Werken met klei bij volwassenen met een ernstige verstandelijke beperking

Hogeschool West-Vlaanderen Departement HIEPSO Studiegebied Gezondheidszorg OPLEIDING ERGOTHERAPIE R. De Rudderlaan, 6 8500 Kortrijk

Werken met klei bij volwassenen met een ernstige verstandelijke beperking. Een productieve, kunstzinnige en muzische benadering

Scriptie aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie

Onder begeleiding van Luc Meeuw Martine Bruneel

LUDMILA VAYE JUNI 2005 I

DANKWOORD Bij de aanvang van deze scriptie wil ik mijn dank betuigen aan alle mensen die mij hielpen, begeleidden en steunden tijdens de realisatie van dit werk. In het bijzonder dank ik Luc Meeuw en Martine Bruneel, die mij hielpen bij de theoretische opbouw en de praktische uitwerking van dit werk. Graag dank ik ook de andere ergotherapeuten, begeleiders en personeelsleden van Het Vijverhof en De Lovie voor hun behulpzaamheid. Tevens betuig ik mijn dank aan Christine Algoet, mijn begeleidster in school, en de andere leerkrachten die mij de voorbije jaren verscheidene technische en praktische vaardigheiden aanleerden, die goed van pas kwamen bij de uitwerking van deze scriptie. Graag bedank ik eveneens mijn familie voor hun steun. Vooral mijn tante, mijn ouders en mijn zussen die mij hielpen bij het taalkundig aspect van dit werk.

II

INHOUDSOPGAVE Dankwoord................................................................................................................................. II Inhoudsopgave ......................................................................................................................... III Inleiding................................................................................................................................... VII

Theoretisch deel ........................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1: Mijn doelgroep gesitueerd in de Lovie .............................................................. 1 1.1.

1.2.

1.3.

De Lovie................................................................................................................... 1 1.1.1.

Algemeen ......................................................................................................... 1

1.1.2.

Doelgroep ......................................................................................................... 1

1.1.3.

Doelstellingen................................................................................................... 1

1.1.4.

Dienstverlening ................................................................................................ 2

Het Vijverhof ........................................................................................................... 4 1.2.1.

Algemeen ......................................................................................................... 4

1.2.2.

Doelgroep ......................................................................................................... 4

1.2.3.

Doelstellingen................................................................................................... 5

1.2.4.

Dienstverlening ................................................................................................ 5

Het keramiekatelier in het Vijverhof ....................................................................... 8 1.3.1.

Algemeen ......................................................................................................... 8

1.3.2.

Doelgroep ......................................................................................................... 8

1.3.3.

Doelstellingen................................................................................................... 9

1.3.4.

Omschrijving van het atelier ............................................................................ 9

Hoofdstuk 2: Personen met een verstandelijke beperking ................................................... 13 2.1.

2.2.

Wat is een verstandelijke beperking?..................................................................... 13 2.1.1.

Definities ........................................................................................................ 13

2.1.2.

Andere benamingen voor mensen met een verstandelijke beperking ............ 14

Mogelijkheden en beperkingen van volwassenen met een verstandelijke................. beperking................................................................................................................ 14 2.2.1.

Inleiding ......................................................................................................... 14

2.2.2.

Indelingen....................................................................................................... 15

III

Hoofdstuk 3: Klei: een materie met veel kwaliteiten .......................................................... 21 3.1.

Inleiding ................................................................................................................. 21

3.2.

Wat is klei?............................................................................................................. 21

3.3.

3.2.1.

Algemeen ....................................................................................................... 21

3.2.2.

De eigenschappen van klei ............................................................................. 21

3.2.3.

Soorten klei .................................................................................................... 22

3.2.4.

Wanneer spreekt men van keramiek?............................................................. 23

Van een blok klei tot een afgewerkt product ......................................................... 24 3.3.1.

Algemeen ....................................................................................................... 24

3.3.2.

Enkele technieken om een vorm te maken in klei.......................................... 24

3.3.3.

De afwerking .................................................................................................. 25

Hoofdstuk 4: Klei bij personen met een verstandelijke beperking..................................... 28 4.1.

Verschillende manieren om te werken met klei..................................................... 28 4.1.1.

Inleiding ......................................................................................................... 28

4.1.2.

Productief werken .......................................................................................... 28

4.1.3.

Kunstzinnig werken........................................................................................ 31

4.1.4.

Muzisch werken ............................................................................................. 33

Praktisch deel............................................................................................................. 38 Hoofdstuk 5: Inleiding ............................................................................................................. 38 Hoofdstuk 6: Productgericht werken met klei....................................................................... 39 6.1.

Inleiding ................................................................................................................. 39

6.2.

De Taak van de ergotherapeut ............................................................................... 39

6.3.

6.2.1.

Inleiding ......................................................................................................... 39

6.2.2.

De taak van de therapeut bij de werkomgeving ............................................. 39

6.2.3.

De taak van de ergotherapeut bij het creëren van hulpmiddelen ................... 40

6.2.4.

De taak van de ergotherapeut bij het aanleren en het begeleiden van de........... handelingen .................................................................................................... 41

Opdrachtverwoording ............................................................................................ 42 6.3.1.

Opdracht vanuit de instelling ......................................................................... 42

6.3.2.

Verwerking van deze opdracht....................................................................... 42

6.3.3.

Casus .............................................................................................................. 43

IV

6.4.

6.5.

Het Productieve proces .......................................................................................... 43 6.4.1.

Van gietklei tot een verkoopbaar eindproduct ............................................... 43

6.4.2.

Het opvullen van een blokmoule.................................................................... 53

6.4.3.

Uitrollen en instamperen van een schaal........................................................ 58

Besluit bij het productief werken met klei ............................................................. 64

Hoofdstuk 7: Kunstzinnig werken met klei ........................................................................... 65 7.1.

Inleiding ................................................................................................................. 65

7.2.


7.3.

7.4.

7.5.

7.2.1.


7.2.2.


7.2.3.

De taak van de ergotherapeut bij het begeleiden en aanleren van de................. handelingen .................................................................................................... 66



7.3.2.


7.3.3.

Casus .............................................................................................................. 67

Kunstzinnig werken met klei ................................................................................. 68 7.4.1.

Figuratief of sculpturaal werk ........................................................................ 68

7.4.2.

Creativiteit omzetten in decoraties ................................................................. 70

Besluit bij het kunstzinnig werken met klei........................................................... 73

Hoofdstuk 8: Muzisch werken met klei .................................................................................. 74 8.1.

Inleiding ................................................................................................................. 74

8.2.


8.3.

8.2.1.


8.2.2.


8.2.3.

De taak van de ergotherapeut bij het begeleiden en aanleren van de................. handelingen .................................................................................................... 75



8.3.2.


8.3.3.

Casus .............................................................................................................. 76

V

8.4.

8.5.

Muzisch werken met klei ....................................................................................... 76 8.4.1.

Muzisch werken in De Lovie ......................................................................... 76

8.4.2.

Een muzische sessie met klei in Het Vijverhof.............................................. 78

Besluit bij het muzisch werken met klei ................................................................ 82

Algemeen Besluit ......................................................................................................................IX Lijst van Figuren ......................................................................................................................XI Lijst van Tabellen................................................................................................................... XII Bronvermelding .................................................................................................................... XIII Bijlagen...................................................................................................................................XIV

VI

INLEIDING Mijn interesseveld was zeer breed maar toch moest ik die beperken. Mijn vraag was: "Hoe kan met klei gewerkt worden bij personen met een beperking in de ergotherapie?" Deze vraag beperkte ik tot: "Hoe kunnen de ergotherapeuten bij de omgang met personen met een ernstige verstandelijk beperking, klei gebruiken als middel?" Ondertussen is duidelijk dat deze scriptie over de combinatie van volgende drie componenten handelt: persoon met een verstandelijke beperking, ergotherapie en klei. Dit drieluik omvat zowat mijn interesse: - Mijn belangstelling voor personen met een verstandelijke handicap vond zijn oorsprong in mijn secundaire studies. Tijdens de uitwerking van een twee jaren durend project werkten mijn toenmalige klasgenoten en ik op een kunstzinnige manier samen met bewoners van de Feniks, in Avelgem. Dit is, evenals De Lovie, een centrum voor personen met een verstandelijke beperking. Nooit eerder besefte ik dat personen met een verstandelijke beperking over zo'n mogelijkheden beschikten. Van daaruit groeide mijn interesse in deze populatie. - De ergotherapie verwijst natuurlijk naar mijn hogere studies. De voorbije drie jaar leerde ik wat dit beroep allemaal inhoudt. De verscheidenheid in tewerkstelling is zeer aantrekkelijk voor mij. Als ergotherapeut kan men zowel kinderen, volwassenen als ouderen begeleiden en ondersteunen in hun moeilijkheden of beperkingen in het dagelijks leven. - Het laatste component van het drieluik is klei. Deze materie intrigeert en fascineert mij al lang. Om mij verder te scholen en deze materie beter te doorgronden, volg ik reeds verschillende jaren keramiek in het hoger onderwijs aan de academie voor beeldende kunst te Ieper. Hier leer ik op kunstzinnige wijze omgaan met klei. Ik beoefen verschillende technieken teneinde op creatieve manier keramische vormen te creëren. Om antwoord te krijgen op mijn vraag liep ik stage in Het Vijverhof, een activiteitenatelier van De Lovie. Hier is een keramiekatelier waar de bewoners heen kunnen om, op een productieve manier, om te gaan met klei. Ze kunnen ook op een kunstzinnige manier werken met deze materie, alhoewel dit laatste niet voor iedereen weggelegd is. Deze scriptie werd opgebouwd in twee delen: een theoretische en een praktische deel. In het theoretische deel verduidelijk en begrens ik mijn doelgroep binnen De Lovie. Ik geef enkele definities ter verduidelijking van een 'persoon met een verstandelijke handicap'. Ik leg het werken met klei op een zeer beknopte wijze uit, want over deze materie werden reeds vele boeken beschreven. Daarna beschrijf ik de drie benaderingswijzen die toegepast worden in De Lovie. In de verschillende ateliers wordt er op een productieve, kunstzinnige en muzische manier gewerkt.

VII

Dan volgt het praktische deel. Hierin beschrijf ik mijn ervaringen tijdens het werken op de drie reeds genoemde benaderingswijzen. Bij de productieve benadering bestudeer ik het inzicht en de vaardigheden van een bewoner in het productieproces van Het Vijverhof. Op kunstzinnige wijze volg ik een andere bewoner die als een echte kunstenaar, verschillende beelden met klei maakt. Voor de muzische benadering, die normaal gezien niet specifiek toegepast wordt in Het Vijverhof, organiseerde ik enkele muzische sessies. Tijdens deze sessies observeerde ik een derde bewoner. Ik hoop dat deze scriptie een duidelijk beeld geeft van deze drie benaderingswijzen en hun mogelijkheden bij het werken met klei bij personen met een verstandelijke beperking.

VIII

THEORETISCH DEEL HOOFDSTUK 1: MIJN DOELGROEP GESITUEERD IN DE LOVIE 1.1. DE LOVIE1 1.1.1. Algemeen De Lovie is een instelling die instaat voor de kwaliteitsvolle ondersteuning van personen met een verstandelijke beperking. Deze personen, van diverse leeftijdsgroepen, kunnen er terecht om te wonen, te werken en zich te ontspannen. De Lovie realiseert deze ondersteuning op verschillende vestigingsplaatsen. Eén van die plaatsen is Het Vijverhof waar ik stage liep.

1.1.2. Doelgroep De doelgroep van De Lovie zijn personen met een verstandelijke beperking. Dit is een zeer uitgebreide groep. In de instelling worden ze onderverdeeld in verschillende leefgroepen en afdelingen naargelang hun mogelijkheden en beperkingen. Over deze onderverdeling vertel ik meer bij de dienstverlening.

1.1.3. Doelstellingen Enkele hoofddoelstellingen van De Lovie zijn:2 - ‘Maximalisatie van het welzijn van de opgenomen personen met verstandelijke beperking.’ - ‘Nieuwe maatschappelijke behoeften i.v.m. begeleiding van personen met verstandelijke beperking tijdig detecteren en initiatieven ter zake nemen.’ - ‘Bij de publieke opinie het bewustzijn van begeleiding van personen met verstandelijke beperking als gemeenschapstaak onderhouden en stimuleren.’ - ‘Coördinatie nastreven met andere organisaties die aan diezelfde gemeenschapstaak werken.’ - ‘Samenwerking nastreven met wetenschappelijke instanties die onderzoek verrichten inzake de problematiek van personen met verstandelijke beperking’. 1

:

www.delovie.be

2

:

Hoofddoelstellingen van De Lovie: www.delovie.be 1

Naast deze doelstellingen streeft De Lovie nog enkele waarden na: - Een positief woon- en werkklimaat scheppen waarin de bewoners zich als persoon kunnen ontwikkelen. - Het welzijn van de bewoners garanderen door allerhande projecten, activiteitenateliers, goede woonsituaties, … te creëren en zo de algemene behoeften van de bewoners te bevredigen. - De Lovie maakt deel uit van een v.z.w. een streeft dus geen winst na.

1.1.4. Dienstverlening3 - Buitengewoon Secundair Onderwijs (BuSO) Het BuSO van De Lovie bestaat uit twee delen: - Het Kwadrant voor type 1 onderwijs. Type 1 is aangepast onderwijs voor personen met een lichte verstandelijke beperking. Dit deel is gevestigd in Poperinge. - Spalier is het deel voor type 2 studenten. Hier wordt aangepast onderwijs gegeven aan personen met een matige verstandelijke beperking. De jongeren krijgen les op het kasteeldomein. Het BuSO heeft voor deze twee opleidingsvormen gekozen met als doel een maximale ontplooiing van deze kinderen. De leerlingen krijgen les in groepjes van zes tot acht personen.

- Internaat minderjarigen Vanaf twaalf jaar kunnen jongeren met een verstandelijke beperking hier terecht. Het internaat is onderverdeeld in vier leefgroepen en elke leefgroep huisvest ongeveer tien jongeren van een welbepaalde groep. Dit internaat is eveneens gevestigd op het kasteeldomein.

- Semi-internaat Dit semi-internaat is ook gericht tot jongeren met een verstandelijke beperking vanaf twaalf jaar die school lopen in het BuSO van De Lovie. Tijdens alle vrije momenten worden zij in het semi-internaat begeleid. De begeleiders in dit internaat zorgen voor ontspannings- en leermomenten, om zo de zelfstandigheid te bevorderen op verschillende gebieden.

- Beschermd wonen Deze dienstverleningsvorm bestaat uit een woonproject in Poperinge en één in Diksmuide. Zo’n woning herbergt enkele mensen die minder directe professionele ondersteuning nodig hebben. De bewoners krijgen ook de kans om in één van de activiteitenateliers van De Lovie te werken.

3

:

Dienstverlening van De Lovie: www.delovie.be 2

- Dagcentrum Deze dienstverlening is voor mensen met een matige, ernstige en diepe verstandelijke beperking die thuis wonen en overdag naar het dagcentrum komen. Hier wordt een zinvol dagprogramma aangeboden met het oog op sociale integratie. Deze dienstverleningsvorm heeft verschillende locaties: DHet Huis in het Park in De Lovie. DHet Huis aan de Vaart in Ieper. DDe Seizoenen in Lo (in samenwerking met Aurelia, het toegankelijke kunstambacht). Naast deze ondersteuning biedt De Lovie ook begeleiding aan mensen met een zeer intense verzorgingsbehoefte. Voor deze speciale doelgroep werd Het Huis in het Park 2 opgericht.

- Tehuis voor werkenden Dit is het kleinste initiatief binnen De Lovie. Het tehuis biedt huisvesting aan personen die overdag in de Beschutte Werkplaats in Ieper werken. Dit project is gevestigd in Elverdinge en heet De Meidoorn.

- Tehuis voor niet-werkenden In dit tehuis worden volwassen personen met een matige, ernstige en diepe verstandelijke beperking begeleid. Er wordt vanuit De Lovie geopteerd om een duidelijk onderscheid te maken tussen wonen en werken. Daarom zijn er naast de woningen aangepaste activiteitenateliers. Deze dienstverleningsvorm bevindt zich in verschillende locaties, verspreid binnen de Westhoek: DDe Lovie (kasteeldomein) DMolenwegel-Briekedreef in Poperinge DDe Maalderij in Elverdinge DHet Begijnhof in Diksmuide D’t Susterhuis in Wervik DDe Poorterij in Ieper DHet Vijverhof in Ieper

- De activiteitenateliers Dit zijn ateliers waar allerlei activiteiten plaatsvinden. Zo zijn er verschillende activiteitenateliers in De Lovie. Enkele daarvan zijn: D Het crea atelier: Hier worden handgeschept papier en bloemstukken vervaardigd. D Atelier zintuiglijke stimulatie: Dit atelier wordt gesplitst in twee delen: een receptief en een expressief sensopathisch atelier. D Atelier Blijwerke: Hier voert men semi-industrieel werk uit en doet men aan pitrietverwerking. D De Hoeve: In dit activiteitenatelier worden verschillende gewassen geteeld en dieren verzorgd en gekweekt.

3

D Atelier De Noortpoorte: In dit atelier worden kaarsen en glasgravures gemaakt en stoelen gevlochten Er wordt semi-industrieel werk verricht en er zijn buitenactiviteiten mogelijk. D Het muzische atelier: Hier vinden belevingsgerichte activiteiten rond een thema plaats. D Atelier De Linde: In dit atelier wordt semi-industrieel gewerkt, kaarsen gemaakt en hout bewerkt. D Het Kunstatelier: Verschillende kunstzinnige activiteiten vinden hier plaats: houtsnede, schilderen, grafische technieken en beeldhouwen in speksteen. D De fruitatelier: Hier wordt voornamelijk confituur gemaakt. D Atelier Het Vijverhof: Hier gebeuren semi-industriële, huishoudelijke, ambachtelijke en kunstzinnige activiteiten. Er wordt gewerkt met klei en er zijn verschillende activiteiten die buiten plaatsvinden. D Atelier Kaardebol: In dit wolatelier wast en kaardt men wol in samenwerking met een schaapherder.

1.2. HET VIJVERHOF 1.2.1. Algemeen Het domein van Het Vijverhof omvat een activiteitenatelier en een woongroep. De site bestaat uit drie gebouwen. Deze worden Het Huis, De Loods en De Schuur genoemd. Daar wordt gelegenheid geboden om aan zeer gevarieerde activiteiten deel te nemen. Naast deze gebouwen liggen nog een vijver en een stuk grond dat gebruikt wordt voor diverse teelten. In Het Vijverhof wordt er gestreefd naar een sterke scheiding tussen de werk-, woon- en ontspanningssituatie. Het huis wordt gebruikt om te wonen, deze woning is voor bewoners van de leefgroep bestemd. De werknemers van Het Vijverhof blijven in de Loods, in de Schuur of op de overige gronden. De tuin en de gronden van Het Vijverhof bieden de bewoners plaats om te werken en zich te ontspannen. In de pauzes en bij mooi weer wandelen sommige bewoners graag in de omgeving van Het Vijverhof.

1.2.2. Doelgroep4 In Het Vijverhof bestaat de doelgroep uit een heterogene groep van volwassen personen waarvan de meeste een ernstige verstandelijke beperking hebben. Doch zijn deze mensen vaardig genoeg om verschillende activiteiten binnen de verschillende ateliers uit te voeren. Bewoners uit verschillende leefgroepen kiezen om in Het Vijverhof te werken. De meeste komen uit volgende leefgroepen: Het Vijverhof, De Poorterij, De Maalderij, Eikenhof, Kerselaar, Molenwegel en Briekendreef.

4

:

http://www.delovie.be Werkbundel: activiteitenatelier het vijverhof, o.c., blz 1-6 4

1.2.3. Doelstellingen De hoofddoelstellingen van Het Vijverhof zijn dezelfde als in de filosofie van De Lovie. Deze zegt onder andere dat de keuze van de bewoner gerespecteerd wordt en dat de bewoner gestimuleerd wordt om die keuze te verwoorden of te uiten. In de ateliers wordt het werk op een aangepaste manier aangeboden en wordt een aangename sfeer gecreëerd. De bewoners worden gestimuleerd om verschillende activiteiten uit te proberen en zo hun vaardigheden en mogelijkheden te ontwikkelen. Op deze manier werken ze aan een positief zelfbeeld.

1.2.4. Dienstverlening5 In Het vijverhof is er gelegenheid om te wonen, te werken en zich te ontspannen. De leefgroep is de woongelegenheid. Voor wie werkt, zijn er verschillende activiteiten mogelijk: huishoudelijke, semi-industriële, ambachtelijke en tuinbouwactiviteiten. Daarnaast is er plaats om zich te ontspannen tijdens de pauzemomenten. Er is eveneens een eetruimte voorzien waar het middagmaal genuttigd kan worden.

Het Woongedeelte Het Huis: Dit is een woning voor de leefgroep. Hier leven tien bewoners, zowel mannen als vrouwen. Zij wonen in dit gebouw en krijgen de mogelijkheid om verschillende dagen per week in de ateliers van Het Vijverhof of in andere activiteitenateliers in De Lovie te werken.

Het Werkgedeelte De Loods: Dit gebouw is de grootste werkplaats in Het Vijverhof en biedt werk aan een veertigtal bewoners in een viertal groepen. Elke groep wordt begeleid. Die begeleiding gebeurt meestal door één maar soms ook door meerdere begeleiders. In dit gebouw worden semi-industriële activiteiten of ‘werk in toelevering’ verricht. Dat zijn diverse activiteiten die door bedrijven als opdracht worden gegeven. Enkele voorbeelden hiervan zijn:

5

-

het monteren en verpakken van prefabbeugels en lasstrips, het assembleren van duivenringen en kleine katrollen, het plooien van waszakken en dozen, het verpakken van snoepgoed.

:

VAN GENNEKEN, Isabelle & BRUNEEL, Martine, Keramiek in Het Vijverhof, Antenne, 36ste jaargang, nr. 4, december 2001, pagina 28 en bundel activiteitenatelier het vijverhof 5

De loods wordt ingedeeld in zes locaties: 1. De opbrengsten uit de tuin wassen, wegen en verpakken gebeuren in een eerste ruimte. 2. Verder in deze ruimte staan de benodigdheden om koperen buizen te versnijden. 3. Hier bevinden zich ook enkele tafels waaraan verschillende activiteiten mogelijk zijn. Bijvoorbeeld: spoiler brackets assembleren en het verwijderen van de verpakking van paaseieren. 4. In deze ruimte is eveneens een pauzeruimte voorzien met enkele zetels en een snookertafel. 5 en 6. De vijfde en de zesde locatie zijn ondergebracht in dezelfde ruimte. Ze bestaan uit meerdere tafels die samen twee grote U’s vormen. Hier wordt voornamelijk in een circuit gewerkt zoals: het monteren en verpakken van verschillende onderdelen. Afhankelijk van de vraag van de bedrijven, worden hier ook duivenringen en andere zaken geassembleerd. De Schuur: In de schuur zijn twee ateliers gevestigd: het keramiekatelier en het kunstatelier. Het keramiekatelier is gevestigd op de eerste verdieping en biedt plaats aan zes bewoners. Hier wordt meestal op een productieve manier gewerkt. Enkele bewoners gaan liever op een kunstzinnige wijze om met dit medium. Tijdens deze activiteiten worden de bewoners bijgestaan en geholpen door twee begeleidsters die elkaar afwisselen. Zo is er telkens één begeleidster aanwezig in het atelier. Naast dit atelier bevindt zich het bureau voor de begeleiders, sanitaire voorzieningen, een kleine rustkamer en een kleine bergruimte. Op het gelijkvloers is een eetruimte voorzien voor alle bewoners die in Het Vijverhof werken. Daarnaast, in dezelfde ruimte, is plaats voor het kunstatelier. Dit atelier biedt éénmaal per week plaats aan een vijftal bewoners die op een creatieve manier willen werken. In deze ruimte is ook plaats voor de kinesitherapie. De Tuin: De landbouwgrond die bij Het Vijverhof ligt, is verdeeld in vier delen: D Eén deel ervan wordt bebouwd door een naburige boer. D Een tweede deel is ingericht als weide voor enkele schapen die een deel van het jaar hier verblijven. D Een derde deel biedt plaats aan een kruidentuintje. D Het laatste deel wordt bebouwd door de bewoners van Het Vijverhof. Hier worden verschillende gewassen geteeld die in de ‘De Lovie-winkels’ of via de veiling verkocht worden. - Topinambour: Deze aardappelachtige groente is beter gekend onder de naam aardpeer. Van deze grillig gevormde groente worden twee variaties geteeld: een gele en een rode soort.

6

- Crosnes: Deze franse delicatesse groeit, net als de aardperen, onder de grond. Een crosnes is een kleine witte wortel die lijkt op de pop van een vlinder. - Hoppeblokken: Deze hoppe groeit geruime tijd in Het Vijverhof en wordt daarna naar De Lovie gebracht om hoppescheuten te kweken en te oogsten. - ‘Kerstbomen’: Tenslotte staan er nog ‘kerstbomen’ die gekweekt worden om in de kerstperiode de verschillende leefgroepen te versieren.

Het Ontspanningsgedeelte Op de site van Het Vijverhof zijn verschillende plaatsen waar de bewoners zich kunnen ontspannen. Het Huis: De bewoners van de leefgroep kunnen zich hier onspannen. Deze beschermde woonsfeer biedt hen de mogelijkheid om zich persoonlijk te ontwikkelen. De Loods: Hier is een pauzeruimte voorzien: er staan meerdere zetels, een snookertafel en een kast met boekjes. Naast deze living staat ook een hometrainer die de bewoners eveneens mogen gebruiken. Daarnaast zijn de bewoners vrij om hun pauze door te brengen in deze Loods of ergens anders op de site. De Schuur: Tijdens de pauzemomenten mogen de bewoners vrij binnen en buiten wandelen en de ateliers bezoeken. In de benedenruimte zijn fietsen en bewegingsmateriaal aanwezig. De Tuin: Tussen de Loods en de Schuur is een binnenplaats met enkele banken. Deze binnenplaats kan gebruikt worden om te fietsen, te voetballen of andere vrijetijdsactiviteiten uit te voeren tijdens de pauzemomenten. Op de bebouwde gronden is er geen plaats voor deze activiteiten. Daarachter ligt echter nog een ruim open veld dat helemaal tot aan de vijver van Dikkebus loopt. De bewoners zijn vrij om tijdens de pauzemomenten tot aan de vijver te wandelen om zo hun tijd aangenaam in te vullen.

7

1.3. HET KERAMIEKATELIER IN HET VIJVERHOF 1.3.1. Algemeen In dit atelier wordt productief en kunstzinnig gewerkt. Het kunstzinnig werken beperkt zich momenteel tot één bewoner, Julien, die regelmatig een beeld maakt. Het productief werken wordt verdeeld in drie grote technieken: het werken met gietklei, het opvullen van blokmoules6 en het instamperen van kleilappen. De afgewerkte producten worden later verkocht in één van de winkels van De Lovie. Momenteel heeft De Lovie drie locaties waar keramiek verkocht wordt. Die zijn gevestigd in Lo, Ieper en Diksmuide. De bewoners, die in dit atelier werken, worden begeleid door één van de twee begeleidsters die goed onderlegd zijn in deze materie en hen op een ergotherapeutische manier begeleiden.

1.3.2. Doelgroep Welke bewoners vormen de doelgroep? Alle werknemers in het Vijverhof krijgen de kans om in dit atelier te werken. Niet alle bewoners willen dit. Om op een praktische en ordelijke wijze te kunnen werken in het atelier werden er twee dagen aangewezen en twee groepen gemaakt.

Hoe wordt een evenwichtige groep samengesteld? Bij het opstarten van het atelier organiseerden de begeleidsters enkele proefsessies voor de geïnteresseerde bewoners. De geselecteerden werden gescreend naar hun vaardigheden en vervolgens verdeeld in evenwichtige groepen. De leden van zo’n evenwichtige groep beschikken samen over voldoende vaardigheden om alle deeltaken van het productieproces uit te voeren. De groep is flexibel en wordt geregeld aangepast aan de noden van de bewoners. Sommigen kunnen niet goed samenwerken. Die kunnen dan in een andere groep ingedeeld worden. Anderen verkiezen tijdelijk ander werk, bijvoorbeeld in de Loods.

6

:

Moule: een gipsen vorm die in de keramiek gebruikt wordt om gietklei in te gieten of om te instamperen. Blokmoule: soort moule die volledig gevuld wordt met vaste klei. 8

1.3.3. Doelstellingen Het welzijn van de bewoners nastreven is één van de belangrijkste doelstellingen van het atelier. De ergotherapeuten waken over dit welzijn door: - een praktische en veilige inrichting van het atelier - een evenwichtige verdeling van de groepen - een duidelijk en gevarieerd activiteitenaanbod waarin de keuze van de bewoners gerespecteerd wordt. Hierbij probeert men een maatschappelijk verkoopbaar product te creëren. Dat product mag gezien worden en is een bevestiging voor zowel de instelling als de bewoner die hielp bij het vervaardigen. Enkele algemene doelstellingen ter bevordering van het welzijn van de bewoners zijn: D het stimuleren van de verwoording van hun activiteitenkeuze. D een aangename werksfeer creëren waar iedereen zich goed bij voelt. D de bewoners kansen bieden om hun vaardigheden te ontwikkelen. Daarnaast zijn er nog specifiekere doelstellingen die individueel verschillen. De begeleidsters kennen de bewoners en hun persoonlijke doelstellingen per activiteit. Ze weten ook welke activiteiten de verschillende bewoners goed of minder goed kunnen en welke begeleiding ze daarbij nodig hebben.

1.3.4. Omschrijving van het atelier D Een plattegrond van het keramiekatelier: Het keramiekatelier bestaat uit verschillende delen: het atelier, het aanpalende spuitlokaal en een opslagplaats in de Loods. Het atelier:

Hier worden de voornaamste handelingen uitgevoerd. Door de praktische indelingen kunnen zes bewoners individueel of samen een deelhandeling uitvoeren. Het spuitlokaal: In deze ruimte wordt de gietklei samengesteld, glazuren en andere kleuringen vervaardigd en de vormen gespoten in de spuitcabine. Deze activiteiten zijn luidruchtig, moeilijk uitvoerbaar of schadelijk voor de gezondheid. De Loods: Achter in De Loods is een afsluitbare ruimte. Daarin is plaats voor een kleine voorraad klei, kleipoeder en andere benodigdheden voor het keramiekatelier. Hier staan ook enkele elektrische ovens om de kleien vormen op hoge temperatuur te bakken. Hieronder vindt u verschillende plattegronden. Deze stellen alledrie het keramiekatelier voor. Het verschil in de plattegronden ligt in de cijfers en de beschrijving die erbij passen. Eén plattegrond stelt één activiteit voor: 1: Werken met gietklei. 2: Instamperen. 3: Het opvullen van blokmoules. De cijfers volgen de stappen die aflegt worden in het productieve proces. Zo is de praktische indeling die de ergotherapeut gekozen heeft duidelijker zichtbaar. Zo zal u merken dat enkele activiteiten overal uitgevoerd worden en dat andere steeds op dezelfde plaats verricht worden.

9

D Plattegrond 1: Werken met gietklei:

(Figuur 1: plattegrond keramiekatelier: gietwerk) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Eerst wordt de gietklei samengesteld en klaargemaakt. Deze handelingen worden in het spuitlokaal uitgevoerd. Het roeren, zeven, in- en uitgieten van de klei in de moules vindt plaats aan deze tafel. Na het uitgieten van de gietklei worden de moules ondersteboven geplaatst om te drogen. Wanneer de klei wat vaster is, wordt de overtollige klei weggesneden. De klei kan hier verder drogen in de moule. Wanneer de klei vast genoeg is wordt ze uit de moule gelicht en op het droogrek geplaatst. Van daar worden de vormen naar de andere kant van het lokaal gebracht om alle oneffenheden weg te schuren. Op dit droogrek wachten de vormen om naar de oven te gaan of om gedecoreerd te worden. Sommige vormen worden gedecoreerd door er gaatjes in te boren of door een kleur erop aan te brengen. Na deze stap worden de vormen naar De Loods gebracht. Hier worden de vormen een eerste keer gebakken. De vormen die gebakken zijn worden geglazuurd. Dit gebeurt in de spuitcabine. Na deze behandeling worden de vormen nogmaals gebakken. De vormen krijgen een prijslabel en worden ingepakt. Ze worden in dozen gestopt teneinde ze veilig te vervoeren. De afgewerkte producten worden naar De Lovie gebracht om daar verspreid te worden over de verschillende De Lovie-winkels.

10

D Plattegrond 2: Het instamperen:

(Figuur 2: plattegrond keramiekatelier: instamperen) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Het uitrollen van de klei gebeurt op deze tafels. De klei wordt gekneed, uitgerold en op maat gesneden. Daarna wordt de klei in één van de moules gelegd op dit rek. Wanneer de klei droog is, wordt ze voorzichtig uit de moule genomen en op dit rek geplaatst. Deze vormen worden, evenals de gietvormen, geschuurd. Na het schuren worden de schalen gebakken in één van de ovens in De Loods. De vormen worden nu afgewerkt. Dit kan op verschillende manieren en op verschillende plaatsen in het atelier. Na het decoreren worden de schalen nogmaals gebakken. Ze worden ingepakt voor het vervoer naar De Lovie. Wanneer de bus vertrekt, worden de dozen meegenomen naar De Lovie.

11

D Plattegrond 3: Het opvullen van blokmoules:

(Figuur 3: plattegrond keramiekatelier: blokmoule) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

De moules worden samengesteld, opgevuld en uit elkaar gehaald. Ze drogen gedeeltelijk in de moule. Wanneer de klei droog genoeg is om uit de moule gehaald te worden, wordt de vorm op dit rek gelegd om langzaam te drogen.. Hier wachten de vormen om geschuurd te worden. Alle scherpe randen worden afgeschuurd. Na het schuren worden de vormen gebakken. Het decoreren van de vormen gebeurt door alle groeven in te vullen met een bruine kleur. Na deze decoratie worden de vormen opnieuw gebakken. De afgewerkte producten worden goed ingepakt. De Lovie is hun volgende bestemming.

12

HOOFDSTUK 2: PERSONEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING 2.1. WAT IS EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING? 2.1.1. Definities De doelgroep van mijn scriptie zijn personen met een verstandelijke beperking. ‘Personen met een verstandelijke beperking’ is een moeilijke doelgroep om te beschrijven omdat elke persoon met een verstandelijke beperking andere mogelijkheden en beperkingen heeft. Toch slagen de Amerikaanse Vereniging van verstandelijke retardatie (American Association of Mental Retardation) en de DSM-IV (Diagnostic Statistical Manual of mental disorders, vierde versie) erin om een definitie te vormen die de verstandelijke beperking zeer duidelijk omschrijft.

Definitie volgens de AAMR:

7

Een verstandelijke handicap verwijst naar aanzienlijke beperkingen in het huidig allerdaags functioneren. Het wordt gekenmerkt door: Een significant benedengemiddeld intellectueel functioneren dat gelijktijdig voorkomt met verwante beperkingen in twee of meer van de volgende deelgebieden van adaptief gedrag: - Communicatie - Zelfzorg - Vaardigheden met betrekking tot wonen: - sociale vaardigheden - gebruik van de voor ieder toegankelijke dienstverlening - persoonlijke keuzes - gezondheid - veiligheid - schoolse vaardigheden - vrije tijd en arbeidsvaardigheden Deze handicap manifesteert zich voor de leeftijd van achttien jaar.

7

:

http://www.rivm.nl SCHIPPER, A., VAN GENNEP, A., Een goede vraag, een passend antwoord. Fricties in de gehandicaptenzorg., NIZW, Utrecht, 1999 13

Definitie volgens de DSM-IV: Mensen met een verstandelijke handicap zijn mensen met een verstandelijk vermogen dat duidelijk onder het gemiddelde functioneren ligt (een IQ van ongeveer 70 of lager) met gelijktijdig bestaande tekorten of beperkingen in het aanpassingsgedrag. De verstandelijke handicap manifesteert zich voor het achttiende levensjaar.

2.1.2. Andere benamingen voor mensen met een verstandelijke beperking Personen met een verstandelijke beperking, mensen met ontwikkelingsstoornissen, een mentale retardatie, een verstandelijke handicap, … dit betekent allemaal ongeveer hetzelfde. Het verschil ligt echter in de nadruk die gelegd wordt. Bij mensen met ontwikkelingsstoornissen bijvoorbeeld wordt de nadruk gelegd op de ontwikkeling. Die ontwikkeling vindt voornamelijk plaats voor, tijdens en kort na de geboorte en in de eerste levensjaren. De actuele naam is personen met een verstandelijke beperking.

2.2. MOGELIJKHEDEN EN BEPERKINGEN VAN VOLWASSENEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING 2.2.1. Inleiding Algemeen kan gesteld worden dat een verstandelijk gehandicapte een beschadiging heeft opgelopen aan de hersenen. Deze beschadiging heeft vrijwel altijd een vertraagde ontwikkeling en een ernstige permanente ontwikkelingsachterstand tot gevolg. Bij volwassenen met een verstandelijke beperking komen geregeld beperkingen voor die gelinkt zijn aan die vertraagde ontwikkeling. Deze beperkingen kunnen stoornissen veroorzaken in: - het contact en de spraak- en taalontwikkeling - de waarneming - de concentratie - het motorisch handelen Het tempo van het denken en handelen kan vertraagd zijn.

14

2.2.2. Indelingen 2.2.2.1. Inleiding Personen met een verstandelijke beperking kunnen ingedeeld worden naargelang: hun intelligentie, de oorzaak van hun handicap en het gevolg daarvan, de problemen of aandoeningen naast de verstandelijke beperking, hun mogelijkheden, … .

2.2.2.2. De mogelijkheden en beperkingen in verband met de intelligentie 1) Wat is intelligentie en hoe meet je dat?8 Er bestaan verschillende definities van intelligentie: - Intelligentie is het vermogen om problemen op te lossen. - Intelligentie is het vermogen om kennis en gegevens te formuleren en toe te passen. - Intelligentie is de capaciteit om, via leren, zich aan de omgeving aan te passen. - Intelligentie is rationeel (logisch) denken. Intelligentie is dus het verstandelijk vermogen van de mens. Om zicht te krijgen op dat vermogen bestaan er intelligentietesten. Deze testen onderzoeken verschillende aspecten van het intellectueel vermogen. In De Lovie worden volgende testen gebruikt om de intelligentie te bepalen: Terman-Merrill vorm L-M, SON9 en MOS.10,11 De Termann-Merrill test is een verbale test in tegenstelling tot de SON, die een niet-verbale intelligentietest is. Na beide testen kan het IQ berekend worden. Bij de MOS wordt het intelligentiequotiënt niet gemeten maar het biedt wel de mogelijkheid om verschillende functies zoals: de algemene cognitie, het geheugen en de motoriek met elkaar te vergelijken.12

2) Wanneer is er sprake van een verstandelijke beperking volgens de intelligentie? Als het intellectueel vermogen zo laag is dat dit moeilijkheden teweegbrengt bij het functioneren in de maatschappij, spreekt men van een verstandelijke handicap. Er is sprake van een verstandelijke beperking als de benedengrens, een IQ van 70 à 75 bereikt is. Dit intelligentiequotiënt wordt bepaald door een intelligentietest. Zo’n test afnemen is niet altijd vanzelfsprekend en soms onmogelijk.

8

:

http://www.collegenet.nl/index_mainframe.php?mainframe=http%3A%2F%2Fwww.collegenet. nl%2Fstudiemateriaal%2Fverslagen.php%3Fverslag_id%3D8405%26site%3D

9

:

Snijders-Oomen Niet-verbale Intelligentietest

10

: Mc Carty Ontwikkelingsschaal

11

: Informatie vanuit de ortho-agogische dienst in De Lovie

12

: Meer uitleg hierover in de bijlage: Intelligentietesten in De Lovie 15

3) Welke indeling gebruikt men?13 Er wordt een onderscheid gemaakt tussen personen met een lichte, matige, ernstige en diepe verstandelijke beperking. Dat onderscheid wordt aan de hand van de resultaten van een intelligentietest gemaakt. Dat resultaat, uitgedrukt in IQ, ligt onder de middelmaat: - Normale intelligentie: - Randbegaafdheid:

IQ: ± 100 IQ: < 85

Mensen met randbegaafdheid kunnen moeilijkheden ondervinden bij het denken en handelen maar dit hoeft geen handicap tot gevolg te hebben. Indien de intelligentie nog lager ligt spreekt men wel van een handicap: - Lichte verstandelijke beperking: 50 - Matige verstandelijke beperking: 35 - Ernstige verstandelijke beperking: - Diepe verstandelijke beperking:

IQ: < 75 à 70

>

55

à

IQ: < 55 à 50

>

40

à

IQ: < 40 à 35 > 25 à 20 IQ: < 25 à 20

2.2.2.3. De mogelijkheden en beperkingen aan de hand van de verstandelijke leeftijd 1) Wat is een verstandelijke leeftijd en hoe berekent men dat? Een verstandelijke leeftijd duidt op de mogelijkheden van een kind op een bepaalde leeftijd bij een normale intelligentie. Bij het afnemen van een intelligentietest is er niet enkel sprake van een IQ maar ook van een verstandelijke leeftijd. Die leeftijd kan berekend worden a.d.h.v. het intelligentiequotiënt. Dit wordt berekend met de verstandelijke en de kalenderleeftijd. De formule voor deze berekening is: Verstandelijke leeftijd IQ =

x 100 Kalenderleeftijd

13

: BURGER, G.T.M., Verplegen van verstandelijk gehandicapten, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem, 1999 BILO, R.A.C., VOORHOEVE, H.W.A. en KOOT, J.M., Kind in ontwikkeling, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 1999 16

Bijvoorbeeld: Gegeven: - IQ = 35 - Kalenderleeftijd in maanden = 180 Gevraagd: - Bereken de verstandelijke leeftijd. (X) Berekening: X x 100

35 = 180 D X = 35 x 180: 100

D 63 maanden

D 63 maanden : 12

D 5j 3m

Oplossing: De verstandelijke leeftijd is 5 jaar en 3 maanden.

2) De verstandelijke leeftijd van personen met een verstandelijke beperking. Bij een kind loopt de verstandelijke leeftijd meestal parallel met de chronologische leeftijd. Is dit niet het geval, dan is er sprake van een achterstand. Wanneer dit verschil zeer groot is, spreekt men van een handicap. De verstandelijke leeftijd (VL) van een persoon met een verstandelijke beperking loopt niet gelijk met de kalenderleeftijd. Bij de verstandelijk beperkte volwassene blijft de intelligentie ongeveer constant totdat de ouderdomsverschijnselen hun intrede doen (dementie, …). Een verstandelijke achterstand of handicap geeft een weerslag op de algemene ontwikkeling. - Normale intelligentie:

VL: ± 16 j.

-

VL: < 10 j. 6m. > 7 j. 6m. VL: < 8 j. 6m. > 5 j. 3m. VL: < 6 j. > 3 j. 9m. VL: < 3 j. 9m.

Lichte verstandelijke beperking: Matige verstandelijke beperking: Ernstige verstandelijke beperking: Diepe verstandelijke beperking:

2.2.2.4. De oorzaken die leiden tot een verstandelijke en andere beperkingen.14 1) Inleiding De oorzaken worden onderverdeeld in oorzaken van voor, tijdens of na de geboorte. Er zijn zeer veel oorzaken die een verstandelijke beperking tot gevolg hebben. Hieronder maakte ik een selectie daaruit. 14

: Indeling en informatie vanuit http://www.diagoog.be/pdf/anneliesdepauw.pdf aangevuld en aangepast met informatie uit: HARFF, E. G., Algemene en speciële pathologie, 5de druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2000 en BURGER, G.T.M., Verplegen van verstandelijk gehandicapten, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem, 1999 17

2) Prenatale oorzaken: Chromosomale afwijkingen Een van de meest voorkomende afwijkingen is het syndroom van Down. Bij deze afwijking is er een extra chromosoom aanwezig op het eenentwintigste chromosoom. Het gevolg van dit extra chromosoom situeert zich in een achterstand in de lichamelijke ontwikkeling en een verstandelijke handicap. De kenmerken van die lichamelijke achterstand zijn: een korte gedrongen lichaamsbouw met spierzwakte, een typische gelaatsvorm met opgetrokken oogspleet en een open mond. Naast deze uiterlijke kenmerken kunnen er ook aangeboren afwijkingen zijn, vooral aan het hart en het maagdarmkanaal. Deze kenmerken kunnen van bijna niet tot op een extreme manier zichtbaar zijn. Tijdens de groei naar de volwassen leeftijd kunnen die typische uiterlijke trekken wat vervagen maar de mentale achterstand blijft bestaan. Waterhoofd Dit is het gevolg van een ‘defect’ tijdens de groei in de baarmoeder. Een waterhoofd ontstaat door een bemoeilijkte afvoer, een overproductie of verstopping van het vocht in en rond de hersenen. Dat vocht dwingt de schedel om zich uit te zetten waardoor het hoofd groter wordt. De hersenen komen onder druk en kunnen beschadigd raken indien niet tijdig ingegrepen wordt. Een waterhoofd kan leiden tot een atrofie van de hersenen met een mentale achterstand tot gevolg. Stoornissen in de stofwisseling Door mutatie van bepaalde genen kan er een functieverandering optreden. Door die verandering kan er een verstoring ontstaan in bijvoorbeeld de eiwitstofwisseling. Een voorbeeld van een enzymtekort is fenylketonurie (PKU). Dit is een stoornis in de eiwitstofwisseling. Hierdoor kunnen bepaalde voedingsstoffen in de lever niet omgezet worden. Als deze aandoening niet tijdig behandeld wordt, leidt ze tot hersenbeschadiging en mentale achterstand. Tegenwoordig krijgen zo’n stoornissen nog zelden de kans om uit te groeien tot ernstige hersenbeschadiging. Elke pasgeborene ondergaat een bloedonderzoek en bij een positief resultaat wordt een aangepast dieet voorgeschreven. Ziektes van de moeder tijdens de zwangerschap Sommige ziekten, die de moeder doormaakt tijdens de zwangerschap, kunnen de foetus aantasten. Het eerste trimester is de belangrijkste en meest kwetsbare periode voor de ontwikkeling. De meest voorkomende ziekten zijn: rubella, rodehondbesmetting, en toxoplasmose. Volgende afwijkingen kunnen het gevolg zijn van de rubella-infectie: cataract, microcefalie, doofheid en/of misvormingen van het hart. Microcefalie, abnormaal klein hoofd, kan een mentale achterstand tot gevolg hebben. Indien deze afwijking gepaard gaat met andere vergroot dit de handicap.

18

De gevolgen van toxoplasmose uiten zich inwendig in de vorm van een ontsteking van de hersenvliezen, de hersenen en het ruggenmerg. Dergelijke ontsteking kan een afsluiting veroorzaken in het ventrikelsysteem waardoor er een waterhoofd ontstaat. De gevolgen van een waterhoofd werden hierboven al vermeld. Zelfmisbruik van de moeder Indien de moeder haar lichaam misbruikt; door het innemen van drugs, schadelijke medicijnen of als ze overdadig rookt; kan dit schade veroorzaken aan de foetus. De moeder kan ook overdreven veel alcohol drinken zodat dit het foetaal alcoholsyndroom tot gevolg heeft voor het kind. Misbruik van drugs, medicijnen en roken leidt tot groeiretardaties en misvormingen van de foetus. Deze misvormingen kunnen weefsels, zoals de hersenen, beschadigen en zo tot een verstandelijke beperking leiden. Het foetaal alcoholsyndroom wordt gekenmerkt door: een psychomotorische en mentale achterstand en soms een hartafwijking.

groeiretardatie,

een

3) Perinatale oorzaken: Te vroeg of te laat geboorte De foetus heeft onvoldoende of te veel tijd om te ontwikkelen in de baarmoeder. Door te vroeg geboren te worden, is het mogelijk dat het kind een te laag geboortegewicht heeft en eventueel hersenschade oploopt. Te laat geboorte veroorzaakt minder ernstige problemen. Indien de baby meer dan twee weken over tijd is, wordt de bevalling ingeleid. Moeilijke of langdurige bevalling Ook een zware of moeilijke bevalling kan problemen opleveren bij het kind. Door een te grote druk op het hoofd of een verkeerde ligging in de baarmoeder, kan het kind hersenbeschadiging oplopen. Indien de bevalling al lang bezig is en men uiteindelijk beslist om over te gaan tot een keizersnede, kunnen moeilijkheden optreden met de zuurstof- en bloedtoevoer van de moeder naar het kind.

4) Postnatale oorzaken: Postnatale ziekten Deze ziekten of aandoeningen kunnen de hersenen rechtstreeks of onrechtreeks aantasten. Enkele van die aandoeningen zijn: roodvonk, pneumonie, hersenvliesontsteking en infecties. Deze ziekten brengen een mentale achterstand met zich mee, door bijvoorbeeld de zuurstoftoevoer naar de hersenen te belemmeren.

19

Ook ziekten of aandoeningen in het latere leven kunnen hersenschade veroorzaken: een beroerte, een tumor, een infarct of een bloeding ter hoogte van de hersenen. Al deze aandoeningen beschadigen de hersenen op een of andere manier. Ze kunnen dus ook de mentale en cognitieve capaciteiten aantasten en verlagen. Invloeden van externe aard Met externe aard bedoel ik de omgevingsfactoren: onderstimulatie, verwaarlozing of misbruik door de ouders of de omgeving. Dit kan invloed hebben op de mentale capaciteiten van het kind. Door de verlaagde kansen tot leren ontstaat een mentale achterstand die al dan niet te verhelpen is. Vergiftiging kan hieronder eveneens vermeld worden. Bepaalde stoffen kunnen de hersenen beschadigen. Onder andere koolmonoxide, alcohol, drugs en sommige geneesmiddelen kunnen de hersenen beschadigen.

5) Samenhangende oorzaken van zowel voor, tijdens als na de geboorte Hieronder worden alle traumata, ziektes en aandoeningen gerekend. Deze veroorzaken meestal zuurstoftekort in de hersenen dat een mentale retardatie tot gevolg heeft.

20

HOOFDSTUK 3: KLEI: EEN MATERIE MET VEEL KWALITEITEN 3.1. INLEIDING Klei is een zeer veelzijdige materie. Je kan er allerlei zaken mee maken, vb. een bord, een tegel, een beeld, een vaas en vele andere dingen. De klei die je gebruikt voor een beeld is anders dan degene die je gebruikt voor een bord en zo zijn er vele soorten klei. Er bestaan verschillende manieren waarop een vorm vervaardigd en afgewerkt kan worden. In dit hoofdstuk wordt deze materie en zijn mogelijkheden toegelicht.

3.2. WAT IS KLEI? 3.2.1. Algemeen15 Klei ontstaat door erosie van gesteenten, door een miljoenen jaren durende inwerking van de natuurelementen. Door deze inwerking wordt de klei gesterkt en vervuild met verschillende materialen. Vooraleer de klei gebruikt kan worden in het keramiekatelier wordt ze gezuiverd.

3.2.2. De eigenschappen van klei16 Klei heeft vele eigenschappen: D Ze is plastisch: De kneedbaarheid van de klei wordt bepaald door de hoeveelheid water tussen de kleiplaatjes. Bij veel water is de klei zachter en gemakkelijk kneedbaar. D Als klei op hoge temperatuur gebakken wordt, verandert ze in steen. Dit komt doordat de kleideeltjes versinteren. Dit versinteren is het aan elkaar hechten van de kleiplaatjes door de verdamping van het vocht dat ertussen zit. Hierdoor krimpt de klei en wordt ze harder. D De textuur is ook een eigenschap, die beïnvloedt het krimpen van de klei tijdens het drogen en bakken. D De kleur kan belangrijk zijn voor de afwerking. Deze eigenschappen worden bij de indeling naar textuur en kleur uitgebreid besproken.

15

: VERLEYE, Carine, Vuur en aarde, Davidsfonds/infodok, Leuven, 2003

16

: Cursus Keramiek, o.c. 21

3.2.3. Soorten klei17 3.2.3.1. Algemeen Klei is een natuurlijke grondstof. Vooraleer ze gebruiksklaar is, wordt ze gezuiverd. Niet elke kleisoort krijgt dezelfde bewerking. Zo ontstaan er verschillende soorten klei. Die verschillen liggen voornamelijk in kleur en textuur.

3.2.3.2. Indeling naar oorsprong In de archeologie wordt gesproken over twee grote groepen klei: primaire en secundaire klei.

1) Primaire of residuklei Primaire klei wordt gevonden op haar oorspronkelijke plaats. Dat is de plaats waar de moederrots lag. Ze is, door haar extreme zuiverheid, niet geschikt om in pure toestand verwerkt te worden. De residuklei wordt altijd vermengd met een andere klei. Deze klei is bestand tegen zeer hoge baktemperaturen en behoudt haar kleur tijdens het bakken.

2) Secundaire of sedimentaire klei Deze kleisoort vindt men niet op zijn oorspronkelijke plaats. Ze wordt door erosie met het water in rivieren meegevoerd en vermengt zich onderweg met allerlei organische en anorganische materialen. Uiteindelijk heeft de klei zich, in de vorm van slib of modder, aan de oevers of op de bodem van de rivier gevestigd. Deze klei heeft meer onzuiverheden dan zijn primaire soortgenoot en is ook veel plastischer. De sedimentaire klei kan in pure vorm of gemengd met een andere klei gebruikt worden. Deze klei wordt gebruikt in het keramiekatelier.

3.2.3.3. Indeling naar kleur Er bestaan vier grote soorten: wit-, rood- en zwartbakkende klei en ingekleurde klei. De eerste drie soorten zijn kleuren die je in de natuur terugvindt. Bij de ingekleurde klei worden metaaloxides aan toegevoegd. De kleur van de klei verandert tijdens het bakken. Daarom spreekt men bijvoorbeeld van roodbakkende klei. Deze klei ziet er voor het bakken geelbruin uit maar tijdens het bakken wordt die oranjerood. Meestal wordt witte klei gebruikt omdat die het meest neutraal is en zeer veel mogelijkheden biedt voor de afwerking.

17


In Het Vijverhof worden alle schalen en vormen uit deze witte klei vervaardigd. Bij het vervaardigen van beelden wordt de kleurkeuze gelaten aan de maker. Hij heeft keuze tussen de eerste drie soorten: de witbakkende, roodbakkende of zwartbakkende klei. Als de textuur van de verschillende kleuren klei dezelfde is, kunnen deze door elkaar gebruikt worden in hetzelfde beeld en dat creëert een ruimer kleurenpalet.

3.2.3.4. Indeling naar textuur In deze onderverdeling bestaan er twee grote soorten klei: gechamotteerde en nietgechamotteerde klei. Gechamotteerde klei: De meest gebruikte en gekende klei is gechamotteerde klei. Die chamotte bestaat uit gebakken klei die gemalen wordt tot grote of kleine korrels. De keuze van de grootte van de korrel in de klei is belangrijk voor het eindresultaat. Klei met fijne chamotte: De kleine korrels in de klei noemt men fijne chamotte. Deze fijne chamotte wordt vooral gebruikt bij het vervaardigen van fijne vormen of vormen met een gladde of fijne afwerking. Deze kleisoort krimpt redelijk veel tijdens het drogen en bakken en daardoor verhoogt het risico op barsten tijdens het bakken. Klei met grove chamotte: De klei waar grotere korrels in verwerkt zijn heet klei met een grove chamotte. De grove gechamotteerde klei wordt vooral gebruikt bij het maken van grote of ruwe vormen. De grote korrels bemoeilijken een gladde en fijne afwerking. Deze korrels zorgen ervoor dat de klei minder krimpt tijdens het drogen en bakken en verkleint zo de kans op breuken. Niet-gechamotteerde klei: Deze klei wordt niet veel gebruikt in het atelier. Omdat er geen korrels in de klei zitten vervormt de klei gemakkelijk en laat zich niet gemakkelijk bewerken. Bij het draaien van een vorm op een draaischijf wordt deze kleisoort soms gebruikt. Meestal is er echter een zeer fijne korrel aanwezig.

3.2.4. Wanneer spreekt men van keramiek? Het woord keramiek komt van het Griekse woord ‘keramos’. Dit Griekse woord verwijst naar de kunst om aardewerk, porselein, enz. te vervaardigen. Keramiek wordt gebruikt voor alle voorwerpen, vervaardigd uit klei, die een bakproces ondergingen.

23

3.3. VAN EEN BLOK KLEI TOT EEN AFGEWERKT PRODUCT 3.3.1. Algemeen Er bestaan verschillende technieken om van een blok klei een mooie vorm te maken. De uitwerking van enkele van deze technieken wordt uitgebreider besproken in het praktisch deel van deze scriptie. Hieronder volgt reeds een korte omschrijving van enkele basistechnieken om een vorm te maken en af te werken.

3.3.2. Enkele technieken om een vorm te maken in klei 3.3.2.1. Opbouwen met rollen, plakken, … Bij deze techniek wordt een vorm opgebouwd door dezelfde basisvorm telkens op elkaar te leggen en die in elkaar te werken. Bij het opbouwen met rollen worden steeds dezelfde rollen gebruikt. Om op te bouwen met plakken worden eerst plakken uitgerold, daarna op maat gesneden en aan elkaar vastgezet. Deze techniek wordt in Het Vijverhof vooral gebruikt om beelden te maken. Er wordt rond een vast voorwerp gewerkt zodat het beeld niet vervormt. Bij het afwerken van de vorm wordt de binnenkant verder uitgehold. Het opbouwen met rollen is een goede techniek om een basisvorm te maken en daarop verder te werken.

3.3.2.2. Uitrollen en instamperen Het uitrollen: Een blok klei wordt plat gerold met een deegrol. De klei, die tussen twee latten van dezelfde dikte ligt, wordt zo dik als de latten zelf. Na het uitrollen van de kleilap kan die eventueel op maat gesneden worden. Dat kan nog wanneer de klei in de moule ligt. Het instamperen: Het leggen van de kleiplaat in de moule heet instamperen. De klei droogt in de moule en neemt die vorm aan. Er kan ook een grote lap klei in de moule gelegd worden waarvan de resterende klei weggesneden wordt langs de rand van de moule. Op deze manier worden alle schalen gemaakt in Het Vijverhof. De begeleidsters hebben een aantal moules gemaakt die verschillende vormen hebben. Elke schaal heeft een bepaalde grootte en vorm die bepaald wordt door plank. Per plank zijn er een of twee moules waarin die vorm gelegd wordt.

24

3.3.2.3. Werken met gietklei Gietklei is een vloeibare kleisoort. Bij het werken met deze klei worden steeds moules gebruikt om een vorm aan de klei te geven. De moule wordt volledig gevuld met gietklei. De klei blijft enkele minuten in de gipsen vorm. Het gips zuigt water uit de klei zodat een laagje ervan vaster wordt. Na enkele minuten wordt de overtollige klei uit de moule gegoten. De vaste klei blijft in de moule achter. Als die droog is, wordt ze uit de moule gelicht. De gietklei heeft de vorm van de moule aangenomen. In Het Vijverhof wordt deze klei gebruikt om talrijke gietvormen en duplicaten van bestaande moules te maken.

3.3.2.4. Potten draaien Het draaien gebeurt op een draaischijf. De klei wordt op deze schijf vastgezet en gemanipuleerd met behulp van water. Door de snelheid van de schijf gecombineerd met het water en een goede techniek is de klei gemakkelijk vervormbaar. Deze techniek is niet eenvoudig en vraagt veel oefening. De bewoners van Het Vijverhof voeren deze techniek niet zelf uit maar de begeleidsters wel. Zij gebruiken deze techniek om vormen voor nieuwe moules van het gietwerk te maken.

3.3.2.5. Een blokmoule opvullen Deze techniek is ontstaan in Het Vijverhof. Een moule, bestaande uit één of meerdere delen, wordt volledig opgevuld met klei. Dit gebeurt door telkens kleine hoeveelheden klei op elkaar te leggen en in elkaar te wrijven. De overtollige klei wordt uiteindelijk langs de rand van de moule weggeschraapt. Wanneer de vorm loskomt, wordt ze uit de moule gelicht en droogt verder zonder moule.

3.3.3. De afwerking 3.3.3.1. Algemeen Alle vormen in klei worden gebakken en eventueel gedecoreerd. Dit wordt gedaan om de klei minder breekbaar en waterdicht te maken. Het decoreren kan op vele manieren. Dit werk ik verder uit in het praktisch deel maar hieronder volgt reeds een voorsmaakje.

25

3.3.3.2. Waarom decoreren en hoe? Een vorm wordt gedecoreerd om verschillende redenen: om de vorm mooier te maken, om ze een betekenis te geven, … .Vroeger werden alle keramische stukken uit dezelfde streek gekenmerkt door een gelijksoortige decoratie. 18 Nu worden decoraties meestal zeer sober en eenvoudig gehouden. Hoe dit decoreren in elkaar steekt, is moeilijk om uit te leggen daar er verschillende manieren zijn om een vorm te decoreren. De voornaamste technieken worden hier reeds vermeld, enkele daarvan worden gebruikt in Het Vijverhof.

1) Decoraties op zachte klei: Bij deze techniek wordt het oppervlak van de klei bewerkt. Zo kan je bijvoorbeeld: met je vinger of een stokje in de klei duwen, met een stempel een afdruk maken, kleine stukjes klei op het oppervlak leggen, het oppervlak glad maken (polijsten), stukken van de vorm wegsnijden, op de klei schilderen met kleislib, … . In Het Vijverhof werd deze decoratietechniek gebruikt bij het afwerken van de schalen. Zo werden er kleikruimels en verschillende sjablonen met bepaalde structuur in de klei gerold.

2) Decoraties op droge klei: De voornaamste techniek hierbij is het decoreren met engobe. Dit is kleislib, klei gemengd met water, waaraan al dan niet een metaaloxide is toegevoegd. Die metaaloxide zorgt ervoor dat de engobe een andere kleur heeft dan de oorspronkelijke klei. Een engobe kan geplaatst worden op lederharde of droge klei. Lederharde klei is klei die hard is maar nog lichtjes buigbaar. Enkele manieren om een engobe aan te brengen op de ondergrond zijn: - schilderen: met een penseel wordt de engobe aangebracht in dunne of dikke lagen. - ringeloren: de engobe wordt aangebracht met behulp van een ringeloor (handpeer). - stempelen: dit kan met een spons die al dan niet in een bepaalde vorm gesneden is. - intarsia: er worden krassen gemaakt in de klei en die worden opgevuld met engobe. - sgraffito: er wordt een laag engobe aangebracht op de klei en die laag wordt gedeeltelijk weggekrast. - spatten: dit kan met een tandenborstel of met een penseel. - polijsten: het oppervlak van de vorm wordt gladgewreven met een lepel of een plastieken zak. Er kunnen ook delen van de klei weggesneden of -gewreven worden. De decoratietechnieken die het meest gebruikt worden in Het Vijverhof zijn: stempelen, schilderen, ringeloren en gaten boren.

18

: COOPER, Emmanuel, Ten Thousand Years of Pottery, British Museum Press, London, 2000 26

3) Decoraties op gebakken klei: Het aanbrengen van decoraties op gebakken klei gebeurt met een glazuur en een sinterengobe. Een glazuur is een glaslaag die over de klei wordt gelegd. Een sinterengobe is kleislib waaraan een smeltmiddel is toegevoegd. Dit smeltmiddel zorgt ervoor dat de sinterengobe tijdens het bakken niet loskomt van de klei maar er juist tegen sintert. In Het Vijverhof worden deze technieken meestal uitgevoerd door de begeleidsters daar dit uiterst zorgvuldig moet gebeuren. Als een bewoner dit doet, is individuele begeleiding vereist.

3.3.3.3. Glazuren? Wat is glazuur? Glazuur kan worden vergeleken met een vernislaag. Het is een glaslaag die op het voorwerp gebakken wordt. Dit gebeurt op hoge temperatuur zodat het glazuur smelt en zich vasthecht aan de vorm.

Wat is de functie van het glazuur? De functie van glazuur is: de klei waterdicht, duurzamer en gebruiksvriendelijk te maken, het voorwerp kleur en decoraties te geven. Een basisrecept van een glazuur is kleurloos of mat. Met toevoeging van metaaloxides of kleurpigmenten kunnen er oneindig veel kleuren gemaakt worden.

Hoe wordt het glazuur aangebracht op de vorm? Er zijn verschillende manieren om glazuur aan te brengen. De twee meest gebruikte zijn: dompelen en spuiten. Dompelen: Het dompelen is een techniek waarbij de volledige vorm ondergedompeld wordt in een bad van glazuur. De vorm wordt vastgehouden met een tang en het overtollige glazuur afgekrast eens het glazuur droog is. Spuiten: Het glazuur wordt met een spuit, die verbonden is met een pomp, met een bepaalde drukkracht op de vorm gespoten. Bij deze techniek kunnen delen, die niet bespoten mogen worden, vooraf afgeplakt of nadien weggekrast worden. Beide technieken geven een egale verdeling van het glazuur.

27

HOOFDSTUK 4: KLEI BIJ PERSONEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING 4.1. VERSCHILLENDE MANIEREN OM TE WERKEN MET KLEI 4.1.1. Inleiding Ik maak een onderscheid tussen het productief, het kunstzinnig en het muzisch werken. Deze indeling hanteer ik daar in De Lovie op deze drie manieren gewerkt wordt: - Op het domein van De Lovie wordt muzisch gewerkt met de minder vaardige bewoners. - In Het Vijverhof wordt er vooral productief en in mindere mate kunstzinnig gewerkt met klei. Bij elk van deze werkwijzen is een belangrijke taak voor de ergotherapeut weggelegd. Deze taak werk ik uit in het praktische deel.

4.1.2. Productief werken 4.1.2.1. Wat is productief werken? Het hoofddoel bij productief werken is het resultaat. Het product dat gemaakt wordt, verkoopt men meestal. Om de verkoop mogelijk te maken moet het product gereproduceerd kunnen worden. Met het juiste materiaal en de gepaste hulpmiddelen kan dezelfde vorm honderden malen gereproduceerd worden. In een fabriek gebeurt dit als vanzelfsprekend: er worden dagelijks honderden tot duizenden plastieken potjes, glazen flessen en nog vele andere producten gemaakt. Als men ambachtelijk werkt is dit echter niet zo eenvoudig. Een goed voorbeeld hiervan is een brood. Een bakker kan honderd broden bakken maar geen enkel brood zal helemaal identiek zijn. Toch zullen ze allemaal op elkaar lijken en evenveel kosten.

28

4.1.2.2. Wat is productief werken met klei? Productief werken met klei beoogt hetzelfde als gewoon productief werken in het algemeen maar is niet altijd zo gemakkelijk te realiseren. Elk potje in klei is uniek maar door het hanteren van bepaalde technieken worden ongeveer dezelfde vormen gereproduceerd. Die vormen moeten er aantrekkelijk uitzien en de koper aanzetten tot kopen. Het is belangrijk om te voldoen aan de eisen en verwachtingen van de koper. Het product moet bijvoorbeeld: bruikbaar zijn, geschikt als cadeau, … . De technieken die het meest gebruikt worden voor productieve doeleinden zijn technieken waar gewerkt wordt met een moule. De vorm blijft steeds dezelfde. Die moule kan gekocht worden maar de keramist maakt deze veelal zelf. De meeste moules, gebruikt in de keramiek, worden geproduceerd uit gips. Het gebruik van een moule: De zachte klei wordt in zo’n moule gelegd of gegoten. Wanneer de klei droog is, heeft hij de vorm van de moule aangenomen. Legt men opnieuw klei in die moule, dan zal het resultaat bijna identiek zijn aan het vorige.

4.1.2.3. Welke meerwaarde geeft de productieve benadering aan volwassene met een verstandelijke beperking? Het welzijn van de persoon met de verstandelijke beperking wordt nagestreefd en verbeterd. Hierbij probeert men een maatschappelijk verkoopbaar product aan te bieden waarop de persoon trots kan zijn. Zo worden vele vaardigheden op verschillende vlakken ontwikkeld. Sensomotorische vaardigheden: - De tactiele discriminatie wordt gestimuleerd. Eén van de handelingen die deze vaardigheid vraagt, is het schuren van werkstukken. Alle oneffenheden moeten gevoeld of gezien worden en weggeschuurd. - De bilaterale coördinatie wordt in vele deelhandelingen bevorderd. - De visuo-motorische coördinatie is een andere vaardigheid die bevorderd wordt bij vele deelhandelingen. - De algemene, grove en fijne motorische coördinatie worden bij zowat alle deelhandelingen gestimuleerd. - De handvaardigheid is een vaardigheid die bij de meeste handelingen essentieel is om de activiteit tot een goed einde te brengen. - Het uithoudingsvermogen en de werktolerantie worden gestimuleerd en veelal verbeterd.

29

Cognitieve vaardigheden: - Zich iets eigen kunnen maken is zeer belangrijk bij het productief werken. - Vooral bij het gietwerk zijn verschillende cognitieve vaardigheden noodzakelijk: - Het is belangrijk dat de persoon aan verschillende situaties tegelijk het hoofd kan bieden. - Zijn handelingen moet hij juist weten te rangschikken. - Hij moet een logische volgorde van de verschillende handelingen kunnen aanhouden. - Het maken van keuzes wordt in het atelier gestimuleerd en het zoeken naar alternatieven is ook een vaardigheid die bij de bewoners ontwikkeld wordt. Sociale vaardigheden: - De onderlinge relaties binnen de groep worden eveneens bevorderd, net als een goede omgang met begeleiding. - De samenwerking, in onderlinge afhankelijkheid, wordt bij meerdere taken gestimuleerd. - Het functioneren als lid van de groep wordt benadrukt en ontwikkeld. Psychologische vaardigheden: - De bewoners worden aangemoedigd om zelfstandig te werken en bij afwezigheid van de begeleiding zelf te kunnen handelen. - Ze worden aangespoord om hun eigen vaardigheden, bekwaamheden en beperkingen te leren kennen en accepteren. - Het vertrouwen in hun eigen kunnen wordt gestimuleerd.

30

4.1.3. Kunstzinnig werken 4.1.3.1. Wat is kunstzinnig werken? Men spreekt van kunstzinnig werken als op een creatieve manier iets tot stand komt en het resultaat of het idee door de kunstenaar of door de maatschappij als kunst aanvaard wordt. De ene bewoner werkt graag op zo’n creatieve en vrije manier en de andere kan of wil dit niet. De keuze van de bewoner wordt daarin gerespecteerd. Het hoofddoel bij deze vorm is de beleving van de bewoner bij het creëren en vervaardigen van zijn werk. Het kunstzinnig werken is zeer procesmatig: er is één persoon die één werkstuk maakt. Het werk is persoonlijk en geeft uiting van de interesses, vaardigheden, gevoelens en verlangens van de maker. Het resultaat kan belangrijk zijn voor de bewoner. De ene bewoner werkt graag realistisch en de andere eerder abstract. De manier van afwerken geeft de persoonlijkheid van de bewoner weer. In Het Vijverhof komt deze benadering sterk aan bod in het kunstatelier. In het keramiekatelier staat het eerder op de achtergrond. Hier komt het productief werken op de eerste plaats. Naar de toekomst toe zal een groter accent gelegd worden op het kunstzinnig werken doorheen de hele organisatie van De Lovie.

4.1.3.2. Wat is kunstzinnig werken met klei Het kunstzinnig werken wordt gesymboliseerd door het maken van beelden. Dit is echter niet de enige manier om kunstzinnig te werken met klei. Vazen, potten, tegels en schalen zijn ook vormen die als kunst erkend kunnen worden. De decoraties op de werken kunnen eveneens gezien worden als kunst. Bij het kunstzinnig werken met klei moeten enkele technieken vooraf gekend zijn om de klei zo te manipuleren dat het resultaat overeenkomt met het oorspronkelijk idee voor het beeld Bij het maken van een beeld kan op verschillende manieren gewerkt worden. In Het Vijverhof wordt de voorkeur gegeven aan volgende werkwijze: D De eerste stap is het idee vormen. Dit gebeurt aan de hand van documentatie, gebeurtenissen of interessepunten die de bewoner zelf aanbrengt. D Daarna wordt dit idee verwoord en/of geschetst en besproken met de ergotherapeut. Deze laatste geeft advies naar de uitwerking toe. D Tijdens het vervaardigen van het beeld wordt de kunstenaar ondersteund en geholpen door de ergotherapeut. D De afwerking van het beeld blijft meestal eenvoudig, afhankelijk van de wens van de kunstenaar.

31

4.1.3.3. Welke meerwaarde geeft de kunstzinnige benadering aan de persoon met een verstandelijke beperking? De bewoner kan op deze manier zijn gevoelens en gedachten beeldend uiten en op een creatieve manier bezig zijn. Bij een mooi eindresultaat kan de bewoner trots zijn op zichzelf en op wat hij bereikte. Dat beïnvloedt zijn zelfbeeld, zelfvertrouwen en zijn gemoedstoestand op een positieve manier. De persoon ontwikkelt tijdens het kunstzinnig werken vele vaardigheden: Sensomotorische vaardigheden: - De visuele en tactiele vaardigheden worden ontwikkeld en bevorderd. - De algemene, fijne en visuo-motorische coördinatie worden gestimuleerd bij het kunstzinnig werken. - Ook de tactiele en visuele perceptie worden gestimuleerd. Cognitieve vaardigheden: - Bij het kunstzinnig werken is het belangrijk om zich toe te spitsen op een doel. - Het kunnen stellen van prioriteiten en deze tot een goed einde te brengen is belangrijk tijdens het kunstzinnig werken. - Het maken van keuzes wordt bevorderd en gestimuleerd. Sociale vaardigheden: - Het aanvaarden van ondersteuning, hulp en raad. - De verbaal uiten van zijn verlangens wordt gestimuleerd. Psychologische vaardigheden: - Het verder kunnen werken tijdens de afwezigheid van de begeleidster wordt hier bevorderd. - Er moeten haalbare doelen en realistische verwachtingen nagestreefd worden. - De persoon moet vertrouwen hebben in zijn eigen kunnen en zichzelf kunnen beschouwen als een zelfstandig handelend persoon.

32

4.1.4. Muzisch werken 4.1.4.1. Wat is ‘muzisch’ werken? 4.1.4.1.1. Woordverklaring: Het woord 'muzisch' is afgeleid van het Griekse woord 'mousai'. Een mousai is een muze, een beschermvrouw. Ze beschermt de kunsten en oorspronkelijke wetenschappen. Muzisch wordt in deze context gebruikt voor alle activiteiten die afgeleid zijn van een kunsttak.

4.1.4.1.2. Wat is het doel van muzisch werken voor de participanten? Het doel van muzisch werken is iets teweeg brengen bij de cliënten: - Het leren uiten van en vorm geven aan persoonlijke belevingen, gedachten en gevoelens. - Zich bewust worden en eventueel verwerken van belevingen, gedachten en gevoelens. - Het ontwikkelen van de creativiteit en vindingrijkheid met het oog op een gunstig effect op andere gebieden. - Het ontwikkelen van een persoonlijke identiteit, talenten en voorkeuren. - De sociale ontwikkeling en de maatschappelijke bewustwording benadrukken. Bij het muzisch werken staan ontspanning en recreatief bezig zijn centraal. Er wordt ingespeeld op het menselijk vermogen tot verwondering, bezieling en plezier beleven.

4.1.4.1.3. De verschillende manieren van muzisch werken In de literatuur19 worden, binnen het muzische werken, vijf disciplines of media onderscheiden: beeldend, drama, muziek, dans en tuin. In De Lovie wordt echter met een andere indeling gewerkt. Hier maakt men gebruik van zes disciplines: beeldend, drama, muziek, sport, literair en sensopathisch. Naast deze zes, die steeds rond een thema handelen, is er in De Lovie ook nog een sensopathische atelier met een expressief en een receptief lokaal. Deze locatie biedt een meerwaarde aan het muzisch werken.

19

: SIKMA, Boelina, VERMEERSCH, Dirk, Muzische handelen, Antenne, 36ste jaargang, nr. 4, december 2001, pagina 6 33

Zes disciplines: 1. Beeldend In het muzische atelier in De Lovie wordt dit ingevuld met verschillende knutselactiviteiten. Zo worden middelen als verf, klei, papier en karton gebruikt. Het tastbaar eindresultaat staat niet centraal maar wordt toch meestal behouden omdat de herinnering aan het werk ook gevoelens kan teweegbrengen bij de makers. De middelen vormen de basis van het therapeutisch werken. Niet het eindresultaat maar het gebeuren tussen de maker, het werk en de therapeut staat centraal. De therapeut leert de mensen om hun gevoelens en verlangens te uiten door deze beelden. Wat woorden niet kunnen omschrijven, wordt uitgebeeld. Het uitbeelden kan een verbetering van het cognitief of lichamelijk functioneren betekenen. 2. Drama Dit wordt in De Lovie ingevuld door zich te verkleden, verhalen te vertellen en uit te beelden en zichzelf of anderen te grimeren. Door interventies en herspelen van bepaalde situaties worden ervaringen opgedaan die de psychische en/of de psychosociale processen van de persoon met een verstandelijke beperking beïnvloeden. 3. Muziek Via muziek wordt een verandering teweeggebracht op emotioneel, gedragsmatig, cognitief, sociaal of lichamelijk gebied. Dit kan door zelf muziek te maken of ernaar te luisteren. 4. Spel en beweging (sport) In De Lovie is plaats voor een luchtbed en voor balsporten. Het domein is groot genoeg om wandelingen te maken. Deze activiteiten en de manier waarop de participanten ze invullen, beïnvloeden hen. 5. Literair Hieronder wordt alles beschouwd wat te maken heeft met het lezen en bekijken van boeken, tijdschriften en dia’s. Een voorbeeld van deze literaire wijze is het lezen van een kerstverhaal of het zoeken van prenten rond kerst in verschillende boeken en tijdschriften om daarmee een collage te maken. 6. Sensopathisch Deze discipline houdt alle gewaarwordingen in die, actief of passief, gevoeld worden tijdens een activiteit. In theorie is dit een apart deel maar in de praktijk is er bij elke activiteit wel een sensopathische prikkeling aanwezig.

34

Vijf mogelijkheden: Binnen elk van deze disciplines kan op verschillende manieren gewerkt worden: expressief, creatief, receptief, reflectief en reproductief. Deze mogelijkheden duiden de werkwijze aan. 1. Creatief: Creatief werken heeft als doel de creativiteit of de fantasie aan te spreken bij de cliënten. 2. Expressief: Bij het expressief werken staan de emoties, gevoelens en verlangens centraal. De wijze om die gevoelens uit te drukken is zeer variërend. Er kan gebruik gemaakt worden van woorden, muziek, dans, knutselmaterialen, klei, … . 3. Receptief: Receptief of sensopathisch werken betekent dat de zintuigen gestimuleerd worden. Die zintuigen zijn het gezicht (de visus), het gehoor (de audio-receptie), de tast (de tactilus), de smaakzin (de gústus) en de reukzin (de olfactorius). 4. Reflectief: Reflectief werken betekent: een reactie of een waardeoordeel uiten, een persoonlijke situatie toetsen aan criteria, een emancipatorische houding ontwikkelen, bewust worden van zichzelf en van de omgeving. 5. Reproductief: Reproductief is het reageren door nabootsen: imiteren op grond van waarneming, herkenning en herinnering.

4.1.4.2. Op welke manier kan je muzisch werken met het middel klei? Werken met klei binnen de disciplines: 1. Beeldend Vanzelfsprekend kan op een beeldende manier met klei gewerkt worden. Je kan doelgericht een beeld maken of je emoties uitwerken op de klei door die te beslaan en te beknijpen. 2. Drama Het is minder vanzelfsprekend om klei te integreren in drama. Er kunnen maskers gebruikt worden met emotionele gelaatsuitdrukkingen, zoals een verdrietig, een blij en een boos gezicht.

35

3. Muziek Muzikaal werken met klei kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Sommige mensen zullen dit muzikaal werken omzetten in ritmes en andere in klanken. Bij het werken met ritmes kan het uitrollen, het kneden of het beslaan van klei een voorbeeld zijn. Hier worden bewegingen met een bepaalde regelmaat herhaald en dat is ritme. Voor het werken rond klanken worden keramische muziekinstrumenten of schalen gebruikt. Het beslaan van keramische schalen brengt een hoge klank voort. 4. Spel en beweging (sport) Bij deze benadering kunnen voorwerpen gemaakt worden in klei waarmee daarna gespeeld kan worden. Bijvoorbeeld: Balletjes en kegels maken met klei en daarmee bowlen. 5. Literair Er bestaat veel literatuur en er zijn ook foto’s en afbeeldingen van voorwerpen die gemaakt worden in klei. Die kunnen terug gevonden worden in boeken en tijdschriften en zo past klei in deze discipline. 6. Sensopathisch De verschillende texturen, kleuren en behandelingswijzen van de klei bieden een heel gamma van sensopathische stimulansen.

Werken met klei binnen de mogelijkheden: 1. Creatief: Klei is een zeer dankbaar medium bij het creatief werken. De bewoners kunnen alles maken wat in hun fantasie leeft. 2. Expressief: De manier waarop de persoon met een verstandelijke beperking met de klei omgaat: Slaat hij op de klei of knijpt hij erin? Werkt hij zacht- of hardhandig? Heeft hij al dan niet oog voor details? Dit zijn allemaal manieren om expressief om te gaan met klei. 3. Receptief: Bij het receptief werken met klei is de textuur van de klei belangrijk. Klei kan zacht zijn als modder maar kan ook steentjes bevatten die minder aangenaam aanvoelen. Het zien en voelen spelen een voorname rol. Niet alle zintuigen kan men betrekken bij dit medium. 4. Reflectief: Reflectief werken met klei kan bij voorkeur tijdens de nabespreking met de bewoners. Daar kunnen zij vertellen hoe ze de activiteit en de reacties van andere bewoners beleefden.

36

5. Reproductief: Je kan reproductief werken door een bepaalde vorm of techniek voor te tonen aan de persoon met een verstandelijke beperking. Die bewoner bootst dan die vorm of techniek na. Later kan die vorm op een creatieve manier bewerkt worden.

4.1.4.3. Welke meerwaarde geeft het muzisch werken aan de persoon met een verstandelijke beperking? Muzisch werken kan iets teweeg brengen bij de participant: een gevoel, een herinnering aan een persoon of gebeurtenis, … . Het hoofddoel van muzisch werken ligt niet bij de vaardigheden zelf maar is eerder ervarings- of belevingsgericht. Het leren en ontwikkelen van de handelingen uitgevoerd in het muzische atelier zijn belangrijk. Ze kunnen deze toepassen in het dagelijkse leven: het kan hun zelfstandigheid en zelfredzaamheid positief beïnvloeden.

37

PRAKTISCH DEEL HOOFDSTUK 5: INLEIDING In dit praktische deel heb ik de ervaringen en activiteiten neergeschreven die ik tijdens mijn stage in Het Vijverhof uitgewerkt heb. Bij elke werkwijze zijn bepaalde vaardigheden van de bewoner nodig en is de inbreng, van zowel de ergotherapeut als de bewoner, verschillend. De ergotherapeutische benadering is anders bij elke werkwijze en is afhankelijk van de noden en behoeften van de bewoners. Ik verdeel dit hoofdstuk volgens de drie grote werkwijzen: de productieve, kunstzinnige en muzische benadering van dit medium: 1. In Het Vijverhof ligt de klemtoon op de productieve benadering. Het productieve deel vormt daardoor een groot onderdeel van het praktische deel. Hierbij bespreek ik de drie activiteiten die in Het Vijverhof gebruikt worden: het werken met gietklei, het instamperen en het werken met blokmoules. 2. Een andere benadering die in Het Vijverhof aan bod komt is het kunstzinnig werken. In het keramiekatelier heb ik één bewoner, Julien, kunnen observeren en begeleiden in de creatie van verschillende beelden. Dat is de enige bewoner die in deze periode beelden maakte. Enkele andere bewoners kregen ook de kans om op een creatieve manier bezig te zijn. Zij mochten decoraties aanbrengen op productief gemaakt werk. Die decoraties mochten de bewoners invullen naar eigen fantasie. 3. Het muzische aanbod in Het Vijverhof is minimaal. Daar is wel plaats voor op het domein van De Lovie, waar het muzische atelier uitgewerkt is.

38

HOOFDSTUK 6: PRODUCTGERICHT WERKEN MET KLEI 6.1. INLEIDING Binnen het productieproces in Het Vijverhof worden diverse technieken aangewend om de klei te bewerken. Deze verscheidenheid in benaderingen leidt tot grote verschillen in het eindresultaat: Het werken met gietklei:

Hierbij zal het eindresultaat uit fijne vormen bestaan die meestal gebruiksvriendelijk zijn, zoals een bord en een beker.

Het opvullen van blokmoules: De zware en eerder ruwe vormen die deze techniek produceert, kunnen goed gebruikt worden als ondersteuning voor een ander voorwerp, zoals een wierookstaafje en een kaars. Het instamperen :

Deze schalen zijn evenals de vorige techniek redelijk zwaar en kunnen ook als ondersteuning dienst doen. Ze kunnen eveneens als gebruiksgoed dienen, zoals een ovenschaal en een fruitschaal.

6.2. DE TAAK VAN DE ERGOTHERAPEUT 6.2.1. Inleiding Deze taak wordt opgedeeld in de interventies op vlak van de indeling van de ruimte, groepsverdeling en het aanbod van hulpmiddelen. Het aandeel in het leren en begeleiden van de bewoners bij het uitvoeren van de activiteiten wordt eveneens besproken.

6.2.2. De taak van de therapeut bij de werkomgeving De werkruimte: In de filosofie van De Lovie is het welzijn van de bewoner van groot belang. Om dat welzijn na te streven, moet de werkomgeving zodanig aangepast zijn dat de persoon zich goed voelt tijdens het uitvoeren van zijn taak. De taak van de ergotherapeut ligt in het creëren en bewaren van zo’n omgeving. In Het Vijverhof bestaat het keramiekatelier uit verschillende delen, deze werden reeds uitvoerig besproken in het theoretische deel van deze scriptie.

39

De verdeling van deze ruimtes is niet alleen praktisch maar bevordert tevens het welzijn van de bewoners. Een goede indeling bezorgt veiligheid, rust en de mogelijkheid om in een aangename sfeer de gekozen taak uit te voeren. Een lawaaierige activiteit kan in het spuitlokaal plaatsvinden. Het geluid wordt op deze manier gedempt en is minder storend voor de ander bewoners.

De keuze van de groep: Voor het productieproces is het belangrijk dat binnen de verschillende groepen een evenwichtige verdeling is van de vaardigheden die de bewoners bezitten. Zo kan het werk de volgende dag gemakkelijk door een andere groep voortgezet worden. De selectie van bewoners is ook belangrijk voor zichzelf. Om hun welzijn te verzekeren, moeten zij zich goed voelen in de groep. Als sommige bewoners het niet met elkaar kunnen vinden, is het beter dat ze veranderen van groep. Het is een taak van de ergotherapeut om deze problemen in de groepsdynamiek te detecteren en een goede plaats te vinden voor elke bewoner.

6.2.3. De taak van de ergotherapeut bij het creëren van hulpmiddelen Het is eveneens de taak van de ergotherapeut om te zien waar hulpmiddelen nodig zijn en in hoeverre deze hulpmiddelen de uitvoering van de taak kunnen bevorderen.

Hulpmiddelen bij het gietwerk: Het werken met gietklei is een activiteit die bestaat uit veel deelhandelingen, die stapsgewijs uitgevoerd worden. Bij vele van deze stappen worden hulpmiddelen gebruikt die noodzakelijk zijn om de handeling tot een goed einde te brengen. Enkele van deze hulpmiddelen zijn: - Verschillende emmers:

Vier gelijke emmers worden gebruikt om de klei voor en na het samenstellen evenredig te verdelen. In één andere emmer gebeurt het mengen en

roeren. - Een mengkop op een boor:

Alle klonters worden uit de gietklei gemengd met deze aangepaste

boor. - Kleine kannen:

Om zeker te zijn dat de klei gezeefd wordt en om het gieten te vergemakkelijken worden een viertal één-liter-kannen gebruikt. Keukenwekker: Dit wordt gebruikt om de tijd niet uit het oog te verliezen. De gietklei blijft twintig minuten in de moules. Indien de klei te vroeg of te laat uitgegoten wordt, is de pot respectievelijk te dun of te dik.

40

Hulpmiddelen bij het instamperen: Enkele van deze hulpmiddelen zijn: - Grote deegrollen en latten van verschillende diktes:

Deze twee hulpmiddelen worden samen gebruikt en verlichten het uitrolwerk. Ze verminderen de kans op luchtbellen in de klei en zorgen dat de schalen steeds op dezelfde dikte gemaakt worden. . - Grote identieke planken: Deze zijn zeer praktisch bij het uitrollen en omdraaien van grote kleilappen - Op maat gezaagde planken: Deze worden gebruikt om de kleilap recht en op maat te snijden. - Plastiekfolie: Dit wordt gebruikt om de kleilap gemakkelijker in de moule te leggen. Zeker bij grote vormen is dat niet vanzelfsprekend.

Hulpmiddelen bij het werken met blokmoules: Enkele van deze hulpmiddelen zijn: - Dikke elastieken:

Zij hechten de verschillende delen van een blokmoule stevig samen zodat de moule niet vervormt tijdens het vullen. - Het opvullen van de hoeken De ergotherapeut neemt deze taak op zich want sommige en randen van de moule: bewoners hebben hier problemen mee.

6.2.4. De taak van de ergotherapeut bij het aanleren en het begeleiden van de handelingen Aanleren Bij het opstarten van het atelier is het de taak van de ergotherapeut om de geïnteresseerde en vaardige bewoners alle technieken op een aangepaste manier aan te leren. In Het Vijverhof verdeelt men de technieken in een reeks handelingen die telkens door één persoon uitgevoerd worden. De deelhandelingen worden stapsgewijs aangeleerd en herhaald tot de bewoner de handeling verinnerlijkt heeft. Als de bewoner een handeling niet kan of niet graag uitvoert, wordt hij daartoe niet verplicht. Het is een taak voor de ergotherapeut om de vaardigheden van de bewoners te kennen en zo een beeld te vormen van wat de bewoner wel of niet zal aankunnen. Maar uiteindelijk is het de bewoner zelf die kiest welke activiteit hij wil uitvoeren. De ergotherapeut kan om dit te vergemakkelijken enkele mogelijkheden geven waaruit de bewoners kunnen kiezen.

41

Begeleiden De bewoners vormen een groep maar de benadering en ondersteuning gebeurt individueel. Deze benadering komt onder meer tot uiting door de verschillende deelhandelingen die de bewoners verrichten. De therapeut gaat van de ene bewoner naar de andere om de uitvoering van het werk op te volgen en te ondersteunen waar nodig. Sommige bewoners hebben genoeg met verbale ondersteuning en andere hebben nood aan fysieke hulp.

6.3. OPDRACHTVERWOORDING 6.3.1. Opdracht vanuit de instelling Vanuit de instelling werd gevraagd om na te gaan of een persoon met een verstandelijke beperking inzicht had in het productieproces dat in Het Vijverhof gehanteerd wordt en hoe dit inzicht geoptimaliseerd kan worden. Hierbij aansluitend is de vraag hoe groot het aandeel is van de bewoner en hoe de bewoner precies kan bijdragen in het proces.

6.3.2. Verwerking van deze opdracht 6.3.2.1. Aanpak Om het aandeel van de bewoner na te gaan deelde ik het productieproces in drie grote technieken in. Bij elk van deze technieken werden alle deelhandelingen uitgeschreven. Aan de hand van die lijst werd nagegaan of de geselecteerde bewoner, Lodewyck20, de handelingen kende, ze kon uitvoeren en kon anticiperen op de volgende handeling. Door bevraging, uitvoering en observatie kon ik de mate van inzicht bepalen bij Lodwyck. Zo kon ik advies geven voor het aanleren van de niet-gekende of moeilijk uitvoerbare deelhandelingen.

6.3.2.2. Hoe verliep die bevraging? Om dit proces duidelijk te maken, zette ik mijn bevindingen om in een scoretabel. Bij elke activiteit staat een reeks tabellen. Vóór elke reeks staat wat uitleg over de techniek. Na iedere tabel volgt een besluit en na de volledige reeks volgt een algemeen besluit in verband met het inzicht van Lodewyck in de besproken techniek. In de scoretabellen maak ik gebruik van cijfers en tekens om de vaardigheid van Lodewyck te bepalen.

20

: Fictieve naam. 42

1. 2. 3. 4.

Dit is een taak die uitgevoerd wordt door de ergotherapeut. Lodewyck kan deze handeling niet uitvoeren. Hij kan de handeling uitvoeren maar heeft veel ondersteuning of hulp nodig. Lodewyck is in staat om de handeling zelfstandig uit te voeren met enige hulp, vb. verbale hulp. 5. Deze score krijgt Lodewyck indien hij de handeling volledig zelfstandig uitvoert. §. Noch de bewoner noch de ergotherapeut voeren deze handeling uit. Desondanks speelt de handeling een belangrijke rol in het productieproces.

6.3.3. Casus Omschrijving van de bewoner Lodewyck is een bewoner van Briekedreef, een afdeling van De Lovie. Hij was één van de volgcliënten tijdens deze stage. Hij is een volwassene met een ernstige verstandelijke beperking (bovengrens ernstig). Hij heeft een intelligentiequotiënt van zesendertig en een verstandelijke leeftijd van ongeveer vijf jaar en vijf maanden. Ondanks zijn lage intelligentie is hij zeer handig. Hij beschikt over een goede fijne en grove motoriek en heeft een sterk aanleervermogen voor praktische zaken. Hij is verbaal wat minder sterk en zijn geheugen is minder ontwikkeld.

De reden voor deze keuze Lodewyck werd geselecteerd om zijn handigheid en zijn mogelijkheid om bijna elke deelhandeling uit te voeren. Hij kan zich tamelijk goed verwoorden en zeker verstaanbaar maken. Lodewyck's score zal zeer hoog liggen omwille van die handigheid.

6.4. HET PRODUCTIEVE PROCES 6.4.1. Van gietklei tot een verkoopbaar eindproduct 6.4.1.1. Wat is gietklei?21 Gietklei is vloeibare klei. Dit wordt bekomen door kleipoeder en water te vermengen met waterglas en soda22. Door toevoeging van deze elementen krijgt de klei andere eigenschappen dan de gewone vaste klei. Gietklei wordt hard en vast als het te lang in 21

: Cursus Keramiek, o.c.

22

: waterglas en soda zijn elementen die samen elektrolyt vormen 43

contact komt met gewone lucht. Gietklei wordt meestal gebruikt in combinatie met een moule of mal. Door de zuigkracht die het gips bezit, wordt het water uit de gietklei getrokken en blijft een laag klei tegen de wand van de moule hangen.

6.4.1.2. Wat houdt dit proces in? 1) Omschrijving23 - Eerst wordt een moule gemaakt uit gips. - Daarna maken de bewoners gietklei. Die wordt goed geroerd en verschillende malen gezeefd. Na deze handeling moet de klei een etmaal rusten. - Bij het gieten zelf wordt de klei gezeefd in enkele kannetjes. De bewoner giet de moules vol tot iets boven de rand. - De klei droogt een twintigtal minuten in de moule vooraleer hij uitgegoten wordt. Na het uitgieten, worden de moules ondersteboven geplaatst, schuin op een stokje. - Als de klei vast genoeg is, worden de moules recht gezet en de overtollige klei weggesneden. De vormen drogen eerst in de moule en, wanneer ze droog genoeg zijn, buiten de moule. - De laatste stappen zijn zeer gevarieerd. Bijna elke vorm ondergaat een andere bewerking: D Het schuren van de ongebakken vormen D Het decoreren van zowel gebakken als niet gebakken stukken met diverse technieken D Het bakken van de stukken op twee verschillende manieren is de allerlaatste bewerking die de vormen ondergaan. - Na het bakken worden de afgewerkte stukken ingepakt en verkocht.

23


2) Scoretabel 2. Gietklei maken: 1

2

3

4

5

Gietklei maken: Het kleipoeder uit De Loods halen.

X

Het poeder van de zak naar enkele emmers scheppen.

X

In elke emmer evenveel poeder scheppen. Water, waterglas en soda afwegen.

X X

Beide vermengen.

X

Het kleipoeder in het water scheppen.

X

Alles roeren met een stok.

X

Alles roeren met een boormachine met een mengstaaf erop.

X

De klei door verschillende zeven gieten.

X

De gietklei vierentwintig uren laten rusten.

§

§

§

§

§

(Tabel 1: Tabel 1 van het gietwerk: Gietklei maken)

Besluit: Lodewyck heeft inzicht in dit deel van het proces. Als ik hem vertel dat hij gietklei mag maken, beseft hij wat dit inhoudt en welke handelingen hij moet uitvoeren om gietklei te bekomen. Vooraf kan hij de deelhandelingen verwoorden en daarna ook uitvoeren. 1) Het afwegen van het water, het waterglas en de soda: - Het water afwegen: Dit kan vereenvoudigd worden door steeds dezelfde hoeveelheden te gebruiken, bijvoorbeeld: twee emmers kleipoeder is gelijk aan zeven bekers water. Om dit te realiseren kan de ergotherapeut zeven identieke potjes klaarzetten. De bewoner kan die potjes allemaal vullen tot aan de rand of een markering. Na deze handeling kan de ergotherapeut de stap bekijken en als alles goed uitgevoerd is, kan de bewoner alle potjes leeggieten in een emmer. - Het afwegen van het waterglas en de soda: Het afwegen moet zeer nauwkeurig gebeuren. De ergotherapeut kan deze activiteit moeilijk volledig uit handen geven, zelfs als een bewoner deze activiteit zou kunnen uitvoeren blijft controle noodzakelijk. Lodewyck kan deze handeling niet uitvoeren. Hij heeft geen getalbegrip en om met een digitale weegschaal te werken is dat noodzakelijk.

45

3. In en uitgieten van gietklei in moules: 1 Moules maken uit gips.

2

3

4

5

X

De gietklei voorbereiden: De nodige materialen klaarzetten voor het gieten.

X

De gietklei goed roeren.

X

De klei in de kannetjes zeven.

X

De gietklei in de moules gieten: De moules klaarzetten naast elkaar en eventueel afstoffen.

(X)

X

De klei voorzichtig in de moules gieten tot net over de rand. De wekker op de juiste tijd draaien.

X X

(X)

Indien het niveau van de klei zakt giet men wat klei bij.

X

De gietklei uit de moules gieten: Verschillende blokjes hout op de tafel leggen.

X

Elke moule, met een vloeiende beweging, omdraaien in een emmer.

X

De klei laten uitdruppelen in de emmer.

X

De moule ondersteboven blijven houden tot bij de tafel.

X

De rand van de moule op de rand van het plankje plaatsen.

X

De moules zo laten drogen.

§

§

De overtollige gietklei afsnijden.

X

Gietvormen uit de moules lichten.

X

(X)

De gietvormen laten drogen.

§

§

§

§

§

§

§

§

(Tabel 2: Tabel 2 van het gietwerk: In- en uitgieten van gietklei in moules) Besluit: Hij kent de verschillende deelhandelingen die uitgevoerd moeten worden om een gietvormpje te maken. Lodewyck heeft inzicht in dit proces, zelfs zonder alle handelingen effectief uit te voeren. Lodewyck kan de meeste deelhandelingen zelfstandig of met weinig hulp uitvoeren. De andere handelingen kan hij eventueel leren. Bij sommige handelingen, die normaal gesproken door de therapeut uitgevoerd worden, kan hij de ergotherapeut helpen.

46

1) Het maken van een moule in gips: - Lodewyck kan de ergotherapeut bij deze activiteit helpen door het gips te maken: D Het water en het gipspoeder afmeten: - De juiste hoeveelheid afmeten met een beker: Bijvoorbeeld: vijf delen water en tien delen gipspoeder voor een grote moule. D Het gips mengen: - Lodewyck kan met een klopper het gips roeren tot alle klonters weg zijn en eventueel het gips op de basisvorm gieten. 2) De moules klaarzetten om te gieten: - Lodewyck kan deze handeling uitvoeren. De keuze van de moules kan eventueel aangepast worden door de therapeut. 3) De wekker op de juiste tijd draaien: - Lodewyck weet niet op hoeveel minuten hij deze keukenwekker moet draaien. D Een hulpmiddel om dit te leren kan een markering zijn op de wekker. De wekker staat bijvoorbeeld op twintig minuten als de beide rode strepen tegenover elkaar staan. 4) De overtollige klei wegsnijden: - Deze handeling is te delicaat om door de bewoners uitgevoerd te worden. De klei wordt afgesneden op zo'n manier dat de moules en de vormen zo min mogelijk beschadigd worden. 5) De gietvormen uit de moules lichten: - Lodewyck kent deze handeling maar heeft ze niet uitgevoerd. De bewoners helpen bij deze handeling op deze manier: D Op de moule wordt een plank gelegd die iets groter is dan de moule zelf. D De moule en de plank worden tegen elkaar geduwd en omgedraaid. D De plank met de moule erop wordt terug op de tafel geplaatst en de moule wordt voorzichtig omhoog getild zonder de vorm aan te raken. Indien de bewoner onzeker is bij de uitvoering van deze handeling kan de ergotherapeut helpen. D De vorm staat nu ondersteboven op de plank en mag zo drogen. De grote vormen worden door de ergotherapeut uit de moules gehaald en worden eventueel nogmaals omgedraaid tussen twee planken.

47

4. Decoreren en afwerken van de vormen: 1

2

3

4

5

Vormen decoreren met een boor: 1) Gaatjes boren met een kleine boormachine: De boormachine in elkaar zetten.

X

De droge vormen klaarzetten. De plaats bepalen waar de gaatjes zullen komen.

X X

De gaten boren.

X

2) Gaten boren met de hand: De boren en de vormen klaarleggen.

X

De plaats van de gaten bepalen (eerst de grote en daarna X de kleinere gaten). De gaatjes boren, met de boor in de hand, door korte draaibewegingen te maken.

X

(Tabel 3: Tabel 3a van het gietwerk: Decoreren en afwerken van de vormen)

Besluit: Lodewyck kan deze boortechnieken perfect uitvoeren, als hij zich voldoende kan blijven concentreren en genoeg geduld oefent. Bij beide technieken is het belangrijk dat de boor loodrecht op het werkstuk staat. Lodewyck weet dit en probeert het ook juist uit te voeren. Zijn fijne motoriek en mogelijkheid om nauwkeurig te werken, worden hier op de proef gesteld. Lodewyck heeft inzicht in dit deel van het proces. Wanneer hij verneemt dat hij mag boren, weet hij welke vormen hij moet gebruiken en dat hij boren nodig heeft. De deelhandelingen die hij nog niet uitvoert, kan hij eventueel aanleren met behulp van een hulpmiddel. 1) De plaats bepalen waar de gaatjes zullen komen: - De ergotherapeut plaatst een kruisje, met een potlood, waar een perforatie komt. De bewoners kunnen deze kruisjes zelf plaatsen indien het patroon enigszins speels, nietgestructureerd is. Daarom werd voor deze vorm een speelse decoratie gekozen. D Lodewyck kan deze decoratie niet op een speelse manier aanbrengen. 2) De boren en de vormen klaarleggen: - Lodewyck herkent de vormen, die geboord moeten worden. Het kiezen van een juiste boor zorgt voor problemen. In enkele vormen worden verschillende groottes van boren gebruikt. Er worden minder zeer grote en veel kleinere perforaties gemaakt. Een hulpmiddel bij deze vormen kan een kleurmarkering zijn. Op de vormen worden kruisjes geplaatst in verschillende kleuren. Diezelfde kleuren worden ook voorzien op de boren. Op deze manier kan Lodewyck rustig verder werken en eventueel zelf een aantal kruisjes aanbrengen.

48

1

2

3

4

5

Vormen decoreren met engobe: 3) Decoreren met engobe en een handpeer: Al het nodige materiaal klaarleggen.

X

Het mondstuk van de peer kiezen en eraan bevestigen.

X

Een deel van de engobe in een bordje scheppen of gieten.

X

Enkele lijnen proberen op scherven.

X

De decoratie op de gietvormen plaatsen.

X

4) Decoreren met engobe en een sponsje: Al het nodige materiaal klaarleggen.

X

Lijnen schilderen met acrylic medium24 op de juiste X hoogte op de gietvorm en/of lijnen tekenen met potlood op een bepaalde afstand van elkaar. Een deel van de engobe in een bordje scheppen of gieten.

X

Het sponsje in de engobe duwen.

X

Stempelen tussen de lijnen van de acrylic medium en/of op de potloodlijnen.

X

De acrylic medium aftrekken.

X

5) Decoreren met engobe en een schilderborstel: Al het nodige materiaal klaarleggen.

X

Een deel van de engobe in een bordje scheppen of gieten.

X

De gietvorm omgekeerd, ongeveer in het midden, op X een draaischijf plaatsen.

X

Draaien met de draaischijf en met het penseel geleidelijk van boven naar beneden schilderen zodat de engobe overal even dik ligt.

X

Tijdig engobe bijnemen.

X

Gietvormen schuren:25

X

(Tabel 4: Tabel 3b van het gietwerk: Decoreren en afwerken van de vormen)

24

: Acrylic medium is een vloeistof die, eens op de klei aangebracht, verandert in een plastieken afdeklaag. Het is gemakkelijk verwijderbaar en overschilderbaar. Het wordt gebruikt om een rechte lijn of tekening te creëren.

25

: De gietvormen met decoraties van engobe worden vooraf en deze met gaten nadien geschuurd. 49

Besluit: Lodewyck kan alle decoratievormen met engobe uitvoeren en doet dit met relatief weinig hulp. Hij kent deze technieken maar kan nog oefening gebruiken. 1)

Alle benodigdheden klaarleggen voor het decoreren met engobe:

- De keuze van de engobe zorgt hier voor problemen. In het atelier worden een drietal kleuren gebruikt. Elke vorm heeft een bepaald kleurenpalet of patroon. De ergotherapeut bepaalt de kleur, zo kan Lodewyck verder werken. 2)

Het mondstuk van de handpeer kiezen en eraan bevestigen:

- Het mondstuk bevestigen op de peer vraagt enige handigheid. Dit vormt bij Lodewyck geen probleem. De keuze van het mondstuk is moeilijker. DEr bestaan verschillende diktes in de mondstukken. Deze zijn bepalend voor de dikte van de lijn, die getrokken wordt met de peer. Het mondstuk wordt gekozen op basis van de dikte van de engobe en de gewenste dikte van de lijn. Lodewyck kan door doelgericht zoeken en testen op scherven het juiste mondstuk vinden. 3)

Het schilderen met acrylic medium of het tekenen van lijnen met een potlood op de gietvorm:

- Het schilderen met acrylic medium vraagt enige ervaring en een vaste hand. Mits veel oefening kan de ergotherapeut dit uitvoeren en proberen aan te leren. Voorlopig blijft deze taak weggelegd voor de ergotherapeut. - De potloodlijnen op de vorm zijn een leidraad voor het aanbrengen van de decoraties. Ze bieden hulp aan de bewoner daar die soms de neiging heeft om de lijnen schuin in plaats van recht te stempelen. Omdat dit reeds een hulpmiddel is, wordt deze handeling uitgevoerd door de therapeut. 4)

De gietvorm omgekeerd op de draaischijf plaatsen:

- Bij kleine vormen is dit geen probleem maar bij grotere kan het omdraaien wel een probleem worden. De grote vormen kunnen niet gemakkelijk vastgenomen en omgedraaid worden zonder uit de handen te glijden. De vormen zijn nog niet gebakken en zeer breekbaar. Lodewyck durft dit niet uit schrik dat het werk zou breken.

50

5. Bakken en glazuren: 1 Gietvormen bakken (ruwbak).

2

3

4

5

X

Gietvormen afwerken: De vormen afwassen teneinde het stof te verwijderen.

X

Een glazuur of sinterengobe aanbrengen op de gietvormen: X D door ze te dompelen. D door ze te spuiten. Gietvormen opnieuw bakken ( glazuurbrand).

(X) (X)

X

(Tabel 5: Tabel 4 van het gietwerk: Bakken en glazuren) Besluit: De meeste handelingen in dit deel van het proces worden verricht door de ergotherapeut daar de handelingen te ingewikkeld zijn of een risico vormen voor de veiligheid. Lodewyck is een bewoner die de gelegenheid kreeg om te helpen bij het dompelen en spuiten. 1)

Het bedienen van de ovens:

- Dit is een taak voor de ergotherapeut. Het instellen van de ovens is niet eenvoudig en bij een fout kunnen alle vormen in de oven alsook de oven zelf beschadigd raken. 2)

Het decoreren van de vormen met glazuren of sinterengobes:

- Lodewyck voerde deze handelingen samen met mij uit. Het dompelen verliep zeer vlot mits constante dyadische begeleiding26. Het spuiten lukte minder daar deze techniek veel ervaring en inzicht vraagt. Niet elke vorm wordt op dezelfde manier gespoten en elk glazuur is anders. D De voorbereiding: De ergotherapeut maakt het glazuur en zet alles klaar. Ze assembleert de spuit. Lodewyck kan het glazuur in het reservoir van de spuit gieten en de spuit en het ventilatiesysteem aanklikken. Hij assisteert bij het klaarzetten van de vormen op de draaischijf die in de spuitcabine staat. D De voorzorgen naar de veiligheid toe: Lodewyck kan zelf zijn plastieken handschoenen aantrekken maar hij worstelt met de elastieken van zijn stofmasker. D Het spuiten zelf: Na enige uitleg begrijpt Lodewyck welke beweging hij moet maken met de spuit. Hij heeft wat moeite met het richten naar het voorwerp, met guiding en constante dyadische begeleiging lukte dit beter.

26

: Eén-één relatie, bijvoorbeeld tussen een therapeut en cliënt. 51

3) Algemeen besluit Lodewyck kent en heeft inzicht in het volledige gietproces: - Hij kan de meeste deelhandelingen verwoorden en ook uitvoeren. - Wanneer Lodewyck gevraagd wordt hoe het gietproces verloopt, kan hij dit weliswaar met wat gebaren en door het aanwijzen van bepaalde zaken uitleggen. - Lodewyck leert zeer vlug bij daar hij een goed ontwikkeld praktisch en visueel geheugen heeft. Hij ziet de activiteit, probeert die en een volgende keer herinnert hij het zich nog. De hulpmiddelen, die ik voorstel in de vorige besluiten of die reeds aanwezig zijn in het atelier, bevorderen het zelfstandig uitvoeren van de handelingen. Enkele hulpmiddelen die ik adviseer voor Lodewyck zijn: D Een maatbeker die gebruikt kan worden bij het afmeten van verschillende materiën. D Een markering op de keukenwekker. D Een kleurmarkering op de aanwezige boren, bij het decoreren. Mits een constante dyadische begeleiding kan Lodewyck kennis maken met een aantal moeilijkere taken. Praktisch is dit echter niet vaak mogelijk omdat er nog een groep is die eveneens aandacht vraagt.

52

6.4.2. Het opvullen van een blokmoule. 6.4.2.1. Wat is een blokmoule? Dat is een uitvinding van een ergotherapeut in Het Vijverhof. Het is een moule die bestaat uit verschillende delen die in elkaar passen. De moule wordt volledig opgevuld met klei. Nadat de klei wat gedroogd is, worden de verschillende delen van de moule uit elkaar gehaald en verschijnt een blok klei die de vorm van de moule aangenomen heeft. Dit kan een kaarsenhouder, een wierookhouder of nog iets anders zijn.

6.4.2.2. Wat houdt dit proces in? 1) Omschrijving De delen van de blokmoule worden samen gezet en aan elkaar vast gemaakt met sterke elastieken. Daarna wordt de moule opgevuld, door kleine hoeveelheden klei in de moule te leggen en die goed aan te drukken. Zo bekom je uiteindelijk een volle moule. Eens de moule helemaal gevuld is, wordt de onderkant met een lat afgesneden om een recht grondvlak te bekomen. De vorm moet nog even in de moule blijven om wat te drogen en wordt nadien uit de moule gehaald om verder te drogen. De volgende deelhandelingen zijn opnieuw schuren, decoreren en bakken.

2) Scoretabel 1. De blokmoule samen zetten, vullen en ontmallen: 1

2

3

4

5

De blokmoule samen zetten: De verschillende delen van de moule in elkaar passen.

X

De verschillende delen aan elkaar vasthechten met sterke elastieken.

X

De moule klaarmaken om te vullen (bepaalde delen X afdekken met plastiek of aluminiumfolie). De blokmoule vullen met klei: Een blok klei afsnijden van het grote pak.

X

(X)

De klei kneden.

X

(X)

Kleine hoeveelheden klei diep in de hoeken en langs de randen induwen.

X

53

De moule opvullen: -Kleine hoeveelheden klei in de moule leggen.

X

-De klei open smeren en goed aandrukken.

X

-Deze deelhandelingen herhalen tot de moule vol is.

X

De elastieken verwijderen.

X

De overtollige klei langs de rand van de moule met een lat X wegschrapen.

(X)

Een stempel van De Lovie in de klei duwen .

X

De vorm in de blokmoule ontmallen: De verschillende delen van de blokmoule uit elkaar X trekken door een hefboom, in de vorm van een kredietkaart, er tussen te wrikken. De vorm in een deel van de moule afwerken: X Afhankelijk van de vorm van de blokmoule: een gaatje prikken voor een wierookstokje of niets doen. (Tabel 6: Tabel 1 van het werken met blokmoules: De blokmoule samen zetten, vullen en ontmallen) Besluit: Lodewyck beheerst het werken met een blokmoule. Als hij de verschillende delen van de blokmoules ziet, weet hij onmiddellijk wat hij nodig heeft en hoe hij die moet vullen. Hij kan de meeste deelhandelingen zelfstandig uitvoeren. Met wat stimulans en hulp kan hij ze uitvoeren. 1) De blokmoule klaarmaken om op te vullen: - Deze handeling bestaat erin een deel van de moule af te dekken met plastiek of met wat aluminiumfolie. Deze materialen zijn aanwezig en zorgen dat de klei gemakkelijker uit de moule verwijderd kan worden. Lodewyck weet soms welke plastieken vorm in de moules gelegd wordt maar vergeet nogal gemakkelijk deze deelhandeling. Een hulpmiddel om dit te onthouden kan een visuele voorstelling zijn van de verschillende benodigdheden per moule en dat in de vorm van een poster. 2) De klei afsnijden van het grote pak en die brok kneden: - Het afsnijden van de klei vormt op zich geen probleem. Bij het simultaan uitvoeren met de therapeut lukt dit wel. - Het kneden van de klei gebeurt door de begeleiding daar Lodewyck deze stap vaak vergeet. Dit is een belangrijke stap die vaak vergeten of onvoldoende uitgewerkt wordt. De klei moet op een degelijke manier gekneed worden zodat alle kleideeltjes goed vermengd worden en alle luchtbellen verdwenen zijn. D Lodewyck kan de klei kneden en om zeker geen luchtbellen over te houden, wordt de klei hard op de tafel of op een plank op de grond geslagen. 54

3) De overtollige klei langs de rand van de moule met een lat wegschrapen: - Dit is meestal een taak voor de ergotherapeut. Ik liet Lodewyck dit eens uitvoeren. Het lukte hem om de handeling op de juiste manier uit te voeren maar hij stopte vroegtijdig daar hij bang was om teveel klei weg te schrapen. Na enige aanmoediging zette hij de handeling voort. 4) De verschillende delen van de blokmoule uit elkaar trekken: - Lodewyck kan de kleinste moule gemakkelijk openmaken, maar heeft moeite met de grotere. Met een beetje oefening zal dit in de toekomst wel lukken. 5) De vorm afwerken wanneer de klei nog zacht is: - Elke vorm wordt op een andere manier afgewerkt. Bij de meeste vormen gebeurt er niets. Bij enkele vormen wordt een gaatje geprikt om later een wierookstokje in te plaatsen. Dit gaatje moet op de juiste plaats geprikt worden: in het midden van de breedte en niet te dicht bij de boord. Het gaatje wordt schuin gemaakt zodat de stok scheef komt te staan. D De ergotherapeut voert deze handeling uit zonder hulpmiddel. Als het Lodewyck niet lukt zonder kan een hulpmiddel ingeschakeld worden: - De ergotherapeut kan een kruisje plaatsen op de plaats waar de perforatie moet komen. - Als dit niet lukt, kan een ander hulpmiddeltje gemaakt worden: zoals een plaatje, met een opening in, die rond de vorm past.

55

2. De vorm schuren, bakken en decoreren:

De vorm laten drogen.

1

2

3

4

5

§

§

§

§

§

De vorm schuren: De scherpste randen aan de onderkant wegschuren.

X

De rest van de vorm lichtjes schuren.

X

De vorm bakken (ruwbak).

X

De vorm decoreren: De mangaanaarde klaarzetten.

X

De vormen beschilderen met de mangaanaarde.

X

De mangaanaarde grotendeels afwassen met water.

X

De vorm even laten drogen. De vorm opnieuw bakken (glazuurbrand).

§

§

§

§

§

X

(Tabel 7: Tabel 2 van het werken met blokmoules: De vorm schuren, bakken en decoreren) Besluit: De afwerking van de vormen uit de blokmoules neemt Lodewyck volledig voor zijn rekening. Hij kan zeer goed schuren en decoreren. Hij wast niet te veel mangaanaarde weg en gaat spaarzaam om met het water. De ovens vullen, bedienen en leeghalen is werk voor de ergotherapeut. 1) Het bedienen van de ovens: - Hier gelden dezelfde argumenten als bij de vorige techniek. De ergotherapeut kiest voor zekerheid en wil niet dat bepaalde werken in de oven beschadigd worden door een foute instelling van de temperatuur of de tijd. 2) De mangaanaarde klaarzetten: - In principe kan Lodewyck deze handeling alleen uitvoeren. Om veiligheidsredenen wordt dit steeds begeleid door de ergotherapeut. De mangaanaarde bevindt zich in een kast die tevens andere giftige grondstoffen bevat. De ergotherapeut neemt de mangaanaarde uit de kast en daarna kan Lodewyck verder werken.

56

3) Algemeen besluit Lodewyck beheerst deze techniek en heeft er inzicht in: - Wanneer hij een vorm ziet, kan hij de juiste moule vinden en alles klaarleggen om de vorm te reproduceren. - Hij kan de meeste deelhandelingen zelfstandig uitvoeren. Als men Lodewyck blijft stimuleren en helpen, zal hij de andere deelhandelingen eveneens kunnen uitvoeren, met uitzondering van enkele handelingen die om verschillende redenen door de therapeut uitgevoerd worden. Bij deze techniek zijn al verschillende hulpmiddelen aanwezig: - Plastieken vormen of aluminiumfolie om de klei gemakkelijk uit de moule te verwijderen. - Dikke elastieken om de verschillende delen van de moule samen te houden tijdens het vullen van de moule. - Een hefboom om de verschillende delen van de moule uit elkaar te wrikken. Enkele hulpmiddelen die hieraan toegevoegd kunnen worden zijn: - Een kaart waarop de verschillende benodigdheden staan om een blokmoule samen te stellen. - Een kruisje of plaat om de plaats aan te duiden waar een opening moet komen voor een wierookstaafje.

57

6.4.3. Uitrollen en instamperen van een schaal. 6.4.3.1. Wat is instamperen?27 Instamperen is een lap klei in een moule leggen en aanduwen zodat die lap de vorm van de moule aanneemt. Op deze manier kunnen schalen gemaakt worden met opstaande randen. Om een lap klei te bekomen wordt een blok klei plat gerold, tussen twee houten latten van een bepaalde dikte. De klei krijgt dan dezelfde dikte als de latten. Als de klei nog zacht is, kan ze vervormd worden. Ze wordt in die zachte toestand in de moule gelegd om daar te drogen.

6.4.3.2. Wat houdt dit proces in? 1) Omschrijving In het Vijverhof wordt gebruik gemaakt van drie verschillende diktes van latten om verschillende redenen. Op deze manier blijven minder luchtbellen in de klei zitten of zijn beter zichtbaar tijdens het proces, de grootte van de lap kan veranderd worden tijdens het uitrollen, en zo verder. De blok klei wordt gekneed en plat geduwd op een plank. Daarna rolt men, met een grote deegrol, de klei plat tussen achtereenvolgens latten van nummer achttien, twaalf en acht. Tijdens het uitrollen wordt de lap klei verschillende malen omgedraaid tussen twee planken. Daardoor blijft de klei niet aan de plank kleven en gebeurt het uitrollen gemakkelijker. Men bekomt zo aan beide zijden een mooie platte kant. Als de lap de juiste dikte heeft, kan ze enkele uren drogen vooraleer ze op maat wordt gesneden en in de moule gelegd. Sommige schalen worden gedecoreerd door er klei of een sjabloon in te rollen. Dit gebeurt onmiddellijk na het uitrollen.

27


2) Scoretabel 1. Uitrollen van de kleilap: 1

2

3

4

5

Uitrollen van een blok klei tot de juiste grootte en dikte: Alles benodigdheden klaarleggen.

X

Een vorm kiezen voor de schaal.

(X)

X

Een blok klei van het grote pak afsnijden.

X

X

De klei kneden.

X

X

De klei plat duwen.

X

De klei tussen de twee dikste latten leggen.

X

De klei uitrollen totdat ze de dikte van de beide latten bereikt.

X

De twee volgende latten nemen en het vorige herhalen.

X

De laatste en dunste latten nemen en nog eens over de klei rollen.

X

De klei, op ruim een centimeter rond de voorbeeldplank, uitsnijden.

X

Tussenin: Tijdens het verwisselen van de latten wordt de grootte van de vorm gemeten en eventueel aangepast. De klei, tussen de twee planken, geregeld omdraaien.

X X

(Tabel 8: Tabel 1 van het instamperen: Uitrollen van een kleilap) Besluit: Het uitrollen is een handeling die Lodewyck volledig zelfstandig kan uitvoeren. Tijdens en na het uitrollen komt de ergotherapeut kijken of alles correct verloopt. 1) Een vorm kiezen voor de schaal: - Lodewyck kan dit. De ergotherapeut vraagt soms om bepaalde schalen, die meer gevraagd worden, eerst te maken. 2) Klei afsnijden van het grote pak en kneden: - Dit lukt aardig als Lodewyck deze handeling simultaan met de therapeut mag uitvoeren.

59

2. Decoreren van de kleilap: 1

2

3

4

5

Decoreren van de kleilap: 1) Decoreren met kleikruimels: De kleiplaat bestrooien met droge kleikruimels.

X

De klei tussen de dunste latten leggen en erover rollen.

X

De overtollige kruimels wegvegen.

X

De kleiplaat omdraaien tussen twee planken.

X

De vorige deelstappen herhalen.

X

2) Decoreren met een structuur of een sjabloon: De vorm van de structuur of de sjabloon uitsnijden.

X

De structuur op de juiste plaats leggen op de kleilap.

X

De sjabloon of de structuur inrollen.

X

De sjabloon wordt ingevuld met slib van een andere kleur28.

X

3) Niet decoreren.

§

§

§

§

§

(Tabel 9: Tabel 2 van het instamperen: Decoreren van de kleilap)

Besluit: Van de twee decoratietechnieken is het decoreren met kleikruimels de eenvoudigste. Het is belangrijk dat juist genoeg kleikruimels ingerold worden, zodat de schaal niet te licht of te donker wordt. Lodewyck doet dit perfect, hij gebruikt noch te veel noch te weinig kruimels. Het inrollen van een structuur of een sjabloon is iets moeilijker daar de structuur niet mag verschuiven bij het inrollen. Lodewyck rolt soms, in zijn enthousiasme, te snel. Met wat verbale begeleiding en guiding van de structuur lukt dit zeer goed. 1) De vorm van de structuur of sjabloon uitsnijden: - Deze vormen moeten nauwkeurig uitgesneden worden. De structuren en sjablonen die Lodewyck gebruikte waren reeds uitgesneden. 2) Het sjabloon op de juiste plaats leggen op de kleilap: - De belangrijkste reden waarom de ergotherapeut deze taak op zich neemt, is de nauwkeurigheid die vereist wordt om het passende sjabloon op de juiste plaats te leggen. Bij elke schaal zijn verschillende structuren en/of sjablonen die gebruikt kunnen worden. Elke structuur heeft een andere vorm en komt op een andere plaats terecht. De juiste plaats wordt afgemeten en dan pas wordt de structuur of het sjabloon op de klei gelegd en erin gerold.

28

: Kleislib is een mengeling van klei en water waardoor een papje ontstaat. 60

3. Versnijden en instamperen van de kleilap: 1

2

3

4

5

§

§

§

§

§

De kleiplaat versnijden: De klei wat laten drogen. De houten voorbeeldplank op de klei leggen.

X

De houten vorm vasthouden en er rondom snijden.

X

De stempel van De Lovie in de plaat duwen.

X

De kleiplaat instamperen: Een plastiekfolie over de klei leggen .

X

De kleiplaat omdraaien tussen twee planken.

X

De instampeermoule uit het rek halen.

X

Door het plastiekfolie op te lichten, de kleilap in het midden van de moule leggen.

X

De kleiplaat instamperen, met een zachte spons tegen de wand van de moule drukken. De schaal in de moule laten drogen.

X §

§

§

§

§

(Tabel 10: Tabel 3 van het instamperen: Versnijden en instamperen van de kleilap) Besluit: In deze scoretabel is duidelijk te zien dat Lodewyck de meeste deelhandelingen kan uitvoeren zonder of met zeer weinig hulp. 1) Het transfereren van de klei, van de plank tot in de moule, met behulp van plastiekfolie: - De ergotherapeut kan deze handeling alleen verrichten. Indien de bewoner deze taak uitvoert, krijgt hij steeds hulp van de therapeut. Zo vervormt de kleiplaat niet en wordt ze op de juiste plaats in de moule gelegd.

61

4. De schaal schuren, bakken en decoreren: 1 De kleiplaat voorzichtig uit de moule nemen

2

3

4

5

X

De schaal schuren: Enkel de randen van de schalen worden geschuurd om alle scherpe randen te verwijderen. De schaal bakken (ruwbak).

X X

De schaal decoreren: De schalen die gedecoreerd werden met kleikruimels of met een structuur worden gedecoreerd met mangaanaarde: De mangaanaarde klaarzetten.

X

De schaal beschilderen met mangaanaarde.

X

De schaal afwassen zodat de meeste mangaanaarde verdwijnt.

X

De schalen, die al dan niet gedecoreerd werden met een X sjabloon, worden met een glazuur of een sinterengobe bespoten. De schaal opnieuw bakken (glazuurbrand).

(X)

X

(Tabel 11: Tabel 4 van het instamperen: De schaal schuren, bakken en decoreren)

Besluit: Lodewyck kan het schuren en het decoreren met mangaanaarde op zich nemen. De andere taken worden om veiligheidsredenen door de ergotherapeut zelf uitgevoerd. 1) De kleiplaat voorzichtig uit de moule nemen: - De ergotherapeut voert deze handeling zelf uit om te voorkomen dat de schaal breekt. De schaal is in deze staat zeer breekbaar en vraagt een voorzichtige behandeling. Lodewyck voert deze handeling niet graag uit daar hij vreest dat de schaal zou breken.

62

3) Algemeen besluit Lodewyck is zeer vaardig en werkt volledig zelfstandig bij de uitvoering van deze techniek: - Het uitrollen, het kiezen van een schaal en het uitsnijden van de gepaste vorm kan hij helemaal alleen uitvoeren. Hij vraagt hierbij wel steeds bevestiging van de ergotherapeut. - Bij het decoreren kan hij de eerste techniek perfect uitvoeren: D Hij kan de kleikruimels in een gepaste hoeveelheid over de klei verdelen. D Lodewyck kan die techniek ook afwerken met mangaanaarde. Om deze techniek uit te voeren, zijn reeds verschillende hulpmiddelen aanwezig. Deze werken zeer effectief en vereenvoudigen de handelingen voldoende. Er hoeven geen andere hulpmiddelen aan dit gamma toegevoegd te worden. Lodewyck heeft eveneens inzicht in deze techniek: - Wanneer hij een afgewerkte vorm ziet, kan Lodewyck het proces herhalen die het product afgelegd heeft. Hij kan de juiste moule kiezen en weet hoe de afwerking zal verlopen.

63

6.5. BESLUIT BIJ HET PRODUCTIEF WERKEN MET KLEI Bij het productief werken is het de bedoeling om, op het einde van het proces, een identiek product te reproduceren. Het is eveneens belangrijk dat de mensen, die het product maken, zich goed voelen tijdens hun taak en in de aanwezigheid van andere werknemers. In het atelier werken de bewoners individueel aan een bepaalde activiteit. Samen vormen ze een evenwichtige groep zodat het productieproces niet in het gedrang komt. De groep die ze vormen kan variëren naargelang de ontwikkeling van hun vaardigheden. Product

Lichamelijk Proces

Intrapersoonlijk Proces

(Figuur 4: Drieluik: productief werken)

Werken op deze manier vereist verscheidene motorische, cognitieve en sociale vaardigheden. Het is belangrijk dat de bewoners zelfstandig, stapsgewijs kunnen werken en een logische volgorde kunnen aanhouden tijdens het uitvoeren van de deelhandelingen. De handelingen zijn gestructureerd maar kunnen op verschillende manieren ingevuld worden. Bij deze benaderingswijze wordt de reproductieve en niet de creatieve sfeer benadrukt. Om hieraan tegemoet te komen werden de unica-reeksen in het leven geroepen. Zo kunnen bewoners die dit wensen, hun persoonlijk accent in een werk leggen. In Het Vijverhof wordt een grote inbreng gevraagd van de bewoners. Zij vervullen, weliswaar onder begeleiding, de meeste taken in het proces. De bewoners kiezen een activiteit uit een aanbod en voeren die grotendeels zelfstandig uit. Sommige personen hebben meer behoefte en nood aan ondersteuning dan andere. Enkele taken worden door de bewoners niet uitgevoerd daar ze te moeilijk of gevaarlijk zijn. Bij deze benadering is geen constante individuele begeleiding mogelijk. Elk lid van de groep heeft op een gegeven moment ondersteuning nodig. Omdat het resultaat belangrijk en klei een moeilijk medium is, zijn de uitvoering en de hulpmiddelen nogal technisch. Heeft Lodewyck inzicht in het productieproces? Ja, Hij kent de vormen die gemaakt worden. Hij kan op zicht de techniek aanwijzen die gebruikt werd om de vormen te maken. Lodewyck kan alle deelhandelingen verwoorden en de meeste uitvoeren. Hij weet hoe de decoratietechnieken tot stand komen en kan het procédé beschrijven.

64

HOOFDSTUK 7: KUNSTZINNIG WERKEN MET KLEI 7.1. INLEIDING In dit deel maak ik een onderscheid tussen het figuratief werken en het creatief bewerken van gietvormen. Hiervoor observeerde ik twee verschillende personen: - Lodewyck werkt op een creatieve manier en heeft zo drie schalen bewerkt. Uit de resultaten van de scoretabellen uit hoofdstuk 6 blijkt dat hij zeer vaardig en creatief is. - Als tweede koos ik Julien29. Dit is een persoon die graag kunstzinnig bezig is, zowel met klei als met andere materialen.

7.2. DE TAAK VAN DE ERGOTHERAPEUT 7.2.1. De taak van de therapeut bij de werkomgeving De werkruimte: In Het Vijverhof wordt de werkomgeving niet veranderd in het teken van het kunstzinnig werken. Er wordt wel rekening gehouden met de ruimte die de bewoner nodig heeft om zich kunstzinnig te uiten.

De keuze van de groep: De kunstzinnige activiteiten met klei in Het Vijverhof worden individueel uitgevoerd. Er zijn slechts enkele bewoners die zich geroepen voelen om kunstzinnig te werken. Eén van de bewoners die veel kunstzinnig werkt, is Julien. Hij werkt op zijn manier in hetzelfde atelier als enkele andere bewoners die productief werken. Hetzelfde geldt voor de bewoners die creatieve decoraties aanbrengen op gietvormen.

29

: Fictieve naam. 65

7.2.2. De taak van de ergotherapeut bij het creëren van hulpmiddelen Bij de kunstzinnige benadering gebruikt men zo weinig mogelijk hulpmiddelen. De gebruikte middelen hebben een ondersteunende functie zoals: een fles als basisvorm of documentatie als visuele ondersteuning. De bewoner kan steeds raad vragen of beroep doen op de ergotherapeut tijdens de realisatie van zijn werk.

7.2.3. De taak van de ergotherapeut bij het begeleiden en aanleren van de handelingen Aanleren Vooraleer de bewoner kunstzinnig begint te werken, is het handig dat hij weet hoe hij de klei kan manipuleren. Als hij enkele basisvaardigheden en handelingen kent, wordt de uitvoering een stuk gemakkelijker.

Begeleiden De begeleiding staat in het teken van bevestiging en stimulatie. De bewoner wordt geholpen bij de realisatie van zijn idee en ondersteund als hij problemen ondervindt bij de uitvoering. Soms moeten de bewoners wat gestuurd worden, daar sommige ideeën onuitvoerbaar zijn. De ergotherapeut moet de materie goed kennen om te weten wat mogelijk is en wat niet.

7.3. OPDRACHTVERWOORDING 7.3.1. Opdracht vanuit de instelling Rond het kunstzinnig werken werden geen specifieke vragen gesteld vanuit de instelling maar in het teken van mijn scriptie observeerde ik deze manier van werken eveneens.

7.3.2. Verwerking van deze opdracht Ik observeerde en begeleidde Julien bij de creatie van verschillende beelden. In deze scriptie beschrijf ik zijn laatste werk. Dit is, naar mijn mening, het mooiste dat hij toen maakte. Ik kon de ontwikkeling en vervaardiging zeer goed volgen.

66

7.3.3. Casus Omschrijving van de bewoner Voor het figuratief werken koos ik Julien. Julien is een bewoner van Eikenhof 1, dat is een leefgroep in De Lovie zelf. Julien is geboren met het Syndroom van Down en heeft een IQ van 27. Hij heeft het vaak moeilijk om doelgericht te blijven werken. Als hij teveel vrijheid krijgt, wijkt hij snel af van de afgesproken opdracht. Hij heeft een kunstenaarsziel, veel fantasie en is zeer creatief. Julien is handig genoeg om zijn ideeën praktisch uit te werken. Julien is zeer creatief en uit dat graag. Hij werkt full-time in Het Vijverhof. Eén of twee dagen per week komt hij naar het keramiekatelier. Hier maakt hij meestal beelden. Soms kiest hij voor gietwerk, uitrollen of andere activiteiten. Julien is zeer handig en slaagt erin veel handelingen tot een goed eind brengen. Zijn voorkeur gaat naar ambachtelijk werk. In zijn vrije tijd gaat hij graag naar Aurelia, een kunstatelier in Lo.

De reden voor deze keuze Julien is één van de weinige kunstenaars in Het Vijverhof. Ik observeerde en begeleidde hem als volgcliënt tijdens mijn stage. Zijn persoon en zijn werk vond ik zeer interessant.

67

7.4. KUNSTZINNIG WERKEN MET KLEI 7.4.1. Figuratief of sculpturaal werk Tijdens mijn stageperiode maakte Julien enkele beelden. In dit hoofdstuk bespreek ik de begeleiding en de uitvoering van zijn laatste beeld. Het laatste beeld dat hij maakte is een uil zoals je ziet op de foto.

(Figuur 5: Julien met uil) Dit beeld maakte Julien in de loop van enkele weken. Hij komt niet elke dag naar het atelier en kan niet steeds doorwerken. 1) Informatie rond het startidee verzamelen. Vooraleer hij aan dit beeld begon, moest Julien een idee hebben van wat een uil is en vooral hoe die eruit ziet. Ik bracht enkele foto’s van uilen mee. Hij koos een zittend exemplaar. 2) Het idee verpersoonlijken. Julien maakte eerst enkele tekeningen naar de foto’s, om zo een beter idee te krijgen van wat hij precies wilde. Het is belangrijk om vooraf een goed algemeen beeld te krijgen van hoe een uil in elkaar zit. De basisvormen worden getekend zonder enige details. De definitieve tekening zal hij dan omzetten in het beeld.

68

3) Het idee bespreken en over de uitwerking nadenken. Wanneer de tekening af is en het idee volledig vorm kreeg in het hoofd van Julien, is het belangrijk dat hij zijn idee kan verwoorden en duidelijk kan maken aan de ergotherapeut hoe hij dat beeld ziet. Over de uitwerking van het idee wordt goed nagedacht. De techniek wordt besproken en eventuele hulpmiddelen aangeboden. 4) De basisvorm maken. Julien zal zijn beeld opbouwen met rollen. Eerst zal hij een basisvorm maken rond een buis. Wanneer de klei harder is, mag de buis weg. Daarna worden de boven- en onderkant van de basisvorm afgewerkt. Bij deze handeling had hij wat hulp nodig. Julien zag niet goed hoe het hoofd van de uil op de reeds gemaakte vorm paste. 5) De grote vormen aanbrengen. De foto’s worden nogmaals bekeken om de grote vormen te bestuderen. Met enkele lijnen worden nu de belangrijkste delen van de uil weergegeven: de vleugels, de kop en de poten. Er wordt ook gedacht aan een tak waarop de uil uiteindelijk zal zitten. Julien's eerste idee was om een plastieken buis te nemen als tak. Aan de hand van de aangeduide lijnen worden stukken klei gehecht aan de basisvorm. Nu kan Julien experimenteren met verschillende kleuren klei. In deze fase wordt de binnenkant van de uil ook eens bekeken. De overtollige stukken klei worden weggenomen om het beeld wat lichter en de wand overal even dik te maken. 6) De details weergeven. Na -

het vormen van de grote delen, wordt uitgekeken naar de details: Hoe kan de textuur van de veren weergegeven worden? Welke kleur hebben de vleugels? Hoe zien de ogen en de bek eruit? Hoe zien de klauwen van een uil eruit?

Op de foto brengt Julien de laatste pluimen aan. 7) De afwerking. Uiteindelijk wordt het volledige beeld nog eens bekeken om eventuele vergeten details aan te brengen. Nu het beeld af is, wordt het losjes ingepakt in plastiekfolie om traag te drogen. Tenslotte wordt het gebakken.

69

7.4.2. Creativiteit omzetten in decoraties 7.4.2.1. Wat bedoel ik hiermee? Creatief zijn hoeft niet steeds te betekenen dat men iets volledig nieuws moet maken. Men kan bestaande werken ook veranderen of bewerken. Het decoreren van vormen kan op een productieve manier ingevuld worden door bijvoorbeeld evenwijdige streepjes te plaatsen. Het kan ook een creatief proces zijn, door bijvoorbeeld tekeningen te maken op de vormen. In Het Vijverhof krijgen enkele bewoners geregeld de kans om gietvormen te bewerken. Ze kunnen tekeningen maken met engobe en een handpeer.

7.4.2.2. Waarom werd dit in het leven geroepen? Het productieproces is zeer strak en laat geen ruimte voor de uitwerking van de ideeën van de bewoners. Verschillende bewoners kunnen een schaal maken, elk op hun eigen manier, maar steeds met hetzelfde eindresultaat. Opdat de bewoners hun creativiteit zouden kunnen uiten, werden unica-reeksen in het leven geroepen. Dit zijn vormen waarop tekeningen staan die net als de andere producten verkocht worden. Elk van deze schalen is echter uniek en aldus niet reproduceerbaar.

7.4.2.3. Geïllustreerd voorbeeld: In Het Vijverhof krijgen verschillende bewoners de kans om gietvormen te decoreren. Ze zijn relatief vrij in de keuze van hun tekeningen. Lodewyck is een bewoner die zijn fantasie op deze manier mag en kan uiten. Hij tekent bij voorkeur: bloemen, een verhaal, een gebeurtenis of een bepaald thema zoals 'Kerst'. Om op deze unieke reeks verder te bouwen, vroeg ik Lodewyck om enkele schalen te decoreren. Hierbij heeft hij verschillende decoratietechnieken mogen uitproberen. Figuur 6 toont hoe Lodewyck drie schalen bewerkte met allerlei decoratietechnieken.

70

(Figuur 6: Drie schalen van Lodewyck)

De eerste schaal: 1) De basisvorm maken. De basisvorm is een kleilap die uitgerold en op maat gesneden werd. Lodewyck kende deze techniek en voerde hem correct uit. 2) De voorbereiding op het decoreren. Vooraleer Lodewyck begon, verzamelden we allerlei instrumenten om de klei te bewerken. Deze technieken waren nieuw voor Lodewyck daarom gaf ik vooraf wat uitleg en liet hem daarna experimenteren met de verschillende materialen. Hij kreeg stokjes, boetseerhoutjes, een boor, een lomer en nog verschillende andere instrumenten waarmee hij inkervingen en afdrukken kon maken in de zachte klei. 3) Het decoreren. Nadat Lodewyck de verschillende instrumenten uitgeprobeerd had, mocht hij de eerste schaal versieren. Hij maakte een grote tekening op de kleilap. Lodewyck dacht even na en tekenende dan een bloem. Daarna vulde hij de omgeving rond de bloem in. Wanneer hij klaar was legden we samen de kleilap in een moule. 4) De schaal schuren en bakken. Als de lap droog was, kon Lodewyck hem schuren. Alle oneffenheden en scherpe randen werden verwijderd. Het schuren werd gevolgd door een eerste bakproces. 5) De afwerking. Na het bakken mocht Lodewyck de schaal bewerken met mangaanaarde. Dit is een techniek die veelvuldig toegepast wordt in het atelier. Het afwassen van de mangaanaarde wordt gevolgd door een tweede en definitief bakproces. De tekening die zichtbaar is, op de schaal die Lodewyck vasthoudt, werd gecreëerd door de mangaanaarde. 71

De tweede en derde schaal: 1) De basisvorm maken. Deze schalen werden, net als de vorige, uitgerold en op maat gesneden, maar pas bewerkt wanneer ze droog waren. 2) De voorbereiding op het decoreren Beide schalen werden bewerkt met engobe. Lodewyck kent deze materie en werkte hier al vaak mee. De engobe werd aangebracht met verschillende materialen: een sponsje, een schilderborstel en een handpeer. Hij kent deze technieken maar gebruikte ze nooit eerder door of naast elkaar. 3) Het decoreren Bij de tweede schaal mocht hij zijn tekening onmiddellijk op de schaal plaatsen en verder experimenteren met de materialen. Bij de laatste schaal vroeg ik Lodewyck om eerst een tekening op papier te zetten. Als zijn tekening klaar was, bespraken we samen welk deel van de tekening met welke techniek kon ingevuld worden. Na deze bespreking en aanduiding op zijn tekening decoreerde Lodewyck de schaal op de afgesproken manier. 4) De schaal schuren en bakken. Na het decoreren werden alle scherpe randen en oneffenheden weggeschuurd. Daarna werden beide schalen gebakken. 5) De afwerking Na het bakken begeleidde ik Lodewyck tijdens het glazuren van de schalen. Daar hij de glazuurspuit nog nooit gehanteerd had, gaf ik wat uitleg en oefenden we vooraf de bewegingen zonder te spuiten. Wanneer hij deze handeling kon uitvoeren, bespoten we de schalen. Ik merkte op dat Lodewyck de spuit niet goed kon richten. Dit probleem loste ik op door zijn arm te leiden.

72

7.5. BESLUIT BIJ HET KUNSTZINNIG WERKEN MET KLEI Bij de kunstzinnige benadering is zowel het unieke eindresultaat als het proces, dat daartoe leidt, belangrijk. Product

Lichamelijk Proces


(Figuur 7: Drieluik: kunstzinnig werken) Deze benaderingsvorm vraagt verscheidene motorische, cognitieve, sociale en psychologische vaardigheden. Hierbij wordt vooral veel fantasie gevraagd en tevens het praktische vermogen om het idee in een product om te zetten. In Het Vijverhof wordt deze werkwijze in twee activiteiten ingedeeld: het sculpturaal werken en het decoreren van vormen op een creatieve manier: - Het sculpturaal werk bestaat uit het creëren en vervaardigen van beelden en voorwerpen. - Bij het decoreren van vormen op een creatieve manier zijn de decoraties verschillend van deze in het productieproces. Deze decoraties zijn het resultaat van de fantasie en de handigheid van de bewoner en zijn niet afhankelijk van een bepaalde vorm. Deze werkwijze onderscheidt zich van het productief werken door zijn unieke toets en verschillende doelstelling. De vormen, die op een productieve manier gemaakt worden, lijken sterk op elkaar. De beelden die tijdens het kunstzinnig werken ontstaan, zijn individueel verschillend en tonen de creativiteit en gevoelens van de kunstenaar. Zowel het eindresultaat als het ontstaansproces zijn belangrijk bij de kunstzinnige benadering.

73

HOOFDSTUK 8: MUZISCH WERKEN MET KLEI 8.1. INLEIDING

8.2. DE TAAK VAN DE ERGOTHERAPEUT De ergotherapeut speelt een ondersteunende rol in de gewaarwording van de bewoner. Zij bereidt verschillende activiteiten voor, aangepast aan de mogelijkheden van de cliënten. De bewoners krijgen zo de kans om een activiteit, die hun voorkeur geniet, uit te voeren.

8.2.1. De taak van de therapeut bij de werkomgeving De werkruimte: De omgeving moet aangepast zijn aan de activiteit. Bij een rustige activiteit hoort een rustgevende omgeving: zoals een verduisterd en verwarmd lokaal, een klein of een afgeschermd deel van een groot lokaal. Tijdens het uitvoeren van een meer actieve handeling is een betere verlichting aan te raden. Wanneer ik een muzische sessie uitwerkte in Het Vijverhof plaatste ik de tafels in een kring zodat de bewoners elkaar zagen terwijl ze de activiteiten uitvoerden en zo elkaar konden stimuleren. Ik bracht een CD met rustige muziek mee en sloot de deuren, teneinde het meeste lawaai van buitenaf te dempen.

De keuze van de groep: De selectie van de bewoners bij het vormen van een groep is zeer belangrijk. Een positieve groepsdynamiek moet beoogd worden. Indien sommige bewoners het niet met elkaar kunnen vinden, mogen ze veranderen van groep. De vaardigheden en mogelijke belemmeringen hoeven niet gelijklopend te zijn bij het werken op een muzische manier. Vooral de interesse en het belevingsniveau zijn van belang. In Het Vijverhof vormde ik een groep met minder vaardige bewoners maar die geïnteresseerd waren. Het niveau van de bewoners onderling verschilde nogal, maar ze kenden elkaar en konden het samen goed vinden. Door het aanbieden van voldoende variatie in de activiteiten konden de bewoners hun favoriete handeling kiezen en uitvoeren.

74

8.2.2. De taak van de ergotherapeut bij het creëren van hulpmiddelen Bij deze werkwijze is het gebruik van elk soort materiaal een ervaring op zich. De deelhandelingen worden zo duidelijk en eenvoudig mogelijk gehouden. Bijvoorbeeld: Het instrijken van een hand met kleislib kan gebeuren met de hand maar het kan ook met een penseel. De gewaarwordingen van beide participanten is totaal anders. De ontvanger krijgt bij beide mogelijkheden veel stimulatie aan de huid. De gever ervaart een totaal andere stimulatie wanneer hij het penseel gebruikt dan wanneer hij zijn eigen hand gebruikt. Bij het gebruiken van de hand is de stimulatie groter maar daarom ervaart hij het contact met de andere bewoner niet steeds als aangenaam.

8.2.3. De taak van de ergotherapeut bij het begeleiden en aanleren van de handelingen Het aanleren is bij het muzisch werken een secundaire taak. De ergotherapeut creëert een omgeving waar de bewoners ervaringen kunnen opdoen. De activiteiten die aangeboden worden zijn in zoveel mogelijk deelhandelingen verdeeld. De bewoner kan zelf een deelhandeling kiezen waarbij hij zich goed voelt. Deze moeten vooral de bewoner een goed gevoel, een aangename gewaarwording of ervaring geven. Bij het begeleiden van de bewoners is het positief bevestigen zeer belangrijk. De beleving, van de bewoners staat centraal en de gewaarwordingen moeten maximaal gestimuleerd worden. De ergotherapeut biedt verschillende activiteiten aan en stimuleert de bewoner om ze allemaal uit te proberen.

8.3. OPDRACHTVERWOORDING 8.3.1. Opdracht vanuit de instelling Vanuit Het Vijverhof werd gevraagd om zelf een muzische sessie te organiseren met als middel klei. Die sessie moest aangepast zijn aan het niveau van de bewoners die hier werkten. Het niveau van functioneren en de vaardigheden van de bewoners in Het Vijverhof liggen een stuk hoger dan die van de bewoners in het muzische atelier in De Lovie.

75

8.3.2. Verwerking van deze opdracht Ik werkte enkele muzische sessies uit met klei: een beeldende en een sensopathische sessie. Vooraleer ik die zelf kon geven, won ik wat meer informatie in over deze manier van werken. Ik volgde eerst enkele muzische sessies op het domein van De Lovie. Daarna kon ik de aangeleerde technieken omzetten in een beeldende en een sensopathische sessie met klei, aangepast aan de noden en behoeften van de bewoners in Het Vijverhof.

8.3.3. Casus Omschrijving van de bewoner: Rembrand is een bewoner die beide muzische sessies volgde. Hij is een volwassene met een ernstige verstandelijke beperking. Hij heeft een intelligentiequotiënt van vijfentwintig, dat is de grens van een diepe verstandelijke beperking. Rembrand heeft een goede grove en een minder ontwikkelde fijne motoriek. Hij werkt graag met klei en is ook fier als hij een activiteit mag uitvoeren. Hij staat open voor nieuwe ideeën en probeert graag dingen uit. Rembrand komt verschillende dagen per week naar Het Vijverhof en indien er een plaats vrij is, naar het keramiekatelier.

De reden voor deze keuze: Ik koos Rembrand omdat hij één van de minder vaardige bewoners in Het Vijverhof is. Hij is zeer sociaal, aanhankelijk en staat open voor nieuwe ervaringen.

8.4. MUZISCH WERKEN MET KLEI 8.4.1. Muzisch werken in De Lovie 8.4.1.1. Een sensopathische sessie: Deze sessie bestond uit een gedeeltelijke lichaamsmassage en voetbaden. De nek, de schouders, de rug en de voeten werden gestimuleerd. Die stimulatie van de huid en zintuigen gebeurde door: de handen van de ergotherapeut bij de massage, het blazen van een haardroger en het warme water in het voetbad. Enkele bewoners gaven de voorkeur aan één van de activiteiten. Zo konden ze langer genieten van de activiteiten die ze aangenaam vonden. Eén van de bewoners stond enkel open voor een handmassage. Met een wandeling sloot de therapeut de sessie af.

76

8.4.1.2. Een beeldende sessie: In De Lovie is een gebouw, Sparretop, waarin een lokaal gereserveerd is voor muzische sessies. Hier vond ook de beeldende sessie plaats waaraan ik deelnam. De sessie bestond uit verschillende activiteiten rond het thema 'Kerst'. De bewoners maakten een kerstkegel en kerstballen met papier. 1) Een kerstkegel: Een groep bewoners scheurde tijdens de vorige sessie, repen uit krantenpapier. Enkele bewoners bestrijken die nu met behangerslijm. De ergotherapeut legt de eerste laag stroken op de kegelvorm. Na deze laag mogen de bewoners zelf stroken op de kegel leggen en die goed aanwrijven. Deze activiteit bestaat uit verschillende deelhandelingen. De bewoners kiezen welke deelhandeling ze willen uitvoeren. Sommige mensen komen graag in contact met de lijm, de vorm en het papier. Andere vinden dat contact minder aangenaam en beperken zich tot het instrijken van de repen krantenpapier met lijm of kiezen voor een andere activiteit. 2) De kerstballetjes: Een andere groep bewoners maakte kerstballen. Ook deze activiteit werd opgedeeld in verschillende deelhandelingen: D Enkele bewoners scheurden of knipten krantenpapier in kleine stukjes. D Een andere bewoner stopte de snippers in een keukenrobot. De ergotherapeut goot water bij de snippers en sloot de beker van de keukenrobot af. De bewoner mocht de machine aan- en uitzetten op het teken van de therapeut. D De ergotherapeut nam de beker uit de keukenrobot en schepte de pulp in een zeef. Een bewoner perste het water uit de papierpulp. Hij deed dit met behulp van een lepel. D Nadat het meeste water uit de pulp verwijderd was, werd de overgebleven pulp in een emmer gelegd. De ergotherapeut vermengde een kleine hoeveelheid lijm met de pulp. D Eén bewoner mocht balletjes draaien van een propje papierpulp. De balletjes werden op de radiator gelegd en konden de volgende keer beschilderd worden.

77

8.4.2. Een muzische sessie met klei in Het Vijverhof 8.4.2.1. Een sensopathische sessie: Voor deze sessie bereidde ik diverse activiteiten voor. Daar kleislib een grote stimulans geeft aan de huid maakte ik daar gebruik van. De verschillende activiteiten die de bewoners konden uitvoeren waren deze: 1) Papierklei maken: Deze activiteit verdeelde ik in deelhandelingen en maakte er aparte handelingen van. Harde klei verbrokkelen: Hierbij is een tactiele en een auditieve stimulatie. Het breken van de brokken klei geeft een tactiele prikkel aan de huid van de handen rechtstreeks of via een stok. Telkens de klei breekt, klinkt een gekraak of geplof. Door de klei op verschillende manieren te breken, komen andere geluiden voort. De brokken klei in water leggen: Om slib te vormen, worden de brokken in het water gelegd. Dat geeft een tactiele, auditieve en visuele prikkel. Het gevoel van het warme water en de slib op de bodem kan een aangename gewaarwording geven. Wanneer de kleideeltjes in het water zakken komt lucht vrij. Dat produceert een reeks luchtbelletjes die zowel zichtbaar als hoorbaar zijn wanneer ze het wateroppervlak bereiken. De slib mengen met papierpulp: Dit mengsel stimuleert de huid op een andere manier dan zuivere klei of gewoon papier. De papierpulp heeft een andere structuur dan de kleislib en dat is merkelijk voelbaar. Rembrands ervaring: De frequentst uitgevoerde handeling was het mengen van de papierpulp door de slib. Rembrand voerde deze activiteit een tijdje uit en ging vervolgens over naar de volgende. 2) Kleislib droog blazen op de huid: Deze activiteit bestond uit twee delen: een lichaamsdeel insmeren met kleislib en de kleislib droog blazen. De slib insmeren: Het slib werd ingesmeerd met de handen of met een penseel. Vooral het insmeren met de handen geeft een tactiele stimulatie. Het gevoel van de slib en de warmte van de huid van de ontvanger kunnen de gever een aangename gewaarwording bezorgen.

78

De slib droogblazen: Het ingesmeerde lichaamsdeel wordt stilgehouden terwijl de andere bewoner het droog blaast. Zowel de klei als de haardroger stimuleren de huid. De warme lucht van de haardroger geeft een warm gevoel. Als de klei droogt, krimpt die en dat geeft een voelbare spanning op de huid. Wanneer de vingers en de hand bewegen, verbreekt de spanning en brokkelen harde kleideeltjes af. Dit geeft een speciaal gevoel. Rembrands ervaring: Dit was de meest geliefde activiteit van Rembrand. Hij smeerde graag iemand in met slib en vond het zeer leuk om de slib droog te blazen. Rembrand had de neiging om de haardroger te dicht bij de huid te houden zodat de persoon, die de behandeling onderging, hem erop moest wijzen dat het te warm werd. Rembrand genoot zichtbaar van het contact met de andere bewoner en de reactie die deze toonde wanneer hij zijn arm bewoog na het drogen. Deze bewoner wist van geen ophouden, Rembrand werkte zelfs verder tijdens de pauze. 3) Een voet- of handafdruk in een kleilap maken: Bij deze activiteit maakte ik gebruik van: - zachte klei. - het gerei om klei te rollen. - een kommetje met warm water om na de activiteit hun hand of voet te wassen. Een kleilap uitrollen: De klei wordt met de handen plat geduwd. De sensatie, die deze zachte klei aan de huid geeft, is totaal anders dan het gevoel van harde klei of slib. Door met een grote rol ritmisch over de klei te bewegen, krijgt deze dezelfde dikte als de omsluitende latten. De vloeiende beweging geeft een ontspannend effect, zeker omdat niet veel kracht vereist is. De hand of voet in de klei duwen: Om de prikkels op de huid te versterken, en toch een resultaat te hebben na deze sessie, mogen de bewoners een lichaamsdeel afdrukken in de klei. De klei is redelijk zacht maar sommige bewoners slaagden er niet in om hun hand hard genoeg in de klei te duwen zonder hulp. Rembrands ervaring: Rembrand voerde deze activiteit niet uit daar hij zo genoot van de vorige en de tijd inmiddels verstreken was. Hij keek wel toe terwijl Julien deze activiteit uitvoerde en hielp hem zelfs daarbij. Julien vereeuwigde zijn beide voeten in de klei.

79

8.4.2.2. Een beeldende sessie: Zoals in de Lovie, werk ik met een thema. Het actuele thema in die periode was 'Kerst'. De verschillende activiteiten die ik voorbereidde, leunden aan bij dit thema. 1) Een kleiplaat versnijden: De kleiplaat wordt plat gerold en versneden uit zachte klei. De figuur, die uitgesneden werd, paste in het thema. Als voorbeeld knipte ik een grote kerstboom uit karton. Een kleiplaat uitrollen: De klei wordt plat geduwd met de handen en geeft zo een bepaalde druksensatie aan de huid. Daarna wordt de klei plat gewalst, met of zonder hulp van twee latten. Hoe dit gebeurt, wordt door de bewoner bepaald: sommige gebruiken ritmische, vloeiende, grote of kleine bewegingen. Een patroon of sjabloon op de klei leggen: De bewoners waren vrij om het voorbeeldsjabloon al of niet te gebruiken. Ze mochten ook zelf een patroon vervaardigen. Enkele bewoners probeerden het zelfs zonder. Het patroon uitsnijden: Bij deze, eerder nauwkeurige, handeling hadden sommige bewoners het moeilijk. Als het uitsnijden niet lukt met een mes, dan mochten ze prikken op de rand. Op deze manier konden alle bewoners deze activiteit uitvoeren. Het snijden of prikken in klei voelt anders aan dan het snijden of prikken in papier of een andere materie. Rembrands ervaring: Rembrand vulde deze activiteit in volgens zijn eigen fantasie. Hij tekende een kerststal op een blad papier en knipte die uit. Zo bekwam hij een patroon. Daarna versierde hij de kleiplaat met behulp van de volgende activiteiten. 2) Figuren uitduwen uit een kleiplaat: Deze activiteit begon eveneens met het uitrollen van een kleiplaat. Daarna werden figuren uit de klei geduwd. Deze figuren werden gemaakt met drukvormen voor koeken. De figuren uitduwen: Er was een ruime keuze van figuren. Sommige bewoners ervaarden moeilijkheden wanneer ze de klei uit de vorm wilden halen. Rembrands ervaring: Rembrand versierde zijn kerststal met een ster die hij uit de klei duwde. Hij kleefde de ster op de stal met wat slib. 3) De klei versieren: Deze activiteit kon volledig naar eigen fantasie ingevuld worden. De twee vorige activiteiten konden aangevuld worden met deze handeling indien de bewoners dat wensten. Met kleine hoeveelheden klei konden figuren gemaakt worden door slib aan de grotere vorm te kleven.

80

Rembrands ervaring: Rembrand werkte zijn stal af met een tekening van Maria, Jozef en het kindje Jezus. Aanvankelijk probeerde hij dit op een blad papier. Daarna tekende hij door het papier op de klei. Na het tekenen werd een lichte lijn zichtbaar op de klei. Rembrand benadrukte die met behulp van een mes. 4) Beeldjes maken met papierklei: De papierklei, die tijdens de vorige sessie gemaakt werd, was stevig genoeg en klaar om te gebruiken. De bewoners kregen de kans om, naar hun eigen fantasie, beelden of figuren te boetseren. Enkele bewoners kozen voor deze handeling maar de meesten prefereerden de vorige drie activiteiten. Rembrands ervaring: Eens Rembrand de smaak te pakken kreeg, zag hij het ook zitten om hierin verder te gaan. Hij maakte verschillende beeldjes waaronder een adventskrans.

81

8.5. BESLUIT BIJ HET MUZISCH WERKEN MET KLEI De nadruk bij het muzisch werken ligt bij de beleving, de stimulansen en ervaringen die de bewoner krijgt tijdens de activiteit. Om optimaal van deze prikkels te genieten, gewerkt men in kleine groepen. Iedereen kan op deze manier werken en vindt er baat bij. (Product)

Lichamelijk Proces


(Figuur 8: Drieluik: muzisch werken)

Bij deze werkwijze worden vooral de psychische en sociale vaardigheden gestimuleerd. In Het Vijverhof wordt bewust niet op zo'n wijze gewerkt. Deze bewoners zijn tot veel meer in staat en hun vaardigheden worden optimaal gebruikt. In het muzisch atelier, op het domein van De Lovie, wordt wel op deze manier gewerkt. Hier zijn de bewoners minder vaardig en kunnen het werken op een productieve manier niet aan door het snelle werktempo, de druk of de vele motorische vaardigheiden die nodig zijn.

82

ALGEMEEN BESLUIT Personen met een verstandelijke beperking ondervinden verschillende moeilijkheden maar beschikken daarnaast ook over vele vaardigheden en mogelijkheden. Het doel van ergotherapie is het welzijn van die mensen te verhogen door die vaardigheden uit te breiden en te optimaliseren. Door verschillende materialen aan te bieden kan dit bereikt worden. Klei is daartoe uitermate geschikt. Het is een veelzijdige materie waarmee men op diverse manieren kan werken. Men kan een productieve, kunstzinnige en muzische benadering hanteren. Dit vraagt telkens een andere begeleiding van de ergotherapeut. In De Lovie krijgt deze populatie de mogelijkheid om hun vaardigheden te ontwikkelen. Ze worden begeleid door diverse therapeuten, opvoeders en andere begeleiders. Deze bieden verschillende werk-, woon- en ontspanningsactiviteiten aan. In de activiteitenateliers vinden vooral dagbestedingactiviteiten plaats. Het Vijverhof is zo'n atelier dat een groot gamma van activiteiten aanbiedt, waaronder activiteiten in het keramiekatelier. In dit atelier liep ik enkele maanden stage. Tijdens die periode kreeg ik de mogelijkheid om deze scriptie uit te werken. Ik deed dit door de drie benaderingswijzen, toegepast in De Lovie, te bestuderen bij het werken met het middel klei. In Het Vijverhof werkte men reeds op een productieve en kunstzinnige manier met klei maar de muzische benadering werd niet specifiek op deze materie toegespitst en ook niet doelbewust toegepast. Bij het productief werken is vooral het eindproduct van belang. In Het Vijverhof werken verschillende bewoners aan de realisatie van één product. Ze bieden met hun vaardigheden een meerwaarde aan het productieproces. De ergotherapeut is hier verantwoordelijk voor een goede indeling van de groep, het aanleren van de verschillende handelingen en het maken van hulpmiddelen die de uitvoering bevorderen. Zij zorgt eveneens voor een goede sfeer in het atelier, een praktische en veilige inrichting waar de bewoners zich goed voelen. Het kunstzinnig werken richt zich zowel naar de het onstaans- en belevingsproces, als naar het resultaat. In Het Vijverhof was, tijdens mijn stage, één bewoner sculpturaal bezig. Dat deed hij individueel, weliswaar onder begeleiding. De ergotherapeut staat open voor deze benadering en stimuleert de bewoners om dit eens te proberen. Sommige zien het echter niet zitten om zelfstandig een beeld te maken. Daarom introduceerde de ergotherapeut een manier om kunstzinnig te werken, waarbij de bewoners geen volledig beeld hoeven te maken. De bewoners die dit willen, kunnen gietvormen op een kunstzinnige manier decoreren. De muzische benadering staat in het teken van de beleving. Het eindresultaat is geen doel op zich maar kan toch belangrijk zijn voor de bewoner als herinnering, iets tastbaars dat ze verwezenlijkten. De stimulaties die de bewoners ontvangen, kunnen hen een aangenaam gevoel geven. De ergotherapeut kan die gevoelens prikkelen met verschillende middelen en activiteiten. Zo is klei zeker een middel bij deze benadering.

IX

Tot slot wil ik nog een antwoord geven op de vraag of klei een goed middel is bij de begeleiding van personen met een verstandelijke beperking. Het antwoord is zeker "ja". -Klei is een goed middel omdat het zeer veelzijdig is. Het is kneed- en recupereerbaar. Op deze materie kan je oneindig blijven bouwen en het is bruikbaar in al zijn verschillende vormen, als slib, harde klei, poeder, … . -Er kan op zeer veel verschillende manieren en met andere benaderingen mee gewerkt worden. Voor personen met een verstandelijke handicap is het belangrijk dat ze in een speelse en prikkelrijke omgeving hun vaardigheden kunnen ontwikkelen. Klei in zijn verschillende vormen stimuleert de zintuigen op diverse manieren: visueel, tactiel, auditief, olfactorius en eventueel de gùstus. -Iedereen kan voordeel halen uit het werken met klei maar vooral personen die op één of andere manier een achterstand hebben in hun ontwikkeling. Voor die mensen is het belangrijk om de vaardigheden, die niet of onvoldoende ontwikkeld zijn, verder te stimuleren en oefenen. Door het werken met klei, op de drie benaderingswijzen die in deze scriptie voorgesteld werden, worden vele vaardigheden ontwikkeld. Afhankelijk van de reeds ontwikkelde vaardigheden kan de persoon het meest baat vinden bij een productieve, kunstzinnige of muzische benadering. -Personen met veel vaardigheden of bij wie verschillende vaardigheden goed ontwikkeld zijn kunnen het productieve werk aan. Zelfs iemand met minder vaardigheden kan deel uitmaken van dit proces en genieten van de groepssfeer. -Personen met veel fantasie en creativiteit kunnen hun hartje ophalen bij het werken op een kunstzinnige manier. Ze kunnen de klei bewerken en manipuleren om zo een vorm te bekomen of een bestaande vorm op een creatieve manier decoreren of verwerken. -Wie minder vaardigheden of mogelijkheden bezit of voor degene die willen genieten van de klei op zich zonder andere bijbedoelingen is er het muzisch werken.

X

LIJST VAN FIGUREN 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Figuur 1: Plattegrond keramiekatelier: gietwerk Figuur 2: Plattegrond keramiekatelier: instamperen Figuur 3: Plattegrond keramiekatelier: blokmoule Figuur 4: Drieluik: productief werken Figuur 5: Julien met uil Figuur 6: Drie schalen van Lodewyck Figuur 7: Drieluik: kunstzinnig werken Figuur 8: Drieluik: muzisch werken

10 11 12 64 68 71 73 82

XI

LIJST VAN TABELLEN 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Tabel 1: Tabel 1 van het gietwerk: Gietklei maken Tabel 2: Tabel 2 van het gietwerk: In- en uitgieten van gietklei in moules Tabel 3: Tabel 3a van het gietwerk: Decoreren en afwerken van de vormen Tabel 4: Tabel 3b van het gietwerk: Decoreren en afwerken van de vormen Tabel 5: Tabel 4 van het gietwerk: Bakken en glazuren Tabel 6: Tabel 1 van het werken met blokmoules: De blokmoule samen zetten, vullen en ontmallen Tabel 7: Tabel 2 van het werken met blokmoules: De vorm schuren, bakken en decoreren Tabel 8: Tabel 1 van het instamperen: Uitrollen van een kleilap Tabel 9: Tabel 2 van het instamperen: Decoreren van de kleilap Tabel 10: Tabel 3 van het instamperen: Versnijden en instamperen van de kleilap Tabel 11: Tabel 4 van het instamperen: De schaal schuren, bakken en decoreren

45 46 48 49 51 54 56 59 60 61 62

XII

BRONVERMELDING 1. Geraadpleegde boeken: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

KIELHOFNER, Gary, Grondbeginselen van de ergotherapie, Garant, Leuven – Kessel-Lo, 1999 COOPER, Emmanuel, Ten Thousand Years of Pottery, British Museum Press, London, 2000 CALLENS, Eric Omer, Hoe verzorg ik de afwerking van mijn …, 4de druk, UnivPaper international, Kortrijk, 1999 BILO, R.A.C., VOORHOEVE, H.W.A. en KOOT, J.M., Kind in ontwikkeling, Elseviergezondheidszorg, Maarssen, 1999 HARFF, E. G., Algemene en speciële pathologie, 5de druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2000 SCHIPPER, A., VAN GENNEP, A., Een goede vraag, een passend antwoord. Fricties in de gehandicaptenzorg., NIZW, Utrecht, 1999 BURGER, G.T.M., Verplegen van verstandelijk gehandicapten, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem, 1999 VERLEYE, Carine, Vuur en aarde, Davidsfonds/infodok, Leuven, 2003

2. Geraadpleegde artikels: 1. 2. 3. 4. 5.

KETELS, Hilde en CATRYCKE, Els, Actie op school (Crea), Antenne, 38ste jaargang, nr. 4, december 2003, pagina 14 POISSONNIER, Cécile, Poorters als gastheer, Antenne, 38ste jaargang, nr. 2, juni 2003, pagina 30 VAN GENNEKEN, Isabelle en BRUNEEL, Martine, Keramiek in Het Vijverhof, Antenne, 36ste jaargang, nr. 4, december 2001, pagina 28 VERMANDERE, Els, Poorters als gastheer, Antenne, 39ste jaargang, nr. 2, juni 2004, pagina 4 SIKMA, Boelina, VERMEERSCH, Dirk, Muzische handelen, Antenne, 36ste jaargang, nr. 4, december 2001, pagina 6

3. Geraadpleegde internetadressen en websites: 1. 2.

http://www.delovie.be http://www.collegenet.nl/index_mainframe.php?mainframe=http%3A%2F%2Fwww. collegenet.nl%2Fstudiemateriaal%2Fverslagen.php%3Fverslag_id%3D8405%26site %3D

4. Geraadpleegde niet-gepubliceerde werken en teksten: 1. 2. 3. 4.

Infomap De Lovie Cursus Keramiek Muzisch handelen in het agogisch proces Werkbundel: activiteitenatelier het vijverhof

XIII

BIJLAGEN 1. Intelligentietesten in De Lovie 2. Reed en Sanderson: Het model 3. Reed en Sanderson: Een korte omschrijving van de vaardigheden 1. Enkele foto's van de activiteiten in het Keramiekatelier in Het Vijverhof: -Enkele foto's bij het productief werken -Enkele foto's bij het kunstzinnig werken -Enkele foto's bij het muzisch werken

XIV

Werken met klei bij volwassenen met een ernstige verstandelijke beperking

Recommend Documents