(Wind)Pioniers Wieringermeer Uitkomsten van het Windweekend te Wieringermeer, 9, 10 en 11 oktober 2009

(Wind)Pioniers Wieringermeer Uitkomsten van het Windweekend te Wieringermeer, 9, 10 en 11 oktober 2009 Karin Christof, 2009 In opdracht van Stichting Kunst en Cultuur Noord-Holland

www.windweekend.nl

Samenvatting

uitkomsten verslag en onderzoek (Wind)pioniers van de Wieringermeer

D 

1 

2 

5 

gebied verwezenlijken met het ambitieuze

de nieuwe plannen over windenergie in de

hoofdstuk Klimaat aan de orde. De gemeente

EnquÊte Wieringermeer terug te lezen.

Zuiderzeeplan en de inzet van de toen nieuwe

gemeente ge­ïn­formeerd en erbij betrokken.

kan door in te zetten op windenergie bijdragen

Kenmerkend is de conclusie dat de burgers meer

wetenschap van de stedenbouw. De Wieringer­

Deskundigen, beleidsmakers en bewoners van

aan de duurzame doelstellingen van onze tijd

ruimte moet worden geboden voor investerin-

meer beschikte als eerste polder al over

de Wieringermeer gingen met elkaar in gesprek,

en het klimaatbeleid inzetten als motor van

gen. Of er wordt een verdeelsleutel bedacht van

wind­t urbines, die willekeurig in het landschap

werden geportretteerd en door middel van en-

vernieuwing.

de eigendomsverhoudingen van windturbinepar-

werden neergezet.

quêtes over de beleving van windenergie ondervraagd. Informatieve uitstapjes naar het testpark

3 

ken, gedirigeerd door de provincie.

Nu is er de uitdaging om de windenergieproduc-

e jonge polder Wieringermeer kent een rijk verleden van pionieren: men wilde

een bij­zon­der succesvol en productief agrarisch

T ijdens de druk bezochte eerste Nederlands Windweekend van 9 – 11 oktober

2009 te Wieringerwerf werd het publiek over

tie te vergroten om nog meer op duurzame elek-

ECN en Knowledge Centre WMC rondden naast

triciteitswinning in te zetten. De Wieringermeer

films en videoportretten het programma af.

ontwikkelt een Windplan met de ambitie om de capaciteit te verhogen, de ‘landschappelijke inpassing’ van de molens te verbeteren en zelfs een producerende energieregio te worden. Hoe staat de bevolking hier tegenover?

• 

De gevolgen van de klimaatveranderin-

gen op het landschap en de beleidsmaat-

regelen om dit proces tegen te gaan komen in het

In Cultuurhistorie Wieringer-

meer wordt de vraag gesteld of wij niet

beter voort kunnen bouwen op de historische

lagen in ons landschap en zo het bestaande

Door meer dan 170 Wieringermeerders

werden de enquêteformulieren ingevuld.

De uitkomsten hiervan zijn in het hoofdstuk

6 

In Pioniers Portretten zijn ste-

denbouwkundigen en beleidsmakers

van de periode van drooglegging van de polder

De uitkomsten van het conceptontwik-

karakter en de identiteit van het landschap

te zien die eraan hebben bijgedragen dat het

kelings- en debatspel The Making of

versterken. Gedachten en ideologieën over de

land er kwam en hoe het eruit ziet. Portretten, gemaakt door Lucas van Royen en Marnix

werden als aanbevelingen meegegeven aan de

waarneming van ons landschap schetsen een

gemeente Wieringermeer. The Making of

steeds veranderend beeld van de beleving van

Goossens, ronden de zoektocht naar pioniers

vroeg Wieringermeerders niet alleen naar hun

ons landschap.

van nu af.

mening over windenergie, maar maakte hen ook

4 

Tijdens het Windweekend zijn we de mogelijk-

waar niet? Deze vragen komen in het hoofdstuk

trekken bij het opzetten van windturbineparken

opzichte van de windenergietoekomst van de

Werking windlandschap aan de orde.

in het landschap. Een uitdaging voor de pioniers

polder. Met slogans als ‘Wind wint’, ‘de trekker

Aan de hand van eerder uitgevoerd onderzoek

van morgen, de bestuurders en beleidsmakers

met de stekker’ of ‘Wieringermeer bouwt voort:

worden plaatsingsstrategieën nader toegelicht en

die het land opnieuw vorm zullen geven.

we nemen de toekomst in eigen hand’ werd

de historische ontwikkeling van windturbines in

voortgeborduurd op Wieringermeer als wind-

kaart gebracht. De conclusie die hieruit voort-

energierijke regio.

komt is een gerichte nationale aanpak voor het

onderdeel van het denk- en planningsproces van het op te stellen Windplan. Het meest opvallend was de positieve houding van de deelnemers ten

Wat is de impact van windturbines op het landschap? Waar passen ze wel en

plaatsingsbeleid van windturbines.

heden gaan verkennen om de bevolking te be-

2

inhoud

1 2 3 4 5 6 7

(Wind)Pioniers van de Wieringermeer

4

Het Windweekend Publieksactiviteiten, onderzoek en resultaten

5

KLIMAAT

16

Cultuurhistorie Wieringermeer

21

Werking windlandschap

24

Enquête Wieringermeer

33

Pioniers portretten

39

Literatuur

45

BIJLAGE 1

46

BIJLAGE 2

48

3

Het bijzondere van het landschap van een pas in gebruik genomen polder is dat alleen nog maar de aanzet is gemaakt tot het uiteindelijke landschap. Wat we waarnemen zijn slechts ontwikkelingsstadia, stadia die leiden naar wat uiteindelijk het definitieve gezicht van de polders moet worden, [een gezicht] dat niet los kan worden gezien van het verleden.’1

(Wind)pioniers Wieringermeer

De Wieringermeer, gelegen in de Kop van Noord-Holland, grenzend aan het IJsselmeer, werd in 1930 drooggelegd. De jonge polder kent een rijk verleden van pionieren: men wilde een bijzonder succesvol en productief agrarisch gebied verwezenlijken met het ambitieuze Zuiderzeeplan en de inzet van de toen nieuwe wetenschap van de stedenbouw. Dit is inderdaad gelukt.

1 Tj. Reitsma, ‘De polders toen en straks’ in: Hemel Z.: Het landschap van de Ijsselmeerpolders

Het landschap en de landbouw zijn de laatste jaren veranderd. De agrarische bedrijven zijn groter geworden, de kassencomplexen van Agriport zijn er bijgekomen en de dorpen uitgebreid. De Wieringermeer beschikte als eerste polder al over windturbines die willekeurig in het landschap werden neergezet. Nu is er de uitdaging om de windenergieproductie te vergroten om nog meer op duurzame elektriciteitswinning in te zetten. De Wieringermeer zou zelfs een producerende energieregio kunnen worden. Hoe staat de bevolking hier tegenover? Wat is er bijzonder aan het landschap van de Wieringermeer? Zijn pioniers als van

toen nog terug te vinden in de bevolking van nu? Welke mogelijkheden zijn er om de bevolking actief te betrekken bij het opzetten van windmolenparken in het landschap? En met welke nieuwe vormen van werklandschappen kunnen we het land het meest efficiënt benutten? Deze en andere vragen komen in dit onderzoek aan de orde. Aan de hand van interviews wordt tevens een helder beeld geschetst van de wensen van de Wieringermeerders ten opzichte van windenergie. Ook wordt ingegaan op de uitkomsten van de publieksactiviteiten van het Windweekeind van 9 t/m 11 oktober jl. En misschien wilt u zelf wel een windturbine adopteren. Het Windweekend werd een gezamenlijke beleving waarbij creatieve geesten, experts, bewoners en ondernemers hun opvattingen over windenergie konden delen. De wind is tenslotte van en voor iedereen.

4

Ellen Klaus, programmamanager Kunst & Cultuur Noord-Holland

1

Het Windweekend Publieksactiviteiten, onderzoek en resultaten Tachtig jaar na de drooglegging van de

2 Het Windplan Wieringermeer kent drie doelstellingen: herstructurering van de bestaande solitaire windturbines, uitbreiding van het bestaande windturbinetestpark van ECN en opschaling van de bestaande lijnopstellingen. In het Windplan Wieringermeer werken Rijk, gemeente en provincie, ECN, Nuon en de verenigde windturbine-eigenaren nauw samen. Provincie Noord-Holland hecht grote waarde aan een integrale benadering van klimaatdoelen en ruimtelijke kwaliteit. De ruimte die door herstructurering vrijkomt, biedt de basis voor een nieuw ruimtelijk ontwerp. 3 Het Windweekend is een eerste manifestatie binnen het meerjarig kunst- en erfgoedprogramma Beloofd Land in de Wieringermeer. Beloofd Land vertelt het verhaal van het verleden, het heden en de toekomst van de Wieringermeer. In het Beloofd Landhuis maken kunstenaars het erfgoed zichtbaar, beleefbaar en voelbaar. De verhalen van de bewoners van de Wieringermeer en de veranderingen in het landschap en de omgeving vormen de inspiratie.

Om de inwoners goed te informeren en te laten

Voor deskundigen was er een klankbordgroep

Wieringermeer zet de daaruit ontstane polder

meedenken over het Windplan Wieringermeer

en een Salon. De uitgenodigde experts bogen

zijn pioniersgeest voort met een innovatieve

was er tijdens het eerste Nederlandse Wind-

zich over landschapsarchitectonische en

aanpak van windenergie in het landschap. Het

weekend 3 een grote rol weggelegd voor de

bestuurlijke aspecten van de maakbaarheid van

open landschap in de Kop van Noord-Holland

bewoners van de Wieringermeer. Ruim 1100

nieuwe windturbinelandschappen in Nederland,

is uitermate geschikt voor de opwekking van

bewoners bezochten het Beloofd Landhuis in

en het Wieringermeer.

grootschalige windenergie. Daarom was de

Wieringerwerf en namen deel aan de windacti-

Kunstenaarsbijdragen zoals een windportret­

gemeente Wieringermeer ook een van de eerste

viteiten.

serie van fotograaf Marnix Goossens, film­

gemeenten die windturbines plaatste; de eerste

Bezoekers konden enquêtes invullen en mee-

portretten van Lucas van Royen en de instal-

windturbine verscheen al in 1980. Vanaf dat

doen aan het Winddebbatspel ‘The Making Of’.

latie 100 van Ben Raaijman, naast filmbijdragen

moment was de opmars niet meer te stuiten en

Daarbij konden bewoners en deskundigen onder

van Ton Matton, Senter Novem en ECN gaven

ontstond in 1995 het eerste windpark in Noord-

leiding van cultureel planoloog Hans Venhuizen

het Windweekend een kleurrijke aankleding.

Holland, het zogeheten ‘Wagendorp’. Tegelij-

met elkaar in debat gaan over de veranderingen

Ten slotte rondden windworkshops, –experi-

kertijd besloten ook particulieren windturbines

die de uitbreiding en herstructurering van het

menten en –excursies het programma af en

aan te schaffen. Het Energieonderzoek Centrum

windmolenpark met zich mee brengen. De

pacificeerde een creatieve dialoog over wind-

Nederland (ECN) startte het testpark en Nuon

resultaten van de windenquête en het winddebat

energie en het veranderende landschap.

breidde haar windturbines uit. Inmiddels staan

worden in de verdere planvorming betrokken.

bijna honderd windturbines kriskras door het landschap. Daar wil de gemeente Wieringermeer nu verandering in brengen. In het Windplan 2 van de gemeente bestaat de ambitie om de capaciteit te verhogen en de ‘landschappelijke inpassing’ van de molens te verbeteren. De bewoners moeten zich in de ingrijpende veranderingen kunnen vinden.

5

OVERZICHT PROGRAMMA WINDWEEKEND 9 – 11 oktober 2009 Opening Windweekend: Bart Heller, gedeputeerde Milieu van provincie Noord-Holland

Kunst • Windportretten: BELOOFD LAND BEWONERS

• Installatie: HONDERD

de regionale identiteit van het landschap. Korte

Kunstenaar Ben Raaijman werkte zijn ideeën

films van ECN en SenterNovem5 informeren de bezoeker over de ontstaansgeschiedenis van

Fotograaf Marnix Goossens portretteerde in het

over de ‘landschappelijke inpassing’ van wind-

Wieringerwerfse cafe De Maaijer ruim zeventig

energie uit in een kamergrote installatie, waarin

Nederlandse windparken op zee en land en de

mensen voor de serie Windportretten.

de bezoeker de opstelling van de windmolens

ontwikkeling van windturbines.

kan bepalen. • Filmportretten:

4 Dans der Turbines werd gemaakt door Ton Matton in nauwe samenwerking met SenterNovem. Juli 2004 5 SenterNovem stimuleert, in opdracht van de Rijksoverheid, duurzame economische groei door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis, en financiële ondersteuning. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken.

• Filmfragment: BALKENENDE

LEVEN TUSSEN DE WINDMOLENS

Workshops

Filmmaker Lucas van Royen heeft filmische

• Workshop: WIND JEUGD

spreekt zich tijdens dit filminterview wervend

portretten gemaakt waarin windpioniers,

In samenwerking met het wetenschapsmuseum

uit voor het goede initiatief Windweekend.

turbine-eigenaren en bewoners hun visie geven

Nemo en twee industrieel ontwerpers van de

op het leven tussen de windmolens in de Wie-

Technische Universiteit Delft ontdekten ruim

Balkenende op bezoek in de Wieringermeer

• Presentatie: NUON

ringermeer. Met Annelies Strobos-Hiemstra, ei-

300 kinderen spelenderwijs de werking en

De heer van der Meulen, beheerder van de mo-

genaar van Siesoo Hairstudio, boerin Annelies

kracht van wind. Zo konden ze verschillende

lens van Nuon liet in een projectie de energie

Bouthoorn-Iwema, Noud de Schutter, een van

wetenschappelijke proefjes doen waarin de

opbrengst zien van acht molens. Hoe hard kun-

de eerste windturbinehouders in de Wieringer-

werking van wind werd ondervonden. Bijzonder

nen ze draaien?

meer, restaurantbezitter van De dikke Bries de

populair waren de windauto’s die de kinderen

heer Boersen en de heer Derksen, voorzitter

tijdens de workshop bouwden en tegen elkaar

van het bestuur van de lokale zweefvliegclub.

lieten racen.

• Excursie: WINDEXCURSIE NAAR HET ECN – TESTPARK EN KNOWLEDGE CENTRE WMC

• Installatie:

Informatie

BELOOFD LANDHUISKAMER

• Films: WINDBIOS

Beloofd Land is een meerjarig, kunst• en

In de gangen en verschillende kamers van

Knowledge Centre WMC. Onder de inwoners

erfgoed programma in de Wieringermeer en

het Beloofd Landhuis kunnen bezoekers

was veel vraag naar de windexcursie. Circa 60

vertelt het verhaal van het verleden, het heden

op zintuiglijke wijze kennismaken met de

geïnteresseerden reisden met de historische bus

en de toekomst. Het materieel en immaterieel erfgoed van de Wieringermeer komen vanaf

werking van wind en windenergie. In ‘Dans der Turbines’4 schetst stedenbouwkundige Ton

het ECN-testpark en maakten kennis met de

volgend jaar samen in het Beloofd Landhuis.

Matton een stijlvol beeld van windturbines in

nieuwste technologie op het gebied van wind-

het Neder­landse landschap en gaat tevens in op

energie bij het Knowledge Centre WMC.

Met de oldtimerbus kon men mee op windexcursie naar het ECN-test terrein en het

naar de grootste windturbine van Nederland in

6

THE MAKING OF

7

Opening MET windorkest, ballonen & workshops kinderen

8

EXCURSIE ECN-TESTTERREIN EN KNOWLEDGE CENTRE WMC

9

KUNSTINSTALLATIES BEN, LUCAS & MARNIX

10

Windvermaak En informatie

Onderzoek

• Debatspel: THE MAKING OF

• Performance: WINDACT

• Enquêtes:

Wat vindt u van de veranderingen in het land-

Ter afsluiting van de opening werd in een druk

(WIND)PIONIERS WIERINGERMEER

schap die de uitbreiding en herstructurering

bezochte zaal een ode aan de wind gezogen,

In totaal hebben 117 inwoners van de Wie-

van windturbines met zich mee brengen? Wat

door de wit geklede dichter Arthur Lava, zan-

ringermeer de enquête over hun beleving van

betekent dit voor het wonen in de Wieringer-

geres Ien van Duijnhoven en accordeonist Amir

wind en windturbines in het polderlandschap

meer? Hoe verhoudt u zich tot een dergelijk

Swaab. Daarbij verzochten ze het publiek toch

ingevuld.

energielandschap?

in te stemmen met hun windgezang.

De bezoekers konden meedoen met het debatspel ‘The Making Of’ waarin bewoners en

“Luister naar de wind, die fluitend door de straten gaat en ronduit gierend van de lach aan

tief ervaart, volgens deze groep leent het land-

betrokkenen met elkaar het debat aangingen

iedereen vertelt dat opgewekt zijn mag.

schap van de Wieringermeer zich uitstekend

over de gemeentelijke ambities en de landschap-

die stormt of valt, die staat of ligt en allerhande

voor windenergie.

pelijke impact van windenergie.

Windvermaak

streken kent. De wind blaast zijn partij met

Slechts 18% spreekt zich tegen windenergie uit,

voelbaar temperament.

zij ervaren windturbines als storend en niet pas-

dat onbesuisde wonderkind, dat zegt dat het de

send bij het landschap. 32% staat onverschillig

moeite loont wanneer je in de lucht je mooiste

tegenover het thema windenergie. Een opval-

• Verfrissing:

kunsten toont.

lend resultaat is dat 71% van de bevraagden

WINDKANTINE & IJSCOKAR

die vliegensvlug en eigenwijs, maar ook vol-

de opschaling en uitbreiding van windturbines

Danny en zijn op windenergie voortgedreven

ledig eerlijk is. Natuurlijk, want de wind die

in het landschap als positief beoordeeldt. Dit

ijscokar stonden voor de ingang van het Beloofd

houdt de zaken fris.

aspect is tevens terug te vinden in de aanbeve-

Landhuis om een windkoekje of een ijsje aan

die bovenste en beste vriend, die echt iets in

lingen die cultureel planoloog Hans Venhuizen

te bieden. • Publieksopening:

beweging brengt en bijna als vanzelf aan onze

naar aanleiding van het gehouden Winddebat-

toekomst denkt.

spel heeft opgesteld.6

die als gelukt natuurproduct wel snapt waar

HET GROOT WINDORKEST

het vooral om draait wanneer je driftig nieuwe

De wind kan fluiten, piepen, knarsen en toete-

tijden binnenwaait.

• Klankbordgroep: VERGADERING De klankbordgroep Windplan Wieringermeer

ren. Kunstenaarscollectief het 5eKwartier en

Die luchtig zijn verhaal vertelt en na een happy

hield op vrijdag 9 oktober haar eerste verga-

Jenaplanschool De Zilvermeeuw lieten horen

end non-stop opnieuw begint. De wind geeft

dering. Deelnemers van de klankbordgroep

dat je met wind overal muziek uit kunt halen:

nooit en nimmer op.

waren Harry Immink (Ondernemersfederatie

bierflesjes, orgelpijpen, trombones, vogelfluiten

De wind geeft ons een stille hint. Hoe zeg je dat,

Wieringermeer), Paul Hartskeerl (Arcadis),

en blaasbalgen zijn de instrumenten van dit the-

het is een aanhouder die wint.”

Paul Warners (NWEA), Vera van Vuuren (Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord),

atrale Windconcert. De opening wordt verricht door Sascha Baggerman, gedeputeerde cultuur

• Bioscoop: TWISTER

Peter Ruijter (Gemeente Wieringermeer), John

De duistere kant van wind was te zien in de

Dekker (Gemeente Wieringermeer) en Daniel

was er een ballonnenwedstrijd voor kinderen uit

film Twister. Een actiefilm van Jan de Bont

Albers (Gemeente Wieringermeer)

de Wieringermeer.

over een team stormjagers dat achter tornado’s

van de Provincie Noord-Holland. Aansluitend

aanreist om in het hart van een wervelwind hun 6 Zie hoofdstuk vijf voor een gedetailleerd verslag.

Uit een analyse van de enquête blijkt dat 50 % van de respondenten de windturbines als posi-

onderzoeksmachine te activeren.

11

SALON ‘ONTWERPEN AAN WINDENERGIE’(PARK)

KLANKBORDGROEP WINDPLAN WIERINGERMEER

12

Opening Bart Heller, gedeputeerde Noord-Holland

DANNY & DE IJSCO

FILMFRAGMENT BALKENENDE

windact

13

UITKOMSTEN • Salon: ONTWERPEN AAN

• Debatspel: THE MAKING OF

WINDENERGIE (PARK)

Aan de twee rondes van conceptontwikkelings•

Refererend naar de historische verkave-

De door Miranda Reitsma (Provinciaal

en debatspel The Making Of namen ruim 30 in-

lingstructuur van Wieringermeer zouden rechte

Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit, PARK

woners van Wieringermeer deel. Tevens lieten

lijnen als uitgangspunt voor het ontwerp voor

Noord-Holland) gehouden salon ‘Ontwerpen

circa 50 Wieringermeerders door middel van

het nieuwe windpark kunnen dienen. Een geor-

aan Windenergie’ diende als inspiratie voor

stemkaarten hun mening tijdens het debatspel

dend landschapsbeeld geeft rust.

het ontwerpproces voor het windplan van de

gelden. De deelnemers waren over het algemeen

Wieringermeer.

positief ten opzichte van de windenergietoe-

Aanbeveling 4: Wind wint

Met: burgemeester Leegwater van de Gemeente

komst van de polder.

Stel niet alleen de windenergie maar energie-

Wieringermeer, Marinke Steenhuis (directeur

Bijgaand een vijftal aanbevelingen naar aanlei-

winning überhaupt als motor voor de economi-

Steenhuis stedenbouw/landschap), Ytje Feddes

ding van de discussies:8

(directeur Feddes/Olthof landschapsarchitecten

8 Zie bijlage 1 voor een gedetailleerd advies.

sche toekomst ban de Wieringermeer centraal. Over een aantal decennia zullen windturbines

en Rijksadviseur voor het Landschap), Steven

Aanbeveling 1: ‘De wind is van en voor

wellicht door andere energiebronnen worden

Slabbers (directeur landschaparchitecten Bosch

iedereen’

vervangen. De tijdelijke bouw van grootscha-

Slabbers), Ernst Briet (directeur Milieufederatie

De geschiedenis leert dat Wieringermeerders

lige windparken reserveert ruimte voor toekom-

Noord-Holland), Juriaan Jansen (medewerker

altijd een actieve inzet toonden. Geadviseerd

stige ontwikkelingen in het landschap.

Milieufederatie Noord-Holland, lokaal natuur-

wordt dan ook om de bewoners niet enkel bij de

en milieubeleid), Bart Heller (Gedeputeerde Na-

planvorming rondom het windplan te betrek-

Aanbeveling 5: Wieringermeer bouwt voort:

tuur, Klimaat en Duurzame Energie, Milieu en

ken maar ze ook een daadwerkelijke rol in de

we nemen de toekomst in eigen hand

Gemeentelijke Samenwerking), Prost ten Hove

exploitatie van het windpark te geven.

Laat Wieringermeer als energieproducerende

en Dhr. J. Goudeseune vanuit Arcadis.

7 De Structuurvisie vervangt de streekplannen, waarin is vastgelegd wat er op het gebied van ruimtelijke ontwikkelingen wel en niet mag.

Aanbeveling 3: De identiteit versterken

gemeente optreden en laat iedereen mee doen. Aanbeveling 2: ‘Kennis is energie – Een trek-

Zodoende kunnen projecten sneller worden

De uitkomsten van de salon worden meege-

ker met een stekker’

omgezet en komt de winst gedeeltelijk terug

geven als ‘mindset’ voor het plan van aanpak

Tijdens de debatsessies ontstond het idee om in

naar de polder.

windenergie in de Wieringermeer en de Structuurvisie7 van de provincie Noord-Holland. Het

het nieuwe windturbinepark een kenniscentrum ter dialoogbevordering op te richten. Een van

verslag en de presentatie Salon Windenergie zal

de windturbines zou als centraal oplaadpunt

tevens openbaar worden gemaakt op de site van

voor elektrische auto’s kunnen dienen: ‘een

PARK. (www.parknoordholland.nl)

nieuwe trekker met een stekker’.

14

• Salon: ONTWERPEN AAN WINDENERGIE (PARK) “Windenergie heeft een tegenstrijdig imago. Iedereen is voor schone energie. Maar de

Salons zijn besloten gespreksavonden over thema’s die te maken hebben met het Noord-

‘Vroeger was er ook groot verzet tegen de klassieke molens en uiteindelijk werden ze zo inte-

windmolens zelf worden gezien als horizon­

Hollandse landschap. In de Salon windenergie

ressant dat ze op Delfts blauwe bordjes werden

vervuiling. Tegelijkertijd dringt zich de

werd ingegaan op de betekenis die windtur-

afgebeeld. Kan het zover komen met de huidige

eindigheid van de fossiele brandstoffen steeds

bines aan het bestaande landschap toevoegen.

windturbines?’

sterker op. De provincie Noord-Holland en de

Waar passen ze het beste bij? Welke adviezen

De Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit

gemeente Wieringermeer hebben zich tot taak

kunnen de experts meegeven aan de ontwerpers

Miranda Reitsma ging in op de ruimtelijke kwa-

gesteld om windenergie grootschalig aan te

van windenergielandschappen, bekeken vanuit

liteiten van de opgestelde beleidsplannen en het

pakken.’

een bottom-up benadering en het oogpunt van

ontwerpen met windturbines. Door de plaatsing

De salon is bedoeld als inspiratie voor het ont-

ruimtelijke vormgeving?

van windturbines kan men ruimtes reserveren

werpproces voor het windplan van met name de

Door middel van drie presentaties werd het

of ze als kwartiermakers inzetten.

Wieringermeer.” 9

onderwerp voor het publiek nader toegelicht. Juriaan Jansen van de milieufederatie Noord-

Met de uitkomsten van de Salon wil men richt-

Holland ging in op de schaalgrootte van de

lijnen vastleggen en inspiratie geven aan de

nieuwe windturbines, het nieuwe beleid en

ontwerpers van Arcadis, die het windplan Wie-

de noodzaak meer windenergie te genereren.

ringermeer nader uitwerken. Waar zijn de meest

Volgens hem zijn stedelijke gebieden, concen-

geschikte mogelijkheden in de Wieringermeer

tratiegebieden en grootschalige landbouwpro-

te vinden? Hoe kun je het organiseren? Welke

ductiegebieden geschikte landschappen voor

emotionele kwesties spelen bij deze ruimtelijke

windenergie. Het landschap moet volgens hem

opgave? En hoe ziet een ‘nationaal landschap’

weer belanghebbende worden.

er eigenlijk uit?

Steven Slabbers van het landschapsarchitectenbureau Bosch Slabbers liet verschillende ontwerpen zien die het bureau naar aanleiding van eerdere onderzoeksopdrachten in samenwerking met Alterra voor Noord-Holland hebben uitgevoerd. Onderzocht werden verschillende opstellingen, schaalgroottes en verdichtingen langs infrastructuur, belangrijke lijnen en in parken. Een gefaseerde aanpak in de Wieringermeer verdient daarbij de voorkeur.

9 Miranda Reitsma, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit, Uitnodiging Salon Windenergie, oktober 2009

15

2

Klimaat

ble trou ow o t kn s in ts u e don’t sure e g at w for “Wh t what know o.” o e is n hat w t ain’t s w It’s that jus k Twain Mar

Het gaat slecht met de aarde. De temperatuur

drie auto’s voor de deur hebben staan – de

stijgt. De broeikasgassen die we zelf produ-

familie is tenslotte groot en moet wel mobiel

door de inzet van nieuwe energiebronnen als

ceren blijven als beschermend schild in onze

zijn, en ten minste drie keer per jaar met het

windenergie, biomassa, waterkracht en zonne-

atmosfeer. Dit veroorzaakt een reflectie van

vliegtuig reizen, het liefst low-budget zodat het

energie. Maar dit betekent vooruitdenken en

zonstraling terug naar de aarde. En zo wordt het

goedkoper is dan de trein, en je je lekker voelt

investeren in duurzame energie-opwekking.

warmer. De gletsjers smelten geleidelijk weg,

boven in de lucht. Voor de westerse wereld was

Daarnaast verbeelden sciencefiction en rampen-

de zeespiegel stijgt. Wetenschappers zitten met

het nog nooit zo gemakkelijk geweest om je te

films zoals ‘Soylent Green’ (1973) en ‘The Day

hun handen in het haar.

verplaatsen. De lijst met je persoonlijke CO2-

after Tomorrow’ (2004) toekomstscenario’s die

dustrialiseerde landen kunnen het tij nog keren

Wat is de situatie in 2050 als we zo doorgaan

uitstoot neemt toe. Wat kun jij ook doen aan dit

we nu nog niet willen geloven. Ze schetsen de

met achteloos en schaamteloos consumeren?

wereldgrote probleem?

gevolgen van onze huidige onbekommerdheid.

De grond zal verzilten, de temperatuur zal extreme verschillen kennen, er zal wateroverlast

Iedereen in het Westen produceert ongeveer

In Nederland werd in 2007 de tweede Delta-

in de winter zijn en watertekort in de zomer.

8.000 kilo CO2 per jaar. Men kan er zelf voor

commissie benoemd. Deze commissie brengt

Droge hitteperiodes zullen afgewisseld worden

zorgen dat deze uitstoot minder wordt. Zelfver-

advies uit over toekomstige ontwikkelingen

met uitbundige regenperiodes. De fossiele

antwoord handelen is het nieuwe devies. We

en te nemen maatregelen in verband met de

brandstoffen raken bovendien op. We moeten

zijn onderdeel van de natuur. We kunnen het

klimaatverandering.

nu handelen, is de consensus. Anders is het te

proces van opwarming niet helemaal keren,

laat en Nederland zal wellicht onder een grote

maar het is nog wel mogelijk de meest dramati-

Bij de eerste Deltacommissie ging het vooral

vloedgolf verdwijnen.

sche veranderingen in het klimaat te voorkomen.

om waterstaatstechnische voorzieningen die

Daarvoor moet de wereldwijde uitstoot van

een acute dreiging moesten keren. Voor de

Er zijn tal van websites en initiatieven, regels

broeikasgassen in 40 jaar gehalveerd worden.

tweede Deltacommissie is de dreiging niet

en besluiten betreffende het klimaat. De volgen-

De film ‘An Inconvenient Truth’ met Al Gore

acuut, maar de opgave wel urgent. Om goed

de klimaattop in Kopenhagen komt eraan. Zul-

uit 2006 is een van de vele klimaatfilms die

voorbereid te zijn op de verwachte klimaatver-

len we de doelstellingen halen die we in Bonn

nog niet aan actualiteit heeft ingeboet. Deze

andering, moeten we onze waterkeringen ver-

hebben afgesproken? Wat draag je zelf bij aan

documentaire is gebaseerd op een multime-

sterken en de inrichting van ons land aanpassen,

een duurzaam energiegebruik? Neem je actief

diapresentatie van Al Gore die hij al meer dan

zowel in fysieke als bestuurlijke zin.

deel aan een duurzaam project dat energie door

1000 keer heeft gegeven als onderdeel van zijn

De fundamentele vraag die in dit rapport

wind, zon of biomassa produceert? Gebruik je

milieucampagne. Als we ons consumptiegedrag

centraal staat is: hoe kunnen we ervoor zorgen

groene stroom in je eigen huishouden? Of hoor

en opwekking van energie niet veranderen,

dat ons land voor de toekomstige generaties nog

16

je bij de onnadenkende burgers die elke dag een

koersen we af op een catastrofe voor onze

een aantrekkelijke plaats blijft om te wonen, te

nieuw plastic boodschappentasje weggooien,

samenleving, is de teneur van de film. De geïn-

werken, te investeren en te recreëren?

Het klimaatverdrag 1992: klimaatverdrag van de Verenigde Naties, Rio de Janeiro. Dit Klimaatverdrag heeft als doel de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer te stabiliseren op een niveau waarbij ‘een gevaarlijke menselijke beïnvloeding van het klimaat wordt vermeden’. Dit betekent dat op termijn - in 2100 - de mondiale emissies van broeikasgassen met circa 40-50% moeten dalen ten opzichte van 1990.

Het advies schept voorwaarden om die toe-

en het verlichten van ruimten met LED-lampen.

komst te waarborgen. Immers: een land dat

Wieringermeer is een gebied met veel wind.

leeft, bouwt aan zijn toekomst.

Windenergie kan hier gemakkelijk worden

1997: Kyoto-protocol, aanvulling op

gewonnen, met de windturbines als oriëntatie-

klimaatverdrag.

Het werken aan water schept kansen voor

punt en landmarks voor de Wieringermeer. De

Hierin zijn afspraken gemaakt over de

natuur, recreatie en wonen aan water. Er zijn

gemeente kan zo bijdragen aan de duurzame

re­ductie van de emissies van

tal van mogelijkheden om de rijke waterbouw-

doelstellingen van onze tijd en het klimaatbe-

broeikasgassen.

traditie voort te zetten: versterking van de kust,

leid inzetten als de motor van vernieuwing. 

10

van dijken, het aanleggen van waterbergingen, etc. Bovendien wordt veel belang gehecht aan de bescherming van niet-economische waarden, zoals natuur, landschap en cultuurhistorisch erfgoed, zoals de historische binnensteden. De zee en de rivieren hebben onze identiteit en het

2009: Klimaattop Kopenhagen

land vormgegeven.

Van 7 tot 18 december 2009 vindt in de Deense hoofdstad Kopenhagen

10 Het advies van de commissie is gebaseerd op in totaal drie aspecten. Ten eerste moeten de waterkeringen op orde worden gebracht volgens de bestaande normen voor waterveiligheid. Ten tweede moeten de bestaande normen worden bijgesteld, met het oog op de toekomstige ontwikkelingen minimaal 10 keer veiliger. En ten derde moet Nederland inspelen op de klimaatverandering en de effecten ervan op de zeespiegel, de rivierafvoeren en de begeleidende droogteperioden.

Energiemaatregelen worden daarom in Neder-

de beslissende klimaatconferentie

land gestimuleerd. Energie- en milieu-inves-

onder het UNFCCC plaats. Tijdens

teringsaftrek, ondersteuning van innovatieve

deze klimaattop moet worden beslist

technologieprojecten met de focus op ontwik-

over de uiteindelijke inhoud van het

kelingen van windenergie op zee en klimaatsub-

nieuwe internationale klimaatver-

sidie voor innovatieve projecten willen techno-

drag, dat het Kyoto-protocol dient

logisch vernieuwende projecten ondersteunen

te vervangen. Het nieuwe verdrag

en zo klimaatverandering tegengaan. In 2008

treedt in 2012 in werking en bevat

hebben 15 projecten klimaatsubsidie gekregen,

concrete doelen voor 2020.

onder andere voor de invoering van speciale mechanische ventilatiesystemen, warmteterugwinsystemen, plaatsing van zonnepanelen, een windwatermolen en het aanbrengen van isolatie

17

Johannes Vermeer, ‘DE SCHILDERKUNST’, met kaart der zeven PROVINCIËN, 1665 Kunsthistorisches Museum, Wien

Guido van der Werve, ‘Everything is going to be alright’, 2007 (FILMSTILL)

18

KLIMAATBERICHTEn

d in oor :53 akk 09 14 en r 20 mbe : ge nove d: 14 f VN e jzig h wi c | Ge aat gen :21 euw et 09 ni m ni n een a 2009 Kli gen hef va ber over enha enh vem aatc op gen Kop d: 14 no in K r, klim ren delin eu er rhan maand Boe dact blice de r re onde ende Gepu onze Yvo De lg een nov. den vo lander . Door

de dat ssen or g, 14 eder lsblad Boer ikasga n ag w de N Haa De de oe ge nkt gt erdr Han Den ie br , bijdra RC el de aatv Dat ze duct . in N nden g. W en: re klim gsla rond nodi aag nt kelin jaar angspu afge , vand twik half VN uitg een in on de de g d elei over r no aatb den zeke im or is w kl ing voor t eens cier Hier en he , finan hele en a. land Yvo het er land en Indi Lees iew met g rland rijke a aa rv Nede Chin inte er vand , de van e Boer het nigd de Bo De C es Vere van ens oc NR d lg de pr of lad; in Vo n ho es elsb lings u va als Hand abonne ande eer die urea rh tb , -) m de aa vens t on er niet afgerond (web klim en te s he zen is een kunn tikel le te Natie neert, tot rag ar di d om d verd tale het coör veel digi eg tij en el te en in in de geno ch bind nog ve ev een e e. is di n in nk om editi jurid . „Er is Boer, orde . Ik de e dere en D rd w ie m an gt r ko tove ituat t”, ze is, onde n bij te omge -niets -s teks . tijd of Haag merlede rte les- De Boer Den Ka ’n ko geen al gt de zo t er en Twee . t", ze ijk in nhag d kom ds da en ogel t er ee at pe m st pr en da koor n on is in Ko e nog t ka k ak t nkt t de grot bijdrage ik denk ster teks aar he u de n n een M „Die urea nden, da over hu kt. „E iddellijk t er rag. aatb la n ts maa m verd eeds da -klim dustrie n geve den ge erk on r zal ie st in w t VN lle or de n nog w he zu am ka va g n ra id d va men lderhe ancierin euwe juridisch hoof gen ko he t ni n fin Het lin nden over de rdoor he n in ee e Boer. stel va gsla D n aa ar lin doel s w ke ra en ikke 7 en en da s", aldu ontw ijke afsp n krijg vertal ssen t of ze ke el ord ten tu orden duid e afspra ordt. He maand kko moe ijd w n w w aatanhagen spraken wereldw het dat neel en – ee lim atio rg w k In Kope mber af n nieuw lger van oper tijd ve ee ce r nieu vo mee en 18 de kt over als op e r aa ag naa gem tverdr . eg ol aa w u oc im t ot kl Op vind kste o- pr ma rij Kyot sthe belang ring en s euw de s ni de ze eran over de In on rd op imaatv g oo uitle pen, er kl antw rd, ip en ov kkoo de begr , een vrag imaata en to's m t kl orko elen, fo re kaar het t tik st vo ba en he mee ten, ar aanklik land or een welke rapp zien ijn en tijdl p is te ro waa n.

tote

ste

mee

CO 2

uits

ond

Acht

ergr

n ista

han Afg

n

ke pra Toes a Obam 9

198

gblik teru r iale Muu timed van de ber Mul m val nove op de jn, 9 rli in Be . 89 19

nd om beke . aat lent a st h ta Obam atorisc de . or lees ches zijn jk en te spee Beki ks ngrij bela

en en er de vrag ai is en ov Vier oord dat Karz aar. nn antw tie na tot wi situa oepen er uitg

Rook uit de grootste kole Polen. Fot ncentrale o Reuters van Europa , in

Europa vol doet aan eisen Ky oto

Gepublicee rd: 13 novem ber 2009 Door een 11:45 | Gewij onzer redac zigd: 13 novem teuren ber 2009 Rotterda 12:22

m, 13 nov. De Europese in Kyoto is gemaakt Unie gaat over de redu broeikasg de afspraak assen ruim ctie van die in 1997 de uitstoot schoots Agentsch halen. Volg ap (EEA) van zal de uitst ens het Euro niveau van oot in 2012 pese Milie 1990 ligge u niet 8 proc procent. n, zoals is afgespro ent onde r het ken, maa r meer dan 11 In de giste ren gepublice emissies erde cijfer door de econ s zijn nog niet eens omische crisis productie de dalende hebben verla verwerkt. agd, stote Doordat veel Eurocomm n zij ook issaris Stavr bedrijven minder CO2 hun os Dimas het rappo uit. Vandaar (Milieu) giste rt zei dat de EU betro dat ren bij de uwbaar is presentati als het gaat e van De cijfers hebben betre om klima atbeleid. kking op uitbreidin de vijftien g in 2004 . Enkele daarv EU-landen Brittannië, van voor an, zoals voldoen nu de Frankrijk, al aan hun waaronde Duits r Nede land en Groo verplichtin gen. Ande tvereiste reduc rland, zullen nog re landen, forse inves tie te halen teringen moet ontwikkel . Veel van ingslande en doen om die inves n worden de nog relatief gedaan, waar teringen zullen in goedkoop de reductie is. Een land doet, mag van CO2dat dit soort de behaalde emissies buitenland reductie op se investerin zijn eigen Het optim conto bijsch gen isme over rijven. de cijfers voor de jaren wordt getem na 2012. perd door Over die perio klimaattop de verwachti in Kopenhag de moeten ngen en nieuwe Europese volgende Unie heeft afspraken maand op gezegd berei worden gema de ten opzichte d te zijn tot akt. De van 1990 een reduc en zelfs 30 ambitieuz tie van 20 e plannen procent als procent komen. ook de VS en China met Volgens het EEA zal het ongewijzig heel moei lijk worden d beleid dreig om die reduc extra inspa t zelfs weer tie te halen nningen zou een stijgi ng van de . Bij om de 20 een reduc uitsto tie van 14,3 tot 30 proce nt te halen procent haalb ot. Met maatregel , zullen nog en nodig aar zijn. Dus zijn. een groot aantal extra

Weblog Heb ben

Iphone + prijzige extra carkit van TomTom = een nauw keurig navigatiesy steem.

Achtergro nd

Weblog Geld

Mag een gemeente die belastingtr uucs uitha alt anoniem blijven? De Kamer vindt van niet.

Crisis in de VS

Amerika is in crisis. Bekijk een kaart met reportages van onze correspond ent.

19

http://klimaat.startpagina.nl/ websites over klimaat en duurzaamheid wereldwijd (selectie) Klimaatnieuws

Onderzoeksinstituten

Klimaat campagnes

Energiebesparing

Klimaatnieuws.nl

CCB Wageningen-UR

Warme Truiendag (nieuw)

Alliance to Save Energy

Change magazine

Klimaatportaal

Pool tot Pool (nieuw)

Energie en energie besparen

Duurzaamnieuws.nl

Potsdam Institute

Klimaatwet campagne

Energie Investeringsaftrek

Kopenhagenreport GroenLinks

RIVM

Hier klimaatcampagne

Energielabel Europees

Climate News

World Resources Institute

Kabouters reizen voor klimaat

EnergieprestatieAdvies

klimaatvriendelijke bank?

Energiezuinig huis ()

Stop klimaatverandering

Milieucentraal

Groenelus, Groen Nieuws Hoesnel klimaatnieuws

Klimaatverandering

Klimaat TV

Klimaat: fabels en feiten

klimaatverandering

Broeikaseffect MeteoWesterlo

Klimaatvriendelijk

Broeikasgassen

Climate Change blogs

Ledworld ledverlichting

CO2 emissies Nederland

Klimaat FUN

Climate Science

Duurzaam internet

Emissiemonitoring Nederland

Global Warning game (download)

Clips en korte films

Duurzame luxe, gadgets

Kyoto doelstellingen

Klimaat banken spel

De grote dooi op de pool

Alles gratis afhalen

Overige broeikasgassen

Klimaatquiz

Early warning signs

Groene autoverzekering

meer lucht

Missie Wadlandis

Klimaatverandering & de Wadden

Klimaatvriendelijk bankieren

Plant een bos

Klimaatverandering KNMI

Visa Greencard

CO2 (handel)

Menselijke invloeden

Luxe ecoproducten

Alles over emissiehandel

Organisaties en verenigingen

NASA foto’s van de aarde

Club Green

Nooit meer ijstijd

Klimaatforum’s

CO2 neutraal

De Kleine Aarde

Overstromingen en stormen

Toekomst investering.nl

CO2-emissiehandel

Greenpeace

Wereldklimaat organisatie

Neoweb, Duurzame Technologie

Global Carbon

IPCC Climate Change

Wetenschappelijke feiten!

Weerwoord.be

Uw bedrijf CO2-neutraal!

CO2 credits kopen

Weer en klimaat Forum

Milieudefensie Miracle Trees

Klimaatprojecten

NOS klimaatverandering forum

Stichting Face

Adapting to Climate Events

Energie forum

Stichting Fair Nature

Duurzame ontwikkeling Zeeland

Klimaatverandering in de tuin

Stichting Natuur en Milieu

Eugene Standard groene energie

Treemagotchi

Tk teken ervoor

Vereniging Klimatologie

Klimaat voor Ruimte programma

WNF klimaatgetuigen

Q7 Windpark Rode Kruis Klimaatcentrum

3

Cultuurhistorie Wieringermeer

‘(… wor )en wa inpo dt verk t op d it r lder inge egen, k oefent (Gra n wo an in errei npré rden volg n e Mol o ière vertrof nde , 193 f 3) en’.

Het cultuurlandschap11 is het door menselijk

was gegaan. De staat moest ervoor zorgen dat

denken en handelen bepaalde en gevormde

het land niet aan enkelen werd overgelaten en

deel van de ruimte. Cultuurhistorie betekent

object van speculatie werd. Hij moest juist mee-

het verleden van de plek leren kennen waar

helpen bij het inrichten en ontwikkelen van het

men is. Geen tabula rasa, maar een gelaagdheid

nieuwe land. De akkerbouw was het speerpunt

van de ruimte die leesbaar wordt door herin-

van de drooglegging en moest met de nieuw

neringen, verschillende verhaallijnen en diverse

aangetrokken bewoners meteen voor succes

tijdsfragmenten. Willen wij voortbouwen op

zorgen. Daarvoor werd de bevolking nauw-

de historische lagen in ons landschap en het

keurig geselecteerd. Alleen de beste boeren

bestaande karakter en de identiteit van het land-

zonder twijfelachtig verleden mochten naar de

schap versterken?

Wieringermeer verhuizen. Sociologen kwamen zelfs langs om te kijken of de huisvrouw in staat

De Wieringermeer was in velerlei opzichten

was een goed huishouden te voeren. Het was

een pioniersproject: de drooglegging van de

een proeftuin voor de toen nog jonge weten-

Wieringermeer maakte onderdeel uit van de

schap sociologie, die hieruit lering wilde treken

Zuiderzeewerken. Een plan waar Cornelis Lely

voor volgende inpolderingen. Ook werd er voor

zijn roeping van had gemaakt. Na de drooglegging van de Wieringermeer in 193012 werd voor

de drooglegging van de Wieringermeer in 1927

het eerst een stedenbouwkundige gevraagd de

ontwatering te kunnen onderzoeken vanuit een

nieuwe polder voor een plattelandsbevolking in

landbouwwetenschappelijk oogpunt.

PLAN LELY VOOR DE ZUIDERZEE

een proefpolder bij Andijk aangelegd. Dit om de

te richten. De verkaveling van de polder werd

11 Hierbij hoort zowel het landelijke als het stedelijke gebied, het land als het maritieme (water) deel van het Nederlands grondgebied, het bovengrondse (zichtbare) en het ondergrondse (begraven) cultuurlandschap. 12 Na de inundatie van het land in 1945 door de Duitsers werd de polder opnieuw drooggelegd en opgebouwd.

voor het eerst afgestemd op de bodemgesteld-

De stedenbouwkundige Grandpré Molière, die

heid en de bodemdiepte. Daardoor werd er geen

door de Zuiderzeecommissie voor de inrichting

gelijkvormig geometrisch patroon overheen

van de polder werd aangesteld, kon zijn ideeën

gelegd om de uitgravingen voor vaarten en

en opvattingen over stedenbouw op de polder

sloten tot een minimum te beperken. Bovendien

los laten. De vraag naar de schoonheid als een

wilde men op sociaal vlak van de fouten uit het

aan het landschap toegevoegde waarde was toen

verleden leren. Vooral de Haarlemmermeer

een groot aandachtspunt voor de ontwerpers.

diende als schrikbeeld van wat er niet goed

Men vroeg zich af of het landschap niet vanzelf

DIEPTES POLDERAFDELINGEN, PLAN LELY

21

PHILIPS KONINCK, ‘ VERGEZICHT OP EEN VLAK LAND’, 1664 Museum Boymans van Beuningen, Rotterdam

mooi zou worden als de indeling van het land-

Daarop volgden de stadsparken van de overbe-

schapsontwerp aan de eisen van de toenmalige

volkte 19de-eeuwse steden. De illusie van de

opzet voldeed.13 Juist de kunst van het weglaten

natuur moest gehandhaafd blijven in de stad, als

in plaats van het toevoegen van decoratieve

ontspanning en ontsnapping aan de dagelijkse

opsmuk zou een simpele schoonheid teweeg-

werksleur. Begin 20ste-eeuw werden de stads-

brengen, gebaseerd op het nut van de indeling.

parken als het ware buiten de steden geëxpor-

Wieringermeer, Plan 1870 Regionaal Archief Alkmaar

teerd, als het ‘natuur’-concept voor recreatie. Het modernisme diende voor de ontwerper als

Kavelkaart van de Beemster, Uitgave Claes Jansz. Visscher, 1625 Provinciale Atlas Noord-Holland, Haarlem

uitdaging om terughoudend te sturen en vorm te

De cultuurtechnische organisatie van de ver-

geven. Voor Grandpré Molière was de begren-

schillende soorten land in de Wieringermeer

zing van de vlakte essentieel om de uitgestrekt-

kan een kans bieden voor de ontwikkeling van

heid meetbaar te maken. Door middel van een

nieuwe werklandschappen door het actief benut-

hiërarchisch maatstelsel werd de ruimte in

ten van de fysisch-geografische ondergronden.

verschillende schaalniveaus, die van het erf, het

De nieuwe laag zou het windpark kunnen zijn

domein en het landschap, ingedeeld. Dit in te-

en zo de identiteit en beleving van het landschap

genstelling tot het ontwerp van de 17de-eeuwse

opnieuw vorm worden gegeven. Een laag die

Beemster dat gestoeld was op het (renaissance)

zich voegt bij de weide, de akker, het agrarisch

concept met een spanning tussen begrensdheid

gebied. Zijn er kansen voor nieuwe Hollandse

en openheid, voor- en achtergrond. De einde-

vergezichten en verhalen van ons cultuurhisto-

loosheid van de lanen werd gecombineerd met

risch verleden?

VERKAVELINGSPLAN COMMISSIE- LOVINK, 1935 Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem

de afgeslotenheid van ‘landschapskamers’, open gebieden tussen bomenrijen. In de 18de eeuw bouwde de Engelse tuinkunst voort op de sensatie van Arcadië, de illusie.

13 Zie D. Hudig, blz. 57-58

Ideale kavelmaten volgens de commissie-Lovink Collectie Nieuw Land Erfgoedcentrum, Lelystad

Luchtopname Wieringermeer, gemaal Lely, 1957 WIERINGERMEER, 2004 © Paul Paris, Amstelveen

‘Zeer belangrijke, wezenlijke vernieuwing der compositiemethode. Geleidelijke opheffing van het middelpunt en elke passieve leegte. De compositie ontwikkelt zich in tegenovergestelde richting. In plaats van naar het midden, naar de uiterste peripherie van het doek, ja schijnt zich als het ware daar buiten voort te zetten. In deze laatste tendens lag ook de mogelijkheid eener compositorische ontwikkeling in drie afmetingen.’14

PIET MONDRIAAN, ‘COMPOSITIE IN ROOD, GEEL EN BLAUW’, 1927 Collectie Kröller Müller Museum, Otterloo

Adviesrapport van de Zuiderzeecommissie, 1929

Wieringermeerboerderij, 1935 14 Punt 3 van een manifest van Van Doesburg in de Stijl VII, blz. 35-38

23

4

Werking windlandschap De ontwikkeling van de Dutch Windmill tot Enercon E-126 Wat is de impact van windturbines op het

- een energieopbrengst voor 3.500 huishoudens

landschap? Waar passen ze wel en waar niet?

per jaar. De grootste windturbine bevindt zich

Verstoren ze ons beeld van een mooi landschap

op dit moment in Emden, Duitsland, met een

of ontnemen ze ons het zicht op de weidse

capaciteit van 6 MW.

Aan het werk, Wieringermeer, 2009

vergezichten? Wat zijn de beste plaatsingsstrategieën?

Het concept om motoren op wind te laten

Onze beleving van windturbines in het land-

draaien is al honderden jaren oud. De droog-

schap verandert afhankelijk van de opstelling

legging van de Nederlandse polders werd met

en hoogte van de windturbines. Vanuit de mili-

behulp van windmolens verwezenlijkt. De

euorganisatie Noord-Holland is er een voorstel

traditionele ‘Nederlandse’ windmolen had in de

gemaakt voor een groot agro-industrieel land-

19de eeuw zijn toppunt bereikt met een aantal

schap in de Wieringermeer: een windmolenpark

van 100.000 molens. Deze werden zowel voor

van 30 km2 in samenhang met de Agriport.

de productie van elektriciteit als voor het malen

Een nieuw windmolenlandschap, met gepaste

van graan gebruikt. Men woonde er zelfs soms

afstand tot de Waddenzee en de IJsselmeerkust.

in omdat ze handmatig moesten worden bediend

De Wieringermeer zou een energieopbrengst

en onderhouden.

van 560 MW kunnen leveren, met maar 112 turbines15.

In vergelijking hiermee zijn de nieuwe types windturbines heel functioneel. De windturbine moet automatisch functioneren, zichzelf

De ontwikkeling van windturbines heeft in

uitschakelen als de wind te sterk wordt of als

de laatste jaren een forse verandering door-

er slagschaduw op een gevoelige plek valt. Het

gemaakt. Windmolens worden tegenwoordig

zijn onafhankelijke minikrachtcentrales die

gemaakt van composietmaterialen als glasfiber.

minstens 20 jaar meegaan.

Gamesa G87 (2 MW) bij Loma de Almendarache

Deze composietmaterialen maken het mogelijk

15 Zie Hollander, M. den, blz. 13

windturbines te maken met een rotordiameter

In Nederland werd in de jaren 80 de Lagerweij

van 124m en een masthoogte van de turbines

turbine met twee wieken toegepast. Maar dit

van 120m. De capaciteit van een dergelijke

type windturbine was aërodynamisch niet zo

windmolen is niet meer 75 kilowatt (kW), zoals

effectief als de windturbines met drie wieken en

vijftien jaar geleden, maar 5 Megawatt (MW)

produceerden bovendien meer geluid. Hoe meer

24

wieken en hoe langzamer de wieken ronddraai-

kingsverbanden tussen Europese landen onder-

en, hoe minder geluid. Hoe hoger de turbines,

zocht. Voor windenergie op land zijn gebieden

hoe groter de wieken. De omwentelingstijd van

aangewezen die bijzonder geschikt zijn voor

grotere wieken is langer, waardoor de beweging

plaatsing van windturbines.

van de turbines rustiger wordt. De eerste molen

Europese Windatlas, op land Riso National Laboratory, Denmark

met een vermogen van 1 MW werd in 1985 in

Men spreekt tegenwoordig niet meer van een

de Wieringermeerpolder gebouwd, met een

inpassing in het landschap maar van het passen

ashoogte van 60 m. Windturbines kunnen nog

bij een landschap. De windturbines zijn sim-

hoger gebouwd worden, maar de windsterkte

pelweg te groot geworden. Ze zijn vanaf grote

blijft vanaf een hoogte van 125m meer of min

afstanden zichtbaar en moeten juist daarom

hetzelfde. Daardoor is voor de markt van wind-

vanaf een bovenregionaal niveau worden behan-

turbines op land een capaciteit van 3 tot en met

deld. Het landschap wordt vandaag de dag vaak

5 MW aangehouden.

vanaf de snelweg ervaren. De mens beweegt

Installed Wind Capacity – kW/1,000 Inhabitants EWEA

zich in snelheid langs het landschap, waardoor Scenario’s in het landschap - het ontwikkelen

het een sequentie van gebeurtenissen wordt. Het

van nieuwe landschapstypes

ontwerpen zal daarom meer in moeten gaan op

Er staan in Nederland bijna 1.800 windmolens.

de sensatie van de gestroomlijnde bewegingen

Het idee is dat het ‘opschalen’ van de al be-

van de mens, de bewegingservaring. Dit is bij

staande windturbines de elektriciteitsproductie

het maken van landschappen met windturbines

op duurzame stroom enorm zal verhogen.

een belangrijk aandachtspunt. Maar wat zijn

Daarnaast wordt op nationaal niveau onderzoek

de specifieke functies en kwaliteiten van onze

gedaan naar concentratiegebieden en windtur-

landschappen?

binevrije gebieden. Als Nederland de energie-

16 Dit volgens de doelstellingen van BLOW, bestuursovereenkomst landelijke ontwikkeling windenergie, een afspraak tussen rijk, provincies en gemeenten, 2001 17 Dit was een opdracht van de Provincie Noord-Holland ten behoeve van de beleidsontwikkeling.

doelstellingen met een vermogen van 1500 MW op land in 201016 wil bereiken, dan zou bij een

Het landschapsarchitectenbureau Bosch Slab-

opstelling van 300 solitaire windturbines van 5

zoek verricht naar de effecten van windturbines

bers heeft samen met DHV ontwerpend onder-

MW verspreid over heel Nederland vanuit elke

op het landschap en naar mogelijke plaatsings-

punt in Nederland een windturbine zichtbaar zijn. Dit bij een masthoogte van 120m.

strategieën17. Aan de hand van computermontages hebben zij in verschillende landschapstypen

En dat ziet er niet uit. Daarom ontwikkelt

turbines geplaatst met hoogtes variërend van

VROM samen met EZ en LNV een ‘Nationaal

40, 80 tot 120 meter. Daarbij gingen ze in op

Plan van Aanpak Windenergie’ om een gevari-

waarnemingspatronen wanneer we een land-

eerd en mooie leefomgeving te waarborgen en

schap mooi of aantrekkelijk vinden. En of we

doet het onderzoek naar de mogelijkheden van

vinden dat daar windturbines bij passen of niet.

windkracht op zee. De Onshore Windatlas laat

Omdat de afstand tussen windturbines vier keer

de beste windlocaties binnen Europa zien. Om

de ashoogte moet zijn, nemen we conglome-

de windkrachtige gebieden op internationaal

raties van hoge windturbines minder als een

niveau goed te benutten worden samenwer-

samenhangend geheel waar. Ze staan te ver van

Voorstel ‘Offshore Grid’, 2008 Statnett

25

elkaar. Belangrijk aan de ontwerptechnische

naars gevraagd een vooronderzoek te verrichten

benadering van windturbines is bovendien dat

naar de plaatsing van windturbines in het

ze vanaf 40 t/m 50 km te zien zijn. Dus wat zien

Nederlandse landschap. Hieruit kwamen diverse

we vanuit waar? De zichtlijnen in het landschap

interpretaties en ideeën voort. Zo kwam het

zijn belangrijk en spelen ook een rol buiten de

architectenbureau MVRDV met het schrikbeeld

(gemeente)grens. Lijnen langs grootschalige

dat we straks van elk punt in Nederland een

landschapsstructuren versterken het beeld en

windturbine zouden zien als we deze niet naar

kunnen elementen zichtbaar maken. Maar men

zee verbannen en er geconcentreerd neerzetten.

neemt een lijn pas waar vanaf een aantal van

De kunstenaar Hans van Houwelingen geeft

vijf turbines, een opstelling van meer dan drie

windturbines een nieuwe context, en past ze bij

wordt al als lijnopstelling vastgelegd.

het stedelijk landschap aan. Volgens hem horen ze daar gewoon bij.

In de ontwerpbenaderingen van windmolenpar-

Landschapsarchitect Paul van Beek speelt

ken is het belangrijk landschappelijke vides of

daarentegen met ons waarnemingspatroon: de

leegtes op te nemen en niet het hele land vol te

windturbines passen bij het landschap of past

bouwen. Een andere overweging is even interes-

het landschap bij de windturbines?

sant: door het ontwikkelen van windmolenpar-

De designkwestie en het uiterlijk van windtur-

ken kan ruimte vrij worden gemaakt voor latere

bines wordt door NL architecten aangekaart.

ontwikkelingen. Als de windturbines na 20

Ze werpen de vraag op of het design van

jaar weer worden weggehaald, zijn de gebieden

windturbines niet anders kan en niet gekoppeld

vrijwaard gebleven van bebouwing en hebben

kan worden aan al bestaande infrastructurele

ze ruimte gelaten voornatuurontwikkeling. De

werken. Kunstenaar en stedenbouwkundige

windmolenparken op zee zorgen bijvoorbeeld

Ton Matton wil het draagvlak bij de mensen

voor een moeilijk bevisbaar zeereservaat, waar-

verhogen, bijdragen aan een hogere acceptatie,

door het visbestand zich opnieuw zou kunnen

de burgers zelfs aandeelhouder of producent

herstellen. Een kans voor nieuwe benaderingen!

laten worden. ‘Groen Stroom’ is een marketingcampagne om juist de aantrekkingskracht van

18 Zie Windturbines in het Nederlandse landschap: Achtergronden, Visies, Advies.

Het College van Rijksadviseurs heeft in 2007

het onderwerp speelser te benaderen en hip en

tevens een aantal architectenbureaus en kunste-

cool te maken.18

26

windkaartEN wieringermeer, 2009

Windkansenkaart provincie Noord-Holland, uit:

Milieufederatie Noord-Holland, Wensbeeld WINDTURBINEOPSTELLING

Milieufederatie Noord-Holland, Situatie Windmolenopstellingen

Startnotitie Windplan Wieringermeer

Structuurvisie Noord-Holland 2040, VOLDOENDE RUIMTE VOOR HET OPWEKKEN VAN DUURZAME ENERGIE

Windturbineopstelling, Wieringermeer

27

Ontwikkeling windenergie Europa

Links: 2007 Marktaandelen lidstaten nieuwe capaciteit

Ontwikkeling schaal van windturbines

Rechts: eind 2007 Marktaandelen lidstaten totale capaciteit EWEA

windKaarten Nederland

Windkaart op 100 meter hoogte

grootste windparken in Nederland, 2007 Windservice Holland

28

Ontwerpend onderzoek

IN OPDRACHT VAN HET COLLEGE VAN RIJKSADVISEURS | senternovem | provincie Noord-holland

Matton Office, I.O.V. HET COLLEGE VAN RIJKSADVISEURS, Campagne Green (Windpark Brinkhorst), 2006

Bosch Slabbers & DHV, i.o.v. Provincie Noord-Holland, 2003

Matton Office, I.O.V. SENTERNOVEM, ‘Dans der Turbines’, 2004 (FILMSTILL)

Ontwikkeling Windturbines

Windmolen in Friesland, BRON: RIJKSADVISEUR VOOR HET LANDSCHAP Traditionele ‘Nederlandse’ windmolen

Waterpompende molen in Nederland, BRON: RIJKSADVISEUR VOOR HET LANDSCHAP

Windturbine in de Wieringermeer, 2009 (filmstill) ©Lucas van Royen

Windturbine Darrieus type met verticale as

Windturbine H-type met verticale as

Windturbine met een wiek

Windturbines met drie wieken, Carter Wind Turbines Ltd

Windturbines wieringermeer, 2009

31

ONTWERPEND ONDERZOEK

IN OPDRACHT VAN HET COLLEGE VAN RIJKSADVISEURS, 2006

MVRDV, NL WINDPARK

MVRDV, NL WINDPARK

NL ARCHITECTS, WWWINDMMMILLS

MATTON OFFICE, CAMPAGNE GREEN

PAUL VAN BEEK, Windturbines in het Nederlandse landschap

5

Enquête Wieringermeer Geboren en getogen in de Wieringermeer?

Hoe ervaart u windturbines in uw omgeving?

Als pionier op het gebied van windenergie wil

58% van de geënquêteerden19 is niet in de

Op deze vraag reageerde de helft van de

de gemeente Wieringermeer een bijdrage leve-

Wieringermeer geboren, maar er later naartoe

geënquêteerden positief. Deze groep kenmerkt

ren aan de landelijke windenergiedoelstellingen.

verhuisd. De meest genoemde reden voor de

zich door een open instelling tegenover groene

De bewoner van Wieringermeer wordt daarbij

verhuizing was werkgelegenheid en familie.

energie, een geloof in technische vooruitgang

als belangrijke belanghebbende in het Windplan

15% van de geënquêteerden noemde het mooie

en de bereidheid om mee te willen denken met

Wieringermeer gezien. Daarvoor werd een

landschap van de Wieringermeer als beweeg-

hun leefomgeving.

enquête gehouden onder de bewoners van

reden. De rust en stilte trok ze aan. Een even

32% staat onverschillig tegenover het thema

Wieringermeer om de beleving van windenergie

groot percentage koos voor de Wieringermeer

windturbines. Ze vinden windturbines niet

in kaart te brengen. De enquête laat de volgende

vanwege de gunstige woonsituatie: een ruim

storend en hebben er verder geen interesse in,

resultaten zien:

huis met tuin. Slechts een enkele respondent

belangstelling voor of mening over.

belandde per toeval in de Wieringermeer en

De resterende 18% spreekt zich uit tegen

bleef er wonen.

windturbines, omdat ze lelijk zijn en niet bij het

Een percentage van slechts 4% bracht veel tijd

landschap passen. Het beeld van het landschap

door in de Wieringermeer, vanwege werk en

wordt door de ‘horizonvervuilende apparaten’

vrienden, maar woonde buiten de gemeente.

aangetast en men ondervindt bovendien hinder door geluid en nachtverlichting. Naar hun me-

Wieringermeer betekent thuis, ruimte en lucht.

ning is windenergie geldverspilling omdat het te

Het is een mooie polder om te wonen, in een

weinig energie oplevert.

weids landschap met rust en natuur. Het gevoel van vrijheid wordt met het open landschap geassocieerd. Een klein percentage van 3% associeert de Wieringermeer vooral met ‘veilig’ wonen.

19 Van de geënquêteerden was 25% ouder dan 65 jaar.

33

Waarom vindt u het goed dat de Wieringermeer zich identificeert met windenergie?

Bent u op de hoogte van het Windplan Wieringermeer?

Als u door de Wieringermeer loopt, hoe zou u windenergie in het landschap willen zien?

’Omdat het landschap zich ervoor leent’, luidt

Slechts 38% is op de hoogte van het Windplan

Onderdeel van het windplan is dat windturbines

Van de geënquêteerden is meer dan 77% nog

het vaak genoemde antwoord. In de Wieringer-

Wieringermeer, 28% weet er iets van, op een

niet langer solitair geplaatst zullen worden,

niet bij het thema windturbines betrokken, op

meer is altijd genoeg wind, windenergie kan

zeer globaal niveau, niet uitgebreid, en een

maar in lijn- of clusteropstelling. Deze ruim-

sociaal noch financieel vlak. De betrokken-

nieuwe werkgelegenheid creëren en Wieringer-

derde weet er (nog) niets van.

telijke ordening in het landschap vindt 71%

heid bij het thema windturbines wordt door

een goede zaak. Een derde geeft de voorkeur

29% als positieve insteek gezien. Men zou

Als u door de Wieringermeer loopt, hoe zou u

aan lijnopstellingen, 40% vindt zowel lijn- als

het waarderen als de gemeente zelf een grote

meer krijgt er een duurzaam imago mee en kan ermee in de toekomst investeren.

In welke vorm wilt u bij het thema windturbines in de Wieringermeer betrokken worden?

windenergie in het landschap willen zien?

clusteropstellingen een goede ruimtelijke inpas-

participant zou zijn – als vertegenwoordiger van

De vraag wat er op tegen is dat Wieringermeer

Onderdeel van het windplan is dat windturbines

sing. 8% wil de windturbines op zee geplaatst

de gemeenschap. De individuele participatie op

zich met windenergie identificeert, laat 52%

niet langer solitair geplaatst zullen worden,

hebben. Daar waait het volgens hen ook veel

sociaal vlak krijgt nog weinig waardering. Her-

onbeantwoord. De rest vindt dat het draagvlak

maar in lijn- of clusteropstelling. Deze ruim-

harder.

haaldelijk wordt de vraag gesteld wat er voor

voor windturbines te beperkt is gebleven omdat

telijke ordening in het landschap vindt 71%

10% vindt de opstelling zoals deze er nu is goed

mogelijkheden van participatie zijn.

het  profijt van de windenergie niet voor alge-

een goede zaak. Een derde geeft de voorkeur

en zou windenergie niet anders in het landschap

 

meen gebruik en / of de inwoners wordt ingezet.

aan lijnopstellingen, 40% vindt zowel lijn- als

willen. Enkelen vinden dat solitaire windtur-

Conclusie: De burgers moet meer ruimte

Het zwembad zou er op aangesloten kunnen

clusteropstellingen een goede ruimtelijke inpas-

bines juist in het landschap moeten blijven

worden geboden voor investeringen. Of er

worden, de OZB zou kunnen worden verlaagd,

sing. 8% wil de windturbines op zee geplaatst

staan, met het argument dat de clustering van de

wordt een verdeelsleutel bedacht van de

de jeugdvoorzieningen zouden kunnen worden

hebben. Daar waait het volgens hen ook veel

solitairen de verdere ontwikkeling tegenhoudt

eigendomsverhoudingen van windturbine-

uitgebreid. Het is de taak van de gemeente om

harder.

en veel ruimte in beslag neemt. Ze concluderen

parken, gedirigeerd door de provincie.

hier verandering in te brengen, vinden de geën-

10% vindt de opstelling zoals deze er nu is goed

dat het laten staan van de solitairen aan anderen

quêteerde Wieringermeerders.

en zou windenergie niet anders in het landschap

meer ruimte zou bieden om mee te doen. Ook

willen. Enkelen vinden dat solitaire windtur-

wordt er op het uiterlijk van de windturbines ge-

bines juist in het landschap moeten blijven

wezen. Zou het niet mooi zijn deze een kleurtje

staan, met het argument dat de clustering van de

te geven?

solitairen de verdere ontwikkeling tegenhoudt en veel ruimte in beslag neemt. Ze concluderen dat het laten staan van de solitairen aan anderen meer ruimte zou bieden om mee te doen. Ook wordt er op het uiterlijk van de windturbines gewezen. Zou het niet mooi zijn deze een kleurtje te geven?

34

D

17 % 17 % 11 % 9% 9% 5% 5% 3% 2% 2% 2%

W

2% 2% 2% 1% 1%

bi j

n

av e

o

H

r

ee

lm

se

IJs

en

ss

bo

et

h

e

d

n

av e

e

r

in

ve

o

sh

an

fm

rd

o

ro

eg

ug h

Ze

s

ui

Sl

le

ei

Kr

rw

ie

d

sl

bo

eg

w

se

rp

o eg

w

ke

Ul

td

o

d

ie

eb se

en

h ag o

2%

Sl

Sc

rg

uw

s,

bo

en

jk

ee

rm

lv e

Zi

r

ie

M aa

ki

f

er

w

e

uw

ie

it

,u

d ijk

at uu

N

e

D

e

D

e

D

er

g

n

ri

n

r

s

bo

rd

ee

m

et

s, h

ie

W

Bo

d en

id

M

r

ee

m

er

g

n

ri

ie

W

s

o

o

bb en

Ro

at b

g o

er

po ld

ijk

e

D

ui s

Th

Favoriete plekken in Wieringermeer:

1%

35

Waarom kwam u hier wonen? WERK

RUSTIG WONEN EN HUIS

Vader ging werken in de Wieringermeer

Verhuizing

Mijn man werkte in de landbouw

Huis gekocht

Wegens overplaatsing werk man

Boerderij gepacht

Omdat ik werk moest hebben

‘Goedkope’ huizen

Vanwege werk van mijn man

Rust, ruimte, goedkope woningen

Vanwege werk ouders

Een mooi huis met een stukje grond

Vanwege het werk

Ruimte en mogelijkheid een huis te kopen

Hier is mijn werk

Bouwgrondkavel en rust en ruimte in de Wie-

Nieuwe baan

ringermeer

Werk

Gunstig woonklimaat en goede bereikbaarheid en de gemoedelijke sfeer Rust, landelijk, genoeg winkels en sociaal.

FAMILIE

Geen criminaliteit, goede scholen.

Getrouwd met iemand die hier een bedrijf heeft Ruimte en een van de kinderen woonde hier al Gebied bekend, geboren in Wieringen

LANDSCHAP

Verhuizing na overlijden beide ouders

Lekker rustig

We kregen hier een huis

Mooi open en schoon gebied

Ivm verhuizing ouders

De rust, schoonheid en stilte

Familiehereniging Met ouders mee Per toeval Trouwen Relatie

36

Heel mooi gebied.

Lekker vrij,

Rust, mooi gebied. Vind het

geen industrie,

Naast werkgever

nu wel minder worden met

kosmos groeit

vooral een gebied van ruimte,

al die kassen.

op de bomen.

Mijn vrouw en ik zijn pionierskinderen. Onze jeugdjaren liggen hier. Onze kinderen

rust, natuur, cultuur, mooi landschap, goede spirit!

groeiden hier op. Ons werk ligt hier. Onze zoon zet de boerderij voort. Dat, en al die ruimte, al die leegte, al die lucht; betoverend!

Wat betekent de Wieringermeer voor u? Ruimte, rust, stilte, licht Weids uitzicht,

Een open landschap en het wo-

rust en natuur.

nen in een buitengebied. Ruimte

en duisternis, prachtige wolken en verre einders.

en dat het ‘s nachts nog betrek-

Een goede gemeente om in te

kelijk donker is.

leven mits de oorspronkelijke agrarische bestemming gehand-

Gezellig, sociaal,

haafd blijft Mooie plek om kinderen

ruim, veel natuur, geen hoogbouw.

Een thuishaven,

te laten opgroeien.

een plek waar ik mijn

Wonen in een veilige omgeving.

kinderen nog met ruimte

Mijn land, hier liggen mijn

kan opvoeden.

wortels. Ruimte in letterlijke en figuurlijke zin.

Ruime plek om te wonen

Rust en stilte.

en (vroeger) te werken. Ruim zicht.

Fijne omgeving, fijne mensen.

Wind waar ik van hou.

Lekker vrij,

Een prachtige

Vertrouwde geur van

geen industrie,

weidse polder.

kosmos groeit op de bomen.

aarde.

plezier.

moedelijkheid.

Vrijheid, een mooi ruim landschap waar het fijn is om te leven. Een prima plek om te wonen, je moet wel in het bezit van een auto zijn.

Prachtig landschap. Rust, ruimte, openheid,

Veel ruimte, rust, ge-

Het is mijn plek om oud te worden. Heel fijn wonen, frisse wind en lucht.

37

Waarom vindt u het goed dat de Wieringermeer zich identificeert met windenergie?

+ +

Besparing elektriciteit Realisatie van grootschalige,



milieuvriendelijke energie, schone



energie wordt opgewekt en een goede



bijdrage aan milieu geleverd.



We zijn minder afhankelijk van olie.

+ +

Door de subsidies verdienen mensen



eraan, werkgelegenheid Goed imago voor de polder.



De polder kan energie exporteur worden.



Van echt schone energie.

+ + + +

Dit landschap leent zich



- - -

De plaatsing van solitaire molens:



voor windenergie. Wind hebben we altijd.

dat ze zo verspreid staan. Het landschap wordt aangetast en



men ondervindt geluidshinder. Er zal nog meer horizonvervuiling



plaatsvinden. Het landschap wordt ontsierd.



De slagschaduw is storend en de herrie.

- -



Windenergie is een tussenstation op weg naar zonenergie. Dusdanige subsidies dat er ruim aan wordt



verdient. Het levert niets op en kost heel



veel geld.

-

Niets eigenlijk, je zou wel iets in



de energierekening kunnen verwachten.

Windturbines staan goed in de



Wieringermeer. Windenergie is toekomst.

38

6

Pioniers portretten

Cornelis Lely

Gerard Vissering

Granpré Molière

Cornelis Lely werkte vanaf 1891 aan het plan

President-directeur van de Nederlandsche

Stedenbouwkundige, hoogleraar in de Bouw-

voor de Zuiderzeewerken. Toen hij Minister van

Bank, voorzitter van de Zuiderzeevereniging en

kunde TU Delft (1924)

Waterstaat werd werden de plannen uiteindelijk

ondervoorzitter van de Zuiderzeeraad.

Grandpré Molière mocht zich bezig houden met

in 1918 officieel als wet aangenomen.

De commissie Vissering bracht in 1930 een rap-

de ‘schoonheidsarchitectuur’ van de polder. De

Landaanwinst was toen de hoofdoverweging, na

port uit over de uitgifte van de Zuiderzeegron-

stedenbouw was toen nog een jonge wetenschap

de grote tekorten aan landbouwproducten in de

den in de Wieringermeer, rekening houdend

en Grandpré Molière was in die tijd een ste-

Eerste Wereldoorlog een belangrijk maatschap-

met ‘het belang van de staat, de belangen van

denbouwkundige autoriteit. Voor de inrichting

pelijk vraagstuk.

de land- en tuinbouw en het welzijn van de

van de Wieringermeer kreeg Grandpré Molière

Bij de plannen voor de drooglegging van de

toekomstige bewoners’.

van aanhangers van het Nieuwe Bouwen echter

Wieringermeer was Lely de eerste die de bo-

kritiek op zijn romantiserende ontwerpen, de

demgesteldheid en de diepte van de Zuiderzee

Hendrik Wortman

als uitgangspunt nam voor de verkaveling.

Directeur-generaal Zuiderzeewerken

dorpsopzet. Grandpré Molière trok zich daar

Wortman adviseerde aan de minister van Wa-

weinig van aan. Zijn ontwerpmethodiek be-

terstaat H. Van de Vegte dat er een esthetisch

rustte op de overtuiging dat ‘voor vooruitgang

adviseur voor de stedenbouwkundige schoon-

niet dynamiek van belang was, maar duurzame

De staatscommissie Lovink onderzocht in 1924

heidseisen van de polder werd aangesteld, en

samenhang en harmonie, gebaseerd op eeuwige

vanwege de economische crisis of de inpolde-

niet een hele commissie. De adviseur moest

ring nog wel doorgang moest vinden. Naast de

algemeen bekend zijn en aanzien hebben binnen

waarden’.19 Zo werd de architectuur van Wieringermeer

kosten en baten van de afsluiting en gedeelte-

de wereld van architecten en stedenbouwkun-

gecategoriseerd als Delftse School, voort-

lijke drooglegging van de Zuiderzee legde de

digen. De adviseur werd niet voor het hele

komend uit Grandpré Molières opleiding, en

commissie de aandacht op landbouwkundig

Zuiderzeegebied aangenomen, maar voor één

door de modernisten als traditionele bouwstijl

gebied en de ontginning van het nieuwe land.

polder, om zo een eenheidsstijl te voorkomen.

bestempeld.

De commissie werkte door op het idee van een

Maar eerst werden de plannen ontworpen door

verkaveling die uitgaat van de bodemgesteld-

de directie der Zuiderzeewerken op grond van

heid en diepte. De commissie Lovink pleitte ook

bestemming en technische deugdelijkheid, en

voor een bemoeienis van de overheid bij het in

daarna voor het toepassen van de schoonheids-

cultuur brengen van de drooggelegde gronden.

idealen door de adviseur.

Hermanus Johannes Lovink

19 Zie Geurts, blz. 33

Deel 1: 20e eeuw, rond 1930 Pioniers van de drooglegging en het maken van het land

historiserende vormentaal en de kunstmatige

39

Cornelis Lely

Hermanus Johannes Lovink

Gerard Vissering

Hendrik Wortman

Granpré Molière

40

Deel 2: 21e eeuw, 2009, Wieringermeer Pioniers voor het ontwikkelen van een ‘onafhankelijke’ energieregio? Wat denken de Wieringermeerders van een nieuw werklandschap van wind nu de Wieringermeer aan een herstructureringsopgave toe is?

Noud de Schutter

Koos Boersen

met de omgeving en dat het past in het beeld. Je

Pionier windenergie Wieringermeer

Eigenaar restaurant ‘De dikke Bries’

moet niet overal molens neerzetten. De lijnop-

‘Het zijn grote obstakels in het landschap, en

‘Ik denk er wel over na hoe het zou kunnen.

stellingen vind ik wel mooier dan de solitairen.’

als je in een rustige omgeving woont, dan wordt

Windenergie moet er goed uitzien, dan zou ik

de omgeving aërodynamisch verstoord, door de

het willen gebruiken. Maar dat is het nog niet.

Jan Jorin

windmolens, zou je kunnen zeggen. De weer-

Het is horizonvervuilend. Ik zie het hier niet

Energetisch adviesbureau

stand van de mensen die om ons heen wonen

staan, naast de mooie oude vuurtoren. Stel je

‘Wat mijn beweegreden is om tekens in

wordt toch groter. Dit is deels op te lossen door

voor dat daar meer van die windmolens staan,

windmolens op te hangen, is onze gezondheid.

participatie. Als ze participeren hebben ze er

dan is mijn rust hier weg.’

Windmolens geven heel veel elektromagneti-

geen last van. Ik denk wel dat het gebeurt.’

‘Zeilen is een dure manier om goedkoop vooruit

sche straling af. Dat is minder goed voor onze

te komen. Hetzelfde vind ik van windenergie.

gezondheid. Het teken draait de energie om van

Het is een dure manier om energie op te wek-

negatief naar positief. Je kan geen telefoons uit-

ken.’

bannen en geen windmolens uitbannen, dus je

Ton Derksen Voorzitter zweefvliegclub ‘Wind verplaatst lucht, lucht hebben we nodig vanaf de grond. Als de zon schijnt, verwarmt de

Annelies Bouthoorn-Iwema

aarde, de lucht stijgt omhoog. We hebben weer-

Boerin en windmoleneigenares

Annelies Strobos-Hiemstra

stand nodig om snelheid te krijgen. En wind

‘Wij vinden het een mooi gezicht. Ik vind

Hairstudio Siesoo, Middenmeer

leeft, wind is lucht die verplaatst wordt.’

molens niet lelijk. Ze zijn niet allemaal tegelijk

‘We hebben het gewoon toegelaten en hebben er

gekomen. Het is rustig opgebouwd. Het nieuwe

niet bij stilgestaan dat het een obstakel zou zijn.

‘Er is beperkte weerstand tegen windmolens.

windplan voorziet in een lijnopstelling, de lijnen

Zou ik nu de Wieringermeer inrijden en de mo-

Omdat ze op teveel plaatsen worden neergezet.

vergroten of veranderen. En als alle solitaire

lens zouden er niet zijn, dan zou ik schrikken.

En omdat er heel veel subsidie wordt gegeven

windmolens weggaan, wordt het rommelige

Het begint bij het beeld te passen. Je gaat eraan

aan het opzetten van windturbines. Maar voor

beeld minder.’

wennen. Het hoort er nu bij en ze passen nu ook

niemand is het duidelijk waar dat geld heen

‘We hebben twee zoons die gek zijn van de

in het beeld. Je kan de windmolens nu niet meer

gaat.’

landbouw en als je er een tweede tak bij hebt,

wegdenken. Als ik de Wieringermeer inrijd

dan kun je meer als boer. De wind is er. Je kan

kom ik echt thuis. Ook met de windmolens.’

om op te stijgen, de opstijgende lucht komt

20 Jan gebruikt een pendel om de beste plaats in de windmolen te vinden om het teken te plaatsen dat de elektromagnetische straling van de windmolens vermindert. Het teken gaat terug op de Egyptenaren en is meer dan 6000 jaren oud.

moet er op een positieve manier mee omgaan.’20

hem pakken. Waarom niet?’ ‘Het is wel goed als je overeenstemming hebt

41

noud de schutter

Ton Derksen

Koos boersen

Annelies bouthoorn-iwema

jan jorin

Annelies Strobos-Hiemstra

42

Deel 2: 21E eeuw, 2009, Wieringermeer Pioniers voor het ontwikkelen van een ‘onafhankelijke’ energieregio?

Michiel Kroeze

Robert Kielstra

verlaagd, de jeugdvoorzieningen uitgebreid

Pionier van windmolenpark Wagendorp

Energie projectleider

worden.’

‘Die lichte kleur van de windturbines blijkt het

‘Het streven solitaire windmolens op te ruimen

beste overeen te komen met de meest voorko-

vind ik absurd en hypocriet.

J. Slabbekoorn

mende hemelkleur. Als de zon schijnt straalt het

Gemeenschapsgeld voor duurzame energie

Technicus

je tegemoet. Vooral niet proberen ze te verstop-

wordt gebruikt om een landschappelijk

‘De verlichting die op de grote turbines is ge-

pen. Wees er trots op.’

“probleem” op te lossen. Dit is een zeer

plaatst, vind ik nogal storend. En jammer is het

ernstige welvaartsziekte om op deze manier

feit dat de betonpaden langs de lijnopstellingen

geld te verknoeien. (...)

niet doorlopen en niet voor fietsers toegankelijk

Akkerbouwer

Welke rechten heeft Nuon - naast de parken die

zijn.’

‘Iedereen zou ervan mee moeten kunnen

Nuon al heeft - boven een derde om een

profiteren. Op dit moment zijn de lasten voor de

windpark te ontwikkelen?’

Karl Haverkamp

omgeving en de lusten voor de eigenaren.’

Henk van Hijlckama Vlieg

Michiel Veenstra

Willy Schurink financieel beleidsmedewerker ‘Mits ze niet rommelig geplaatst zijn, vind ik

Kraanmachinist

ze mooi in een landschap staan omdat het een

‘De discussie die er nu is ter onderscheiding van

zichtbaar teken is van milieubewuste vooruit-

Agrariër / molenaar

de solitaire molens juich ik toe. Het is beter om

gang.’

‘Multinationals mengen zich er teveel in,

molens in parken te plaatsen. En het zou mooi

zoals Nuon. De mogelijkheden voor de eigen

zijn als dorpsbewoners mee kunnen doen aan

A.W. Derksen

ondernemers (bewoners) moeten meer worden

windparken, zij moeten er tenslotte ook tegen-

‘Ik vraag mij af of hier de juiste locatie is. Er is

uitgebreid, zodat de verdiensten ook weer ten

aan kijken.’

weliswaar regelmatig wind maar op zee in volle

goede komen aan de Wieringermeer.’

M.J. Koolen

wind lijkt het veel beter.’

Voormalig landbouwer ‘Het draagvlak is beperkt gebleven. Een ander beleid zou daar verandering in kunnen brengen. Het profijt van de windenergie moet eigenlijk meer ten algemene nutte komen. Het zwembad zou er op kunnen draaien, de OZB kan worden

43

44

7

Literatuur

Communicatieplan Windplan Wieringermeer / versie 2 augustus 2009 Gemeente Wieringermeer: Startnotitie Windplan Wieringermeer, Wieringermeer, 2007 Geurts, A.J.: De ‘groene’ IJsselmeerpolders: inrichting van het landschap in Wieringermeer, Noordoostpolder, Oostelijk en Zuidelijk Flevoland, Lelystad: De Twaalfde Provincie, 1997 Hemel, Z.: Het landschap van de IJsselmeerpolders: planning inrichting en vormgeving, Rotterdam: NAi uitgevers, 1994 Hollander, M. den en Jansen, J.: Windenergie op Land, Zaandam: Milieufederatie Noord-Holland, 2009 Hudig D.: Het toekomstig landschap der Zuiderzee-polders, Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1928 Provincie Noord-Holland: Klimaateffectschetsboek NoordHolland, i.s.m. KNMI, Alterra, Wageningen UR, DHV en de Vrije Universiteit Amsterdam, 2008 Reh, W.: Arcadia en Metropolis: het landschapsexperiment van de Verlichting: anatomie van het picturale ontwerp in de landschapsarchitectuur, Delft: Publikatieburo Bouwkunde, Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft, 1996 Reh, W., Steenbergen, C. en Aten, D.: Zee van Land, Wormer: Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 2005 Rooijendijk, C.: Waterwolven, Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2009

Sijmons, D., Rijksadviseur voor het Landschap (ed): Wind­ turbines in het Nederlands landschap: Advies-AchtergrondenVisies, Den Haag: Atelier Rijksbouwmeester, 2007 Smienk, G., Geuze A. & Leeuwen, R. van: Nederlandse land­ schapsarchitectuur: tussen traditie en experiment, Amsterdam: Thoth, 1993 Steenbergen, C.M.: De stap over de horizon: een ontwikkeling van het formele ontwerp in de landschapsarchitectuur, Delft: Publikatieburo Faculteit Bouwkunde, 1990 Steenhuis, M.: Cultuurhistorische analyse Middenmeer en Wieringerwerf. In opdracht van Provincie Noord-Holland.

Websites www.changemagazine.nl www.climatecrisis.net www.cultureelerfgoed.nl www.deltacommissie.com/actuee www.ewea.org www.gwec.net www.ipcc.nl www.knmi.nl www.mnh.nl www.noord-holland.nl www.nwea.nnl www.oekologische-forschung.de www.senternovem.nl www.synergoscommunicatie.nl www.wieringermeer.nl www.wind-energy-the-facts.org/ www.windenergie.nl

Foto’s / Bronvermeldingen Ben Raaijman: 3, 8 Geert Snoeijer: 6, 7. 9-r-m, 9-r-o Marnix Goossens: 2, 8, 9-l, 9-r-b, 11, 12, 43 Lucas van Royen: 2-m-l, 22, 27-o-r, 29-o-l, 30, 41 (Filmstills ‘Leven tussen de Windmolens’) Reh (2005): 20-o, 20-m, 21, 22-l-b, 23-l, 39-o-r Guido van der Werve: 17-r (Filmstill ‘Everything is going to be alright’) Rooijendijk: 20-b Rijksarchief in Flevoland, Lelystad: 22-r-o, 39-b-m Nationaal Archief Beeldbank: 22-r-b Geurts: 22-r-m, 39 Wind Energy The facts: 23-o, 24, 27-b Milieufederatie Noord-Holland: 2-m-r, 26-b-m, 26-b-r Procincie Noord-Holland: 26 b-l, 26-o-l Gemeente Wieringermeer: 26-o-r Sijmons: 27-o, 29-b-r, 29-m Garrad Hassan: 27-b-r, 29 Bosch Slabbers: 28-o Matton Office: 28-b, 31-o-l MVRDV: 31-b NL Architects: 31-m Paul van Beek: 2-r, 31-o-r

b. boven m. midden o. onder l. links r. rechts

45

Bij lage 1 the making of Programmaonderdeel Windweekend Geachte Gemeente Wieringermeer

Tijdens het windweekend, dat op 10 en 11

opzichte van de windenergietoekomst van de

flink aantal ondernemers in windenergie die bij

oktober jongstleden plaatsvond, had ik het

polder. De vraag die we aan vier teams hadden

een nieuw Windplan niet buiten de boot wensen

genoegen om op uw uitnodiging, en die van

meegegeven om een sterk plan te maken tegen

te vallen. De deelnemers aan The Making Of

Kunst en Cultuur Noord-Holland, een tweetal

windturbines in het landschap, werd door alle

stonden positief tegenover het plaatsen van

rondes van mijn conceptontwikkelings- en

vier de teams welbewust afgewezen. Dat de

nieuwe windmolens. Maar alleen wanneer ze

debatspel The Making Of te mogen organiseren.

Wieringermeer een toekomst in de windenergie

daarbij betrokken worden en ook baat bij heb-

Het werden twee enerverende middagen waarin

heeft werd door een meerderheid van de deelne-

ben. Gezamenlijk optreden zodat er iedereen

we met ongeveer 30 bewoners van uw gemeente

mers aan The Making Of omarmd.

iets aan heeft. De aanbeveling is dan ook om de

actief van gedachten konden wisselen over de

Wieringermeerders niet enkel bij de planvor-

toekomst van windenergie in de Wieringermeer.

Aanbeveling 1.

ming rondom het Windplan te betrekken, maar

Daarnaast lieten ongeveer 40 tot 50 Wieringer-

De wind is van en voor iedereen

de burgers ook een daadwerkelijke rol in de

meerders, door middel van stemkaarten, hun

Je zou kunnen stellen: wie de wind vangt, die

exploitatie van het windpark te geven.

mening bij het debatspel gelden. De voorstellen

heeft hem. De cultuurhistorie van Wieringer-

en discussies daaromheen boden een rijk palet

meer kent een actieve participatie en inzet van

Aanbeveling 2. Kennis is energie –

aan visies en meningen over windenergie en de

zijn bewoners. Ruimtelijke ontwikkelingen

Een trekker met een stekker

Wieringermeer. Als resultaat daarvan wil ik

kunnen daarom het beste met een actieve

Men moet vooruitdenken en in de toekomst

u graag vijf aanbevelingen presenteren. Deze

betrokkenheid van burgers verwezenlijkt

investeren. Windenergie is duurzame schone

aanbevelingen zijn niet het resultaat van een

worden. En de beste betrokkenheid bereik

stroom en draagt bij aan een vermindering

uitputtende enquête waarin exact in percentages

je door iedereen voordeel te bieden van de

van de uitstoot van schadelijke stoffen voor

verdeeld de mening van de Wieringermeerders

plaatsing van windmolens. Dit is onder andere

het milieu. Een kenniscentrum in het nieuwe

is samengevat. Wij hebben de deelnemers aan

mogelijk door een windcoöperatie op te richten,

windturbinepark bevordert de dialoog met de

The Making Of niet alleen naar hun mening ge-

met de bewoners van de Wieringermeer. De

belanghebbenden én met de belangstellenden.

vraagd over de windenergie, maar ze deelgenoot

Wieringerwind NV. De kennis wordt aangereikt

Een kenniscentrum informeert, bemiddelt en

gemaakt van het denk- en planningsproces wat

door de coöperaties van boeren uit het verleden.

kan ruimte bieden voor de nieuwste ontwik-

aan het opstellen van het Windplan vooraf gaat.

Zo kan Wieringermeer gezamenlijk aan zijn

kelingen van duurzame (wind)energie.

Bovendien daagden wij ze uit zelf met voorstel-

toekomst werken met windenergie. En de

Denk aan de ontwikkeling van nieuwe elektri-

len te komen voor (onderdelen) van het op te

huishoudens profiteren ervan door een reductie

sche machines voor de landbouw. Een van de

stellen Windplan. Wellicht het meest opvallend

op de geleverde stroom uit windenergie of een

windturbines dient als oplaadpunt - een nieuwe

was de positieve houding bij de deelnemers ten

aantal kWh gratis. Bovendien zijn er nu al een

trekker met een stekker voor de regio.

46

Bij lage 1 De gebruikers van het oplaadpunt en de bezoe-

landschapsbeeld geeft rust. Windturbinelocaties

Aanbeveling 5. Wieringermeer bouwt voort:

kers van het kenniscentrum krijgen zo de tijd

kunnen hun plek vinden langs de agrarische

we nemen de toekomst in eigen hand

om de natuur van de polder en het windturbi-

structuren van het land, buiten het ‘hart’ en de

‘Duurzaamheid is een boer eigen’. Als je

nepark te verkennen. De natuurliefhebber kan

dorpen van Wieringermeer. De hoogte van de

iedereen mee laat doen met windenergie, dan

op de fiets of wandelend de polder in, terwijl de

molens staat nauwelijks ter discussie. Dit land-

kunnen windturbineprojecten sneller worden

auto of fiets staat op te laden of de kinderen in

schap kan met gemak de grootste molens aan.

omgezet. Als de windenergie centraal wordt

het kenniscentrum workshops volgen over de

Die zijn nu 120 meter en worden in de toekomst

gezet, dan komt er minder vertraging door

nieuwste ontwikkelingen betreffende windener-

ook niet groter.

wetten en regels. Windenergie is en blijft een

gie. Het kenniscentrum als ontmoetingsplek

toegevoegde waarde voor de gemeente en de

en studiecentrum. Wieringermeer kan hiermee

Aanbeveling 4. Wind wint

gemeenschap. De zelfvoorziening binnen de

uitblinken als vooruitstrevende denker voor het

Voor de lange termijn planning zijn er potenties

gemeente versterkt een grotere onafhankelijk-

milieu en de daarmee gepaard gaande techni-

en mogelijkheden te verkennen van near-shore

heid van fossiele brandstoffen en buitenlandse

sche vooruitgang. Wieringermeer, de nieuwe

en off-shore locaties van windturbines in het

energie(bronnen). Daardoor kan Wieringermeer

‘wind vallei’.

IJsselmeer. De wind waait er harder en grotere

sneller zijn doelstellingen verwezenlijken voor

windturbines met meer capaciteit kunnen

duurzame energiewinning. Wieringermeer kan

Aanbeveling 3. De identiteit versterken

worden ingezet. Deze zullen meer stroom

als energieproducerende gemeente optreden,

Uit de structuur van de verkaveling van Wie-

leveren. De techniek voor off-shore locaties

zodat de winst weer gedeeltelijk terugkomt naar

ringermeer is de tijd van de ontginning van de

van windturbines is echter nog onvoldoende

de polder.

polder nog uitstekend afleesbaar. De plaatsing

ontwikkeld. Maar binnen enkele jaren zal deze

van de nieuwe windturbines kan deze structuur

techniek meer worden toegepast. Hiervoor kan

nog meer benadrukken. De plaatsing richt zich

de gemeente meer draagvlak binnen de bevol-

In deze vijf aanbevelingen hebben we de input

dan vooral op de rechte lijnen in het landschap.

king gaan creëren. Er zijn prognoses dat in 2050

van de deelnemers aan The Making Of tijdens

Maar ook het benadrukken van de grenzen van

zonne- energie al verder is ontwikkeld voor

het windweekend samengevat. De illustraties

de polder is een mogelijkheid. Al moet er voor

grootschalig gebruik. Windturbines zullen dan

zijn van de hand van de deelnemers. Wellicht

worden opgepast dat de molens die nu ‘aan de

door andere energiebronnen worden vervangen.

dat deze aanbevelingen uw impressie van wat

grenzen’ zouden worden geplaatst, na een ge-

De tijdelijke winning van energie door wind-

er leeft rondom windenergie nog eens heeft

meentelijke herindeling niet opeens ‘middenin’

turbines maakt daardoor nieuwe landschappen

bevestigd en opnieuw geïllustreerd. Het is nu

komen te staan. We moeten geen angst voor

mogelijk: er is ruimte gereserveerd voor

aan u om het verdere Windplan te initiëren. Ik

saaiheid hebben, het opleuken van de windtur-

toekomstige ontwikkelingen in het landschap

hoop van harte dat deze aanbevelingen u daarbij

bines zelf is niet nodig. Doe maar gewoon, zou

dat vrij blijft van bebouwing. De aanbeveling

van pas zullen komen. Ik wens u bij het samen-

je kunnen stellen. De polder is al gestructureerd

is dan ook om niet alleen de windenergie, maar

stellen van het Windplan nog veel wijsheid,

genoeg om een tweede laag hierop te voegen.

de energiewinning überhaupt centraal te stellen

creativiteit, maar zeker ook plezier toe.

De rechte lijn is het uitgangspunt van het

als motor voor de economische toekomst van de

Hans Venhuizen i.s.m. Karin Christof

ontwerp, de horizon wordt door de plaatsing

Wieringermeer.

van turbines alleen maar versterkt. Dit in tegenstelling tot bossen die het zicht op het vlakke

land en de horizon wegnemen. Een geordend

47

Bij lage 2 dvd Lucas van Royen

Dvd Filmportretten Leven tussen de windmolens van Lucas van Royen in opdracht van Stichting Kunst en Cultuur Noord-Holland, 2009

48

Colofon Verslaglegging Windweekend & Onderzoek Karin Christof (www.karinchristof.com) redactie: ineke van der burg, radboud reijn Grafische vormgeving: Barbara Wais (www.drahtzieher.at) Printer: De Beste, Amsterdam logo windweekend: Olga knijn (www.morecreative.nl) Het Windweekend werd georganiseerd en vormgegeven door: Kunst en Cultuur Noord-Holland - Ellen Klaus (programmamanager Created in Noord-Holland) - Aafke van der Leij (productieleider) Opdrachtgever: Provincie Noord-Holland: - Gerke Veenboer (beleidsadviseur culturele planologie) - Jacco Rodenburg (beleidsadviseur milieu) - Carla Weber (programmamanager klimaat) - Miranda Reitsma (P.A.R.K) SenterNovem: Albert Janssen In samenwerking met Gemeente Wieringermeer: - John Dekker - Daniel Albers ECN, NUON © Auteursrechten voor gebruikte bronnen liggen bij de auteurs, fotografen en kunstenaars

in samenwerking met: Miska Aksular Bernadette Biegstraaten Don van Delft Rob van Dijk Frank Doeve Mischa den Drijver Ien van Duijnhoven Leslie Eisinger Judith Fraune Marnix Goossens John Hollenberg Olga Knijn Howard Krol Ted van Leeuwen Bert Mennings Herren van der Meulen Irene van der Noll Rein Ory Yvo Pluymakers Ben Raaijman Lucas van Royen Eva Saal Peter Saal Nynke Sluijter Geert Snoeijer Danny Steenhorst Amir Swaab Hans Venhuizen Hans Verhoef Gerard Weemhoff Basisschool De Zilvermeeuw

49