Workshop 4: 31 januari 2013 Samenwerken aan een energieneutrale wijk Natuur & Milieu in samenwerking met Netbeheer Nederland en TenneT Dagvoorzitter Michel Jehae Hoofdconclusie: er is veel mogelijk in lokale duurzame initiatieven, van grote complexe projecten zoals in Nijmegen tot kleinere experimenten in Goes. En alles daar tussenin. Om deze projecten te laten slagen helpt het als de gezamenlijke doelstelling helder is en gedeeld wordt door alle partijen, waarbij ze elk een eigen standpunt en deelbelang kunnen hebben. Over deze belangen mogen we best open zijn. Het belang van Netbeheer Nederland en TenneT voor het organiseren van deze workshop ligt in het contacten leggen met andere stakeholders om enerzijds projecten te kunnen versnellen en te kunnen anticiperen op toekomstige ontwikkelingen, en anderzijds het belang van de netten bij de transitie naar een duurzame energievoorziening voor het voetlicht te brengen. Doel van deze middag: elkaar ontmoeten, in gesprek komen en ervaringen uitwisselen met partijen die verantwoordelijk zijn voor het realiseren van een duurzame energievoorziening voor woningen en bedrijven. Deelnemers zijn afkomstig van gemeenten, netbeheerders, natuur- en milieuorganisaties, bouwbedrijven, provincies, wetenschappers en overige belanghebbenden (burgers, ontwikkelaars en investeerders). Beelden van de dag zijn gemaakt door cartoonist Djanko. Verder verspreiden? Eerst even met hem contact opnemen.
Voorafje: rondleiding Waalfront Nijmegen
De rondleiding met het elektrische zonnetreintje over het te ontwikkelen gebied Waalfront leverde door het slechte weer en de beslagen ramen helaas weinig beelden, maar wel veel informatie en gesprekken op. Een beknopte toelichting: Het Waalfront strekt zich uit langs de Waal, vanaf het spoor tot aan de nieuwe stadsbrug en is ongeveer 30.000 m2 groot. De ontwikkeling van het gebied wordt organisch ingevuld, waarbij ook de oplevering van de laatste delen is uitgesteld. Dat levert wel problemen in de grondexploitatie en maatschappelijke vragen op, maar de gemeente is ervan overtuigd dat doorgezet moet worden. ‘Dit is een uniek gebied, als het hier niet kan, dan kan het nergens’. Onderdeel van het Waalfront-project is een warmtenet, waarbij de warmte betrokken wordt van de ARN in Weurt. Niet van de GdFSuez, omdat deze op termijn onvoldoende leveringszekerheid biedt.
Han Slootweg: Lokale duurzame energie en het net. ‘Small is beautiful’. Duurzame decentrale energievoorziening is iets van de laatste jaren, daarvoor was er eenrichtingsverkeer: van hoogspanning (elektra) naar laagspanning en distributie via honderdduizenden verdeelstations (transformator knooppunten). Gelukkig is het elektriciteitsnet technisch geschikt om twee richtingen op te werken. Voor het gasnetwerk geldt dat niet.Hoewel er in theorie ruim voldoende energie beschikbaar is om iedereen van duurzame energie te voorzien, levert dat nog wel uitdagingen op – technisch en procesmatig. Elektriciteit is qua kosten/baten niet goed op te slaan, waardoor vraag en productie op ieder moment moeten kloppen. Om de elektriciteitsvoorziening betrouwbaar en betaalbaar te houden bij een toenemende decentrale productie, een stijgende vraag en een toekomstig groter aandeel van elektra, is een hogere flexibiliteit aan de gebruikerskant nodig en de toepassing van slimme netten. En daarbij een veranderende rol van de netbeheerder, want het energienet dient het gekozen energie concept te ondersteunen. Daar voor is tijdig overleg noodzakelijk. Bovendien kan de netbeheerder als onafhankelijke, deskundige partij adviseren, kunnen verbruiksgegevens gebruikt worden en bevorderen netbeheerders graag het energiebewustzijn, onder andere via de slimme meter, om energiebesparing en draagvlak voor duurzame energie te stimuleren. In antwoord op vragen: De capaciteit van de netten wordt pas een probleem als de lokale opwek en het verbruik sterk verschillen: in Duitsland wordt windenergie vooral in het noorden opgewekt, dat geeft problemen met transport naar het zuiden. Slimme netten moeten helpen dit te voorkomen. Algemene notie: energieneutraal betekent niet autarkisch, los van het net. De netten zijn nog nodig voor balanceren van vraag en aanbod. Wie los van het net wil, is een stap verder dan energieneutraal Energie opslaan in batterijen achter de meter is mogelijk, maar is bij de huidige prijzen en salderingsregels over het algemeen financieel niet interessant. Dat vaste kosten betaald moeten worden voor de aansluiting is logisch: geen enkel bedrijf kan in- en verkopen voor dezelfde prijs, zonder elders kosten voor de infrastructuur in rekening te brengen.
-
Andere vormen van energieopslag zijn technisch of qua rendement geen eenvoudige oplossing Zichtbaarheid en bekendheid is voor de netbeheerder lastig. Het net ligt onder de grond en doet het altijd, per aansluiting wordt met een vast tarief gewerkt.
Kees van Daalen en partners: Nijmegen Waalfront Dit project heeft een lange geschiedenis: in 1992 begonnen met gesprek Nuon. Startidee was een wijk met 12.000 woningen die voorzien zouden worden van duurzame energie (restwarmte was beschikbaar in Nijmegen). Nu zijn 4.000 woningen aangesloten op stadswarmte die nog niet duurzaam geproduceerd wordt. In 2012, na beïnvloeding door de Gelderse Natuur en Milieufederatie, is een contract getekend voor duurzame verbranding in 2015 voor 14.000 woningen. Het is een complex project waar veel partijen bij betrokken zijn, ook op provinciaal niveau. Afvalverbrandingscentrale ARN levert de warmte, Alliander legt de warmteleidingen aan tussen de bron en de concessiegebieden van NUON, en NUON draagt een groot deel van de investeringen: sluit de woningen aan en wordt leverancier. Er wordt gedacht aan een toekomstige koppeling van het Nijmeegse met het Arnhemse warmtenetwerk. Leerpunten uit project Nijmegen: Zorg dat er een visie ligt: in Nijmegen streven naar energieneutraal in 2045 en minder energieverbruik en duurzaam opgewekt. De partners kiezen, mede dankzij betrokkenheid Gelderse Natuur en Milieufederatie niet alleen voor restwarmte maar willen ook actief inzetten op zonne-energie en windenergie. Er is een CO2 reductie van 70%. De gemeente Nijmegen kan hierdoor de CO2 doelstelling halen. Risico’s komen niet bij de consument te liggen doordat de provincie met een achtergestelde lening de risico’s afdekt. In antwoord op vragen: Een warmtenetwerk is moeilijk te realiseren, tenzij het netwerk in eigendom is bij gemeente of netbeheerder Bestaande wijken kunnen in de toekomst worden meegenomen, vooral grootverbruikers en hoogbouw van woningcorporaties is goed aan te sluiten. Het hele bestand is in kaart gebracht en met woningbouwcorporaties besproken, met de warmteaansluiting is ook de CO2-uitstoot van oude woningen terug te brengen. Er ontstaat discussie over het vastrecht. Voor huizen die nu gebouwd worden is nog maar de helft van de energie nodig, in de toekomst zijn woningen wellicht energieneutraal maar moet het verbruik nog altijd gebalanceerd worden met behulp van de netaansluiting. Daardoor blijven vaste kosten bestaan.
-
Nuon heeft in haar risicoanalyse rekening gehouden met een beperkte bedrijfstijd van ARN en teruglopende vraag vanuit de woningen. Ook dan was de businesscase sluitend te maken. Juist doordat de netbeheerder publieke aandeelhouders heeft, kan het soms mogelijk worden dit soort projecten uit te voeren. Tegelijkertijd geldt voor netbeheerders dat alle aansluitingen eenzelfde vastrecht betalen, waardoor de business case voor dure aansluitingen niet op die manier sluitend te maken is.
Arjen Jongepier (Delta Netwerkbedrijf) en Paul Appeldoorn (Heijmans): Proeftuin Goes Goes West is een oude woonwijk met 700 woningen die gerenoveerd of gesaneerd worden. In de wijk zijn diverse woonvormen: kopers en huurders, flats en eengezinswoningen. Het initiatief lag bij de woningcorporaties, met als doel om de woonlasten voor bewoners laag te houden. Heijmans is de regisseur van de gebiedsontwikkeling, Delta is kennispartner. De sprekers noemen de muntautomaat voor energie een goed historisch instrument, omdat dit bewoners bewust maakt van hun energiegebruik. Leerpunten in Goes: Ga tijdig om de tafel zitten Begin klein, met twee tot vier partijen Combineer kennis Kom samen tot goede doelstelling en visie Houdt rekening met voortschrijdende technieken: zonnepanelen zijn nu logischer dan 10 jaar geleden en nieuwe woningen zijn veel beter geïsoleerd. Sommige vraagstellers missen de milieudoelstelling, maar verduurzaming is niet het primaire doel in dit project, wel indien het lagere woonlasten met zich meebrengt
Maya Savelkoul (Twijnstra Gudde): Samenwerken hoe doe je dat? Ambitie vormt coalitie: Wie helpt Wie hindert Wat is belangrijk: Standpunten kunnen verschillen maar belangen zijn goed bij elkaar te brengen. Vertrouwen is een voorwaarde. Bewust zijn van het proces (kiezen). Kies organisatievorm (met wie samenwerken) Mutual Gains: Voor iedereen het beste: zoek naar win – win oplossing Investeer in relatie en vertrouwen Openheid en transparantie. Doe wat je zegt: Waarom betrekken, welk belang en welke macht. Laten we wel zijn: iedereen hier wil ook geld verdienen aan duurzame gebiedsontwikkeling. Daar mogen we best open over zijn.
Naar aanleiding van deze presentatie: Kees van Dalen (Nijmegen) herkent het belang van belang van analyses: bedenk wie je erbij kunt betrekken en maak risicoanalyse. Arjen Jongepier (Delta, Goes) benadrukt dat er ook onderwerpen zijn die in eigen vakgebied vallen, en je het algemene deel moet benoemen en vormgeven. Van uit de zaal komen de volgende opmerkingen: Hoe verzilver je de toekomstwaarde. Wat zijn de benefits? Welke waarde hebben deze? MKBA’s schieten vaak tekort. Er zijn verschillende soorten bewoners: wel/niet gevoelig voor prijs wel/niet gevoelig voor duurzaamheid. Dat maakt het extra lastig de waarde van duurzaamheid te bepalen.
Afrondende discussie Financiering Forse investeringen warmtevoorziening zijn misschien niet nodig en moeilijker terug te verdienen als in de toekomst de woningen energiezuiniger worden. Bestaande woningen zijn met een groene financiering te verduurzamen, er is dan ook een hogere hypotheek mogelijk. Daar kan je veel mee doen! Tegelijkertijd blijkt uit blok-aan-blok aanpak dat mensen wel willen verduurzamen en daar ook spaargeld voor in willen zetten. Dat pleit ervoor om de eindgebruikers centraal te stellen. Rollen betrokkenen: Een grootschalig en kapitaalintensief project als Waalsprong/Waalfront zou er niet zijn gekomen zonder de Gemeente Nijmegen. Bij een kleinschaliger en minder kapitaalintensief project als in Goes bleek de betrokkenheid van de gemeente niet doorslaggevend. Het is dus niet altijd noodzakelijk om de gemeente er bij te betrekken. De eigenaar of een woningcorporatie kan ook trekker zijn. In Nijmegen zijn bewoners niet in het proces betrokken (geen partij) terwijl in Goes wel heel erg met hun belangen rekening is gehouden. De eigenaar / gebruiker is meestal indirect betrokken. Bij nieuwbouw is de toekomstige bewoner over het algemeen niet bekend, zeker bij zulke langlopende trajecten niet. Bij renovatiewijken is het woonlastenverhaal interessant. Bewoners hebben verschillende belangen en dat moet je kunnen inschatten.
-
Een warmtenet levert meer discussie op bij de eindgebruikers dan andere technieken, maar het ligt ook aan de manier van benaderen. Als individuen door een grote partij benaderd worden werkt dat intimiderend. Dan kan het een oplossing zijn om een bewonersgroep te creëren.
Duurzaamheid: Door de grondstoffencrisis wordt steeds meer nadruk gelegd op gescheiden inzameling. Hierdoor ook effecten: misschien over 10 jaar geen afval meer. Wat doe je als de hoeveelheid restwarmte minder wordt? Het net kan misschien ook op geothermie worden aangesloten. Of op verschillende kleinere bronnen. Het net kan nog een flinke extra vraag en/of productie aan en flexibel reageren op de dynamiek om duurzame energie te kunnen integreren. Maar ineens een miljoen elektrische auto’s, dan gaat het wellicht fout. Maar: als het fout gaat is het juist goed: dan moet er echt iets snel gebeuren! De transitie van olie naar gas ging in enkele jaren, doordat we wel moesten. Laten we zorgen dat we moeten!
Bijlage: nog meer tekeningen
Bijlagen Nijmegen Waalfront
Presentaties van de sprekers Deze zijn niet bijgevoegd, maar zijn te vinden op www.netwerkenvoorduurzamestroom.nl oftewel, directer, op http://nwds.sites.red5.nl/workshop/workshop-4/. Dit verslag is daar ook terug te vinden.
Bijlage: oorspronkelijke achtergronddocument met links
Ambities Texel, Wageningen, Haarlem, Amsterdam Houthaven, Maastricht, Dronten, Tilburg, Heerhugowaard, Apeldoorn, Groningen. Zomaar een handvol van gemeenten of gebieden die de ambitie hebben uitgesproken op kortere of langere termijn energie- of klimaatneutraal te willen zijn. Dat betekent in ieder geval dat er gewerkt moet worden aan het energiegebruik en de opwekking van duurzame energie in de (nieuwe) gebouwde omgeving. Meer lezen? Urgenda heeft in 2009 een overzicht gemaakt van gemeenten met ambities in deze richting. Klik hier. Voor een brochure van Milieudefensie met praktijkvoorbeelden en uitdagingen, klik hier.
Duurzame gebiedsontwikkeling Gebiedsontwikkeling is tegenwoordig iets heel anders dan in de hoogtijdagen van voor 2008, toen elk nieuwbouwproject zichzelf wel verkocht. De economische omstandigheden vragen tegenwoordig om een andere werkwijze. Daar komt bij dat structurele vraagstukken rond klimaatverandering, energievoorziening en ruimtegebruik noodzaken tot een duurzame gebiedsontwikkeling: met een goede balans voor people, planet en profit en met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Duurzame gebiedsontwikkeling omvat dus veel facetten. Deze workshop richt zich met name op de energetische onderwerpen: een gebied is energieneutraal als er op jaarbasis geen netto import van energie van buiten het gebied nodig is. Daarbij gaat de dag niet zozeer over technische aspecten van de woningen en gebouwen, maar over de keuzes die gevolgen hebben voor de energieinfrastructuur in of boven de grond en daarmee ook op het totale concept. Meer lezen? http://www.gebiedsontwikkeling.nu is de website van praktijkleerstoel duurzame gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. Op http://www.duurzamegebiedsontwikkeling.nl vindt u een toolkit, gebaseerd op ervaringen uit het project 'Transitie in energie en proces voor duurzame gebiedsontwikkeling', gefinancierd vanuit de EOS Langetermijnregeling van AgentschapNL. Lees bijvoorbeeld de toolbox instrumenten. En hier vindt u een meer over het programma DGO van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Samenwerken in gebiedsontwikkeling Elke gebiedsontwikkelingsproject is uniek, met zijn eigen kenmerken, vraagstukken en spelers. Er is geen recept te geven hoe het proces en de samenwerking te organiseren valt, dat zal telkens opnieuw bepaald moeten worden. De TU Delft, praktijkleerstoel gebiedsontwikkeling, heeft wel een aantal richtinggevende principes geformuleerd voor een succesvolle duurzame gebiedsontwikkeling: 1. Fuseer belangen: zorg ervoor dat alle belangen vertegenwoordigd zijn, en ga een gezamenlijke zoektocht aan met een win-win mentaliteit 2. Creëer identiteit: identiteit staat voor authenticiteit en herkenbaarheid en is belangrijk om mensen en bedrijven te binden aan locaties en gebieden. 3. Koppel droom en realiteit: hoge ambities zijn mooi, maar alleen als deze leiden tot daadwerkelijke realisatie en gebruik. 4. Verzilver de toekomstwaarde nu: waarde in de toekomst moet vertaald worden naar kosten, baten en risico-inschattingen in het heden. Agnes Franzen zal op de workshop meer toelichting geven op de inzichten uit de praktijk en handreikingen doen naar hoe de samenwerking in duurzame gebiedsontwikkeling vormgegeven kan worden. Alvast meer lezen? Zie bijvoorbeeld de publicatie ‘Duurzame gebiedsontwikkeling: doe de tienkamp’ van de TU Delft i.s.m. H2Ruimte
Onderwerpen workshop De workshop is zeer interactief opgezet. Wat precies aan bod zal komen is daardoor moeilijk te voorspellen. Denk echter aan de volgende onderwerpen: Hoe flexibel is het energienet? Kan de netbeheerder alle energieopties faciliteren? Hoe organiseer je dat alle partijen elkaar op het juiste moment vinden, om daarmee elkaar te versterken en tot een zo goed mogelijke invulling van het gebied te komen? Welke belangen hebben de verschillende partners? De gemeente kijkt er wellicht anders tegenaan dan de projectontwikkelaar of de woningbouwvereniging. En dan zijn er ook nog technisch adviseurs, bouwbedrijven, netbeheerders, huidige of nieuwe bewoners en milieu-organisaties bij betrokken…
-
-
Welke partijen hebben de lead? Welke zijn faciliterend? En wanneer kunnen die laatste het best bij het proces worden betrokken? Hoe zorgen initiatiefnemers ervoor dat er voldoende kennis over energie en energie-infrastructuur aan boord is? Welke rol heef de netbeheerder? Is hij een opdrachtnemer die moet doen wat hem wordt gevraagd, een autoriteit die randvoorwaarden stelt of een adviseur, die de slaagkans van het project verhoogt? Of misschien nog iets anders? Kunnen we 'van het net af’? Kunnen we een wijk als energie-eiland beschouwen of moeten we het project toch in een bredere context plaatsen? Hoe kies je het energiesysteem van het project?(Individuele warmtepompen, een collectief warmtenet of gewoon een aardgasnet? Zonnepanelen, windenergie?) Welke gevolgen heeft dat? Voor de ambitie energieneutraal te zijn, het kostenplaatje en de risico’s.
Case: Nijmegen Waalfront In Nijmegen-West, gelegen aan de Waal, wordt een oud industriegebied ontwikkeld tot nieuw woongebied. Er is gekozen voor een warmtenet, aangelegd door Alliander en Nuon, waarbij de restwarmte van de afvalverbranding Nijmegen geleverd wordt door Nuon. Gemeente Nijmegen is initiatiefnemer, grondeigenaar en onderdeel van een publiek-private samenwerking in het warmtebedrijf. De Gelderse Natuur en Milieufederatie heeft een belangrijke rol gespeeld in het vlottrekken van dit project. Meer weten? Op de workshop zullen de betrokkenen het proces en hun rol daarin toelichten.
Case: Goes. Een blok-voor-blok aanpak naar beheersbare woonlasten In Goes is netwerkbedrijf Delta bezig om samen met Heijmans en andere partners 700 woningen in 15 jaar tijd in een gefaseerd project aan te pakken, met de focus op zo laag mogelijke totale woonkosten (inclusief energie) en het daarbij horende energiesysteem. Smart grids kunnen daarbij als middel worden ingezet. Woningbouwvereniging RWS heeft de regie. Momenteel is één blok woningen opgeleverd, één blok is aanbesteed en één blok is in ontwerpfase. Meer weten? Op de workshop zullen de betrokkenen het proces en hun rol daarin toelichten.
______________________________________________________________________________
Organisatoren: Frouke Pieters, Natuur & Milieu t 030-2348241 | m 06-46597560 | e
[email protected] Marcel Halma, Netbeheer Nederland t 026-3569419 | m 06-53942961 | e
[email protected] Jan Brauer, TenneT t 026-3731312 | m 06-51380878 | e
[email protected]
Bijlage: deelnemerslijst
Organisatie AgentschapNL Alliander APPM APPM Architektenburo HET Bouwfonds Bureau P2 D+B architecten Delta Netwerkbedrijf DNV KEMA Energy & Sustainability Eco2city Energie Collectief Capelle Enexis BV Enexis BV Enexis BV Enexis BV Enexis BV Enexis BV Enexis BV Gelderse Natuur en Milieufederatie Gemeente Assen Gemeente Leeuwarden Gemeente Meppel Gemeente Nijmegen Gemeente Nijmegen Gemeente Venlo Greenspread Greenspread Grunneger Power Haags Milieucentrum Heijmans Heijmans HIER Klimaatbureau MEC Nijmegen Milieufederatie Limburg Milieufederatie Limburg Natuur & Milieu Natuur & Milieu Natuur- en Milieufederatie Flevoland Natuur en Milieufederatie Groningen Netbeheer Nederland NUON NUON Ondersteboven adviseur Provincie Overijssel Provincie Noord-Brabant SRE Milieudienst Tele 2 TenneT TenneT Twijnstra Gudde VNG WE / Balans WUR
spreker
debatleider spreker
spreker
spreker
spreker
spreker
spreker
spreker
cartoonist
Naam Lidwien Reijn Pieter van der Ploeg Matthijs Kok Bart van de Velde Frans den Houter Bas van de Griendt Erna Hollander Alex Braakhekke Michel Jehae Arjen Jongepier Marco Wolkenfelt Birgit Hendriks Ad Backx Han Slootweg Jan Flonk Kirsten van Gorkum Henk Dirks Frits Geradts Rob van Buitenen Daniel Goedhuis Alex de Meijer Anette Oosterhoff Erik Post Kees Offringa Kees van Daalen Renée van der Heijden Fred Jonker Sonja Hardenbol Roy Ellenbroek Philip kocken Lennart van der Linde Paul Appeldoorn Olga Görts-Van der Pas Sible Schöne Fred van Santwijk Jos Hannen Jelle Vegt Frouke Pieters Tinka Greebe Kim Boerboom Marijn Artz Harrie van der Wielen Rick van Diest Annet de Klerk Jan Uitslag Paul Masselink Jan Westra Imke Nabben Jan Brauer Peter Nieuwenhuijse Maya Savelkoul Daphne van den Berg Theo de Rooij Tjalle Weekenborg Djanko
