheugen op te slaan en zorgvuldig te bewaren. De activiteiten mogen dan misschien naar een einde lopen, maar dit wordt een jubileumfeest dat Kombi werkelijk waardig is. Aarzel dus niet langer en pak deze laatste kans om op grote schaal alle oude Kombi-bekenden nog eens te ontmoeten. Denk niet, dat zou wel leuk zijn, maar dat doe ik later nog wel eens. Dit is je kans, doe het nu! Kom; meld je aan voordat de zaal vol is. We kijken er naar uit jullie in groten getale te kunnen ontmoeten. Ik vraag het jullie: geef Kombi een waardig jubileum . Wij van onze kant doen er alles aan om dit een dag te maken die de Kombi-gedachte werkelijk eer aan doet. Hoe u zich kunt aanmelden staat in bijgesloten uitnodiging. -2-


In memoriam Jan Giesekam

Vrijdag 19 februari is Jan Giesekam overleden, lid van het bestuur van KOMBI tot twee jaar geleden. Jan was een praktisch bestuurder maar ook intens betrokken op de inhoud van het werk van KOMBI en de boodschap van KOMBI. Het verrast me elke keer weer dat KOMBI zoveel voor iemand kan betekenen of heeft betekend. Dat geldt ook voor Jan. In zijn boek Oorzaak en Gevolg, het levensverhaal van een crisiskind dat hij vorig jaar op zijn 80-ste verjaardag kon presenteren schrijft hij: “Deze organisatie gaf mij rust en vertrouwen. Wij begrepen elkaar en konden vrijmoedig en met respect over onze emoties praten. “ Vrijdag 26 februari hebben we met een aantal kombianen afscheid genomen van Jan. Wil Kamphuis sprak daar de volgende woorden Geachte aanwezigen, Juliëtte, familie en vrienden van Jan Giesekam. Mijn naam is Wil Kamphuis, oud secretaris van KOMBI. Een Stichting met als doelstelling: Maatschappelijke begeleiding en Integratie van en voor mensen die zelf als kind de Tweede Wereldoorlog in Europa en Azië hebben meegemaakt. Die in concentratie- werk- en kinderkampen hebben vastgezeten en voor dochters en zonen van mensen uit het verzet, Indië, Japanse kampen, Joden, burgerslachtoffers, burgeroorlogsgetroffenen, collaborateurs, NSB'ers, homo's, Zigeuners, militairen en dwangarbeiders. En Jan was één daarvan. Hij zat in het Bestuur van KOMBI, was de pleitbezorger van vergeten en achtergestelde groepen mensen. Hij worstelde met gewetensvragen en Kombi website: www.stichting-kombi.nl

vroeg zich af, Waarom? Waardoor? Waarvoor? Met als resultaat het boek dat hij geschreven heeft. Maar als U meer wilt weten over zijn leven, zijn zoektocht en het begrijpen daarvan verwijs ik U dan ook naar dit boek. Het levens verhaal van een crisiskind, "Oorzaak & Gevolg ". Ik bewonder de moed van Jan in zijn zoektocht. Ook de moed om deel te nemen, tijdens de herdenking in het Herinnerings Centrum kamp Westerbork in januari 2005, aan het oplezen van namen van de Joden die omkwamen in de oorlog, samen met Juliëtte. Wij Kombianen en eigenlijk iedereen mogen hem dankbaar zijn voor zijn inzet. Hij blijft daardoor in onze herinnering voortleven. Voor mij zelf gun ik hem de antwoorden die hij in de andere, Goddelijke Wereld krijgt maar gun hem ook de rust waar hij zo naar heeft verlangd. Jan ,ik dank je voor je gastvrijheid en je vriendschap. Dit gedicht van Charlotte Debo stond afgedrukt op de achterkant van het boek van Jan Giesekam. Ik keer uit een andere wereld naar deze wereld terug die ik niet had verlaten en ik kom er niet achter welke de ware is zeg eens ben ik uit de andere wereld wel teruggekeerd? Naar mijn gevoel ben ik nog daarginds en sterf ik daarginds sterf ik dag aan dag opnieuw een beetje meer de dood van allen die gestorven zijn ik weet niet meer welke de ware wereld is, deze hier of de wereld daarginds, de andere: tegenwoordig weet ik niet meer wanneer ik droom en wanneer niet. Ik ben teruggekeerd van tussen de doden, dat gaf mij zo meende ik het recht om tot de anderen te spreken en zodra ik voor hen sta heb ik hun niets te zeggen omdat ik daarginds daarginds heb ondervonden dat je niet tot anderen spreken kunt. Charlotte Debo (1913-1985) was lid van het verzet in Frankrijk en werd in 1942 naar Auschwitz gedeporteerd.

-3-


Even voorstellen Joop Bokhove Ik heb de oorlog als kind meegemaakt. De tweede wereldoorlog begon toen ik net 6 jaar oud was. Mijn eerste herinnering aan die oorlog was het gespannen zitten bij de radio. Mijn vader was niet naar zijn werk gegaan en dat was al iets zeer bijzonders. Van het radiobericht herinner ik me alleen het tikken van de klok dat voorafging aan de werkelijke uitzending van 10 mei 1940. Mijn herinneringen aan de oorlog die ik in Hengelo (O) doorbracht zijn talrijk. Twee jaar geen school. Hout sprokkelen. Bombardementen. Regelmatig voor kortere of langere tijd onderduikers in ons huis de hele oorlog door. De instructie die er bij mij ingestampt werd dat ik nooit mijn mond moest voorbijpraten en me van de domme houden als we ongewenst bezoek thuis kregen. Dat laatste is een keer gebeurd. Ik lag te slapen en werd wakker geschud met de vraag waar die "oom" was. Mijn ouders stonden doodsangst uit, maar ik hield me van de domme. Een andere herinnering is verblijf van mijn twee zussen bij een boer in Gramsbergen. Zo kwamen er twee bonkaarten vrij voor de onderduikers in ons huis. Mijn hele leven heb ik veel belangstelling gehad voor de geschiedenis en met name voor de tweede wereldoorlog. Die belangstelling is mede bepaald door de eigen geschiedenis, maar ook door de ervaringen van na de oorlog. Veel van mijn vrienden zijn Joods, met hun oorlogservaringen. Door het huwelijk van mijn zus met iemand van joodse afkomst, een vriend van mij voordat mijn zuster hem kende, maakte ik ook kennis met die tak van de familie en hoorde van hun ervaringen. Daarnaast waren er in mijn familie en vriendenkring ook sympathisanten van de Duitsers. De lievelingsbroer van mijn vader, de vader van mijn overleden vrouw, de vader van mijn beste vriend. Ik voel me verbonden met slachtoffers van de tweede wereldoorlog uit mijn naaste familie en vriendenkring, maar ook met de kinderen van de ouders die worstelden en soms nog worstelen met Kombi website: www.stichting-kombi.nl

het oorlogsverleden van hun "foute" ouders. Het hele jaar 2009 hoorde ik via een vriendin veel over opzet en doel van Kombi. Toen mij dan ook gevraagd werd of ik het secretariaat op me wilde nemen heb ik onmiddellijk positief gereageerd.

Even voorstellen André Vos Ik ben als oudste zoon geboren in 1941. Als kind heb ik de oorlog in Amsterdam wel meegemaakt, maar had geen weet van de verschrikkelijke dingen die er met mensen en Joodse families plaats vond. Ons gezin was inmiddels wat uitgebreid zodat ik door mijn ouders in de hongerwinter van 1944 enige tijd uitbesteed ben geweest bij een kinderloos gezin in Bergen Noord Holland. Mijn vader was in de oorlog enige tijd ondergedoken en gaf zo geen gehoor aan de oproepen voor de tewerkstelling in Duitsland. Dat was een tijd vol onzekerheid voor het gezin, denk ik. Van de oorlog zelf heb ik eigenlijk geen beelden op mijn netvlies, behalve misschien de gasverlichting die af en toe uitging, het vlammetje van het met olie gevulde jampotje op de schoorsteen en de radio die verstopt was in het theemeubel. De oorlog speelde in mijn leven eigenlijk geen rol totdat ik Gelske van der Vlugt ontmoette en wij getrouwd zijn. Door haar geschiedenis en worsteling om de gevolgen van de oorlog te boven te komen is dit onderwerp bij ons altijd aanwezig gebleven. Daardoor ben ik altijd op de hoogte geweest van het reilen en zeilen van Kombi. Ik ben jarenlang administrateur van een vormingsinstituut geweest. Toen Paulien Hoebee aftrad als penningmeester en Gelske dat overnam heb ik vanaf dat moment de administratie van Kombi bijgehouden en de financiële verantwoordingen voor de penningmeesters samengesteld. Een nieuwe secretaris en penningmeester vinden na het overlijden van Rien Timmermans bleek een moeilijke opgave. En zonder penningmeester werken is ook niet verstandig. Daarom heb ik mij in december 2009 voorlopig voor deze taak beschikbaar gesteld.

-4-


20 jaar KOMBI Lotgenoten 'Geen lotgenoot', zeiden de ouderen, 'Het is jouw oorlog niet. Jij was er niet bij. Jij bent geen lotgenoot.' En links brult de zee die geen lotgenoot behoeft. 'Geen lotgenoot', zeiden de sjouwers, 'Het is niet jouw last. Jij kijkt er slechts naar. Jij bent geen lotgenoot.' En links schuimt de zee die geen lotgenoot behoeft. 'Geen lotgenoot', zeiden de anderen, 'Het is niet jouw pijn. Jij koestert jouw kant. Jij bent geen lotgenoot.' En links trekt de zee die geen lotgenoot behoeft. Maar lotgenoten zijn we met de ouderen, de sjouwers, met de anderen. `Veroordeeld tot elkaar.' Terwille van de kinderen Kindskinderen. Want links is de zee die eeuwig lotgenoot is.


-5-


KOMBI gefeliciteerd Ja ik weet het allereerste begin nog heel goed. In het blad van het Humanistisch verbond stond een oproep van Edith Nagel-Ossendrijver, waar ik op reageerde. En de stoute schoenen aantrok. Voor het eerst iets met die oorlog doen misschien. Het werden meerdere weekenden. En ik ontdekte dat ik als verzetskind ook ergens bij hoorde. De K.V.V.40-45 bleek ook te bestaan! De weekenden waren pittig,maar het was goed allerlei mensen uit diverse disciplines te ontmoeten. De namen: Edith, Ciska, Gelske, ze horen voor mij bij dit alles. In mijn verdere leven (ben van 15-3-33) heb ik zeker veel aan al deze ervaringen gehad. En ik wens Kombi dus ook nog zeker een nieuwe 20 jaar toe.

En nu staan we voor het twintigjarig bestaan. Wat zou ik nog willen? Moet de oorlog eigenlijk nog wel een rol spelen in mijn leven? Heb ik niet meer dan genoeg tijd besteed aan verwerken en alles een plek geven? Ik heb toch al lang begrepen dat het verleden niet te veranderen is, maar dat je beter kunt proberen de positieve kanten ervan op je -leven van- nu te ontdekken.. Zou ik dat met al mijn Kombi ervaring niet zo langzamerhand zelf moeten kunnen? En dan denk ik weer : “O, wat zou ik toch nog graag één keer een groep meemaken,” Gewoon als boon in de soep en dan heel zachtjes gaar sudderen. An van de Burg

Voor de broodnodige veerkracht:

Gefeliciteerd!!!!! Alie Roest

KOMBI 20 jaar En ik, lucky bird, heb daar vijftien jaar van meegemaakt. De eerste kennismaking vond plaats in een kerkelijk centrum in Utrecht. Daar was ook de IKON, die ongeveer zeven kilometer band opgenomen heeft, waar uiteindelijk elf minuten van uitgezonden is, in het vierluik: “Een jaar later”. Daarna de eerste groepsbijeenkomst op de zolder van ICODO aan de Maliebaan. We waren met elf deelnemers en twee begeleidsters.. In het begin voelde ik me nogal verloren, ook al omdat ik geen enkele ervaring had in omgaan met een groep. Dat veranderde na een paar bijeenkomsten in een gevoel van blijdschap dat het weer tijd was om bij elkaar te komen. Na het afronden van deze serie bleef bij mij het verlangen naar méér. Twee jaar later begon een groep die niet vol was en ik mocht nog een keer meedoen. Daarna waren er drie vervolggroepen. Je ziet: niet weg te branden dit mens. Intussen vierden we groots het tienjarig bestaan, met serieuze lezingen en een zelfspot cabaret. In de middag waren er vier workshops en ging ik tot mijn eigen verbazing naar tekenen. Altijd een onvoldoende voor dat vak gehad, dus niet bepaald mijn grote liefde. Kombi website: www.stichting-kombi.nl

Positief in het leven staan van jezelf houden in verbinding blijven benieuwd blijven je niets laten wijsmaken blij zijn met je eigen-wijsheid ren je eigen neus achterna niet “spiegelen”- neem jezelf serieus realistisch zijn: het moet, zoals het kan taboes doorbreken steeds weer opnieuw beginnen wat was goed, toen niets goed leek zoek het goede gezelschap bedank….. MENSEN ZIJN OM VAN TE HOUDEN zonder voorbehoud Dat leerde ik bij KOMBI (terwijl ik dacht alles al te weten, door palaveren, ruziën en lachen in onze eigen-kleurige groot-familie) Loes Bertholée

-6-


Wat betekent Kombi voor mij? Het was 1974. Mijn moeder had naar een radioprogramma geluisterd en belde in een opwelling na afloop de radioman die het had gepresenteerd. Ze vertelde hem haar lotgevallen als echtgenote van een ex-NSB’er. Eerst wilde de man niet luisteren: ‘U moest eens weten wat ik in een kamp van de Duitsers heb meegemaakt.’ ‘U moest eens weten wat ik in het interneringskamp en daarna heb meegemaakt’, zei ze. Toen luisterde hij en bedankte haar na afloop van het gesprek: ‘U heeft mij de ogen geopend voor de andere kant, die ik nooit heb willen zien, maar waarvoor ik niet langer mijn ogen sluiten kan.’ Nog beduusd van haar eigen moed belde mijn moeder mijn zus, en later mij. Mijn zus had gezegd: ‘Je hebt je naam toch zeker niet genoemd’. Die zin was voor mij het keerpunt: ik besefte hoezeer we nog ‘in de oorlog’ leefden en begreep dat ik aan het werk moest. Ik schreef de radioman een lange brief, vertelde hem mijn verhaal, we bleven in contact en van lieverlee durfde ik ook anderen mijn lotgevallen te vertellen. Als je eenmaal een positieve reactie hebt gekregen, een luisterend oor en hart gevonden hebt, durf je vaker het zwijgen te verbreken. Zo was ik al voor een deel uit mijn isolement tevoorschijn gekomen, toen in 1981 de werkgroep Herkenning van start ging. Ik had die organisatie niet nodig om mijn problemen te verwerken, ik had al veel op orde gekregen, maar het was wel een steuntje in de rug in mijn contacten met de ‘buitenwereld’: ik was niet de enige met een verhaal, er waren er veel meer en de wereld kon niet meer om ons heen. Ik was vanaf het begin geïnteresseerd in de gezamenlijke thema’s in onze levensverhalen die in de details natuurlijk erg van elkaar verschilden. Ik noteerde die onderwerpen, schreef er een brochure over en bleef nadenken over wat ons verbond en verschillend maakte. Een van de grote problemen in mijn leven was het hebben van onterechte schuldgevoelens ten opzichte van de slachtoffers van het Naziregime dat mijn vader had gesteund. Ik was bang dat die mij zouden verwerpen; maar tijdens mijn eerste reis naar Israël in 1984 en later tijdens mijn studie Joodse geschiedenis in Amsterdam bleek die angst ongegrond. Door de confrontatie met mijn eigen angst aan te gaan, ontmoette ik mensen die mij accepteerden op grond van wie en wat ik zelf ben, die me los konden zien van mijn vaders politieke keuze. Kombi website: www.stichting-kombi.nl

Toen ik hoorde van het weekend op De Born in 1988, verwachtte ik daar eigenlijk allemaal mensen aan te treffen die al eens eerder, net als ik, de confrontatie met ‘de andere kant’ waren aangegaan. Dat was echter niet het geval. Aan de ene kant vonden deelneemsters het bemoedigend dat ze aan mij konden dat je een groot deel van je problemen te boven kan komen, aan de andere kant wekte dat ook onrust. Bovendien was ik vooral geïnteresseerd in de thema’s die we bespraken en niet zozeer in het verwerken ervan: ik was er toen al 14 jaar mee bezig en was al tal van moeilijke stations gepasseerd. Het was dus verstandiger om me wat op de zijlijn op te houden, mijn bijdrage te leveren door het schrijven van stukjes voor de Nieuwsbrief. Toch bleef ik bij Kombi, niet voor de verwerking van mijn problemen, maar omdat ik het belangrijk vond dat er een plaats was waar mensen van diverse achtergrondsgroepen elkaar konden ontmoeten; die plaats wilde ik steunen. Natuurlijk leerde ik er ook het een en ander, met name het verhaal van de kinderen van verzetsdeelnemers intrigeerde me: ik had altijd gedacht dat het wel makkelijk was als je vader in het verzet gezeten had, kon je trots zijn, hoefde je je niet te schamen of je schuldig te voelen zoals ik. Maar ik leerde dat het zo simpel niet was en dat ik veel te snel met mijn oordeel was geweest. Wat me vooral de laatste jaren duidelijk is geworden, is de rol die Kombi in de Nederlandse samenleving heeft gespeeld. In 1988 werden kinderen van politiek foute ouders nog heel vaak bij bijeenkomsten, bij instanties of bij wetenschappelijke onderzoeken geweerd. Een onderzoeker vermeldde expliciet dat hij de NSB-kinderen niet in zijn studie betrokken had, omdat hij dat de oorlogsslachtoffers en hun kinderen niet kon aandoen. Acceptatie van kinderen van ‘foute’ ouders was een maatschappelijke aangelegenheid, zei hij, en zijn rapport moest ook niet gebruikt worden als aanzet tot een publieke discussie over de oorlog, over ‘goed’ en ‘fout’. Maar die publieke discussie bleef nu juist in die jaren achterwege en de kinderen van politiek foute ouders bleven met de loodzware last van de uitsluiting zitten. Totdat er vrouwen kwamen die die uitsluiting, o.a. bij de door het Icodo voor de kinderen van de oorlog georganiseerde bijeenkomsten, niet langer aanvaardbaar vonden en besloten een weekend te organiseren waar alle kinderen van de oorlog welkom zouden zijn. Die vrouwen hebben niet gewacht tot er een grote maatschappelijke discussie op gang kwam, waarbij het recht van -7-


NSB’kinderen op een gelijke behandeling zou worden vastgesteld. Die vrouwen zijn gewoon de brug overgestoken, zijn gewoon gaan doen wat hun hart hun ingaf, zij reikten de uitgeslotenen de hand. Het was ongelooflijk moedig, het was in zijn eenvoud normendoorbrekend, uniek en helend. Gelske en Lisette, zonder jullie was Kombi er niet geweest, zonder Kombi zag de Nederlandse maatschappij er anders uit dan die nu is. Dank! Jullie initiatief, waarvan jullie de gevolgen niet konden overzien, jullie moed en doorzettingsvermogen om door te gaan tegen de weerstanden en kritiek in, dat is wat mij al die jaren trouw heeft blijven zijn aan Kombi, ook al bevond ik me jaren lang wat in de marge. Ik begin dat eigenlijk nu pas echt te beseffen. Gonda Scheffel-Baars

Ervaringen van een paar begeleiders Terugkijkend na twintig jaar KOMBI leek het ons goed nog eens na te denken over wat wij belangrijk vonden in het werk van de begeleiders. We waren zo betrokken, en we wilden zo veel, en we wilden het zo graag naar beste vermogen goed doen! En soms merkten we dat wij ook zelf kwetsbaar waren en onze zwakke punten hadden. Belangrijk vonden wij dat de ‘kinderen van de oorlog’ zich veilig zouden kunnen voelen in de groepen, dat ze herkenning zouden vinden in de verhalen van anderen. Dit gold natuurlijk voor mensen met dezelfde achtergrond, maar al gauw bleek dat er ook veel herkenning te vinden was in de verhalen van de anderen. We wilden steun bieden aan de mensen die hun verhaal niet zo goed konden vertellen of die door emoties soms de Kombi website: www.stichting-kombi.nl

draad kwijt raakten. We wilden vooroordelen bespreekbaar maken en zo mogelijk oplossen, en spanningen neutraliseren door bepaalde zaken te verduidelijken. Het waren zelfhulpgroepen, geen therapiegroepen, maar ze konden wel therapeutisch werken. Het was goed dat er, om dit te bereiken, voorzorgen getroffen werden en afspraken gemaakt werden om het werk zo goed mogelijk te laten verlopen. De begeleiders waren lotgenoten, dit werd steeds weer duidelijk gezegd. Meestal was minstens één van de begeleiders ook professioneel opgeleid. Per groep waren er altijd twee begeleiders, van verschillende achtergrond, om de veiligheid voor de deelnemers te vergroten. De begeleiders kregen intervisie en supervisie van buiten KOMBI. Dit was heel belangrijk, we hebben veel besproken en werden aangesproken op ons kunnen en ons niet kunnen. De begeleiders waren dan zo eerlijk, open en respectvol mogelijk tegenover elkaar, waardoor misverstanden, (voor)oordelen en beeldvorming, twijfels, onzekerheden en gevoeligheden konden worden rechtgezet en vriendschappen konden ontstaan. Dit heeft ons veel geleerd, evenals de jaarlijkse bijscholingen waar we onze emotionele mogelijkheden moesten verkennen. Ook binnen de groepen werden er afspraken gemaakt. Gedragsregels werden uitvoerig besproken, zoals: praat niet met anderen over wat er binnen de groep gebeurt; als je er iets over kwijt wilt praat dan alleen over jezelf. Pak een ander zijn verhaal niet af. Probeer persoonlijk over jezelf te praten, niet in algemeenheden. Vertel niet meer dan je kwijt wilt. Het leed van een ander is niet meer of minder dan dat van jezelf; de neiging om een ‘hiërarchie van leed’ te zien werd bestreden. Het bleek heel goed te zijn om ouderen en jongeren samen in een groep te hebben. De jongeren begrepen soms dan pas wat hun ouders of grootouders - die er uiteraard niet bij waren - hadden meegemaakt, en de ouderen begrepen beter dat het voor de naoorlogse generatie vaak ook niet zo gemakkelijk was, ook al deden ze nog zo hun best om de kinderen niet met hun verleden te belasten. Thema’s aangedragen door de groep werden besproken, o.a. over beeldvorming en vooroordelen. Dit bleek bij de naoorlogse generatie veel minder te leven dan bij degenen die de oorlog als kind hadden meegemaakt. Dit is hoe we achteraf terugkijken op hoe we werkten als begeleiders. -8-


Maar intussen waren we ook lotgenoten. Het was heel boeiend en ontroerend om de verhalen en de ervaringen van de deelnemers in de groepen te horen, om mee te maken hoe mensen met zichzelf en hun verleden worstelen, samen verdriet te hebben en samen te lachen. Samen te groeien... Dat geeft een gevoel van vreugde en dankbaarheid. Fijn dat KOMBI er was! Respect naar elkaar was een wezenlijk onderdeel, zowel binnen de groepen als binnen het begeleiderteam. Vanuit dit team zijn vriendschappen ontstaan; tot op de dag van vandaag kunnen we in wederzijds respect en begrip eerlijk en open zaken die ons echt raken, met elkaar bespreken. Atie de Vries, Cisca Israël en Karin Bruggeman

Heeft de oorlog ons ook iets positiefs gebracht? In principe is een oorlog natuurlijk altijd negatief. Vernietiging van mensenlevens, uitingen van hebzucht en misbruik van macht. Vele mensen die de oorlog hebben overleefd, krijgen te maken met late gevolgen als herbelevingen, nachtmerries, gevoelens nergens meer bij te horen, bind- en hecht problemen en ga zo maar door.

eten en drinken gewoon te koop is. Hij is dankbaar voor het feit dat hij “normaal” in een huis kan wonen en daar een zekere mate van geborgenheid vindt. Voor hem zijn deze dingen nog steeds niet vanzelfsprekend. Hans: ik vind dat An als gevolg van haar kampervaringen geleerd heeft verantwoordelijkheid te dragen, situaties snel en goed in te schatten en beslissingen te nemen. Ook heeft zij naar anderen toe een gezonde portie argwaan ontwikkeld, terwijl ik vaak te goed van vertrouwen ben. Zo houden we elkaar in evenwicht. An heeft veel meer zelfvertrouwen, iets wat ik in mezelf mis. Bij KOMBI hebben we geleerd om samen te praten over wat ons dwars zit zonder elkaar verwijten te maken over eigenschappen die we missen of in overmaat bezitten. Natuurlijk hadden we al sinds we elkaar kennen onuitgesproken begrip voor elkanders jeugd. We wisten gewoon van elkaar waar zich de lange tenen bevinden. Aan KOMBI hebben we te danken dat we nu over onze gevoelens kunnen praten. An en Hans van de Burg

Het goede van KOMBI is voor ons geweest dat we daar via de verhalen van lotgenoten ontdekten dat bovengenoemde problemen een gevolg waren van onze jeugd als kampkind. Het lag niet aan onszelf, het was een gevolg van… Helpend was ook dat de begeleiding bestond uit ervaringsdeskundigen. Geen machtsongelijkheid, want daar zijn we behoorlijk overgevoelig voor. Vermoedelijk was dit laatste de oorzaak van het mislukken van onze pogingen verlichting van klachten te krijgen via de professionele hulpverlening Bij KOMBI kregen we ruimte om na te denken over de vraag of we in ons latere leven ook een positieve invloed zouden kunnen ontdekken met betrekking tot onze oorlogservaringen. An: ik vind dat Hans altijd heel verstandig is omgegaan met zijn beperkingen zoals “niet willen opvallen”. Hij heeft bewust geen leidinggevende functie op zich genomen en altijd heel goed zijn capaciteiten ingeschat. Hij heeft zijn vertrouwen in mensen niet verloren. Hij geniet ervan dat hij alles wat hij zou willen Kombi website: www.stichting-kombi.nl

-9-


Veerkracht Onderstaand artikel is met toestemming van de schrijver, Wietse A. Tol, overgenomen uit Cogiscope 04-09, het vier keer per jaar verschijnend tijdschrift over de gevolgen van oorlog en geweld van de Stichting Cogis. Het is mogelijk een abonnement op dit tijdschrift af te sluiten door uw naam en adres te melden bij: Redactie Cogiscope Churchillaan 11 4e verdieping. 3527 GV Utrecht . Kosten zijn 20 euro, te voldoen via een acceptgiro. U kunt zich ook opgeven via de Cogis site. De redactie vond deze bijdrage van een hoopgevende praktische kracht en is de schrijver dan ook dank verschuldigd.

Hoe kunnen we kinderen ondersteunen die oorlog hebben meegemaakt? In dit korte artikel wil ik graag bespreken hoe we het beste kinderen kunnen ondersteunen die in oorlogssituaties leven. Hierbij kies ik een andere invalshoek dan gebruikelijk, namelijk die van 'veerkracht'. In plaats van eenduidige aandacht voor de klachten van kinderen, leg ik hier de nadruk op de belangrijke bronnen van kracht waar kinderen uit kunnen putten. Ik wil het daarbij specifiek hebben over de `psychosociale' gevolgen van oorlog voor kinderen; met andere woorden, de gevolgen van oorlog voor het gevoelsleven van kinderen. Hoewel er tegenwoordig meer aandacht is voor de psychosociale gevolgen van oorlog, blijft de hulp die daarop betrekking heeft sterk onderbelicht. De gebruikelijke hulp in oorlogssituaties bestaat voornamelijk uit het verstrekken van voedsel, water, onderdak en kleding, en het herstel van onderwijs. Hoewel deze zaken natuurlijk van essentieel belang zijn, brengt het negeren van de psychosociale gevolgen van oorlog grote risico's met zich mee. Onderzoek heeft aangetoond dat geestelijke gezondheidsproblemen groter zijn onder bevolkingsgroepen die oorlog meemaken (Steel et al., 2009 ). Deze klachten gaan vaak gepaard met een groot verlies aan productiviteit, hetgeen van cruciaal belang is voor de opbouw na oorlog. Daar komt bij dat oorlog niet alleen gevolgen heeft voor individuele kinderen (bijvoorbeeld in de vorm van nachtmerries, angsten, verdriet, Kombi website: www.stichting-kombi.nl

slecht slapen, lichamelijke klachten, teruggang in de ontwikkeling) maar voor hele buurten en dorpen. Oorlog speelt zich tegenwoordig niet meer af tussen legers op min of meer afgeschermde slagvelden. Zij speelt zich af op de plekken waar mensen leven en werken. Controle over de lokale bevolking is vaak een belangrijke doelstelling voor zowel de nationale regering als rebellen. Dit gaat gepaard met grove schendingen van mensenrechten in de vorm van marteling, `verdwijningen', seksueel geweld, en buitenrechtelijke executies, evenals pogingen om traditie en continuïteit in gemeenschappen te vernietigen, bijvoorbeeld door het ongedaan maken van religieuze instellingen, gemeenschappelijke overleg organen en culturele gebruiken (Pedersen, 2002). Deze vorm van oorlog raakt daarmee de kern van het `samenleven' in buurten en dorpen. Het nege ren van deze sociale gevolgen van oorlog laat een belangrijke wond open, die in de toekomst tot hernieuwde problematiek kan leiden. Ik gebruik hier de term `psychosociaal' om twee redenen. Ten eerste, omdat ik denk dat het belangrijk is om de psychologische gevolgen van oorlog voor kinderen te plaatsen binnen de (sociale) situatie waarin zij leven. Klachten van kinderen kunnen vaak beter worden gezien als 'normale klachten in een abnormale situatie' dan als een ziekte. Besef van de sociale situatie is ook belangrijk om te voorkomen dat we ons alleen met klachten van individuele kinderen bezighouden. De eerste grotere beweging van hulpverlening bij emotionele klachten in internationale oorlogssituaties, bijvoorbeeld in Rwanda en voormalig Joegoslavië, bestond voor een groot gedeelte uit individuele traumahulpverlening. Hoewel onderzoek lijkt aan te tonen dat traumagerelateerde klachten bij een minderheid van kinderen van langdurige aard zijn (Attanayake et al., 2009), is het ook belangrijk dat hulpverleners aandacht geven aan de sociale gevolgen van oorlog. Deze bestaan bijvoorbeeld uit toegenomen alcoholgebruik en seksueel geweld in vluchtelingenkampen. Een ander voorbeeld betreft toegenomen armoede en ongelijkheid, wat het veel verzorgers van kinderen erg moeilijk maakt om de zorg te bieden die ze zouden willen geven. Kinderen, oorlog en psychosociale gevolgen De titel van dit artikel is met opzet gesteld als een vraag. Op dit moment weten we helaas ontzettend weinig over welke soort van hulp voor kinderen in oorlogssituaties daadwerkelijk effectief is. De huidige kennis rond kinderen en oorlog vertoont twee grote lacunes. Ten eerste is de aandacht van de meeste onderzoekers tot nu toe uitgegaan naar - 10 -


welke specifieke klachten individuele kinderen hebben, en niet naar de effectiviteit van hulpverlening (Jordans, Tol, Komproe & de Jong, 2009). Ten tweede heeft het meeste onderzoek daarbij de invalshoek van de 'Westerse' psychiatrie verkozen. Dat betekent dat (a) de meeste onderzoekers weinig aandacht hebben gehad voor hoe klachten lo kaal beleefd worden, en dat (b) er voornamelijk gevraagd is naar (trauma)klachten en niet naar positieve aspecten van gezondheid. Aandacht voor de lokale denkbeelden omtrent de belangrijkste klachten en gepaste hulpverlening is cruciaal voor het ontwikkelen van interventies die relevant zijn voor de plaatselijke bevolking (Miller, Kulkarni & Kushner, 2006). In Centraal Sulawesi in Indonesië vonden wij bijvoorbeeld dat belangrijke categorieen van klachten te maken hadden met de verslechterde relaties tussen protestanten en moslims (bij voorbeeld wraakgevoelens, toegenomen angst voor 'de ander', en het ontstaan van specifieke protestantse en islamitische buurten). Ook klachten samenhangend met schade aan de heersende moraal onder kinderen (bijvoorbeeld gebruik van drank, drugs en toegenomen seksuele contacten voor het huwelijk). Het ging dus niet perse om de geijkte traumaklachten (Tol, Reis, Susanty & de Jong, in press). Het gebrek aan aandacht voor positieve aspecten van gezondheid betekent dat momenteel hulpverlening voortbouwt op de mogelijke werkzaamheid van lokaal aanwezige methoden om de gevolgen van oorlog te lijf te gaan bijvoorbeeld traditionele en religieuze geneeswijzen, Ayurveda of yoga. Een uitzondering is een recent onderzoek in Sri Lanka waarin naast psychotherapie ook meditatie werd geëvalueerd. Hoewel het om een exploratief onderzoek gaat leek meditatie en ontspanning net zo effectief als een psychotherapeutische behandeling (Catani, et al., 2009). Het gebrek aan aandacht voor positieve aspecten van gezondheid betekent ook dat er weinig aandacht is geweest voor veerkracht van kinderen. Kinderen in moeilijke omstandigheden: het belang van veerkracht Veerkracht wordt vaak gedefinieerd als ‘goede uitkomsten’ ondanks ernstige bedreigingen voor de aanpassing en ontwikkeling' (Masten 2001). Vanaf de jaren '70 is het onderzoekers opgevallen dat een grote subgroep van kinderen die in zeer moeilijke situaties opgroeit (seksueel misbruik, geweld, verwaarlozing langdurige armoede) geen klachten ontwikkelt. Hoewel men aanvankelijk dacht dat het speciale `onbreekbare' kinderen ging, werd later duidelijk


dat kinderen die veerkracht vertonen dat doen op basis van meer alledaagse zaken zoals bijvoorbeeld intelligentie, zelfvertrouwen en een relatie met een volwassen verzorger (Masten & Coatsworth, 1998). Tegenwoordig wordt er in de literatuur ook meer aandacht gegeven aan veerkracht die is geassocieerd met de bredere sociale wereld waarin kinderen leven (gezin, school, leeftijdsgenoten, buurt). Steun vanuit deze bronnen wordt wel `ecologische veerkracht' genoemd (Tol, Jordans, Reis & de Jong, 2009). Hieronder geef ik een overzicht van onderzoeksbevindingen die relevant zijn voor de ecologische veerkracht van kinderen in oorlogssituaties. Ik geef daarbij voorbeelden van veerkracht die wij hebben geïdentificeerd met behulp van kwalitatief onderzoek (Tol, et al., 2009) in een psychosociaal project in Burundi, Indonesië, en Sri Lanka, van Health Net TPO, uitgevoerd met financiële steun van PLAN Nederland (informatie en materialen beschikbaar op www.psychosocialcarechildren.org). Een overzicht van veerkracht in oorlogssituaties Veerkracht in het gezin Vanaf de Tweede Wereldoorlog wordt het gezin gezien als een belangrijke steunpilaar voor kinderen die oorlog meemaken. Anna Freud en Burlingham, bijvoorbeeld, vonden dat het kinderen die tijdens bombardementen in Engeland dicht bij hun ouders waren beter verging dan kinderen die ver weg van hun ouders waren (Freud & Burlingham, 1943). Datzelfde gold voor kinderen die Cambodja waren ontvlucht en een stabiele relatie met een verzorger hadden in de Verenigde Staten. Daarnaast lijkt de geestelijke gezondheid van de moeder een belangrijke factor. Zelfs tot vijf jaar na de SCUD-aanvallen in Israël viel vast te stellen dat ernstiger klachten van moeders ernstiger klachten van hun kinderen lieten zien (Laor, Wolmer & Cohen, 2001). Een literatuuronderzoek met betrekking tot kinderen in de binnensteden van grote steden in de Verenigde Staten, waar geweld zulke grote vormen aanneemt dat ze wel `stedelijke oorlogsgebieden' worden genoemd, vat de belangrijkste beschermende aspecten van het gezinsleven als volgt samen: (a) de fysieke aanwezigheid van ouders, (b) de pogingen van familieleden om hun kinderen te beschermen tegen verder geweld, (c) steun in het verwerken van traumatische ervaringen, (d) het aanbieden van ervaringen die de morele ontwikkeling bevorderen en (e) een positief voorbeeld geven van hoe men goed met problemen kan omgaan (Wallen & Rubin, 1997).

- 11 -


In ons onderzoek in Burundi, Indonesië en Sri Lanka vonden we ook dat het gezin een belangrijke rol speelt in het ondersteunen van veerkracht. Deze rol staat echter vaak wel onder enorme druk omdat ouders druk bezig zijn na de oorlog weer een bestaan op te bouwen. In Indonesië moesten ouders vaak weer hun vernietigde plantages opbouwen en waren daardoor veel voor langere tijd buitenshuis. Een belangrijke taak lijkt daardoor weggelegd voor andere leden van het gezin. Zo zagen we in Burundi dat oudere kinderen in het gezin actief het belang van school bepleitten bij broertjes en zusjes die niet meer naar school gin-

Kind  Intelligentie  Zelfvertrouwen  Zelf-regulatie  Sociale vaardigheden

Gezin  Aanwezigheid ouders  Ouders leren problemen oplossen  Hechte familie

Veerkracht op school De school kan op verschillende manieren een bron van veerkracht vormen. Ten eerste kan de school voorspelbaarheid bieden in tijden van cha-

Leeftijdsgenoten  Relaties met positieve rolmodellen  Recreatie  Ondersteuning School  Steunende relaties met docenten  Voorspelbaarheid  Nieuwe probleemoplossende vaardigheden

gen, en dat in Sri Lanka ooms en tantes actief de kinderen van `verdwenen' broers en zussen ondersteunden. Veerkracht van leeftijdsgenoten Er is weinig onderzoek gedaan naar de positieve bijdrage van leeftijdsgenoten aan de veerkracht van kinderen die oorlog hebben meegemaakt. Onderzoek naar de 'stedelijke oorlogsgebieden' in de Verenigde Staten heeft aangetoond dat kinderen met goede vrienden minder angstig waren, zich beter gedroegen in de klas, en positievere ideeën hadden over de toekomst (Hill, Levermo re, Twaite & Jones, 1996; Hill & Madhere, 5996). In ons onderzoek vonden wij dat leeftijdsgenoten elkaar op verscheidene manieren ondersteunden. In Burundi en Indonesië bijvoorbeeld vertelden kinderen over hoe ze probeerden om van hun eigen ouders en leraren kleding en schoolmaterialen te krijgen voor klasgenoten die er na het geweld economisch slecht voorstonden. Ook vertelden kinderen over de emotionele steun die ze van leeftijdsgenoten kregen door samen te spelen en praten. Anderzijds kan oorlog ook schade toeKombi website: www.stichting-kombi.nl

doen aan de relaties tussen leeftijdsgenoten. In Indonesië, waar gevechten tussen protestantse en islamitische groeperingen plaatsvonden, hoorden we dat kinderen niet meer met elkaar speelden en in verschillende rijen stonden tijdens de gymles, terwijl er voordien probleemloos werd samengespeeld.

Buurt / dorp  Steunende relaties met buren  Social capital  Traditionele ondersteuningsvormen

os. Ook kunnen docenten een steunende factor zijn. Onderwijs biedt daarnaast de mogelijkheid tot het ontwikkelen van vaardigheden die kunnen bijdragen aan zelfvertrouwen en een groter oplossend vermogen. De school kan tevens een veilige plek zijn waar plezierige activiteiten zorgen voor afleiding van problematiek elders. Om deze redenen worden scholen vaak aangemerkt als goede startplaats voor de hulpverlening. De resultaten van ons onderzoek bevestigen dat de school de veerkracht van kinderen kan ondersteunen. In Indonesië bijvoorbeeld leken docenten succesvol in het verkleinen van de afstand tussen protestantse en islamitische kinderen via het verzorgen van speciale schoolreisjes, gemengd (interreligieus) spel, en uitleg over wat er gebeurd was. In Sri Lanka gingen docenten op bezoek bij ouders om hen te adviseren en ondersteunen. Wij vonden in alle drie de landen echter ook dat de relatie tussen docenten en ouders onder druk stond; leraren beschuldigden (arme) ouders ervan dat zij hun kinderen niet naar school stuurden, en ouders beschuldigden leraren ervan hun kinderen zwart te maken en te slaan.

- 12 -


Veerkracht in de buurt Ook de mogelijkheden van buurten en dorpen om veerkracht van kinderen in oorlogssituaties te ondersteunen zijn weinig onderzocht. Een mogelijk veelbelovende trend in huidig onderzoek is de aandacht voor social capital. Alhoewel de idee dat het goed is voor de gezondheid deel uit te maken van sociale netwerken standaardnotie is in de sociologie, is zorgvuldig onderzoek naar kinderen, social capital en geestelijke gezondheid pas van recente datum Gebruikmaking van sociale netwerken v eerder aanbevolen door Wessells en Montt die in hun programma voor kinderen in Angola probeerden traditionele netwerken in ere te herstellen (Wessells & Monteiro, 2004) In Burundi vonden wij dat de hulp van `wijze ouderen' (abashingantahe) werd ingeroepen al families onderling strijd leverden om land (veel respondenten vonden echter wel dat de integriteit van deze mannen was aangetast in de 1oop der jaren). Daarnaast vonden we in Burundi dat nieuwe kerkstromingen een belangrijke rol lijken te spelen bij het genezen van bovennatuurlijk verklaarde klachten, die na de oorlog meer leken voor te komen. Ter afsluiting Ik heb hier getracht een kort overzicht te geven van hoe we vanuit het perspectief ecologische veerkracht kunnen kijken naar psychosociale hulpverlening aan kinderen in oorlogsgebieden, teneinde de ontwikkelaars van hulpprogramma's te stimuleren om naar de sterke kanten van kinderen en sociale systemen te kijken. Een beschrijving van hoe deze bronnen van kracht geïdentificeerd kunnen worden en geïntegreerd kunnen worden in hulpverleningsprogramma’s is elders te vinden. Het huidige onderzoek naar ecologische veerkracht nog erg beperkt, en kampt bijvoorbeeld met definitieproblematiek en een gebrek aan vragenlijsten die toepasbaar zijn in verschillende culturen. Verder onderzoek naar ecolo gische veerkracht zou kunnen helpen om (a) het gat tussen Westers georiënteerde hulp verleningsprogramma's en lokale realiteit in oorlogsgebieden te verkleinen, (b) meer oog te hebben voor de sociale gevolgen van oorlog, en (c) te werken vanuit een preventie-perspectief in plaats van louter een behandelperspectief. WIETSE A. TOL is psycholoog en Senior Research Advisor bij HealthNet TPO.


DE VREDE Kijk, daar gaat de vrede. Iedereen springt op. Waar? Daar! In die blauwe jas! Ze drukken hun neus tegen het raam, leunen op elkaars schouders. Hij is heel klein. Ze hebben hem nog nooit gezien. Ze roepen: vrede! vrede! Hij hoort hen niet, verdwijnt uit hun gezicht. Ze voelen hun harten bonzen en gaan weer naar binnen, grijpen elkaar beet en aarzelen. Moeten ze elkaar doodslaan of moeten ze elkaar kussen? Wat moeten ze doen? Jij mag het zeggen, fluisteren ze. Nee, jij. Nee, jij! Jij!

TOON TELLEGEN in: Over liefde en over niets anders, Amsterdam 1997

- 13 -


HET FLUWELEN KONIJN In het blad van de F.E.S., de vereniging voor fibromyalgiepatiënten, las ik in de column, geschreven door Marion, het ontroerende verhaal van het fluwelen konijn. Ik heb haar gevraagd of het mocht worden opgenomen in de Nieuwsbrief van Kombi en per omgaande post berichtte ze me dat dat mocht. Daar ben ik haar erg dankbaar voor! “Wat is echt?” vroeg het konijn op een dag, toen ze naast elkaar lagen in een hoekje van de kinderkamer… “Is dat het hebben van dingen die van binnen allerlei geluiden gaan maken waneer je op een knopje drukt?” “Echt is niet hoe je gemaakt bent,” zei het lappen paard. “Het is iets dat je overkomt. Wanneer een kind lange, lange tijd van je houdt, niet alleen maar om met je te spelen, maar ECHT van je houdt, dan word je Echt.” “Doet het pijn?” vroeg het konijn. “Soms,” zei het lappen paard, want hij was altijd eerlijk. “Maar wanneer je Echt bent, vind je dat niet erg.” “Gebeurt het plotseling in één keer, zoals opgewonden worden,” vroeg hij, “of beetje bij beetje.” “Je wordt het. Het duurt lang. Daarom gebeurt het niet vaak bij mensen die het gauw opgeven, of die nog scherpe kantjes hebben of met wie je omzichtig moet omgaan. Over het algemeen is het zo dat tegen de tijd dat je Echt bent, het meeste van je haar er is afgeknuffeld en je ogen eruit vallen en je een beetje gammel in je gewrichten wordt en er sjofeltjes uitziet. Maar deze dingen zijn helemaal niet belangrijk, omdat je, wanneer je eenmaal Echt bent, niet lelijk kunt zijn, behalve voor mensen die er niets van begrijpen.” “Ik veronderstel dat jij Echt bent?” zei het konijn. En toen wilde hij dat hij het niet gezegd had, want hij dacht dat het lappen paard misschien wel gauw op zijn tenen was getrapt. Maar het lappen paard glimlachte alleen maar. “De oom van het jongetje maakte me Echt,” zei hij. “Dat was heel wat jaren geleden; maar als je eenmaal Echt bent, kun je niet meer onecht worden. Het is voor altijd.”

uit. Sommige Kombianen hadden al iemand ontmoet die hen Echt maakte voor ze bij Kombi kwamen, andere Kombianen vonden binnen Kombi de mensen die hen Echt maakten. Wat we met elkaar hebben geleerd is, dat je nu zelf een medemens Echt kunt maken, binnen of buiten Kombi. Zodat de kring van Echte mensen steeds groter wordt…. Het verhaal had een onverwacht staartje! Marjan Veenman herkende het verhaal als een onderdeel van een veel grotere tekst, geschreven door Margery Williams, te lezen op: http//www.absolute1.net/het fluwelen konijn/ html. Daarin gaat het over een jongen die erg veel en mooi speelgoed heeft en het fluwelen konijn maar weinig aandacht geeft. Maar toch komt de dag dat hij het konijn in het oog krijgt. Daarna zijn ze onafscheidelijk en daardoor wordt het konijn Echt. Later wordt de jongen ziek, hij krijgt roodvonk, alles wat met hem in die tijd in aanraking geweest is, moet verbrand. Het konijn dus ook, maar….Verder vertel ik niet, lees het zelf maar. . Ik zat wel even met een probleempje: nu het verhaal langer en anders was, kon ik dan mijn ‘toepassing’ op kinderen van de oorlog wel handhaven? Ja, denk ik. Want de kracht van een verhaal is, dat ieder die het leest het op zijn eigen manier kan interpreteren, iedereen haalt er wat anders uit dat belangrijk voor hem/haar is, ieder wordt door iets anders aangesproken. De betekenis van een verhaal is zo gevarieerd als de betekenissen die de lezers eraan geven…… Gonda Scheffel-Baars

Kind van de oorlog, gebutst, gedeukt, een beetje gammel hier en daar, maar als er iemand is die je Echt maakt, die met hart en ziel naar je luistert en die je accepteert zoals je bent, met hebbelijk- en onhebbelijkheden, dan maakt het allemaal niet Kombi website: www.stichting-kombi.nl

- 14 -


Februaristaking Op 25 februari 2010 werd in Amsterdam de februari staking herdacht. Voor Kombi waren daar Ineke Bekenkamp en Gelske van der Vlugt aanwezig en legden een veelkleurig boeket. De toespraak werd door Geert Mak gehouden. Hier volgt wat hij zei

'Zo werd verzet uitgevonden...' We schrijven het jaar 1938. Het is maart. De stad Wenen is net overgenomen door de nazi’s. Gitta Sereny, later een bekend historica, toen een meisje van veertien jaar oud, loopt met haar vriendin over straat. Overal hoort ze stemmen roepen: 'Deutschland erwache! Juda verrecke!' In een winkelstraat stuiten de meisjes op een paar mannen in bruine uniformen, omringd door een grote groep lachende Weense burgers. In het midden van de oploop zien ze een dozijn mannen en vrouwen van middelbare leeftijd op de knieën. Ze schrobben het plaveisel met tandenborstels. Een van de kruipende mannen herkent Gitta als de kinderarts die haar leven had gered toen ze vier was en difterie had. Het was zijn stem geweest die ze, uiteindelijk, had horen zeggen: ‘Sie wird leben’, ‘Ze zal leven’. De twee meisjes kunnen zich, zo jong als ze zijn, niet inhouden. Ze lopen naar de mannen in het bruin en Gitta schreeuwt: 'Hoe durven jullie! JulKombi website: www.stichting-kombi.nl

lie vernederen een groot dokter, een redder van levens!' Haar vriendin begint ook: 'Is dit wat jullie onze bevrijding noemen?'. De tranen lopen hen over de wangen. En dan, vertelt Gitta Sereny in haar memoires, gebeurt er iets heel bijzonders: Binnen twee minuten is de honende groep verdwenen, de bruine wachters zijn weg, en ook de slachtoffers, de joodse "straatschrobbers", zijn opgelost in de menigte. "Doe dat nooit meer," zegt de dokter streng tegen de meisjes. "Dit is erg gevaarlijk!"' Hij zou de oorlog inderdaad niet overleven. Maar hij vergiste zich in één ding: wat die meisjes deden, dat ene ogenblik van totale driestheid, was wel degelijk van fundamenteel belang. Zo werd, en wordt, namelijk verzet uitgevonden.

Vandaag herdenken we een soortgelijk moment. De Februaristaking, hoewel razendsnel neergeslagen, ontleende zijn betekenis aan precies hetzelfde: de driestheid om tegen de heersende machten op te staan, het besef dat je bij onrecht niet weg mag kijken, de solidariteit met degenen die worden vernederd en uitgestoten, de morele kracht van het ‘Hoe durven jullie!’. Er waren Nederlanders die dat soort keuzes al eerder hadden gemaakt, er waren al scherpe protesten en gedurfde verzetsacties, zeker, maar begin 1941 waren veel burgers van dat altijd zo brave en rustige Nederland nog lang niet zover. Ze moesten, voor zichzelf en voor elkaar, het verzet nog helemaal uitvinden. Wat dat betreft betekende, in zijn massaliteit en eensgezindheid, de Februaristaking een definitief omslagpunt. We staan hier, kortom, niet alleen vanwege deze staking, nu alweer bijna een mensenleeftijd geleden. We herdenken hier ook het breekpunt waarop Amsterdammers, en Zaankanters, en talloze anderen, de weg van het verzet vonden. En niet op basis van allerlei propaganda-akties, maar uit diepe, innerlijke overtuiging. Verzet moet elke keer, door iedere generatie, in telkens andere omstandigheden, worden uitge- 15 -


vonden. De prijs kan heel hoog zijn. Maar verzetsloosheid heeft net zo goed consequenties, is net zo goed een keuze. Recent onderzoek in het Amsterdamse Stadsarchief bracht bijvoorbeeld aan het licht dat de gemeentelijke diensthoofden tijdens de Februaristaking met grote nauwkeurigheid lijsten bijhielden van alle verzuimende stakers. Mede op basis van die lijsten zijn achteraf 4400 stakers veroordeeld, 70 zijn ontslagen, 22 gevangengenomen en 4 zelfs terechtgesteld. De ontslagen ambtenaren zaten zonder een cent, het werd zelfs streng verboden een collecte voor hen te organiseren. Nog maanden na de staking probeerden overijverige chefs en baasjes de identiteit van de stakers te achterhalen. Dat is de andere kant van het heldenverhaal. De meeste van die ambtenaren en bestuurders waren geen nazi’s en al helemaal geen antisemieten, dat is het schokkende. Ze kenden echter slechts één wereld, die van hun huis van de macht, en die bleven ze verdedigen, ook al was iedere notie van recht en moraal verdwenen. En zonder blikken of blozen sloten ze, toen het hen zo uitkwam, een pact met degenen die geen enkele boodschap meer hadden aan de basisbeginselen van rechtsstaat en democratie. ‘Het Kwaad is geen toevallige samenloop van omstandigheden, maar een hardnekkige realiteit, waar we niet omheen kunnen,’ schreef de Brits-Poolse filosoof Leszek Kolakowski. Dat gold in 1941, dat geldt tot de dag van vandaag, en daarom staan we hier. Die Kolakowski wist er zelf alles van, hij had in Polen alle lijden en rottigheid van de nazi- en Stalin-terreur aan den lijve meegemaakt. ‘Het duivelse is een deel van onze historisch ervaring als Europeanen, meende hij: ‘Onze generatie heeft genoeg gezien om deze boodschap uitermate serieus te nemen.’ Dat geldt ook voor ons, hier, nu, in 2010. Nee, de geschiedenis herhaalt zich nooit. Maar mensen bepalen uiteindelijk de geschiedenis, en daarom blijven bepaalde neigingen altijd weer opduiken: slaafsheid, gemakzucht, politiek opportunisme, Kombi website: www.stichting-kombi.nl

woede, jaloezie, de vlucht in geloofsdogma’s en ideologieën, angst voor het vreemde. Maar ook: genereusheid, humaniteit, warmte, fatsoen, tolerantie, ja, en, nooit vergeten, solidariteit. Gitta Sereny en haar vriendin, de Februaristakers, wij in deze tijd, we zullen telkens opnieuw het verzet moeten uitvinden. We hebben een diepe waarde te verdedigen. De vrijheid. De vrijheid van angst.

JONGE VREDE Er zijn veel te veel jonge doden om rustig rond te kunnen lopen, overal weer kom je ze tegen bleekjes, glimlachend en verlegen; Bij vlaggen, halfstok in plantsoenen, hoor je jezelf hun namen noemen; zij willen zich ons niet opdringen maar vullen je herinneringen; uit huizen, waar nu vreemden wonen, zie je vrienden naar buiten komen, je loopt in drukke winkelstraten nog binnensmonds met ze te praten; je hoort, maar ijler dan tevoren, steeds weer hun laatste afscheidswoorden; ze zitten thuis op je te wachten als de eigen binnengedachten. Er zijn veel te veel jonge doden om ongestoord te kunnen dromen.

Halbo C. Kool Uit: Morgengave voor meerminnen, Hasselt 1968

- 16 -


Landelijk Steunpunt Gastspreker WO II-Heden bestaat tien jaar Gastsprekers houden oorlogsgeschiedenis voor jongeren levend Tekst: Gerard Veerkamp “U bent allemaal heel bijzonder. U zorgt ervoor, door uw optredens op scholen, dat jongeren geïnteresseerd raken in de oorlogsgeschiedenis. Dusdanig zelfs dat ze de lessen voorbij vinden vliegen en graag nog meer willen horen. Ik wil u dan ook graag bedanken voor uw inzet om de oorlogsgeschiedenis onder jonge generaties levend te houden”. Deze lovende woorden sprak Jet Bussemaker op 11 januari jongstleden tot gastsprekers die aangesloten zijn bij het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden. De staatssecretaris van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) was op die dag in Madurodam één van de genodigden op een bijeenkomst in het kader van het tienjarig bestaan van het Steunpunt. Plaats van handeling was Madurodam, de miniatuurstad in Den Haag, die is genoemd naar militair en verzetsman George John Lionel Maduro. Hij overleed kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog in het concentratiekamp Dachau. Maduro’s ouders stelden een beginkapitaal voor de miniatuurstad beschikbaar. Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO IIHeden stimuleert het bezoek van ooggetuigen van de oorlog aan scholen. Bij het Steunpunt, dat is ondergebracht bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, zijn ruim tweehonderd gastsprekers aangesloten. Zij vertellen uit eigen ervaring over de Tweede Wereldoorlog of over recente conflicten en vredesmissies. Onder hen bevinden zich ooggetuigen die de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Nederlands-Indië hebben meegemaakt. Ook zijn er veteranen aangesloten die bij recentere oorlogen en vredesmissies betrokken zijn geweest. De persoonlijke verhalen van de gastsprekers in de klas bereiken jaarlijks 50.000 leerlingen in het basis-, voortgezet-, hoger en wetenschappelijk onderwijs. Ondanks de barre weersomstandigheden waren er meer dan 150 aanwezigen. Zij werden dan ook niet alleen bedankt voor hun jarenlange werk als


gastspreker, maar ook voor de moed om te komen, ondanks het slechte weer. Erik Guns, coördinator, legde tijdens zijn inleiding uit waarom ruim tien jaar geleden - op 1 december 1999 - het Steunpunt (,,dat er eigenlijk niet had mogen zijn’’) werd ingesteld. “Om jonge mensen in aanraking te brengen met ooggetuigen, om te laten zien wat er kan gebeuren als je het recht niet meer in eigen hand hebt”. Dat aantal bereikte jonge mensen bedroeg in het eerste jaar 5.000. Nu is dat vertienvoudigd tot 50.000.

Hoe verder? Het thema van deze dag luidde Hoe verder? Verschillende gasten keken terug, maar wierpen ook een blik op de toekomst. Eén van hen was Dirk Mulder, directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en eindverantwoordelijk voor het Steunpunt: “De ervaring die in de afgelopen jaren is opgedaan, kan ook gebruikt worden om meer dan tot nu toe andere groepen als gastsprekers op te leiden. Daarbij valt te denken aan Roma en Sinti, aan veteranen die aan vredesmissies hebben deelgenomen, aan vluchtelingen die in ons land een bestaan hebben opgebouwd of dat trachten te doen. Er is namelijk een ding waar het steeds om draait: we willen kinderen en jongeren duidelijk maken wat een oorlog, wat vervolging in een mensenleven kan betekenen. Dat was en blijft de opdracht van het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden”.

Interviews De gastles is inmiddels niet meer de enige manier om persoonlijke verhalen aan scholieren door te geven. De leerlingen kunnen ook via interviews met ooggetuigen zogeheten profielwerkstukken maken. Drie leerlingen van het Bonaventuracollege uit Leiden - Niki Sluijter, Babette Verhagen en Nicoline van Zadelhoff - hadden zo’n werkstuk gemaakt. Hun werkstuk, getiteld ‘Persoonlijke verhalen van Kamp Westerbork’ , overhandigden ze aan de twee mensen die zij hadden geïnterviewd: kampoverlevenden Micha Schliesser en Rita Lensink-Bosman. Beiden zijn tevens gastspreker. Zij hebben het erg prettig ervaren om geïnterviewd te worden: “Heerlijk in je eigen tuin. Je hebt de tijd, in tweeenhalf uur kun je veel meer kwijt dan in een verhaal van zo’n 25 tot 30 minuten in de klas, gevolgd door de tijd dat kinderen vragen kunnen stellen. Na 55 minuten volgt dan de bel. Les afgelopen. Wegwezen”. Nadeel van het interview voor de profielwerkstuk - 17 -


is wel, dat je daarmee twee of drie leerlingen bereikt, terwijl naar de ‘klassikale’ verhalen van de gastsprekers door veel meer scholieren wordt geluisterd.

DVD’s Er zijn nog meer manieren om de jonge generatie via ooggetuigenverhalen over oorlog en de gevolgen ervan te informeren. Zo liet Esmeralda Böhm, tv-regisseur van onder meer herdenkingsprogramma’s, zien dat ook dvd’s geschikt zijn voor de toekomstige informatieoverdracht. Die hebben als voordeel dat ze niet zoals tv-programma’s in het archief verdwijnen. Zo is op initiatief van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de dvd Leven na de ondergang gemaakt. Dit jaar verschijnt een dvd met interviews van overlevenden van de Japanse Bezetting, Bersiap en Dekolonisatieperiode. Esmeralda Böhm liet enkele fragmenten zien en horen uit ‘De oorlog in het paradijs‘ onder andere over het werk van gastspreker Felix Bakker aan de Birma-Siam Spoorlijn: “Iedere dag ging je met regen weg, kwam je met regen terug. Moest je doden begraven. Hoorde je geschreeuw, gehuil van de apen, was je moe, uitgeput, hongerig. Je was geen mens meer”.

Audiotours Hella van der Wijst, bekend van De Wandeling bij de KRO en haar partner Kolijn van Beurden zijn bezig met de ontwikkeling van speciale audiotours ten behoeve van het bezoek aan concentratiekampen: zo maakten ze met Stien SpierPullen een wandeling in Ravensbruck. “We moesten hier naakt rondjes rennen, gekeurd als een paard”, laat Stien Spier via een koptelefoon de luisteraar weten. Met Ro Horneman-Leverpoll ging Hella terug naar Bergen-Belsen (,,Welkom in de Hel op Aarde’’). Zij vertelt hoe haar leven daar voor altijd is veranderd. Carla Josephus Jitta, ging in op haar verblijf in Theresiënstadt. Het vernietigingskamp Sobibor bezocht ze met Jules Schelvis, die zich met zijn verhaal heel rechtstreeks tot de luisteraar wendt. ,,Ik wil dat. 170.000 anderen overleefden het niet. Zolang het nog kan, vertel ik jou wat hier is gebeurd. Om te voorkomen dat zoiets nog ooit gebeurt. Ik hoop dat je nooit meemaakt, wat ik hier meemaakte. Spreken we af dat we daar samen voor zorgen?’’ De naoorlogse generatie en het gastsprekerschap

Lies Schneiders, bij bijna alle gastsprekers bekend omdat ze de cursus geeft, deed onderzoek naar de naoorlogse generatie en het gastsprekerschap. Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO Kombi website: www.stichting-kombi.nl

II-Heden bekijkt momenteel of het mogelijk is om mensen die de oorlog zelf niet meemaakten een gastles te laten geven. Lies Schneiders interviewde hiervoor verschillende gastsprekers en deskundigen op het gebied van het lesgeven over de oorlog: “Het merendeel van de geïnterviewden is voor uitbreiding van het Steunpunt met gastsprekers van de naoorlogse generatie. Daarbij zou het moeten gaan om een persoonlijk, emotioneel doorleefd en authentiek verhaal, ingebed in de eigen persoonlijke familiegeschiedenis waar de oorlog een rol in speelt”. Dilemma’s Erik Guns maakte aan het eind van de dag de balans op na tien jaar een Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden. Erik stond op 1 december 1999 aan de wieg van het Steunpunt, nu - tien jaar later - is hij nog steeds degene die de zaken coördineert. Hij dankte nogmaals de gastsprekers en onderstreepte hun belang: ,,Omdat u als geen ander in staat bent kinderen de kans te bieden van u te leren”. Hij keek tevens terug op een periode van mooie momenten, maar ook van dilemma’s: “De eerste jaren was het pionieren, uitvinden, wat de inhoud van de gastles diende te zijn. De nadruk kwam anders te liggen: van ‘geen fascisme, geen discriminatie’ naar het persoonlijke verhaal. Ik denk dat die overstap nodig was”. Een ander dilemma voor het Steunpunt is het feit, dat het moeilijker is om verhalen over de Japanse Bezetting op scholen verteld te krijgen: “De belangstelling voor Europa en Azië is niet in balans. Onbekend maakt onbemind. Het is dan ook niet voor niets dat ik in het beleid van het Steunpunt zoveel mogelijk nadruk leg op de aandacht voor de Japanse Bezetting”. Nog een dilemma: een kind van ‘politiek foute’ ouders als gastspreker op scholen. Erik daarover: “er zijn oorlogsgetroffenen die emotioneel geraakt worden, omdat het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden ook een platform voor kinderen van politiek foute ouders is. Die me aanspreken op deze keuze. Hoewel ik hun mening zeer respecteer, hoop ik ook dat ze mijn opvatting respecteren, de opvatting dat het project Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden een educatief project is waarbij het effect op het kind in de klas centraal staat”. De aanwezigen benadrukten hoe belangrijk ze bijeenkomsten georganiseerd door het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden ervaren, al was het alleen al om elkaar te ontmoeten en onderling ervaringen uit te wisselen.

- 18 -


BOEKPRESENTATIE “WUNDEN DIE NIE GANZ VERHEILTEN.” Van Hermann Vinke op 04-03-2010 in Martin Gropiusbau te Berlijn. Voorgeschiedenis: Ruim 1 jaar geleden waren Fanny Heymann en ik als gastsprekers uitgenodigd op een conferentie in Papenburg (Dld). Deze conferentie werd gehouden in samenwerking met Herinnneringscentrum Kamp Westerbork, Stichting Over en Weer uit Emmen en Dokumentations- und Informationszentrums (DIZ) Emslandlager in Papenburg. Fanny en ik hebben grote overeenkomsten en verschillen: Wij zijn even oud, beiden geboren in Nederland, beiden uit Duitse ouder(s). Fanny had Joodse ouders, mijn vader was Rijksduitser en moest Wehrmachtmilitair worden. Hermann Vinke, geb.1940, journalist en auteur (o.a bekend als.schrijver van de boeken over Sophie Scholl en Cato Bontjes van Beek, jonge Duitse verzetstrijdsters en ter dood veroordeeld en vermoord door de nazi’s) was in Papenburg toehoorder. Hij heeft daar Fanny en mij benaderd om verder met ons in gesprek te komen en ons uitgebreider te mogen interviewen. We hadden meermaals mailcontact en Hermann kwam naar Nederland om uitgebreid met ons te spreken en interviews op te nemen, die hij zou verwerken in het boek dat hij aan het schrijven was. Daarna zijn wij drieën gezamenlijk naar Fanny’s eerste expositie gegaan met schilderwerken van haar voorzien van gedichten en familiefoto’s omtrent haar geschiedenis. Dit hebben wij alle drie als zeer bijzonder en emotioneel ervaren. Het verhaal van Fanny en mij is door Hermann Vinke heel goed en integer beschreven en voorzien van foto’s in het laatste deel van het boek waar nog drie kinderen van de oorlog aan het woord komen. Ravensburger Buchverlag is de uitgever en Fanny en ik hebben ook nog veel mailcontact gehad met hoofdredactrice Sabine Zürn, omtrent foto’s en Kombi website: www.stichting-kombi.nl

manuscript. Door Sabine en Hermann werden Fanny en ik uitgenodigd om op kosten van Ravensburger naar de boekpresentatie in Berlijn te komen. Natuurlijk hebben wij er nog enkele Berlijndagen aan vastgeknoopt en zijn we met vier personen samen vijf dagen naar Berlijn geweest. Fanny en haar man en ik met mijn oudste dochter. Ook onze begeleiders waren door Ravensburger van harte uitgenodigd om bij de presentatie en alles daaromheen aanwezig te zijn. Inhoud van het boek: “Wunden die nie ganz verheilten” gaat over herinneringen aan de Nazi-verschrikkingen van overlevenden uit de concentratiekampen, vervolgden van het Nazi-regime, vluchtelingen, verzetstrijders en oorlogskinderen. 65 jaar na WOII leven nog slechts enkelen van hen. Vinke heeft hen de afgelopen jaren geïnterviewd en hun verhalen opgeschreven opdat deze niet verloren gaan. De boekpresentatie: Afgelopen Februari is het boek uitgekomen en hebben alle geïnterviewden (of nabestaanden van de inmiddels overleden mensen) alvast twee exemplaren toegestuurd gekregen. Daar alle interviews voorzien zijn van foto’s herkenden wij elkaar bij onze eerste ontmoeting in Martin Gropiusbau ook al hadden wij elkaar nooit eerder gezien of gesproken. Het was een zeer bijzondere ontmoeting. Fanny en ik hadden er ons vooraf geen voorstelling van kunnen maken en dachten dat er niet veel geïnterviewden aanwezig zouden zijn, daar het immers meestal om heel oude mensen ging. Maar het tegendeel was waar. Ze waren uit Amerika, Israël, Frankrijk, Polen, Nederland en Duitsland gekomen. Onvoorstelbaar!! Stephane Hessel 92 jaar en Max Mannheimer 89 jaar waren de oudsten, maar toch nog zo helder en vitaal. Zij zijn nog steeds gastsprekers. Werner-Raymond Verniere was inmiddels overleden,maar werd vertegenwoordigd door zijn dochter Dominique en haar man. Zij waren overgekomen uit Israël. Mietek Pemper was te ziek om nog te kunnen komen,maar werd vertegenwoordigd door zijn nicht. De sfeer was hartelijk en warm. Wij schreven iets

- 19 -


in elkaars boek voorzien van onze handtekeningen. Daarmee werd ons boek nog waardevoller. De presentatie in de grote zaal werd druk bezocht, wel zo’n 200 man. Opvallend was dat er behalve de pers vooral erg veel jonge mensen waren, veel scholieren en studenten. De presentatie werd geleid door een tv- presentator en door Iris Berber, actrice en film- en documentairemaakster. Hermann en zij lazen afwisselend drie verhalen uit het boek voor en de zaal luisterde ademloos. Daarna werden Max, Jack en Gudrun op het podium uitgenodigd om vragen van de zaal te beantwoorden. Er was veel interesse en belangstelling. Het was al met al een zeer indrukwekkende bijeenkomst. Ook na de presentatie werden veel boeken verkocht en veelal voorzien van handtekeningen. Na afloop van de presentatie werden door de pers en door Ravensburg nog foto’s genomen en toen zat gelukkig het officiële gedeelte erop. Wij waren er allemaal een beetje stil en geëmotioneerd van. Daarna werd het heel gezellig. Tijdens het diner werd het gewoon informeel en er is veel gepraat en gelachen met de nodige humor. Het was heel bijzonder om dit mee te mogen maken en dat gold voor de meesten. Van het boek waren inmiddels al 20.000 exemplaren verkocht. Vreemd was ook dat Fanny en ik het boek al in de grote Berlijnse boekhandels zagen liggen. Zo zie je maar waar gastspreker bij het Landelijk Steunpunt WOII-tot heden toe kan leiden. Loes Schneider

UITGESPROKEN

hardop uit te spreken. De titel van de bundel is daarmee al voor een groot deel verklaard. MarYam voegt er nog aan toe, dat spreken, maar ook schrijven, inhoudt dat je de grenzen van taal verkent en misschien verlegt. En dan loop je er soms tegenaan dat er voor wat je zou willen zeggen geen woorden zijn, dat jij ze (nog) niet gevonden hebt. Dan ben je uitgesproken. En vaak is het ook goed om gewoon stil te zijn, te luisteren naar de stilte en niet te spreken. Haar inleiding eindigt zo:

Sla open dit boek en zie wat het u geeft bekijk de inhoud met vinger, oog en buik en voel waarheen u wordt geleid. Ik heb het boek opengeslagen en kwam prachtige zinnen tegen, die nog lang in mijn hoofd en hart bleven nazingen. Soms woorden van MarYam, soms woorden van anderen die zij in haar spreken gebruikte. Ik bied geen weerstand aan de verleiding een paar van die zinnen te citeren. ‘Humor toont het ritme en de toon van de ziel.[..] Lachen ontspant de spieren en de zenuwen en zelfs de emoties van het hart. Het maakt dat de ziel zich op haar gemak voelt.’ ‘Het is een grote kunst om het evenwicht te vinden tussen wel en niet vragen ‘waarom’. ‘Waarom’ vragen geeft ons kennis en inzicht en sommige kinderen (en volwassenen) moeten leren dat ze waarom kunnen en mogen vragen om verder te groeien. We kunnen ook leren dat er een ‘waarom’ is waarop geen antwoord mogelijk is, en waarop geen antwoord hoeft te zijn. Dan mogen we gewoon, zomaar, natuurlijk genieten, zonder te begrijpen met ons brein.’ ‘We hebben grote leerkracht vanaf onze geboorte als mens op aarde tot en met het moment dat wij deze aarde verlaten.[..] We zijn ook leerkracht vanaf het moment van onze geboorte. Zie hoe een baby, een jong kind, zich kan verwonderen over allerlei wat wij al lang vanzelfsprekend vinden, zie een baby spelen, genieten, zich ontspannen, hoor, als het kind wat ouder is, zijn vragen, wij kunnen daar zo veel van leren.’

Geschreven door MarYam Mildenberg In deze bundel staan 33 spreken, voordrachten die MarYam her en der in Nederland uitgesproken heeft, waarin ze soms haar uitgesproken mening gaf of waarin ze soms voor het eerst de moed had dingen Kombi website: www.stichting-kombi.nl

Gonda Het boek kost € 15,- en is uitsluitend bij MarYam te bestellen via haar website: www.mildenberg.nl

- 20 -


Selectie uit pas verschenen boeken Schrijver: Herman Vandermael Titel: Verborgen oorlogsjaren- Ondergedoken Joodse kinderen getuigen. Inhoud: Zestig interviews met Nederlandse en Belgische Joden, die als kind ondergedoken hebben gezeten. Uitgever: Lannoo. Prijs: € 27.50  Schrijver:Elie Wiesel Titel: Het proces Sonderberg Inhoud: Joodse journalist gaat onder invloed van een rechtszaak op zoek naar eigen verleden. Uitgever: Meulenhoff. Prijs: € 19.95  Schrijver: John Hersey. Titel: Hiroshima. Inhoud: Bewerking van het verslag van zes ooggetuigen van de val van de eerste atoombom. Uitgever Meulenhoff. Prijs: € 18.95  Schrijver: Hinke Piersma Titel: Zou de goede Sint wel komen? Inhoud: Sinterklaasgedichten, geschreven in bezettingstijd. Uitgever: Balans. Prijs: € 15.95  Schrijver: Mark Kurzem Titel: De mascotte Inhoud: Het verbijsterende verhaal van een Joodse vader die als nazi-mascotte de oorlog overleefde. Uitgever: Mistral. Prijs: € 18.95  Schrijver: Diane Ackerman Titel: Antonina’s dierentuin Inhoud: Met hun dierentuin in Warchau als dekmantel weten Antonina en haar man meer dan 300 Joden uit handen van de nazi’s te houden. Uitgever: Spectrum/Lannoo. Prijs: € 17.90  Schrijver: Michael Wallner Titel: Tussen de getijden Inhoud: Roman over een groep mensen die na de oorlog een nieuw bestaan probeert op te bouwen. Uitgever: De Bezige Bij. Prijs: € 18.90  Schrijver: Wim Willems Titel: Tjalie Robinson, biografie van een Indoschrijver Inhoud: Een biografie als een herontdekking van de enige echte Indoschrijver van Nederland, een kind van Oost en West. Uitgever: Bert Bakker. Prijs: €25.00  Schrijver: Ben Crom Titel: De eendenkooi Inhoud: Een meisje gaat met haar vader op bezoek bij haar stervende opa op Terschelling. Vader wil e.e.a. uitzoeken over het oorlogsverleden en langzaam wordt duidelijk dat de eendenkooi niet alleen een middel is om eenden te vangen en 


dat “goed”en “fout” erg dooreen kunnen lopen. Uitgever: De Harmonie. Prijs: € 14.90 Alle genoemde boeken zijn verkrijgbaar of te bestellen bij de boekhandel.

Informatie van het Nationaal comité 4 en 5 mei Websites Nationaal Comité 4 en 5 mei  De nieuwe digitale tentoonstelling 'Achter de feestvreugde op www.tweedewereldoorlog.nl laat zien op welke verwoesting de bevrijding van 1945 werd gevierd. De expositie geeft informatie over de bevrijdingsstrijd in Nederland. Die begon met de bevrijding van Mesch (Limburg) op 12 september 1944 en eindigde met de bevrijding van Schiermonnikoog op ii juni 1945. Op www.4en5mei.nl/herdenken kunt u alle 4 mei-herdenkingen makkelijk terugvinden die in iedere provincie worden georganiseerd. U kunt ook uw eigen activiteiten, zoals tentoon stellingen, theater, concerten, lezingen en dergelijke aanmelden die georganiseerd worden in het kader van herdenken en vieren. Deze activiteiten komen dan in het zogenaamde activiteitenoverzicht terecht. Alle bezoekers van de website kun nen de informatie van uw activiteit dan nalezen.  Op de website van het Nationaal Comité (www.4en5mei.nl) kunt u ook het jaarthema nalezen en diverse artikelen die in opdracht van het comité zijn geschreven. Goed om te weten!

IN EEN BOS Het werd donker. in zijn hol peinsde de leeuw hoe, morgen, tijgerbuur te pakken. De tijger zon: hoe , morgen, de vos te villen. De vos zon: hoe, morgen, de tuin in te sluipen en de jonge duiven te verschalken. De duif zon: hoe, morgen, de jager, de vogels en al de dieren van het bos bijeen te brengen. Hoe doe je dat, vroeg ze zich af. Sherko Bekas (Irak) Uit: Vrijheid hoe maak je het, Breda 1997

- 21 -


in vogelvlucht

Verantwoordelijkheid

I dentiteit

Achtergronden

Acceptatie

Geluk

Genieten

De brug

Wat wij nalaten

Kumpulan Bronbeek Velperweg 147 6824 MB Arnhem

Routebeschrijving U volgt de A12 richting Oberhausen en komt zo op verkeersplein Velperbroek. Daar neemt u afrit 27 (Arnhem, Zutphen, Velp, Westervoort). Bij het verkeerslicht slaat u rechtsaf en volgt u even de N 325 (Arnhem, Nijmegen). Bij het volgende verkeerslicht gaat u weer rechtsaf, richting Presikhaaf. Bij het eerste stoplicht na de spoorwegovergang, staat u op de kruising met de Velperweg en ziet u aan de overzijde de ingang van Bronbeek. Openbaar vervoer: Vanaf station Arnhem: Trolleylijn 3, richting Velp. De bus stopt niet ver van de ingang van Bronbeek.

Kombi 20 jaar Uitnodiging en programma voor de Jubileumbijeenkomst op 29 mei 2010 In ‘de Kumpulan’ te Arnhem

Stichting KOMBI bestaat 20 jaar. In die periode heeft zij als vrijwilligersorganisatie aan kinderen van WO-II in Europa en Azië, waaronder de na-oorlogse generatie, de mogelijkheid geboden met elkaar in gesprek te komen. Dit zonder onderscheid in de achtergronden van eenieder. Daarnaast heeft zij de kennis en ervaring die in 20 jaar is opgebouwd vastgelegd in boeken, nieuwsbrieven en een website, zodat die kennis en ervaring wordt doorgegeven. Dit jubileum staat in het teken van een terugblik, in het teken van de toekomst en ook het vieren van het resultaat van 20 jaar werk. Wij nodigen u daarom uit deze dag met ons mee te maken en te genieten van het programma , een Indische maaltijd en muziek van het Koninklijk Zigeunerorkest Roma Mirando. Tijdens dit optreden is er volop gelegenheid elkaar te ontmoeten en bij te praten

Wij zijn genoodzaakt voor deze dag een toegangsprijs te vragen van € 15,00 per persoon. U krijgt hiervoor koffie/thee en een maaltijd. Drankjes die u aan de bar gebruikt zijn voor eigen rekening. Informatie voor de opgave voor deelname is bijgesloten.

Programma 10.00 zaal open en aanmelding, koffie/thee 10.30 welkom door mw. F. Cochius met aandacht voor de bijzondere plaats landgoed Bronbeek Opening door dr. M.P. Vinjé, voorzitter van Stichting KOMBI 10.45 “Los van de wereld “ inleiding door mw. Hella de Jonge 11..30 “Het koffertje”, een duo gastles door mw. Loes Schneider en dhr. Miel Andriesse 12.30 “Is de erfenis van KOMBI in goede handen ?” Toespraak door dhr. Dirk Mulder, directeur Herinneringscentrum kamp Westerbork 13.15 Indische maaltijd 14.15 Werken met vluchtelingen; “gelijk en anders ?” inleiding door een medewerker van Centrum’45 (gevraagd) 14.45 Forum met aanwezige sprekers onder leiding van dhr. Erik Guns, coördinator van Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden 15.15 “KOMBI door de jaren en door de mensen “ Cabaret 15.45 theepauze circa 16.00 uur optreden van het Koninklijk Zigeunerorkest Roma Mirando.

Jubileum stichting KOMBI op 29 mei 2010 Opga ve voor deelname kan als volgt: Per email:

kombi [email protected] of via de email van de website s ti chting-kombi .nl

Schrifteli jk:

secreta ris Kombi , Doetinchemseweg 18 7007 CL Doetinchem 06-13837572

Telefonisch:

Wil t u opgeven: naam, adres , pos tcode, woonplaats en aantal pers onen. De ins chri jving is pas defini tief wanneer het bedrag van € 15,00 per persoon is bi jges chreven op ing-rekening 426989 van s ti chting KOMBI, De Veenhoop. Mocht de pri js voor u bezwaarli jk zijn dan kunt u conta ct opnemen met de penningmees ter: A.G.Vos 0512-461671 of 06-53446790

Afscheid, verlies en rouw. Vrede verbindt. kombijmij. Familieverhoudingen. Verzoening en acceptatie Ontmoeting en dialoog

Recommend Documents