Dementie in verschillende culturen

Dementie in verschillende culturen Toolkit

Zebra

Inhoudsopgave Voorwoord

4

1 Inleiding

5

2 Voorbereidende fase

7

3 Trainingsbijeenkomsten

9

1.1 1.2

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

Project ‘Dementie in verschillende culturen’ De methodiek

Formatie Werkgroep Begroting Vergoeding zwermers en vrijwilligers Uitnodigen van gastsprekers Vaststellen tijdsplanning Verzamelen informatie trainingsmappen Registratieformulieren PR

3.1 Tips Trainingsbijeenkomst 1 Startbijeenkomst Trainingsbijeenkomst 2 Wat is dementie? } Dementie: de drie stadia van de ziekte } Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie Trainingsbijeenkomst 3 R ol en functie van bruggenbouwers } Zwermers als bruggenbouwers } Zwermen als methodiek } Het stellen van grenzen Trainingsbijeenkomst 4 E motionele en sociale gevolgen van dementie Communicatievaardigheden } Signalen voortgekomen uit het project } Interculturele communicatie } Factoren van invloed op communicatie } Handvatten voor een goede communicatie Trainingsbijeenkomst 5 Interculturele communicatie Omgaan met ziekte in verschillende culturen } Omgaan met ziekte in verschillende culturen } CCD scan: testen die passen bij belevingswereld } Registratieformulier individueel Trainingsbijeenkomst 6 Individuele- en groepsvoorlichting

5 5

7 7 7 7 8 8 8 8 8

9 10 11 12 13 15 16 16 17 18 19 22 24 24 25 26 30 31 32

Dementie in verschillende culturen Toolkit 2

Trainingsbijeenkomst 7 D ementie inpassen in signalerend huisbezoek 33 Informatie over mantelzorg } Gesprek over dementie inpassen in signalerend huisbezoek 34 } Protocol bij signalerend huisbezoek 35 } Vragenlijst signalerend huisbezoek 36 Trainingsbijeenkomst 8 Samenwerking met de ouderenconsulent 39 } Sociale Kaart 40 Trainingsbijeenkomst 9 O verdracht van cliënten en interculturele 42 samenwerking } Voorbeeldcasus 43 } Intervisiebijeenkomsten 44 } Evaluatieformulier voor zwermers 45

4 De methode: grenzen, goede voorbeelden & knelpunten

47

Bijlage 1

Competenties van de ouderenconsulent

50

Bijlage 2

Het werven van zwermers

52

Bijlage 3

Literatuurlijst

54

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

Zwermen Doorverwijzing Training Individuele gesprekken versus groepsvoorlichtingen Contact zwermers - ouderenconsulent Investering in werving en binding van zwermers Versterken van de keten

47 47 47 48 48 48 48


Voorwoord Onze dank gaat uit naar Constance Doorson, ouderenconsulent bij Zebra en Maria Scheffers, adviseur en trainer van Scheffers coaching en training. Zij hebben de zwermers begeleid en getraind en stukken die in deze Toolkit worden gebruikt ontwikkeld en aangeleverd. Als laatste willen we Heleen Lub bedanken voor het schrijven en samenstellen van de Toolkit Dementie in verschillende culturen. Ontwikkeling van de Toolkit ‘Dementie in verschillende culturen’ is mede mogelijk gemaakt door: } CZ Fonds } Fonds 1818 } Fonds Nuts Ohra } Gemeente Den Haag } Haags Groene Kruis Fonds } Zorgkantoor


1 Inleiding Voor u ligt de Toolkit ‘Dementie in verschillende culturen’ die tot stand is gekomen na gesprekken met de ouderenconsulent en de trainer die dit project hebben ontwikkeld en uitgevoerd bij Zebra. Zebra wil haar ervaring delen met organisaties die migrantengroepen willen informeren over de ziekte dementie om zo de onbekendheid met deze ziekte en de schaamte en het taboe erom heen te verminderen. De Toolkit is een leidraad om een soortgelijk project op te zetten binnen de eigen organisatie. Hij is praktisch van opzet, geeft geen vaststaand stramien en kan dus naar gelang de doelgroep, context en organisatie aangepast worden. De Toolkit geeft informatie over de te nemen stappen om het project vorm te geven en bestaat uit een verzameling documenten. De Toolkit start met een beschrijving van de randvoorwaarden voor het project, de competenties van de ouderenconsulent of trainer en het profiel, de werving en selectie van de zwermers. Daarna volgt een beschrijving van de training per bijeenkomst, gevolgd door informatie over het zwermproces. 1.1 Project ‘Dementie in verschillende culturen’ In de periode 2010 – 2013 is bij Zebra het project ‘Dementie in verschillende culturen’ ontwikkeld en uitgevoerd. Aanleiding van het project is de toename in het aantal migrantenouderen. Het blijkt dat zij, maar ook hun familieleden onbekend zijn met de ziekte dementie. Dementie wordt niet gezien als een ziekte, maar als vergeetachtigheid. Men gaat ervan uit dat het bij het ouder worden hoort en dat er weinig aan te doen is. Zo wordt het benoemd als “Gekke dingen gaan doen” of “Zij is bezeten door een djinn”. Ook wordt de ziekte ontkend wat te maken heeft met taboe, schaamte en onbekendheid en het inschakelen van zorg van buitenaf betekent dan gezichtsverlies. Maar ook zijn de onbekendheid en ondoorzichtigheid van het zorg – en welzijnsaanbod en de drempel en angst voor professionele hulp belangrijke oorzaken dat het merendeel van de thuiswonende ouderen nauwelijks gebruik maakt van voorzieningen die de reguliere zorg biedt. Bij allochtonen woont 99% van de mensen met dementie thuis of bij familie. Enerzijds leidt dit tot nodeloos moeilijke situaties voor de zorgvrager en tot verzwaring van de zorgtaken van de mantelzorgers, anderzijds is hierdoor weinig tot geen zicht is op wat er rond dementie onder allochtone groepen speelt. Met het project ‘Dementie in verschillende culturen’ wil men thuiswonende allochtone dementerenden en hun mantelzorgers in beeld krijgen, hen informeren over de ziekte en ondersteuningsmogelijkheden bieden. Daar waar nodig zullen zowel de zorgvrager als de mantelzorger toegeleid worden naar zorgen welzijnsvoorzieningen. Ook het vergroten van participatie, zelfregie en het nemen van eigen verantwoordelijkheid is een belangrijk onderdeel van het project. Een oudere die zelfredzaam is kan immers langer en kwalitatief beter zelfstandig blijven wonen. 1.2 De methodiek Het project ‘Dementie in verschillende culturen’ is gebaseerd op de sociaal netwerkmethodiek “Zwermen voor gezond en actief leven”. Deze methodiek gaat ervan uit dat gezondheidsboodschappen beter beklijven wanneer ze voor, door en met de doelgroep worden besproken. Het doel van de methodiek is om op een zo laagdrempelig mogelijke wijze informatie te verspreiden en zoveel mogelijk mensen uit de doelgroep hiermee te bereiken, met name personen waarbij sprake is of kan zijn van (beginnende) dementie. Waar geen


sprake is van dementie is, werkt verspreiding van informatie preventief. Daarnaast is het doel de kloof tussen doelgroep en zorgen welzijnsinstellingen te overbruggen. De methodiek omvat een wijkgerichte aanpak waarbij ingezet wordt op kennisoverdracht aan de hand van een dialoog tussen een vrijwilliger, de zogenaamde zwermer, en een wijkbewoner, beiden uit dezelfde doelgroep. De zwermers volgen een uitgebreide training bestaande uit 9 bijeenkomsten om hen voor te bereiden op het zwermen. Gedurende de periode dat zij actief zijn als zwermer ontvangen zij intervisie van de ouderenconsulent of trainer. Ook is laatstgenoemde altijd beschikbaar als achtervang of vraagbaak. Na de training gaan de zwermers op informele en vertrouwde wijze met individuele of groepen wijkbewoners in gesprek over dementie. Juist in de fase voordat de diagnose dementie wordt gesteld, de zogenaamde ‘niet pluis fase’, is er al veel aan de hand en door vroegsignalering kunnen problemen bij zowel de dementerende als de mantelzorger voorkomen worden. De zwermers vormen een eerste aanspreekpunt voor hun achterban en zijn getraind in het herkennen, verdiepen en bespreken van de eerste signalen. Knelpunten worden terug gekoppeld naar de ouderenconsulent. Het zwermen resulteert in kennis en gezondheidsvaardigheden binnen de doelgroep en brengt mantelzorgers en ouderen dichter bij de zorg. De inzet van zwermers werkt twee kanten op . Enerzijds wordt kennis over de ziekte dementie en het ondersteuningsaanbod van zorg en welzijn onder moeilijk bereikbare doelgroepen verspreid; anderzijds krijgen professionals informatie over de denkwijze, knelpunten en behoeften van de doelgroepen. Deze kennis is essentieel bij de ontwikkeling van een cultuur sensitieve zorgketen rondom dementie.


2 Voorbereidende fase Het startpunt voor een project is vaak dat binnen een organisatie de wens ontstaat kennis over dementie binnen migrantengroepen te verspreiden. In de voorbereidende fase dienen een aantal stappen te worden genomen. 2.1 Formatie De training, werving enzovoort kan het best georganiseerd en begeleid worden door twee professionals of een professional en een (coördinerend)vrijwilliger of een Hbo-stagiaire. 2.2 Werkgroep Het is belangrijk om bij aanvang een werkgroep te vormen waaraan een aantal betrokken partijen deelnemen die van belang zijn voor een sluitende keten van ondersteuning en zorg. Daarbij kan men denken aan zorginstellingen, plaatselijke afdeling van Alzheimer Nederland, Mantelzorg, GGZ, dagopvang, ouderenwerk en zelforganisaties. Zorg ervoor dat de leden van de werkgroep een mandaat hebben van hun organisatie, zodat zij snel kunnen handelen en niet voor elke beslissing toestemming hoeven te vragen. In de werkgroep wordt een plan van aanpak vastgesteld met daarin de volgende onderwerpen: } Welk doel willen we bereiken? } Welke doelgroep(en) willen we bereiken? } Welke eindresultaten willen we behalen } Welke partijen kunnen hierbij betrokken worden? } Wat is de rol van deze partijen? } Hoe kan de werkgroep het project ondersteunen? Uitgangspunten van het plan van aanpak zijn: } in gesprek gaan met (Dialoog aanpak); } een preventieve aanpak (voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers door vroegsignalering); } een wijkgerichte aanpak; } gericht op zowel cliënten (dementerenden) als mantelzorgers; } zorg en ondersteuning op maat (cultuursensitieve werkwijze); } vraaggericht en outreachend; } ouderenconsulent als ‘spin in het web’; } ketenaanpak. 2.3 Begroting Op basis van de plannen maakt u een kostenoverzicht en zoekt zo nodig financiers. Denk daarbij aan de volgende kostenposten: } ureninzet ouderenconsulent(en) } vergoeding zwermers en vrijwilligers } vergoeding of attentie gastsprekers } kopieer- en drukkosten voor cursusmateriaal, flyers, etc. } feestelijke afronding cursussen } certificaten } koffie en thee 2.4 Vergoeding zwermers en vrijwilligers De hoogte van de vergoeding wordt vastgesteld op basis van organisatorisch beleid. Het


geven van een vrijwilligersvergoeding is een manier om waardering uit te spreken voor de inzet van de zwermers en vrijwilliger(s). Daarnaast dienen daadwerkelijk gemaakte kosten meegenomen te worden. 2.5 Uitnodigen van gastsprekers Onderzoek welke organisaties zich bezig houden met dementie en nodig hen uit om voorlichting te geven tijdens de trainingsbijeenkomsten. Nodig gastsprekers voor de trainingsbijeenkomsten bijtijds uit. 2.6 Vaststellen tijdsplanning } Reken voor de werving van vrijwilligers een periode van circa 2 maanden. } Zorg ervoor dat de periode tussen de werving en de aanvang van de training niet te groot is. } Houd bij het vaststellen van het tijdstip van de trainingsbijeenkomsten ook rekening met het feit dat deelnemers mogelijk kinderen naar school moeten brengen en ophalen. } Regel de locatie en ruimte voor de training 2.7 Verzamelen informatie trainingsmappen In de trainingsmap is naast informatie over de inhoud van de training een aantal documenten verzameld die relevant zijn voor de zwermers en die ze kunnen gebruiken om de gesprekken in hun achterban voor te bereiden. 2.8 Registratieformulieren De zwermers houden hun activiteiten bij met behulp van registratieformulieren. Zij noteren wie ze spreken (leeftijd, achtergrond, sekse, grootte van de groep), waar en wat de vragen en opmerkingen uit de groep zijn (mate van kennis over dementie, hulpverlening, knelpunten enz). De afspraak is dat de zwermers 5 dialogen per maand voeren en dus 5 formulieren inleveren bij de ouderenconsulent. Het is van belang dat het registratiesysteem goed aansluit bij de kunde en wensen van de zwermers die uiteindelijk de groep eindgebruikers vormt. De registratiegegevens worden door de ouderenconsulent geanalyseerd en bieden input voor de intervisiebijeenkomsten met de vrijwilligers. Daarnaast geeft de registratie informatie over de kennis, beleving, gebruiken, tradities en taboes van migranten met betrekking tot de ziekte dementie. De registratiegegevens bieden input voor aanpassingen in voorzieningen van de partners in de werkgroep om de aansluiting met allochtone ouderen en hun mantelzorgers te verbeteren 2.9 PR Om bekendheid te geven aan het project kunnen verschillende activiteiten opgezet worden. Denk hierbij aan het plaatsen van informatie over het project op de website van de organisatie of het organiseren van een feestelijke bijeenkomst waarbij bijvoorbeeld een wethouder een certificaat aan de zwermers overhandigd. Van deze certificaatuitreiking kan dan een persbericht worden opgesteld en het verslag worden verzonden naar de leden van de werkgroep, wijkkrantkranten, nieuwsbrief en website van de gemeente en zorgen welzijnsinstellingen. Een nieuwsbrief kan worden ontwikkeld voor fondsen, professionals (lokaal en landelijk) en andere geïnteresseerden. Ontwikkel daarnaast een folder voor belangstellenden en de doelgroep. De “Dag van de Zorg” en de “Dag van de Mantelzorg” kunnen worden gebruikt om aandacht te besteden aan het project.


3 Trainingsbijeenkomsten Na het proces van werving en selectie van de aspirant zwermers start de training. Om dementie bespreekbaar te maken bij verschillende groepen migranten volgen de zwermers een training bestaande uit 9 bijeenkomsten. Kennisoverdracht en uitwisseling van ervaringen met betrekking tot dementie staan centraal. Belangrijke elementen van de training zijn signalering, gespreksvaardigheden, omgaan met ziekte in de verschillende culturen, samenwerking met en verwijzing naar de ouderenconsulent en profileren van de functie als zwermer. De training wordt afgerond met het uitreiken van de certificaten waarna de zwermers officieel van start zijn gegaan. 3.1 Tips Een aantal tips om de training succesvol te laten verlopen. } Betrek een trainer of consulent die kennis heeft van het binden en motiveren van (migranten) vrijwilligers. } Het opleidingsniveau, taalbegrip van zwermers en culturele achtergrond vormen belangrijke aandachtpunten bij de invulling van de training. } Maak gebruik van flipovers, beeldmateriaal en praktijkvoorbeelden van zowel zwermers als professionals. } Maak gebruik van praktische oefeningen. } Besteed voldoende aandacht aan het concreet oefenen en aanleren van gespreksvaardigheden, gericht op het bespreekbaar maken van dementie. } Het groepsproces en de groepsdynamiek zijn erg belangrijk als leermiddel. } Betrek gastsprekers, zoals van Alzheimer Nederland, GGZ, ouderenwerk, casemanager dementie en ervaringsdeskundigen } Organiseer een certificaatuitreiking. Met het uitreiken van certificaten wordt de trainingsfase afgerond en kunnen de zwermers officieel van start gaan.


Trainingsbijeenkomst 1 Startbijeenkomst Programma Kennismaking Leerdoel Kennismaking met elkaar, de ouderenconsulenten, informatie over dementie

1 Welkom 2 Kennismaking Dit kan aan de hand van bijvoorbeeld het namenspel: Hoe heet je? Hoe kom je aan je naam? Wat betekent je naam? Of aan de hand van tante Es: Wie is je vader? Wie is je moeder? 3

Rol en functie van de begeleiders kort toelichten

4 Een ervaringsdeskundige aan het woord Hij of zij vertelt over de ervaringen met zijn of haar dementerende moeder. Wat zijn de sociale en emotionele gevolgen voor de dementerende en de familie? 5 Pauze 6 Film 7

Vragen en reacties


Trainingsbijeenkomst 2 Wat is dementie? Programma Leerdoel

Wat is dementie, symptomen, kenmerken, verloop Inhoudelijke kennis vergroten

1

Presentatie door een gastspreker, bijvoorbeeld van Alzheimer Nederland De volgende elementen komen aan de orde: } Wat is dementie? } Symptomen en kenmerken

2

Pauze

Vervolg } Lichamelijke gevolgen } Verloop van de ziekte

Te gebruiken stukken Dementie: de drie stadia van de ziekte Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie


Dementie: de drie stadia van de ziekte

Bij iemand die dementie heeft, zijn in verloop van de tijd steeds meer verschijnselen van de ziekte te zien. Die verschijnselen worden steeds ernstiger. De ziekte ontwikkelt zich in het algemeen in drie stadia: lichte (beginnende) dementie, matige dementie en ernstige (gevorderde) dementie. Lichte (beginnende) dementie } Steeds dezelfde vragen stellen. } Moeite hebben met het vinden van het juiste woord. } De draad van het gesprek kwijtraken. } Niet meer de gewone dingen kunnen doen (zoals klaarmaken van de maaltijd). } Moeite hebben met nadenken. } Zich geen dingen kunnen herinneren die kort geleden zijn gebeurd. } Dingen opbergen op verkeerde of vreemde plaatsen. } Plotselinge veranderingen in gedrag waarvoor geen reden is. } Zich niet meer kunnen concentreren. } Niet meer zelf dingen gaan doen. } Minder belangstelling hebben voor mensen om je heen. } Het niet belangrijk meer vinden om er netjes uit te zien. } Zich niet meer beleefd gedragen tegenover anderen. } In de war zijn wat betreft tijd en plaats; niet meer weten hoe laat het is of waar je bent. } Verdwalen in bekende straten en de weg naar huis niet meer kunnen vinden. Matige dementie } Apparaten zoals strijkijzers of fornuis vergeten uit te zetten. } Steeds medicijnen vergeten in te nemen. } Moeite met taken waarbij moet worden georganiseerd of gerekend, zoals het doen van boodschappen, eten voorbereiden of rekeningen betalen. } Moeite met kleine bewegingen, zoals veters strikken, gereedschap gebruiken of naaien. } Niet meer goed een gesprek kunnen voeren. } Zich anders gedragen, bijvoorbeeld agressief, zijn, woede-uitbarstingen hebben of in zichzelf gekeerd zijn. } Zich in het openbaar ongepast of niet netjes gedragen. } Onrustig en opgewonden zijn, vooral in de nacht. } Heel erg veel slapen of juist helemaal niet kunnen slapen. } Waanvoorstellingen of waanideeën hebben. Ernstige (gevorderde) dementie } Zich weinig of niets meer herinneren. } Moeite met praten of met het begrijpen van woorden. } Weinig of geen emotie of gevoel meer tonen. } Dingen of mensen vastgrijpen en niet meer loslaten. } Moeite met het herkennen van anderen en zichzelf niet meer herkennen in de spiegel. } Hulp nodig bij de gehele persoonlijker verzorging: hulp in de wc, in de badkamer, bij het aankleden, het eten en lopen. } Moeite met kauwen en slikken (en daardoor afvallen). } Steeds zwakker worden en daardoor infecties en ziekten krijgen.


Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie Vergeetachtigheid

Dementie

Bij vergeetachtigheid gaat het om ‘normale’ geheugenklachten. Vergeetachtigheid heeft alleen te maken met het geheugen.

Bij de ziekte dementie gaat het om een heel ernstige vorm van geheugenklachten die steeds vaker optreden. Daarnaast zijn er andere verschijnselen, zoals veranderingen in het gedrag.

Bij gewone geheugenklachten ben je de naam van een vriend vergeten of sta je voor de koelkast om daar iets uit te halen, maar je weet niet meer wat. Even later schiet het weer te binnen.

Bij dementie vergeet je niet alleen de naam van een kennis, maar herkent je helemaal niet meer. Iemand met dementie kan verdwalen in zijn eigen buurt en vergeet de gewone dingen als een boterham smeren of aardappels schillen.

Vergeetachtigheid verstoort het dagelijkse leven niet. Iemand die vergeetachtig is, kan zijn gewone leven nog leiden; het huishouden doen, de financiën regelen, een reis gaan maken of voor de kleinkinderen zorgen.

Informatie, de dingen die je hebt geleerd en weet, verdwijnen langzaam maar zeker uit het geheugen. Voor iemand met dementie zijn veel dagelijkse handelingen daardoor al snel te moeilijk. Daardoor verliezen mensen met dementie de grip op hun leven en worden steeds meer afhankelijk van ondersteuning en zorg door anderen.

Voorbeelden van vergeetachtigheid

Voorbeelden van dementie

Samen met mijn vader loop ik naar de moskee. We komen de bovenbuurman van mijn vader en moeder tegen en blijven even staan praten over de kapotte lantarenpaal voor hun huis. Als we verder lopen zegt mijn vader: hoe heet hij ook alweer, onze buurman?

Samen met mijn vader loop ik naar de moskee. We komen de bovenbuurman van mijn vader en moeder tegen en blijven even staan praten over de kapotte lantarenpaal voor hun huis. Als we verder lopen zegt mijn vader: wie was die man met wie wij stonden te praten?

Meneer Moksin gaat naar de markt om groenten en kip te kopen. Zijn vrouw heeft hem gevraagd om courgette, spinazie, paprika, munt en aubergines te kopen en bij de kippenboer 6 kippenbouten. Hij koopt de groenten en de kip. Dan gaat hij tevreden naar huis met zijn boodschappen en geeft de tassen aan zijn vrouw. Zij pakt alles uit, maar ziet dan dat de spinazie er niet bij is. Haar man heeft vergeten spinazie te kopen.

Meneer Moksin gaat naar de markt om groenten en kip te kopen. Zijn vrouw heeft hem gevraagd om courgette, spinazie, paprika, munt en aubergines te kopen en bij de kippenboer 6 kippenbouten. Hij loopt op de markt langs allerlei kramen, en koopt een stuk feta en abrikozen. Dan gaat hij tevreden naar huis met zijn boodschappen en geeft zijn tas aan zijn vrouw. Zij is erg verbaasd als zij ziet wat haar man heeft gekocht. Hij heeft niets meegebracht van wat zij had gevraagd. Hij is wel naar de markt gegaan, maar wist helemaal niet meer dat zijn vrouw had gevraagd om naar de groenteman en de kippenboer te gaan.


Voorbeelden van vergeetachtigheid

Voorbeelden van dementie

Mevrouw Koncis heeft in de ochtend bij de supermarkt haar vriendin ontmoet en is een tijdje met haar blijven praten. ’s Avonds vertelt zij aan haar dochter dat ze met haar vriendin heeft gepraat over de nieuwe cursus in het wijkcentrum. Haar dochter vraagt wat voor cursus het is. Mevrouw Koncis kan het zich niet meer herinneren, maar even later schiet het haar weer te binnen. Het is een cursus over gezondheid.

Mevrouw Koncis heeft in de ochtend bij de supermarkt haar vriendin ontmoet en is een tijdje met haar blijven praten. ’s Avonds komt haar dochter en vraagt haar of ze ook die nieuwe cursus in het wijkcentrum wil gaan doen. Mevrouw Koncis is heel verbaasd. “Welke cursus bedoel je?”. Haar dochter antwoordt: “Ik hoorde van je vriendin dat jullie vanmorgen in de supermarkt hebben besproken of jullie de nieuwe cursus over gezondheid in het wijkcentrum gaan volgen”. Mevrouw Koncis blijft verbaasd en zegt dat zij vandaag haar vriendin helemaal niet heeft gezien.

Zaterdag is mijn vader met onze zoon naar een voetbalwedstrijd geweest. Het was een feest. Vandaag belde onze zoon mijn vader op om hem te bedanken voor de wedstrijd. Mijn zoon nam nog even alle goals door met zijn opa, maar mijn vader wist de namen van de voetballers niet meer allemaal en daardoor was onze zoon wel een beetje teleurgesteld.

Zaterdag is mijn vader met onze oudste zoon naar een voetbalwedstrijd geweest. Het was een feest. Vandaag belde onze zoon mijn vader op om hem te bedanken voor de wedstrijd. Het was een verward gesprek. Mijn vader herinnerde zich niet meer dat hij gister met zijn kleinzoon naar de voetbalwedstrijd was geweest. Ik schrok ervan. Hij vergeet wel meer dingen, maar dat hij zoiets belangrijks als dit vergeet, heb ik nog niet eerder gemerkt. Onze zoon was er helemaal door in de war.

Mevrouw Charus gaat naar de keuken om een glas melk te halen voor haar man. Op weg naar de keuken ruimt ze nog wat jassen op die in de gang op de grond liggen. Als ze in de keuken komt, weet ze even niet meer wat ze daar komt doen. Ze denkt terug aan de kamer waar ze met haar man zat en weet dan ineens weer waarom ze naar de keuken ging; melk halen voor haar man!

Mevrouw Charus gaat naar de keuken om een glas melk te halen voor haar man. Op weg naar de keuken ruimt ze nog wat jassen op die in de gang op de grond liggen. Als ze de jassen heeft opgehangen gaat ze weer terug naar de kamer en gaat naast haar man zitten. Zij weet niet meer dat zij op weg was naar de keuken.


Trainingsbijeenkomst 3 Rol en functie van bruggenbouwers Programma Rol en functie van bruggenbouwer Leerdoel Verwachtingspatronen

1 Toelichting op de functie van bruggenbouwer en zwerm Laat zwermers in hun achterban vertellen dat zij de training volgen en over het onderwerp dementie. Op een verjaardag kunnen ze vertellen waarmee ze bezig zijn. 2 Verwachtingspatronen Wat verwacht je van het zwermen? Welke beelden heb je daarbij? 3 Pauze 4

Het stellen van grenzen tijdens individuele contacten en groepsbijeenkomsten

Te gebruiken stukken Zwermers als bruggenbouwers Zwermen als methodiek Grenzen stellen


Zwermers als bruggenbouwers Zwermers: } vervullen een brugfunctie tussen ouderen en mantelzorgers en de ouderenconsulent; } begeleiden ouderen en familie naar hulp in samenwerking met de ouderenconsulent; } ondersteunen de ouderenconsulent bij het in beeld brengen en houden van kwetsbare ouderen en mantelzorgers die mogelijk te maken hebben met een dementerende oudere; } koppelen hun ervaringen van de ouderen en familie terug en benoemen ook de knelpunten; } gaan in gesprek en geven informatie over de ziekte dementie onder het netwerk van de eigen doelgroep; } doen aan vroegsignalering van gevallen van dementie; } beoordelen signalen en verdiepen zich in de problematiek; } houden hun kennis op peil door onder andere bijscholing; } houden hun administratie bij, zoals het registreren van informele ontmoetingen en contacten met hun netwerk en achterban.

Zwermen als methodiek Zwermen is een sociale netwerk methode die er vanuit gaat dat boodschappen over gezondheid, in dit geval dementie, beter aankomen en begrepen worden wanneer ze voor, door en met de doelgroep besproken worden. Zwermers worden ingezet om kennis over te dragen aan de hand van gesprekken tussen een vrijwilliger en een wijkbewoner, beide uit dezelfde doelgroep. Een zwermer is een eerste aanspreekpunt en wordt getraind in het herkennen, verdiepen en bespreken van de eerste signalen van dementie. Resultaat van het zwermen is het bespreekbaar maken van dementie en het verhogen van de kennis en gezondheidsvaardigheden binnen de eigen groep. Daarnaast worden mantelzorgers en ouderen zo nodig dichter bij de zorg gebracht. Door het zwermen komen professionals veel te weten over taboes, gewoonten en gebruiken. Deze kennis is heel belangrijk bij de ontwikkeling van cultuursensitieve zorg rond dementie.


Het stellen van grenzen Bespreken Wat voel je als je over je grens gaat? Laat de deelnemers zelf met voorbeelden komen. Voorbeelden: } ik kan niet meer } geen energie } spanning, paniek } hoofdpijn, lichamelijke pijn } geïrriteerdheid Wat laat je wel en niet gebeuren? Signalen van ‘over grenzen gaan’ leren herkennen met behulp van een praktische oefening. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de grensoefening. In tweetallen experimenteren in nabijheid en afstand. Zwermer A gaat staan, zwermer B een eindje verderop. Ze houden oogcontact. Dan loop A langzaam naar B en moet aangeven wanneer A op een afstand staat die goed voelt. Hij of zij kan daarmee experimenteren door te gebaren of A dichterbij kan komen of juist wat terug moet. Daarna wisselen de zwermers van rol. Aandachtspunten bij de nabespreking zijn: Heeft B zijn of haar grenzen goed kunnen aangeven? Merkte hij of zij het als A over zijn of haar grenzen ging? Kon hij of zij dat op tijd laten merken? Hoe voelde dat? Hoe is dat in het dagelijkse leven? Daarna geeft de ouderenconsulent een paar voorbeelden waaruit blijkt hoe belangrijk het is om je grenzen aan te geven. Wat kan je zeggen tegen iemand die blijft praten en hele verhalen over je heen stort? Laat de deelnemers met voorbeelden komen. Een voorbeeld van een standaard zin die je kunt gebruiken wanneer iemand over je grenzen heen gaat is: “Als u wilt praten dan kan ik nog een keer langs komen met de ouderenconsulent”.


Trainingsbijeenkomst 4 Emotionele en sociale gevolgen van dementie Communicatievaardigheden Programma Emotionele en sociale gevolgen van dementie en communicatievaardigheden Leerdoel Inhoudelijke kennis vergroten 1

Presentatie: GGZ instelling of een casemanager dementie

2 Theoretisch gedeelte GGZ instelling of casemanager geeft een inleiding vanuit de professionele kant. Wat zijn de medische gevolgen van dementie. Een casus wordt besproken 3 Pauze 4

Theorie over communicatie en cultuur

Te gebruiken stukken Signalen voortgekomen uit het project Interculturele communicatie Factoren van invloed op de communicatie Handvatten voor een goede communicatie Huiswerkopdracht Ga komende week een keer zwermen!


Signalen voortgekomen uit het project Kennis over dementie } Dementie wordt niet als een ziekte gezien. Het hoort bij ouderdom. Andere definities die genoemd worden zijn gekte of bezeten, die doet weer ‘kinds’. } Tijdens de werving van vrijwilligers bleek dat er vrijwilligers waren die die het woord ‘dementie’ niet kende. } Verschijnselen van dementie kunnen soms hard overkomen op de omgeving. De dementerende verandert op momenten in een andere persoon. Aan de grilligheid, achterdocht, agressief of argwanend gedrag moet men wennen. Als je niet op de hoogte bent van de verschijnselen van de ziekte dan vat je het gedrag van dementerend persoonlijk op. } Het proces wordt soms sneller verergerd omdat kennis ontbreekt en de juiste hulp te laat wordt ingeschakeld. } Voorbeeld: “Mijn moeder wilde haar tanden niet meer poetsen” en “Mijn oom stal alle mooie schoenen uit de moskee, alsof het de zijne waren”. } De ziekte is niet altijd zichtbaar. De symptomen wisselen, dus wanneer is het nu echt mis. } Vaak kan mantelzorger moeilijk familie overtuigen dat ze het niet alleen aankan. Familie die er niet elke dag bij betrokken is, weet niet wat het betekent om elke dag voor een dementerende te zorgen! } Ouderen zeggen: ”Als vroeger onze voorouders het hebben gered met weinig middelen om te zorgen voor een dementerende, waarom zouden onze kinderen het dan niet redden met de middelen die ze hier hebben”. } Door dementie vergeet de dementerende regelmatig zijn medicijnen te nemen voor diabetes en belandt daardoor vaak in het ziekenhuis. } Doordat er niet over gesproken wordt in de Turkse gemeenschap, kunnen zij ook niet van elkaar leren. Meer mensen, zoals zwermers zouden informatie moeten verspreiden, zodat het taboe doorbroken wordt. Omgaan met dementie } Dementie bij ouders in allochtone gezinnen komt hard aan. Vooral bij vaders die als hoofd van het gezin een bepaalde status en aanzien hebben. Getroffen door dementie wordt hun rol langzaam aan totaal anders. Dit brengt naast onmacht ook verdriet en rouw mee. } Ook al is de diagnose dementie gesteld, het blijft moeilijk voor de omgeving om de ziekte te accepteren en ermee om te gaan. } Alleen directe familieleden zullen ervan af weten, vrienden niet. } Het zijn vaak de dochters of schoondochters die de zorgtaken op zich nemen. } Mantelzorgers van dementerende zijn vaak overbelast en storten gaandeweg in. } Er komen veel levensvragen naar boven tijdens de ziekte, zowel bij de dementerende als bij de omgeving. } Zowel in de Turkse als in de Marokkaanse gemeenschap zijn het vaak de mannen die terug willen naar het land van herkomst en de vrouwen juist niet. Zij willen bij kinderen en kleinkinderen blijven. } Het is soms ‘oorlogvoering’ met je aller dierbaarste, het gevoel dat de mensen die je het meeste vertrouwt, je het hardst aanpakken. } Er wordt niet veel over gesproken omdat ze zich schamen voor de dementerende door herhaling van dingen en dat iemand ‘gekke’ dingen doet. De familie weet niet wat ze moet doen. } Als de man eerst alles regelt in huis (administratie, financiën etc.) en gaat dementeren, krijg je een dubbele strijd: omgaan met de ziekte en alles uit handen moeten geven. De partner moet én de ziekte accepteren én is nu verantwoordelijk voor alle taken die de dementerende eerst deed. Dit betekent een dubbele druk. } Mantelzorgers vinden het erg moeilijk om er met familie over te praten. } Stemmingswisselingen zijn lastig; de ene keer lief; de andere keer boos. De omgeving weet


niet waar ze aan toe zijn. Veel geklaag door dementerende wordt persoonlijk opgevat door de omgeving. } Zeker in de beginfase gaan migranten terug naar hun land van herkomst om daar een genezer te raadplegen of om geesten uit te drijven. De omgeving heeft de ‘hoop’ dat de dementerende weer terugkomt als de oude leuke persoon en dat ie weer helemaal beter is. Deze hoop maakt duidelijk dat zij niet beseffen hoe ernstig de ziekte is. Ze denken dat de ziekte tijdelijk is of dat je het kan genezen. } Uitspraken als: “Het ligt allemaal in Gods handen” } Mensen raken geïsoleerd, zowel de omgeving als de dementerende. Acceptatie binnen het gezin en daarbuiten is lastig. } Bezoek is in de allochtone cultuur vaak niet op de hoogte van de situatie. Dementerende klaagt bijvoorbeeld dat hij een paar dagen niet gegeten heeft. De oorzaak is de vergeetachtigheid maar de kinderen krijgen dan de schuld. Dementie is lastig te bespreken met de omgeving. } De omgeving zou er raar van op kijken als hulp wordt ingeschakeld. } De zorg komt vaak neer op schoondochters en dochters. Ze steunen de familie, zijn loyaal en hebben het gevoel dat ze niet anders kunnen. Ze kunnen tenslotte de dementerende niet in de steek laten! Aan afwisseling van zorg wordt weinig gedaan. Mantelzorgers raken overbelast. } Kinderen binnen een gezin verwerken het dementieproces verschillend. Het startpunt van verwerking kan anders zijn en begint op het moment van acceptatie. } Jongeren zouden eerder hulp inschakelen. Dit heeft te maken met de generatie en gebeurt altijd na goedkeuring van de ouderen. } Het is een schande als de omgeving hoort dat je een familielid niet helpt. } In de Turkse gemeenschap heerst een taboe omtrent dementie en men weet niet hoe met de ziekte om te gaan. } Turkse vrouwen gaven aan dat ze een dementerende naar Turkije zouden sturen en daar iemand inhuren die de dagelijkse verzorging op zich neemt tot het overlijden. } Een Surinaamse familie gaf aan dat de dementerende beschermd wordt en de ziekte verborgen wordt gehouden. Er wordt geen hulp geaccepteerd. } In Suriname gaan ze naar de ‘honoeman’ waar de dementerende een kruidenbad krijgt om te genezen. } Vaak wordt gepraat over het boze oog. De imam geeft ter genezing een Koran tekst die opgelezen moet worden of de dementerende bij zich moeten dragen. (Marokkaans). } Bij je dragen van een amulet of talisman (Marokkaans). } Als de man ‘gek doet’, wordt het geaccepteerd. Als de vrouw er aan dementie lijdt, laat de man haar in de steek en hertrouwd een jongere vrouw. } Marokkaanse vrouwen vroegen zich af of hun kinderen het aan zouden kunnen als zijzelf zouden dementeren, omdat tegenwoordig iedereen het zo druk heeft. Dat baarde hen veel zorgen. Vroeger moesten wij onze schoonouders ook verzorgen tot hun dood. Zorg en ondersteuning } Casemanagers hanteren verschillende werkwijzen. Wat opviel is dat twee gezinnen verschillend werden geïnformeerd over het aanbod van cursussen met betrekking tot omgaan met dementie voor mantelzorgers. } Spreken met hulpverleners over je ouders die dementeren of het accepteren van hulp en zorg voelt als verraad. De familie wil graag zelf de zorgdragen hiervoor en voelt zich eigenlijk niet prettig door het aannemen hiervan. Dit terwijl de situatie soms zo ingewikkeld is dat ze er niet onderuit kunnen. Schuldgevoel en verantwoordingsgevoel zijn belangrijke factoren. } Participatie en vrijwillige inzet is een belangrijk onderdeel binnen de huidige samenleving, ook in de allochtone gemeenschap, maar randvoorwaarden ontbreken vaak. Een goede training en / of vergoeding is wenselijk. } Interculturele communicatie is van groot belang bij dit soort kwetsbare onderwerpen.


Hulpverleners brengen berichten soms ‘hard’ over waardoor mensen geneigd zijn geen contact meer te onderhouden of adviezen op te volgen. Hulpverleners zouden getraind moeten worden in slecht nieuws gesprekken. } Hulp wordt lastig geaccepteerd. Het is moeilijk om over te gaan tot dagbesteding. Het overgaan naar een verpleeghuis is helemaal niet aan orde. } Opname dagbehandeling of verblijf in een verpleeghuis wordt opgevat als: “Jullie willen we me tussen de gekken stoppen”. } De communicatie met hulpverleners wordt als lastig ervaren. Allochtonen stellen zich soms nederig op. Er is meer afstand en aanzien, waardoor de echte hulpvraag en behoefte niet altijd goed naar voren komt. } Pas met goedkeuring van de familie kan hulp worden ingeschakeld. } Je wilt als kind met een GGZ instelling in gesprek voor je ouders. Dat is lastig, want hoe krijg je je ouders zover om mee te gaan. Allochtonen hebben meer tijd nodig om hulp te accepteren. } In de Marokkaanse gemeenschap rust een taboe op opname in een verpleeghuis. Die stap neem je niet! Je voelt je er heel schuldig over als je dit wel doet. Het voelt als verraad. } Naar aanleiding van een rondleiding in een verpleeghuis hebben een aantal vrouwen zich opgegeven als vrijwilligers in de zorg Signalen over behoefte aan kennis } Wat zijn de oorzaken? } Wat kun je er aan doen om het te voorkomen? } Zijn er medicijnen? } Is het te genezen? } Waar kun je terecht voor hulp? } Hoe kan je de eerste symptomen herkennen? } Hoe moet je met een dementerende omgaan? } Komt de ziekte bij jongeren voor? } In het algemeen basiskennis over dementie en symptomen } Bij welke groepen komt het voor Signalen over behoefte aan ondersteuning } Op den duur wel bijvoorbeeld door een gezinscoach. } Via de huisarts. } Het sprak veel vrouwen aan dat men niet 24 uur per dag in verpleeghuis hoeft te wonen, } maar dat verpleeghuis ook dagbehandeling biedt. } Alleen hulp op afstand, niet in een instelling. } Alleen hulp aan huis. } In Duitsland is een verzorgingstehuis voor Turken. Bestaat dat ook in Nederland? } Ondersteuning in eigen taal. } Spreekuur in eigen taal.


Interculturele communicatie

Definitie Interculturele communicatie is communicatie waarin expliciet aandacht is voor culturele factoren die van invloed zijn op de communicatie. Intraculturele communicatie is communicatie tussen twee of meer mensen vanuit het zelfde geboorteland, met dezelfde etnische achtergrond, maar verschillende culturen. Zoals een hulpverlener en cliënt, beiden uit Marokko of Turkije. Cultuur Cultuur en etniciteit worden vaak door elkaar gebruikt. Een etnische identiteit of etnische groep is niet het zelfde als een culturele identiteit of culturele groep. Etniciteit en cultuur vallen niet samen. Etniciteit verwijst naar een gemeenschappelijke afkomst en oorsprong en is tevens een verwijzing naar het land waar je zelf, je ouders of een van je ouders geboren is. In Nederland wordt daarmee bepaald of je autochtoon of allochtoon bent. Cultuur is een gemeenschappelijke wereld van betekenissen binnen een sociaal systeem (familie, buurt, straat, beroep, bevolkingsgroep etc.) wat in de loop van de tijd (van generatie op generatie) met elkaar is opgebouwd. Cultuur omvat de volgende vier elementen: } taal } kennis } waarden en normen } symbolen, rituelen en helden Deze vier elementen heeft een mens nodig om binnen een sociaal systeem adequaat te kunnen functioneren. Het is een uitrusting die mensen nodig hebben om hun leven te leven. In communicatie tussen autochtonen en allochtonen speelt de etnische en culturele indeling een grote rol. Beide groepen maken er gebruik van om de ander in te delen en om zichzelf te definiëren. Communicatie Paul Watzlawick zegt dat niet communiceren onmogelijk is als je je bewust bent van de aanwezigheid van iemand anders in dezelfde ruimte (in Communicatie; Mens en Samenleving,2007) Communicatie bestaat uit twee delen: } Verbale communicatie, de taal die we spreken met de verschillen daarin. } Non-verbale communicatie, het gedrag, gezichtsuitdrukking, houding, intonatie, volume en toonhoogte van de stem. Maar ook blozen, trillen, boosheid, verdriet en kippenvel zijn vaak onbewuste signalen die je uitzendt. Non-verbaal gedrag is persoonlijk en ook cultureel bepaald. Heeft te maken met je socialisatie en het daaruit voortkomende referentiekader. Tijdens de communicatie is de invloed van wat je zegt 30% en van je non-verbale gedrag 70%!


Inhoud en betrekkingsniveau Bij communicatie gaat het over de inhoud (de boodschap, het onderwerp, de informatie, het bericht) en over het betrekkingsniveau, over hoe iets gezegd wordt. Op betrekkingsniveau wordt aangegeven hoe de inhoud moet worden opgevat door degene die de boodschap ontvangt en geeft de zender van de boodschap indirect aan hoe hij zichzelf ziet in relatie tot de ander. Dit komt tot uiting in de intonatie, non-verbale uitingen en de context. Zo zal bijvoorbeeld een vader op een andere manier tegen zijn zoon zeggen om de deur dicht te doen dan tegen zijn leidinggevende. Zo kan dezelfde boodschap met dezelfde informatieve inhoud op tientallen manieren overgebracht worden. Dit variëert van vleiend en vriendelijk tot minachtend, bevelend of agressief. Waarnemen Onderzoek op de universiteit van Eindhoven heeft uitgewezen dat we nieuwe waarnemingen in eerste instantie plaatsen in een reeks bekende schema’s. Daarnaast zoeken we als het ware ook naar ons gelijk. Dat maakt de wereld simpeler. Dit betekent dat als we eenmaal een oordeel over iemand gevormd hebben, er heel wat moet gebeuren voordat we dat oordeel gaan veranderen. In hoeverre kun je dus nog echt open staan voor andere denkbeelden en ideeën en mogen anderen zich laten zien zoals zij zelf zijn? Intraculturele communicatie is als er in het uiterlijk van mensen veel overeenkomsten zitten en dat dit vertrouwd voelt, zodat je graag met die ander in gesprek gaat. Luisteren Bij intermenselijke communicatie zend en ontvang je afwisselend. Wanneer je in de ontvangers rol zit, wordt je geacht te luisteren. Maar goed luisteren blijkt niet zo gemakkelijk. Ook ons luisteren wordt beïnvloed door de hiervoor genoemde factoren die van invloed zijn op communicatie. Onder andere ons referentiekader speelt hierin een heel belangrijke rol. Vaak luisteren we selectief op grond van de waarheid van ons eigen referentiekader: ‘Dat herken ik’ of ‘Daar ben ik het wel of niet mee eens’. We onderzoeken en stellen vragen en we proberen erachter te komen waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen en baseren ons daarbij op eigen motieven. Echt aandachtig luisteren is een oprechte poging gedachten en gevoelens van iemand anders te begrijpen en te ervaren. Je zoekt naar mogelijkheden om de ander echt te begrijpen. Je verplaatst je in het referentiekader van de ander. Je bekijkt de wereld zoals hij hem bekijkt. De essentie van aandachtig of empatisch luisteren is niet dat je het met iemand eens wordt, maar dat je verstandelijk en gevoelsmatig begrip voor hem hebt. Bij empathisch luisteren gebruik je niet alleen je oren, maar ook je ogen en vooral je hart. Het gaat om een open contact waarin de ander verbinding en betrokkenheid ervaart, zich begrepen en geaccepteerd voelt. Het gaat erom dat de ander zich gestimuleerd voelt om zich vrijelijk te kunnen uiten in woorden en gevoelens.


Factoren van invloed op communicatie

} De situatie van de oudere en de mate waarin hij of zij geïsoleerd leeft. } Taal: begrijpelijke taal spreken, geen moeilijke woorden } Is de oudere alleen of zijn er nog meer mensen aanwezig? } Veilig voelen. } Medicijngebruik. } Onderling vertrouwen. } Kennis en opleidingsniveau. } Verwachtingen van elkaar. } De mate waarin de oudere zich prettig voelt in en met zijn of haar leven. } Invloed van de familie op de oudere. } Kennis over de (culturele) achtergrond van de oudere. } De mate van dementie van de oudere. } De mate van zelfinzicht van de oudere.

Handvatten voor een goede communicatie } Vragen naar de betekenis die de oudere zelf aan het leven, situatie en ziekte geeft. } Nieuwsgierig zijn. } Vraag naar omgang met familie en of er iemand bij is waar hij of zij u last van heeft? Heeft de oudere een netwerk? } Korte vragen stellen in korte zinnen en niet te snel praten. } Duidelijk zijn en zelf herhalen of vragen om te herhalen wat je gezegd hebt. } Vragen of de oudere het begrepen heeft; dat kan middels de volgende vragen: } Wat hebt u begrepen? } Wat hebt u gehoord? } Waar heb ik het over gehad? } Aansluiten bij belevingswereld. } Stilte laten vallen. } Geen waarom vragen stellen, maar vragen of de oudere er iets over wil vertellen. } Vertrouwen opbouwen. } De oudere het gevoel geven dat je met hem of haar meeleeft. } Herkenning geven (eigen verhaal heel kort houden). } Begrip tonen voor de oudere en uitleg geven. } Bij uitleggen van de nieuwe regels, helpt het als je daarbij refereert aan“ zoals het vroeger was”. } Open houding, letten op eigen passende kleding. } Respect tonen. } “Zullen we het lijstje afmaken, dan komen we straks terug op dit onderwerp van u”. } Bij (grote) problemen zeggen dat je deze doorgeeft. Dit ook opschrijven, zodat hij of zij het ziet.


Trainingsbijeenkomst 5 Interculturele communicatie Omgaan met ziekte in verschillende culturen Programma Interculturele communicatie en omgaan met ziekte in verschillende culturen Leerdoel Omgaan met taboes, creëren van vertrouwen en bewustwording, omgaan met emoties

1

Vervolg interculturele communicatie

2

Omgaan met ziekten in ander culturen

3

Hoe wordt beginnende dementie in ander culturen ervaren?

4

Taboes, bewustwording, leren van elkaars cultuur en referentiekader

5

Introductie ‘ signaleringskaart’ dementie Stichting Transmuraal

6

Pauze

7

Toelichting werkwijze zwerm

8

Concreet aan de slag. Hoe ga je zwermen?

Te gebruiken stukken Omgaan met ziekte in verschillende culturen Signaleringskaart dementie van Stichting Transvaal CCD scan Registratieformulier Huiswerkopdracht Individuele zwerm


Omgaan met ziekte in verschillende culturen

Vraag: Hoe werd er vroeger en nu bij u thuis (land van herkomst) en door uzelf met ziekte omgegaan? Bij niet ernstige ziekten worden in alle culturen eerst natuurlijke middelen ingezet, zoals kruidenthee en gember. Marokko } Buikpijn: kruidenthee drinken en olijfolie op de buik smeren. } Oorpijn: olijfolie ingieten. } Diarree: kruidenthee van Malouta en cactuskruiden. } Griep: Honing. } Hoofdpijn: schijfje citroen op het voorhoofd. } Misselijk: vers citroensap. } Astma, hoesten: honing met gemalen zoethout. } Niet zwanger kunnen worden: masseren met olijfolie en de buik liften (buik inbinden). } Voet verzwikt: warme doeken met olijfolie. } Iemand is bezeten van kwade geesten (Djin) als hij iets heeft en niemand snapt wat het is (bijvoorbeeld dementie). } Mensen die heel ernstig ziek zijn en niemand weet wat het is, gaan zij naar een speciale plek om beter te worden. Hierbij gaat het om mensen die niet kunnen slapen, niet concentreren, epilepsie, dementie, geestelijk gehandicapt of psychiatrisch ziek zijn. } Mensen doen van alles en gaan echt op zoek naar experts om beter te worden. Turkije } Griep is geen ziekte en gaat over. } Op een kneuzing wordt een lap rood vlees gelegd. } Hete metalen stukjes op je arm loslaten: de Djin–geesten wegjagen. } Bij ernstige ziekten: Moeska, pagina’s uit de Koran overschrijven, oprollen en deze vastmaken als bescherming. } Een huisarts verwijst ook naar kruiden als hij constateert dat het niet medisch is. } Rituelen: de Koran lezen, kruiden geven in aanwezigheid van dierbaren. } In het eindstadium van een ziekte wordt een imam ingeschakeld. Hij spreekt een gebed uit. } Medicijnen zijn belangrijk bij ernstige ziekten. } Bij geboorte spreekt de vader een gebed uit in het rechter oor van de baby. Suriname } Griep: citroengras, Vicks smeren, tijgerbalsem, gemberthee drinken. } Koorts: een natte doek om het hoofd. } Je bent pas ziek als je in het ziekenhuis ligt. } Als je een been breekt, ben je niet ziek. } Als je iets gekneusd hebt met brandspiritus insmeren. } Bij een snijwond worden daar gemalen tabaksbladeren in gestopt en verbonden. } Zuurzakbladeren koken en als thee drinken tegen depressiviteit, slapeloosheid en verwardheid. } Winti-cultuur bij ernstige ziekte: dan wordt alles aangeroepen aarde, lucht, water, vuur. } Jeugdpuistjes een gistmasker. } Kneuzing; schillen van een plant (??) ombinden. Deze een paar dagen laten zitten en dan is de kneuzing weg. } Een mens die in trance is, is ook een soort geest. Via hem praat hij als een geest en met geesten. } Bidden als iemand ernstig ziek is, kruidenthee drinken, kruiden malen en daar de plek mee verbinden. } Iedereen bij elkaar halen als iemand ernstig ziek is.


Hindoestaans } Voodoo: als mensen overspannen zijn, agressief, anderen kwaad doen, ruzie maken, in de war zijn, dan gaan ze naar een loekoeman. Hij heeft contact met God (duur!!) } Lezen uit de heilige schrift. Nederland } Koorts bij kinderen: natte doeken om de benen. } Ziekenzalving bij christenen. } Erg ziek, bed naar beneden. } Verkoudheid en griep: uitgeperste citroen met heet water en honing. Voorbeelden van rituelen en gewoonten } Opstaan, wassen en gebed doen op nuchtere maag. } Iedere ochtend de zon groeten. } Met ziekte naar een pandit, 2 doeken om haar gebonden, ieder aan een kant trekken. } Schoenen uit bij binnenkomst. } Begroeting } handkussen (Turks) } hand geven (Nederlands) } e igen handen op elkaar met de vingers naar boven gericht en buigen } bij het groeten de naam van Allah gebruiken (Turks) } kussen (Nederlands) } k ussen (Marokkaans) } n iet kussen wel een hugg/knuffel } jongeren maken een boks contact ( Surinaams) } jongeren moeten bij ouderen de voeten aanraken, dan krijg je van de oudere de zegen (Hindoestaans) Ernstig ziek } Ernstig ziek: als niemand weet wat het is, wordt een imam wordt gevraagd om te komen bidden bij de patiënt. } Familie verzorgt hem tot het einde toe, zij doen zelf de wassing als het einde nadert. } Ernstige ziekte wordt niet verteld tegen anderen, wel in het gezin zelf. Dan komt er wel een arts en worden medicijnen gebruikt.


Dementie In Marokko denkt men dat iemand gek aan het worden is. In Turkije zegt men dat het bij ouder worden hoort, wordt geaccepteerd en geen woorden aan besteed. Men zegt ook wel: “Laat maar gaan, niet met de persoon in discussie gaan”. Dementie wordt ook wel ouderdomsgekte genoemd: “Iedereen zoekt zijn eigen weg”. Dementie wordt niet als een ziekte ervaren. Zeker wanneer het stabiel is, doet men net alsof er niets aan de hand is. Ouderen met dementie breng je niet naar een bejaarden- of verzorgingshuis. Dit zijn de redenen die de diverse culturen hiervoor geven. } “Dat doe je niet. Je schaamt jezelf en anderen zullen denken dat je van je ouders af wilt”.(Dit in verband met geruchten en sociale controle). } “Dementie hoort bij bejaarden. Als het te erg wordt ga je naar het gekkenhuis”. } “Als je geld hebt haal je iemand in huis om hem of haar te verzorgen”. } “Als het te erg wordt en de betreffende persoon gaat dwalen, wordt hij opgesloten in een kamer, soms aan de ketting gelegd”. } “De medische wereld in Turkije en Marokko kent het niet”. } “Er is schaamte om te zeggen dat je het niet aan kan”. } “Er is schaamte over wat de demente persoon zegt en doet”. } In Marokko is er een gezegde: “schaamte is er vanaf gekrabd”, het is als het ware niet hun ware gezicht.


Twijfels over het geheugen? Signalen die kunnen wijzen op dementie Vergeetachtigheid } Vergeten van nieuwe informatie } Niet weten: jaar, datum, dag } Moeite om de weg te vinden } Vergeten van afspraken, verjaardagen } Steeds hetzelfde vragen of vertellen } Het gas aan laten staan Taalproblemen } Niet op het juiste woord kunnen komen } Woorden niet begrijpen } Moeite om een gesprek te voeren Nachtelijke onrust } Overdag slapen en ‘s nachts actie

Verminderde zelfzorg } Vuile, slordige kleding } Te veel of te weinig eten en drinken } Rommelig in huis en/of in koelkast } Moeite met aan en uitkleden } Moeite met plannen en overzicht Karakterveranderingen } Ontkennen van het probleem } Achterdochtig en wantrouwend } Afhankelijkheid } Terugtrekken } Wisselende stemmingen } Boosheid, opstandigheid

Signalen melden? Niet pluis, vergeetachtigheid of misschien dementie? Wanneer melden? } Bij bezorgdheid } Bij een niet-pluis gevoel } Bij het opmerken van signalen (z.o.z) Wat te doen: } Zorgen over de situatie kenbaar maken aan betrokkene(n) } Adviseren contact op te nemen met de huisarts } Hulpverleners, meldt uw zorgen bij uw leidinggevende

Geheugensteunpunt Voor iedereen die informatie zoekt of vragen heeft over dementie en geheugenproblemen: } tel. 070-3082330 voor Den Haag, Rijswijk, Leidschendam-Voorburg en Wassenaar } tel. 079-3719471 voor Zoetermeer www.geheugensteunpunt.nl Ook bij twijfel kunt u altijd even bellen

Stichting Transmurale Zorg Den Haag e.o. [email protected], www.transmuralezorg.nl


CCD scan: testen die passen bij belevingswereld

Het aantal allochtone ouderen met dementie neemt de komende jaren sterk toe. Maar het stellen van een juiste diagnose is verre van eenvoudig. Taal- en cultuurverschillen maken het moeilijk om het reguliere screeningsprogramma te gebruiken. Het Slotervaartziekenhuis, dat als instelling in Amsterdam-West veel te maken heeft met allochtonen, heeft een speciaal programma ontwikkeld om een meer nauwkeurige diagnose mogelijk te maken. “In de regio waar het ziekenhuis staat, wonen veel Turken en Marokkanen. We vonden het belangrijk om op hun zorgvraag te anticiperen”, zegt Jos van Campen, geriater in het Slotervaartziekenhuis. Het gebruikelijke screeningsprogramma om dementie vast te stellen, blijkt niet geschikt. Zelfs met een tolk erbij is het lastig. In de eerste plaats komt dat door de cultuurverschillen. Mensen met een andere afkomst blijken bijvoorbeeld de vragen en de afbeeldingen die in een cognitieve screeningstest worden gebruikt, anders te interpreteren dan autochtonen. Vaak is deze oudere generatie ook niet of onvoldoende geletterd. In de tekst zitten lees- en schrijfopdrachten en dat is moeilijk voor ze. Tijd dus om iets anders te bedenken. Onderzoek Het onderzoek start op de dagkliniek geriatrie en beslaat een hele dag. De oudere migrant komt eerst bij de geriater die met behulp van een tolk een anamnese afneemt. Er volgt lichamelijk, psychisch en neurologisch en laboratoriumonderzoek. Zowel in het onderzoek van de geriater als in de aanvullende onderzoeken wordt rekening gehouden met de achtergrond van de ouderen. “We hebben testen ontwikkeld die passen bij de Turkse en Marokkaanse belevingswereld”, vertelt Caroline Rijkers die behalve ergotherapeut ook antropoloog is. “Wij gaan samen met de tolk kort een gesprek aan met de oudere over het dagelijks leven. Dan vragen we hem bij ons een voor hem bekende taak uit te voeren, bijvoorbeeld het schoonmaken van een waterpijp. Normaal wordt de oudere gevraagd koffie te zetten, iets te strijken of af te wassen, maar bij Turken en Marokkanen gaan deze handelingen anders dan bij Nederlanders. Daarom vragen we hen Turkse of Marokkaanse thee te zetten, of Turkse of Marokkaanse gerechten te maken.” Indien een neuropsychologisch onderzoek geïndiceerd is, wordt dit op een ander moment met behulp van een tolk verricht en wordt het testprogramma aangepast. Vergeetachtig Een andere moeilijkheid vormt de beleving van de ziekte dementie door allochtone ouderen. Die is anders dan bij autochtonen, vertelt Caroline Rijkers die op dit onderwerp is afgestudeerd. “Sommigen zien het als een gekte. Maar de meesten accepteren het als iets dat bij het ouder worden hoort. Ze vinden het normaal dat hun ouders vergeetachtig worden. Ze zien het niet als ziekte. Dat komt omdat ze vaak heel weinig afweten van de ziekte. Ouderen worden vaak thuisgehouden. Zowel de lichamelijke verzorging als de huishouding wordt overgenomen door de familie. Hierdoor zie je vaak veel misverstanden en problemen ontstaan.” Het is daarom volgens haar erg belangrijk dat er tijdig een juiste diagnose wordt gesteld. Daardoor kan er al in een vroeg stadium informatie over de ziekte worden gegeven. Dat kan problemen voorkomen. (Door Marja den Otter, Ziekenhuiskrant Jaargang 5 nummer 5, 9 maart 2011)


Registratieformulier individueel Aanmelding cliënten dementie en migranten Ouderenconsulent Datum

Naam zwermer Datum Wijk Contact

Telefoon / computer / mondeling

Naam cliënt

O man

O vrouw

Adres Geboortedatum Etniciteit

Marokkaans / Turks / Surinaams / Antilliaans / overig, nl...................................................................

Naam mantelzorger Adres Postcode plaats Telefoon Inhoud vraag

Zorg / mantelzorg / gezondheid / overig, nl...................................................................

Is er sprake van (beginnende) dementie? Wie zorgt er voor de dementerende? Hoe wordt er voor de dementerende gezorgd? Hoe gaat de cliënt om met de situatie? Hoe gaat de omgeving/gezin om met de situatie? Is er hulp aanwezig Zo ja welke?

O ja

O nee

Afhandelwijze

Zelf afgehandeld / doorverwezen met afspraak / anders, nl .................................................................

Verwezen naar

Huisarts / Parnassia / overig / NVT

Hoe is de samenwerking met de professionals (de keten)? Wat loopt er goed? Wat loopt er niet goed? Zijn er andere hulpvragen? Zo ja welke?

O ja

O nee

Afhandelwijze

O Zelf afgehandeld O Doorverwezen zonder afspraak O Doorverwezen met afspraak


Trainingsbijeenkomst 6 Individuele- en groepsvoorlichting Programma Individuele- en groepsvoorlichting Leerdoel Hoe breng je kennis over? Opbouw van een verhaal. Hoe organiseer je een bijeenkomst? Hoe werf je mensen?

1

Praktijk van het zwermen } Bespreken van de huiswerkopdracht ‘individuele zwerm’ } Hoeveel mensen heb je geïnformeerd? } Welke successen en welke drempels heb je ervaren? } Wat kan verbeterd worden? } Hoe kan je het verhaal opbouwen?

2 Pauze 3

Aanpak groepsvoorlichting

Huiswerkopdracht Voor degenen die daar aan toe zijn: organiseer een groepsvoorlichting


Trainingsbijeenkomst 7 Dementie inpassen in signalerend huisbezoek Informatie over mantelzorg Programma Dementie inpassen in signalerend huisbezoek en informatie over mantelzorg Leerdoel Inhoudelijke kennis vergroten 1

Het informeren van mensen. Hoe verloopt het?

2

Informeren over dementie en inpassen in signalerend huisbezoek

3

Nader ingaan op de praktijk. Haken en ogen en successen

4 Pauze 5

Presentatie over mantelzorg door gastspreker of de trainer

Te gebruiken stukken Gesprek over dementie inpassen in signalerend huisbezoek Protocol bij signalerend huisbezoek Vragenlijst signalerend huisbezoek Huiswerkopdracht Voor degenen die daar aan toe zijn: organiseer een groepsvoorlichting


Gesprek over dementie inpassen in signalerend huisbezoek Sommige zwermers vinden het lastig om te beginnen over de ziekte dementie. Zij begeven zich immers in hun achterban daar waar het praten over dementie met taboe en omzichtigheid omkleed is. Daarom is besloten aan te sluiten bij de signalerende huisbezoeken aan 75+ ouderen. Signalerende huisbezoeken is een methode waarbij getrainde vrijwilligers huisbezoeken afleggen bij ouderen vanaf 75 jaar. De vrijwilligers brengen aan de hand van een vragenlijst in kaart welke problemen er zijn en welke kansen er liggen als het gaat om het mobiliseren van de eigen kracht van ouderen. Door vragen rond dementie op te nemen in de vragenlijst van signalerende huisbezoeken wordt een natuurlijke overgang gemaakt naar het onderwerp dementie. Aansluiting bij de signalerende huisbezoeken is effectief gebleken. Voor de zwermers wordt het eenvoudiger om het thema dementie bespreekbaar te maken. Door gebruik te maken van de vragen op het formulier signalerende huisbezoeken wordt de drempel lager de gezondheid van de oudere te bespreken. Hij of zij wordt niet overvallen door de vragen en de zwermers hebben een heldere leidraad om het gesprek te voeren. Ook krijgen de signalerende huisbezoeken verdieping door het bespreekbaar maken van het thema dementie. Inpassen in vragenlijst signalerende huisbezoeken De vragen over dementie kunnen in de vragenlijst van de signalerende huisbezoeken worden gevoegd onder het onderwerp B2: psychische componenten van vraag 19 die gaat over het geheugen. Praktische ingang maken naar dementie 1. Praktische ingang: hoe gaat het in het dagelijks leven met… a. boodschappen doen? b. afspraken onthouden? c. dingen die zoekraken? d. dagen van de week onthouden? 2. Uitleggen waarom je hier naar vraagt door voorbeelden van eigen ouders of bekenden geven (praten in de derde persoon). 3. Vertellen dat die lang alleen voor alles hebben gezorgd omdat zij niet wisten dat het mogelijk een ziekte is. 4. Weet u wat dementie is? Kent u iemand die het heeft? 5. Vervolgens op een rustige manier uitleggen wat dementie is. 6. Altijd vragen of de oudere er meer over willen weten. 7. Als er veel herkenning in het verhaal zit, kan de zwermer de ouderenconsulent bij de oudere introduceren. De zwermer kan voorstellen dat zij nog een keer samen terugkomen, of dat ouderenconsulent alleen op bezoek komt. Hij of zij is immers een deskundige op het gebied en kan er dus veel meer over vertellen. 8. Een andere manier om het onderwerp op dementie te brengen, is dat de zwermer vertelt dat zij een cursus over dementie volgt. Ook kan de zwermer verhalen vertellen over ervaringen met dementie (in de derde persoon).


Protocol bij signalerend huisbezoek

De bedoeling is om het preventief signaleren van dementie te koppelen aan de signalerende huisbezoeken. Vandaar dit protocol in deze toolkit. 1 Begroeting, je naam noemen en pasje laten zien. 2 Vragen of de oudere een brief van de gemeente heeft ontvangen. 3 Zeggen dat je komt in verband met deze brief. De oudere nodigt je uit om binnen te komen en biedt je een stoel aan. Anders vragen op welke stoel je mag gaan zitten. 4 Vragen of hij of zij enig idee heeft waarvoor je komt. 5 Jezelf helder en duidelijk nog een keer voorstellen. 6 Nogmaals het hoe en waarom van de brief uitleggen. Wat de gemeente graag wil 7 weten en hoe de oudere u hierbij kan helpen. Uitleggen door een aantal voorzieningen voor ouderen te benoemen, zoals de taxibus, thuiszorg enz. 8 Zeggen tot hoe laat je blijft. 9 Uitleg geven over de vragenlijst. 10 Vragen hoe het met de oudere gaat. Als ouderen vertellen over een overlijden; mogelijke vervolg vragen } Mist u uw man/vrouw/dochter/zoon/vriend erg? Wilt u mij daar meer over vertellen? } Wat betekenden jullie voor elkaar? Hadden jullie goed contact met elkaar? Als de oudere vertelt over een geheugen probleem } Vragen of het bij meerdere dingen voorkomt (boodschappen, afspraken etc.) } Vragen of hij of zij er zich zorgen over maakt. } Vragen of hij of zij er met de kinderen over gesproken heeft. 11 Even kijken of ik alle vragen met u heb doorgenomen. 12 Vraag 1 tot en met 6 kun je ook tot het laatste bewaren. 13 Ik heb nog enkele praktische vragen, mag ik die nog stellen? 14 Afronding gesprek 15 D ank u voor uw medewerking. Ik geef alles door en dan neemt de ouderenconsulent, contact met u op.


Vragenlijst signalerend huisbezoek1 Onderdeel A Determinanten van fragiliteit 1 Wat is uw geslacht?

O man

O vrouw

2 Wat is uw leeftijd? .......................................................jaar 3 Wat is uw burgerlijke staat?

O gehuwd of samenwonend O ongehuwd O gescheiden O weduwnaar/weduwe

4 Wat is uw geboorteland?

O Nederland O Nederlands Indië O Suriname O Nederlandse Antillen O Turkije O Marokko O Anders, namelijk...............................

5 Wat is de hoogste opleiding die u heeft afgemaakt?

O geen of lager onderwijs O middelbaar onderwijs Ohoger beroepsonderwijs of universiteit

6 In welke categorie valt het netto maandinkomen van uw huishouden?

O € 600 of minder O € 601 tot en met € 900 O € 901 tot en met € 1.200 O € 1.201 tot en met € 1.500 O € 1 501 tot en met € 1.800 O € 1 801 tot en met € 2.100 O € 2 101 of meer

7 Hoe gezond vindt u alles bij elkaar uw manier van leven?

O gezond O niet gezond, niet ongezond O ongezond

8 Heeft u twee of meer ziekten of chronische aandoeningen?

O ja

O nee

O ja O ja O ja O ja O ja O ja

O nee O nee O nee O nee O nee O nee

O ja

O nee

9 Heeft u het afgelopen jaar één of meerdere van de volgende gebeurtenissen meegemaakt? } } } } } }

overlijden van een dierbaar persoon het een ernstige ziekte van uzelf een ernstige ziekte van een dierbaar persoon een scheiding, verbreking duurzame, intieme relatie een verkeersongeval een misdrijf

10 Bent u tevreden met uw woonomgeving? (denk aan straat, huis, contact met buren)

1 Op basis van De Tilburg Frailty Indicator. Gobbens RJJ, van Assen MALM, Luijkx KG, Wijnen-Sponselee MTh, Schols JMGA. The Tilburg Frailty Indicator: psychometric properties. J Am Med Dir Assoc 2010; 11(5):344-355.


Onderdeel B Componenten van fragiliteit B1 Lichamelijke componenten 11 Voelt u zich lichamelijk gezond?

O ja

O nee

12 B ent u de afgelopen periode veel afgevallen zonder dit zelf te willen? (veel is 6 kg of meer in de afgelopen 6 maanden of 3 kg of meer in de afgelopen maand)

O ja

O nee

13 slecht lopen?

O ja

O nee

14 slecht kunnen bewaren van uw evenwicht?

O ja

O nee

15 slecht horen?

O ja

O nee

16 slecht zien?

O ja

O nee

17 weinig kracht in uw handen?

O ja

O nee

18 lichamelijke moeheid?

O ja

O nee

19 Heeft u klachten over uw geheugen?

O ja

O soms

O nee

20 H eeft u zich de afgelopen maand somber gevoeld?

O ja

O soms

O nee

21 H eeft u zich de afgelopen maand nerveus of angstig gevoeld?

O ja

O soms

O nee

22 Kunt u goed omgaan met problemen?

O ja

O nee

23 Woont u alleen?

O ja

O nee

24 Mist u wel eens mensen om u heen?

O ja

O nee

25 O ntvangt u voldoende steun van andere mensen? ( denk aan thuiszorg, hulp van familie, vrijwilliger. Maak eventuele notities van bevindingen)

O ja

Heeft u problemen in het dagelijks leven door:

B2 Psychische componenten

B3 Sociale componenten

O soms

O nee


Wat zijn uw adresgegevens? Naam Adres Postcode & woonplaats Telefoon Geboortedatum Naam Huisarts Naam (thuis-)zorgorganisatie & eventueel. contactpersoon Problemen/vragen

Scoring onderdeel B: range van 0 tot 15 Vraag 11: Vraag 12: Vraag 13 t/m 18: Vraag 19: Vraag 20 en 21: Vraag 22: Vraag 23: Vraag 24: Vraag 25:

ja = 0 nee = 0 nee = 0 nee/soms = 0 nee = 0 ja = 0 nee = 0 nee = 0 ja = 0

nee = 1 ja = 1 ja = 1 ja = 1 ja/soms = 1 nee = 1 ja = 1 ja/soms = 1 nee = 1

Afkappunt: 5 (bij ≥5 is iemand fragiel)


Trainingsbijeenkomst 8 Samenwerking met de ouderenconsulent Programma Leerdoel

Samenwerking met de ouderenconsulent Kennis over mogelijke zorg en ondersteuning

1

Samenwerking met de ouderenconsulent Zorg voor een goede en warme overdracht, signalen en vragen doorspelen.

2

Wanneer en hoe doorverwijzen naar ouderenconsulent?

3

Toelichting op de Sociale Kaart

4 Wijze van ondersteuningsaanbod en het ondersteuningsaanbod wordt in kaart gebracht 5

Pauze

6

Terugblik huiswerkopdracht voorlichting aan een groep mensen

7

Introductie declaratieformulier

Te gebruiken stukken Sociale kaart


Sociale Kaart

Een sociale kaart is belangrijk voor de zwermers om zicht te krijgen op het zorgen welzijnsaanbod. Benoem in een Sociale Kaart de belangrijkste organisaties op dit gebied. Met name aandacht voor specifiek aanbod voor allochtone doelgroepen is hierbij van belang. Hier volgen een aantal belangrijke organisaties waa aan kan worden gedacht bij het ontwikkelen van een sociale kaart. Deze lijst pretendeert niet volledig te zijn. Informatie, voorlichting en advies } Geheugensteunpunt } Stichting alzheimer Nederland } Stichting Alzheimer Regionale Afdeling } Alzheimertelefoon } Ouderenadviseur } Maatschappelijk werk } MEE } AlzheimerTheehuis } Alzheimer café } Mezzo Zorg voor thuiswonenden en hun mantelzorgers } Huisarts } Casemanager } Geheugenpoli } CIZ } Thuiszorgorganisaties } Zichtbare schakel/ wijkverpleegkundige } GGZ instellingen, afdeling ouderen } Fysiotherapeut } Ergotherapeut } Hulpmiddelen thuis } Ontmoetingscentra voor lichtdementerenden en hun mantelzorger } Pg dagbesteding } Pg dagbehandeling } GGZ instellingen, afdeling ouderen } Nachtzorg thuis Mobiliteit } Individuele vervoers-/verplaatsingshulpmiddelen } Aangepast vervoer buitenshuis Respijtzorg } Respijtzorg binnenshuis: vrijwilligersorganisaties of door vrijwilligers of medewerkers van thuiszorgorganisaties. } Respijtzorg buitenshuis: dagbesteding, tijdelijke opname, ontmoetingscentrum, zorgboerderij


Ondersteuning mantelzorgers } AlzheimerTheehuis } Alzheimercafe } Lotgenotengroepen } GGZ instellingen, afdeling ouderen Wonen } PG Verpleeghuizen } Kleinschalig wonen Financiële/ administratieve ondersteuning } Adviserende en administratieve hulpverlening } Financiële tegemoetkoming } Inkomensondersteuning Belangrijke websites } www.dementelcoach.nl } www.respijtwijzer.nl } www.mezzo.nl } www.zorgprogrammadementie.nl


Trainingsbijeenkomst 9 Overdracht van cliënten en interculturele samenwerking Programma Overdracht van cliënten en interculturele samenwerking Leerdoel Oefenen met verifiëren en beoordelen van signalen en verdiepen van casussen. Situaties kunnen vertalen naar de ouderenconsulent.

1

Oefenen met verifiëren/ beoordelen signalen en verdiepen van casussen Hoe breng je tijdens een gesprek in wat je hebt geleerd over dementie.

2

Situaties kunnen vertalen naar de ouderenconsulent.

3

Casuïstiek bespreken

4

Pauze

5

Algehele terugblik op de training

6

Evaluatie

7

Intervisiebijeenkomsten

Te gebruiken stukken Een voorbeeldcasus Intervisiebijeenkomsten Evaluatieformulier ‘Dementie in verschillende culturen’


Voorbeeldcasus

Een zwermer geeft voorlichting over de ziekte dementie aan een echtpaar waar ze op bezoek is. Tijdens dit bezoek bemerkt dat de vrouw geïrriteerd reageert naar haar man. De man is ziek, zit in een rolstoel, plast in zijn broek en is zeer vergeetachtig als gevolg van een herseninfarct. De vrouw vertelt de zwermer dat haar man dit opzettelijk doet om haar te pesten. De zwermer probeert de vrouw uit te leggen dat dit niet opzettelijk is, maar het gevolg is van zijn ziekte. Ze stelt voor om extra hulp in te schakelen voor haar en haar man. Ze weigert en zegt dat het niet hoeft en dat ze het wel nog red. In de trainingsbijeenkomst vertelt de zwermer dat ze het moeilijk vond om mevrouw zover te krijgen dat ze externe hulp ging zoeken, bijvoorbeeld een gesprek met een ouderenconsulent. De reactie uit de groep is dat dit een herkenbaar probleem is. Families en mantelzorgers willen niet toegeven dat de zorg te zwaar en complex is. Er is veel schaamte om vreemde mensen hierin te betrekken. Advies is deze familie met rust te laten en bij een volgend bezoek extra opletten.


Intervisiebijeenkomsten

Na de training en certificaatuitreiking komen de zwermers één keer in de maand bijeen om ervaringen uit te wisselen. Deze zogeheten intervisiebijeenkomsten worden georganiseerd en begeleid door de ouderenconsulent. Tijdens deze bijeenkomsten worden ervaringen uitgewisseld over de dialoog-aanpak en is er ruimte voor het bespreken van knelpunten. De zwermers delen hun ervaringen en onzekerheden en leren van elkaar. Daarnaast kunnen thema´s besproken worde die actueel zijn. Het ontmoeten en elkaar op de hoogte brengen van de uitgevoerde activiteiten is een belangrijk onderdeel van de intervisiebijeenkomsten. Communicatie en samenwerking tussen de zwermer en ouderenconsulent maakt een belangrijk onderdeel uit van de intervisie. Tevens is de intervisie een belangrijk middel om de zwermers voldoende binding en houvast te laten behouden met het project zodat zij goed kunnen blijven functioneren. Het is van belang om aandacht te blijven besteden aan het betrekken en boeien van de zwermer. Onderwerpen die aan bod kunnen komen zijn als volgt. } Het aanleren van vaardigheden om dementie bespreekbaar te maken, met name in situaties waar sprake is van weerstand en waar dementie binnen de familie een taboe is } Oefenen in het geven van voorlichting en omgaan met afstand en nabijheid. } Oefenen in het ontdekken en omgaan met eigen grenzen. } Oefenen in het geven van voorlichting aan een grote groep en jezelf voorstellen en profileren. } Netwerkgericht werken en doorverwijzen naar de ouderenconsulent. } Vervolgtraject als verschijnselen wijzen op dementie. Van belang is dat de zwermers voldoende ruimte krijgen om hun vragen en leerpunten in te brengen.


Evaluatieformulier voor zwermers Dementie in verschillende culturen Datum Ouderenconsulent / trainer Bijeenkomsten op 1 Heb je persoonlijk ervaring met dementie in je familie of omgeving?

O ja

O nee

2 Wat is je algemene oordeel over de cursus?

O Uitsteken O Zeer goed O Goed O Matig O Slecht

3 Wat vond je het meest inspirerende en leerzame onderdeel van de cursus?

O Wat is dementie door gastspreker ........................ O Gevolgen van dementie O Rol en functie van bruggenbouwer O Interculturele communicatie O Ontdekken en omgaan met de eigen grenzen O Inpassen in signalerend huisbezoek O Samenwerking met de ouderenadviseur O Anders, namelijk....................................................

4 Wat vond je het minst aansprekende O Wat is dementie door gastspreker.......................... onderdeel van de cursus? O Gevolgen van dementie O Rol en functie van bruggenbouwer O Interculturele communicatie O Ontdekken en omgaan met de eigen grenzen O Inpassen in signalerend huisbezoek O Samenwerking met de ouderenadviseur O Anders, namelijk.................................................... 5 Wat heb je geleerd?

O Hoe in verschillende culturen met dementie wordt omgegaan. O Vooral rustig en langzaam te praten. O Wat dementie is in verschillende vormen en fasen, te signaleren, voorlichting te geven en ouderenmishandeling te herkennen. O Hoe je mensen informatie kunt geven over dementie, ook het praktische deel en te oefenen. O Hoe je met dementie om moet gaan en wat je moet doen als ouderen en hun familie hulp nodig hebben. O Dementie ter sprake te brengen en moeilijke gevallen door te verwijzen naar de ouderenconsulent. O Dementie te herkennen en op te sporen en het taboe hierover te verbannen.

6 Pas je onderdelen van het geleerde toe in de praktijk? Zo ja kun je kort omschrijven wat je gebruikt en hoe je dat doet?

O ja

7 Zijn er onderwerpen die je hebt gemist? Zo ja, welke?

O ja

O nee

O nee


8 Wat is je oordeel over de volgende aspecten van de cursus? Aansluiting van het cursusprogramma op de praktijk van voorlichting geven over dementie


Inhoud van de cursus: inspirerend, biedt nieuwe inzichten


Mate waarin cursus bijdraagt aan een goede invulling van jouw rol als zwermer


De hoeveelheid lessen


De inbreng en rol van trainer


Cursusmateriaal


Het contact en de interactie met andere deelnemers


9 Zijn er onderwerpen waarin je in de intervisie bijeenkomsten dieper op in wilt gaan?

O Leren hoe op huisbezoek te gaan O Over de verschillende fasen O Ervaringen delen O Groepsvoorlichting O Vragen bij dementerend huisbezoek kan verbeterd worden O Anders, namelijk....................................................

10 H eb je nog andere tips of aandachtspunten voor (de opzet van) de cursus? Zo ja, welke?

O ja

O nee

Opmerkingen


4 De methode: grenzen, goede voorbeelden & knelpunten 4.1 Zwermen In de praktijk bieden informele netwerken een goede ingang om met bewoners in gesprek te gaan en van binnenuit processen van bewustwording en gedragsverandering op gang te brengen. Zwermers zijn goed in staat om de migranten wijkbewoner met aandacht en inlevingsvermogen te benaderen en met hen in gesprek te gaan. Het principe van kennis overbrengen en kennis terughalen is succesvol. De doelgroep is geïnformeerd over de verschijnselen van dementie en het belang van ondersteuning. Door het bespreken van het thema dementie binnen de eigen groep is kennis over het onderwerp vergroot. Tegelijkertijd zijn de zwermers bezig met het verzamelen van signalen, knelpunten, wensen en behoeften en kennis over taboes, gewoonten en gebruiken van de dementerende en haar mantelzorgers. Deze informatie wordt geregistreerd door de zwermers en geanalyseerd door de ouderenconsulent en is tenslotte essentieel bij de ontwikkeling van een cultuursensitieve zorgen dienstverleningsketen rond dementie. Hiernaast zijn er ook signalen opgevangen en opgepakt die naast het terrein van dementie liggen, zoals ouderenmishandeling, eenzaamheid en PGB misbruik 4.2 Doorverwijzing Het aantal doorverwijzingen van wijkbewoners naar de ouderenconsulent of elders is minder hoog dan verwacht. Het blijft voor mensen met dementie en hun mantelzorgers lastig om hulp en ondersteuning in te schakelen. Het verwachtingspatroon van de gemeenschap, taboes en schuld- en schaamtegevoelens spelen hierbij een belangrijke rol. Pas als de situatie escaleert doordat de mantelzorger overbelast raakt, wordt hulp ingeschakeld. Het gaan gebruik maken van het zorgen welzijnsaanbod door migrantengroepen die met dementie te maken hebben, kost tijd. Informatieverstrekking door zwermers en de bewustwording die hiermee gepaard gaat spelen hierbij een belangrijke rol alsmede het aanpassen van het aanbod aan vragen en wensen. 4.3 Training De training bestaat uit 9 bijeenkomsten. Uit de evaluatie komt naar voren dat de zwermers de training als goed tot zeer goed ervaren. “Ik heb de training als heel positief ervaren. Het inspireerde me. Ik kom meer zelfverzekerd over. Dat leer je niet alleen van de trainer, maar ook van elkaar en de ouderenconsulent. Ik heb geleerd dementie te herkennen”. Het is belangrijk om flexibel om te gaan met de trainingsbijenkomsten. Pas de methodiek en kennisoverdracht aan het niveau van de groep vrijwilligers. Afhankelijk van het niveau zal er bijvoorbeeld meer behoefte zijn aan praktische oefeningen en aanleren van gespreksvaardigheden. Sommige zwermers zullen eerder toe zijn aan zwermen dan anderen. Dit gaat ook op voor het geven van groepsvoorlichtingen samen met de ouderenconsulent. Er zullen zwermers zijn die geschikt zijn en het leuk vinden om groepsvoorlichtingen te geven. Anderen daarentegen zullen het houden bij individuele gesprekken.


Voorbeelden van wat de zwermers aangeven bij de training te hebben geleerd. } Rustig en langzaam praten. } Wat is dementie, de verschillende vormen en fasen, signaleren, voorlichting geven, ouderenmishandeling. } Hoe je mensen informatie kunt geven over dementie, ook het praktische gedeelte en oefenen ermee. } Hoe je met dementie om moet gaan en wat je moet doen als ze hulp nodig hebben. } Hoe je dementie ter sprake kunt brengen en moeilijke casussen doorverwijzen naar de ouderenconsulent. 4.4 Individuele gesprekken versus groepsvoorlichtingen Naast individuele gesprekken doen de zwermers ook groepsgesprekken, bij onder andere buurthuizen en zelforganisaties. Individuele gesprekken hebben het voordeel dat men in een vertrouwde sfeer in gesprek kan gaan met wijkbewoners. Bepaalde onderwerpen die gevoelig liggen kunnen in de kleine familiekring gemakkelijker worden besproken. De groepsgesprekken zijn een goede mogelijkheid om meerdere mensen tegelijk te bereiken. Gezien de doelgroepen is het raadzaam om, waar mogelijk,d e informatieverstrekking over meerdere bijeenkomsten te verdelen. Voordeel hiervan is dat de thema’s uitgebreid kunnen worden behandeld en door herhaling de informatie beter beklijfd. Aan de deelnemers kan worden gevraagd om naasten mee te nemen naar een volgende groepsvoorlichting. Maak het mogelijk om twee zwermers in te zetten bij deze bijeenkomsten. 4.5 Contact zwermers - ouderenconsulent Tijdens de training en intervisie wordt veel aandacht besteed aan het contact tussen de ouderenconsulent en zwermer en aan de relatie tussen de zwermers onderling. De functie van de ouderenconsulent als aanspreekpunt voor de zwermers krijgt zo goed vorm en leidt tot positief resultaat. Er ontstaat wederzijds vertrouwen, zwermers weten de ouderenconsulent te vinden met vragen, voor doorverwijzing en het bespreken van signalen. De goede relatie tussen de zwermers onderling leidt tot een positieve en open sfeer tijdens de training en intervisie. 4.6 Investering in werving en binding van zwermers Het werven van vrijwilligers is een continu proces. Veel mensen leggen zich niet voor lange tijd vast. De training, opgedane praktijkervaring en motivatie van veel zwermers is een goede basis voor werk gebleken! Het is aan te bevelen zwermers breed te werven. Dat wil zeggen dat zwermers moeten worden geworven onder zowel sleutelfiguren met een grote achterban maar ookk onder wijkbewoners die het leuk vinden om te doen en het onderwerp interessant vinden maar nog wat minder ervaring hebben. Investering van de ouderenconsulent in de binding met de zwermers is belangrijk in het tegengaan van uitstroom van zwermers. 4.7 Versterken van de keten Goede ondersteuning en doorverwijzing van zorgvragers en mantelzorgers door een sluitende keten is belangrijk. Daarnaast is de keten van belang om mensen met dementie en hun mantelzorgers te vinden. Het versterken van de samenwerking tussen formele en informele partijen in zorg en welzijn op het gebied van dementie is punt van aandacht. Met sommige partijen in de keten verloopt de samenwerking goed, zoals tussen de ouderenconsulent, de casemanager dementie en Zichtbare Schakels. Door nauwe samenwerking tussen deze partijen zijn de lijnen kort. Men weet elkaar te vinden en overdracht en doorverwijzing vindt op snelle en ‘warme’ wijze plaats.


De samenwerking met andere partijen, zoals huisartsen, vraagt aandacht. In de praktijk heeft deze samenwerking niet geleid tot doorverwijzing naar de ouderenconsulent. Het is belangrijk om in ketenoverleggen standaard afspraken te maken met betrekking tot warme overdracht, casusbesprekingen en het gezamenlijk geven van informatie over dementie aan groepen bewoners. Samenwerking met zelforganisaties en moskeeën leidt ertoe dat zij voorlichtingsbijeenkomsten over dementie organiseren. Zo worden veel mensen bereikt. Bij voorkeur wordt Dementie in verschillende culturen en samenwerking in ketens opgenomen in het lesprogramma van opleidingen voor verpleegkundigen, casemanagers, verzorgenden, enzovoort. In de praktijk blijkt bij professionals kennis rond migranten en dementie nog beperkt te zijn. Dit project met bijbehorende Toolkit kan hen hierbij ondersteunen.


Bijlage 1 Competenties van de ouderenconsulent als trainer, binder en ondersteuner De ouderenconsulent heeft, waar mogelijk met hulp van een vrijwilliger of Hbo-stagiaire, een centrale rol in de werving, training, binding, ondersteuning en intervisie van de zwermers. De ouderenconsulent is een belangrijk aanspreekpunt voor de zwermers en zij kunnen naar hem of haar doorverwijzen. De ouderenconsulent speelt ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van een cultuur sensitieve, preventieve en sluitende zorgketen. Dit vraagt om verschillende competenties van de ouderenconsulent. } Zwermers en de ouderenconsulent werken tijdens het hele proces nauw samen. De ouderenconsulent (of een generalist die voldoet aan dit profiel) heeft een centrale rol in de werving, training en intervisie van de zwermers. De consulent is vanuit de professionele hulpverlening de spin in het web en het aanspreekpunt op het gebied van vakkennis en begeleiding. } De ouderenconsulent geeft de training inhoudelijk vorm. } Naast de werving en het geven van de training en intervisie heeft de consulent de belangrijke taak om binding met de zwermers met diverse culturele achtergronden te krijgen, hen voor hun taak te voeden, te enthousiasmeren en motiveren. Dit vindt plaats op basis van wederkerigheid en gelijkwaardigheid. Ook buiten de training om kan de zwermer bij de ouderenconsulent terecht met vragen. Deze aanpak is van belang om het zwermen goed vorm te kunnen geven, maar ook om de zwermers te behouden. } Tevens is de ouderenconsulent aanspreekpunt voor de zwermers met vragen over het actief doorverwijzen van mensen met dementie (in de niet-pluis fase) en hun mantelzorgers en wijkbewoners met een ondersteuningsbehoefte naar haar te vergemakkelijken. } Waar nodig legt de consulent huisbezoeken af of nodigt de zorgvrager met dementie en naasten uit om tot verdieping van de vraag en een juiste doorverwijzing te komen naar ondersteuningsaanbod in de wijk (huisarts, GGZ, dagopvang, casemanager, wijkverpleegkundige, thuiszorg, WMO-loket). } De consulent (of een vrijwilliger en/of stagiaire, onder verantwoordelijkheid van de consulent) registreert van de door de zwermers aangeleverde individuele casussen de NAWgegevens, achtergrond en gesignaleerde problemen, wie zorg en ondersteuning verlenen, hulpvraag en verwijzing in de keten. } De consulent neemt deel aan samenwerkingsverbanden, zoals het netwerkoverleg dementie, en zal blijvend aandacht vragen voor versterking van de samenwerking van organisaties met betrekking tot de specifieke behoeften en belangen van migranten met dementie en hun netwerk.


Dit vraagt de volgende competenties van de consulent: } is aanspreekpunt voor de zwermers en tegelijkertijd spreekbuis richting de keten; } maakt onderdeel uit van de sluitende zorgketen rond dementerenden; } heeft een cultuur sensitieve benadering en sluit makkelijk aan bij leef- en belevingswereld van de zwermers; } kan enthousiasmeren en motiveren; } heeft kennis en ervaring met het ondersteunen van migranten (senioren); } heeft ervaring in het begeleiden en aansturen van vrijwilligers; } heeft ervaring in het begeleiden van intervisiebijeenkomsten en het verdiepen van ingebrachte casussen; } is een actieve netwerker; } heeft de beschikking over een goed onderhouden sociale kaart met betrekking tot dementie; } spiegelt de opgedane ervaringen met de casuïstiek in de zorgketen als bijdrage aan verbetering van de zorg en ondersteuning aan de doelgroep.


Bijlage 2 Het werven van zwermers Het is aan te bevelen voor het werven van zwermers een periode van circa 2 maanden uit te trekken. In deze periode wordt de vacature uitgezet, worden de belangstellenden uitgenodigd en intakegesprekken gevoerd. Zwermers kunnen op diverse manieren worden geworven; via vrijwilligers die al actief zijn, mond tot mond reclame, het netwerk van de ouderenconsulent en de werkgroep, vacatures op de website en oproepen in de media (regionale nieuwsbladen, buurtkranten en huis-aanhuisbladen, muurkrant). Ook zijn contacten met zelforganisaties en bewonersorganisaties een bron om in contact te komen met potentiele vrijwilligers. Om het zwermen zo goed mogelijk vorm te geven is het aan te bevelen een mix van mensen uit diverse migrantengroepen te werven. Denk hierbij aan mensen die toegang hebben tot een goed (informeel) netwerk binnen de migrantengemeenschap, uit zelforganisaties of werkzaam zijn in zorg of welzijn. Zij hebben vaak een grote en makkelijk toegankelijke achterban om de informatie over dementie te verspreiden. Ervaringsdeskundigen zijn belangrijk voor de kennis en praktijkervaring die zij tijdens de trainingen en het zwermen kunnen delen. Daarnaast zijn geïnteresseerden in het onderwerp, in het zwermen of betrokken wijkbewoners zeer belangrijk. Functieprofiel zwermers Profiel } Deelname aan de trainingsbijeenkomsten, gevolgd door intervisiebijeenkomsten; } Geven van voorlichting over dementie in de eigen achterban; } het voeren van gesprekken met familie, vrienden, buren en andere wijkbewoners; } Geven van voorlichting op diverse locaties, zoals op school, in het buurthuis of het park; } Geven van groepsvoorlichtingen samen met de ouderenconsulent; } Inventariseren van wensen en behoeften; } Signaleren terugkoppelen en doorverwijzen naar ouderenconsulent; } Registratie van de uitgevoerde bezoeken. Competenties } Affiniteit met ouderen en hun mantelzorgers; } Vaardigheden om kennis van dementie op begrijpelijke wijze te delen, te formuleren en te verspreiden; } Een luisterend oor kunnen bieden; } In staat zijn te signaleren en te adviseren; } Zelfstandig kunnen werken en verantwoordelijkheidsgevoel hebben; } Zowel de Nederlandse als de moedertaal beheersen; } Iets willen betekenen voor de samenleving en de doelgroep; } Bereidheid tot aanvaarden van begeleiding, aansturing en ondersteuning van de ouderenconsulent; } Op een betrokken wijze, afstand kunnen bewaren; } Representatief en communicatief vaardig; } Empatisch vermogen; } Een open, niet veroordelende houding hebben; } Rapportagevaardigheden. Overige De eerste 6 maanden dient de belangstellende minimaal een dagdeel per twee weken beschikbaar te zijn voor de trainingen en de daarop volgende 6 maanden ten minste 5 dagdelen per maand voor de uitvoering van de informatie en voorlichtingsbezoeken.


Het intake gesprek De intakeprocedure is een belangrijk selectiemiddel waarin wordt nagegaan of iemand geschikt is om als zwermer aan het werk te gaan. Het gesprek vindt plaats aan de hand van het functieprofiel. Gespreksonderwerpen die inzicht geven in de geschiktheid van een vrijwilliger zijn: } Werk- en vrijwilligerservaring; } Karaktereigenschappen; } Bespreken van casussen waaruit de competenties blijken. Tijdens het intakegesprek met de (toekomstige) zwermer wordt uitgelegd wat door de organisatie van haar zwermers verwacht wordt en wat de zwermer van de organisatie mag verwachten. Ook komen een aantal praktische aan de orde tijdens het gesprek. } Tijdsinvestering per week; } Geheimhoudingsplicht; } Onkosten- & vrijwilligersvergoeding; } Aanvraag VOG (en/of de kosten door de organisatie worden vergoed).


Bijlage 3 Literatuurlijst Berg, van den C. Handleiding werven en inwerken van vrijwilligers signalerende huisbezoeken Den Haag: Haagse Welzijnsorganisaties MOOI, Zebra en VOOR 2011 Berg, van den C. en Kolste, R. Dementie in verschillende culturen Bestendiging voor de toekomst Den Haag: Zebra en STIOM 2012 Dijksma, J. en Kolste, R. Tussenevaluatie Dementie in verschillende culturen. Deelproject van ‘Welzijn als wijkregisseur voor kwetsbare ouderen die zelfstandig wonen’ Den Haag: STIOM 2011 Lub, H. Dementie in verschillende culturen. Eindevaluatie project 2012 – 2013. Den Haag: Zebra 2014 Otter, den M. Ziekenhuiskrant. Jaargang 5 nummer 5 9 maart 2011 Scheffers, M. Dementie in verschillende Culturen, Methodiekbeschrijving, Den Haag: STIOM 2012 Watzlawick, P. Communicatiebegrippen in Communicatie (Mens en Samenleving), Sila 2007 Wooding, C.J. Geesten genezen. Ethnopsychiatrie als nieuwe richting binnen de Nederlands antroplogie.1984 Groningen: Konstape



Wij zijn onderdeel van Xtra, www.xtra.nl

1114

www.zebrawelzijn.nl

Dementie in verschillende culturen

Recommend Documents