WERKEN AAN WAARDE. Leren voor duurzame provincies. Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling

WERKEN AAN WAARDE Leren voor duurzame provincies

Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling

WERKEN AAN WAARDE Leren voor duurzame provincies

2

3 inhoudsopgave

  voorwoord  4   leeswijzer  7  De meerwaarde van het Sociaal Instrumentarium  10  Interview  met jasmina milojkovic  13 ‘Noorderlingen zijn fair’ 1.

 hema Cradle to Cradle  16   T Interview  met saskia van stroe-biezen  23 ‘De lange termijnfilosofie van C2C doet het goed bij Limburgse familiebedrijven’

2.

 hema Energie & Klimaat  26   T Interview  met leo jansen  33 ‘Mensen verleiden tot actie en samenwerking in Zuid-Holland’  Duurzame ontwikkeling in de provincies  39

3.

 hema Duurzaam bouwen  44   T Interview  met jaap neeleman  51 ‘Inspecties op de bouwplaats leveren een schat aan ervaring op’

4.

 hema Duurzame gebiedsontwikkeling  54   T Interview  met rita ten dam  61 ‘Leuker, beter en duurzamer rond de Waal’

5.

 hema Onderwijs  64   T Interview  met marianne van der heijden  71 ‘Kinderen laten ruiken, voelen, proeven en beleven’   vijf vragen over lvdo  75  Een aantal beproefde LvDO-methoden  76  Alle LvDO-projecten 2004-2011  78

Voorwoord

Waarom Leren voor Duurzame Ontwikkeling? Duurzame ontwikkeling met oog voor mens en milieu is absoluut noodzakelijk. Grondstoffen worden steeds schaarser en duurder. We zijn nog te afhankelijk van olie en gas, die meestal worden aangeleverd door politiek instabiele landen. Maar bovenal is duurzame ontwikkeling een kans. Voor onze export, ons welzijn, onze reputatie en niet in de laatste plaats: onze kenniseconomie. Enthousiasme voor duurzaamheid is zeker aanwezig, in alle lagen van onze samenleving. Maar om de ambities om te zetten in een volgende, concrete stap is soms nog lastig. Dat komt onder meer doordat er een veelheid aan partijen bij betrokken is. Denk aan ministeries, provincies, gemeenten, waterschappen, bedrijven, woningcorporaties en consumenten. Bij elke schakel vind je een grote bereidheid om duurzamer te denken en doen, maar vaak ontbreekt de samen­ werking en samenhang. Dankzij LvDO weten veel partijen elkaar inmiddels te vinden. Niet duizend bloemen die bloeien, maar een vruchtbare kruisbestuiving.

Al doende leren en al lerende doen Alles staat of valt met kennis. We kunnen namelijk pas duurzaam ontwikkelen als we weten hoe we dat moeten aanpakken. Al doende leren en al lerende doen, is daarom het motto van LvDO. We proberen bestaande lokale en regionale initia­

Voorwoord

tieven naar een hoger plan te tillen. Door meer kennis te ontwikkelen, vast te ­leggen en te verspreiden. We zoeken samen met betrokken partijen naar waarde­ volle oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken, waarbij de belangen van mensen, omgeving, natuur en economie in balans zijn. Meer samenwerking en het creëren van lerende netwerken stimuleert innovatie en brengt alle kennis die we in Nederland al in huis hebben beter samen. Eén plus één is drie. Het is essentieel dat we hierop voort blijven bouwen en wat we geleerd hebben nog grootschaliger in praktijk brengen. Met duurzaamheid als volwaardig en

Nederland wordt steeds duurzamer. Het bewijs heeft u in uw handen. Dit boek gaat over succesprojecten in duur­ zame ont­wikkeling van de twaalf Nederlandse provincies. De projecten zijn tot stand gekomen met hulp van het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO).

vanzelfsprekend onderdeel van beleid, met een sterke verankering in de maat­ schappij. Door kennis en ambities om te zetten in concrete stappen, brengen we samen de duurzame samenleving in zicht. Van leren naar doen dus. Doet u mee? Marten Wiersma Gedeputeerde bij de provincie Zeeland Lid van de Regiegroep LvDO

5

6

7 Leeswijzer

‘Samen maken we op die manier van een lerende samenleving een duurzame samenleving’

Leren voor duurzame provincies

In dit boek passeren verschillende succesvolle LvDO-projecten in twaalf Nederlandse provincies de revue. Stuk voor stuk projecten die een belangrijke bijdrage leveren om duurzame ontwikkeling in Nederland nog beter op de kaart te zetten. Het is een selectie uit de honderden projecten die de afgelopen jaren vanuit LvDO tot stand zijn gekomen. LvDO werkt aan competenties voor een duurzame samenleving op verschillende niveaus: Lerende individuen in het onderwijs, lerende (overheids)organisaties en de lerende samenleving. In de lerende samenleving zoeken maatschappelijke allianties samen naar duurzame oplossingen voor lokale problemen. De lerende samenleving krijgt vooral vorm in de provincies. Naast een landelijk programmadeel heeft elke provincie een eigen LvDO-programma. Ook heeft iedere provincie geld en kennis tot haar beschikking om activiteiten te ­organiseren. Dit boek gaat over LvDO en de provincies en toont een bloemlezing van wat daar al is bereikt. Het boek is bedoeld als inspiratiebron voor bestuurders van gemeentes, provincies en het rijk. Bestuurders die zich willen inzetten voor duurzame ontwikkeling en hierna weten dat ze daarvoor bij hun eigen LvDO regisseur kunnen aankloppen.

8

9

leeswijzer

In dit boek leest u wat we op die manier Succes in 6 interviews In dit boek geven we zes succesvolle projecten wat extra hebben bereikt op het gebied van Cradle aandacht. In een interview vertelt de projectleider of een to Cradle (C2C), Energie en Klimaat, andere betrokkene over zijn of haar project, dat met de inzet Duurzaam Bouwen, Gebiedsontwikkeling van LvDO is ontwikkeld of opgeschaald. en Onderwijs. U kunt lezen dat provincies, gemeenten en waterschappen effectieve  Het Faire Noorden van de provincies Groningen, Drenthe en Friesland, zet deelnemers aan tot actie in duurzaamheid leerprocessen op gang hebben gebracht, en fair trade, het mondiale aspect. bij bedrijven, maatschappelijke organisaties,  Het KISSZ-netwerk verbindt kennis en beleid voor duurzame oplossingen in Zuid-Holland. kennisinstellingen en burgers. En dat die  Het Noord-Hollandse leertraject BouwTransparant leer­processen ook leiden tot concrete verduurzaamt het bouwproces door architecten, bouwers ­resultaten. Niet alleen met de inzet van en onderaannemers te stimuleren van elkaars kennis en mensen en financiële middelen, maar ook fouten te leren. met zelfontwikkelde en effectieve instru-  Het Gelderse project Waalweelde brengt via ‘communities of practice’ betrokken partijen versneld op één lijn en menten als de ‘Community of Practice’, de smeedt coalities rondom de hoogwaterproblematiek van PPP-stempel en -tool en ‘Empowerpoints’. de Waal.  De Limburgse C2C-masterclasses voor het MKB staan inmiddels internationaal in de belangstelling.

Succes in 5 thema’s

  Brabantse ‘Klasseboeren’ is een voorbeeld van

LvDO verdeelt haar activiteiten en de projecten die zij steunt

een onderwijsproject. Het geeft leerlingen inzicht in

in een kleine twintigtal thema's. In dit boek zijn er vijf uitgelicht:

het boerenleven en de wijze waarop voedsel wordt geproduceerd.

1.  Cradle to Cradle 2. Energie en Klimaat

Voor een compleet beeld van het Programma Leren voor

3.  Duurzaam bouwen

Duurzame Ontwikkeling, vindt u achterin nog praktische

4.  Duurzame gebiedsontwikkeling

informatie, een totaal­overzicht van alle LvDO-projecten en

5. Onderwijs

contactgegevens.

In de volgende hoofdstukken leest u meer over de projecten die binnen deze thema’s worden uitgevoerd, in welke provincie wat wordt gedaan en de resultaten die tot nu toe zijn bereikt.

Veel leesplezier!

10

11 informatie

De meerwaarde van het Sociaal Instrumentarium

De hoofdconclusie van het onderzoek is: inzet van sociaal instrumentarium versterkt de beleidsuitvoering doordat het leidt tot hogere inhoudelijke kwaliteit, meer draagvlak en legitimiteit, en hogere effectiviteit.

Als kritische succesfactor wordt beschouwd: de bereidheid en mogelijkheid van de initiatiefnemer om werkelijk te luisteren en zelf ook ‘sociaal te leren’ van het proces. Als participatie/sociaal leren als een dekmantel wordt gebruikt om vooropgezette beleidsdoelen te halen, dan wel de planning (die gehaald moet worden) of het budget (dat te beperkt blijkt te zijn) roet in het eten gooien, komt sociaal instrumentarium als een boemerang

Sociale instrumenten worden ingezet om groeps- en leer­

terug op de initiatiefnemer.

processen op gang te brengen waarin mensen met elkaar en van elkaar leren om tot (innovatieve) oplossingen te komen

De onderzoekers bevelen aan om de inzet van sociale

voor duurzaamheidvraagstukken. Denk daarbij aan instrumenten

instrumenten bewust uit te kiezen waarbij de verwachting

als expertmeetings, ‘communities of practice’, leerateliers,

is dat er veel energie vanuit de maatschappij vrijkomt bij

­sociale media, pilots, educatie, en andere vormen van ‘sociaal’

participatie. Het is beter om sociale instrumenten in beperkte

leren.

mate, maar wel op goede wijze in te zetten in plaats van veel projecten half te doen.

De hoofdconclusie is gebaseerd op de volgende deelconclusies: 1. De inzet van sociale instrumenten past bij een overheid die

Over de gehele linie geldt dat de inzet van sociale instrumenten

de samenleving (organisaties en burgers) centraal stelt en

niet meer weg te denken is uit de instrumentenmix van de

meer verantwoordelijkheid wil delegeren.

hedendaagse (provinciale) overheid.

2. De inzet van sociale instrumenten is een investering in People, Planet, Profit (de drie kernelementen van duurzame

Het volledige onderzoek is te downloaden op de website

ontwikkeling).

www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl

3. De belangrijkste effecten van inzet van sociale ­instrumenten zijn: •  meer inhoudelijke kwaliteit Arcadis deed in 2011 onderzoek naar het effect van de inzet van sociaal instrumentarium in het realiseren van duurzame beleidsdoelen van met name provincies. Naast sociale instrumenten onderscheiden we ook financiële, juridische en technische instrumenten. Daarbij is gekeken naar projecten binnen de belangrijkste beleidsthema’s in de provincies: duurzame regionale economie, duurzame gebiedsontwikkeling en klimaat en energie.

•  draagvlak en legitimiteit •  effectiviteit 4. Inzet van 'zachte' sociale instrumenten leidt ook tot ‘harde’ effecten. 5. Een weloverwogen inzet van sociale instrumenten kan tot hoog rendement leiden.

12

13 interview

Het Faire Noorden

‘noorderlingen zijn fair’ Ze is enorm blij met de interprovinciale samenwerking. Jasmina Milojkovic, projectleider van Het Faire Noorden, constateerde dat de lokale duurzame initiatieven in Groningen, Drenthe en Friesland met een regionale, integrale aanpak meer effect zouden hebben. Het Faire Noorden – dat aanzet tot actie in duurzaamheid en fair trade – richt zich op drie doelgroepen: gemeenteambtenaren, ondernemers en mbo-studenten.

Fair trade is een mooie kapstok om duurzaamheid aan mbo-studenten uit te leggen, waarbij het erom gaat een actieve leerhouding te creëren bij de jongeren. Milojkovic: ‘We organiseren drie grote bijeenkomsten waar we in één keer alles presenteren over fair trade en duurzaamheid. Shocktherapie noemen we het. Hier komen per keer zo’n 120 leerlingen en 20 leraren op af. Wij willen hen in één dag laten zien wat duurzaam ondernemen is en hoe ze

Jasmina Milojkovic e regio bij ‘Zonder LvDO blijft het in onz splinterprojecten’

het praktisch kunnen toepassen. Dat is nodig, want uit onderzoek blijkt dat maar liefst 75 procent van alle mbo’ers – de grootste leerlingengroep in Nederland – niet

Jasmina Milojkovic is senior adviseur bij COS

weet wat duurzaamheid is. Veel mbo’ers zijn cynisch over

Groningen Centrum voor internationale samenwerking

een betere wereld en denken dat niets helpt. En dat

en projectleider van Het Faire Noorden, dat faire

terwijl deze leerlingen de toekomstige ondernemers van

acties en interactieve symposia op poten zet voor

ons land zijn. Het is daarom zo mooi dat LvDO het belang

ondernemers, gemeente­ambtenaren en mbo-cursisten.

van leren inziet en ondersteunt.’

14

interview

Milojkovic legt uit dat het onderwijs meestal werkt met langlopende lessenseries en modules: ‘Je bent dan iets sneller de aandacht kwijt van de jongeren. Wij proberen het op een andere manier. Op één dag leren ze ’s morgens hoe ze een duurzaam bedrijf kunnen opzetten, ’s middags hebben ze een “date” met ondernemers en tot slot zetten

Het Faire Noorden

‘Hoofdprobleem is dat men te weinig weet, terwijl iedereen het erover heeft’

Friesland over de CO2-problematiek. Dit thema staat hoog

LvDO, die een deel van de kosten betaalt en hiermee de

op de agenda in het Noorden, met name in Drenthe. Dat er

integrale aanpak mogelijk maakt, was het Faire Noorden

ruimte is voor dergelijk maatwerk vind ik een van de grote

blijven steken in splinterprojecten.’

pluspunten van LvDO. Wat leeft er bij de doel­groepen en wat hebben ze nodig? Dat zijn we momenteel aan het ­inventariseren, een flinke klus. Daarnaast ontwikkelen we

ze hun eigen virtuele bedrijf op. We zien dat deze

een toolkit, met een stappenplan, factsheets en checklists,

methode ze heel enthousiast maakt.’

om organisaties te begeleiden en project­acti­viteiten te

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 30 provinciale projecten binnen het thema Mondiale dimensie en internationale samenwerking. Zoals:

‘Ik woon nu dertig jaar in Groningen en zie dat ‘fair’ bij het

ondersteunen.’

Duurzaam ondernemen

Noorden past. Noorderlingen staan bekend als fatsoenlijk;

‘Het begeleiden van organisaties doen we zoveel mogelijk

Voor Milojkovic is fair trade vanzelfsprekend. Maar wat is

duurzaam ondernemen vinden ze vanzelfsprekend. Maar

groepsgewijs, zodat mensen ook van elkaar kunnen leren.

het precies? Milojkovic: ‘Fair trade is een handelsconcept,

ze zijn ook bescheiden, schreeuwen het niet van de daken

Wij brengen ze bij elkaar. In 2012 gaan we evalueren wat

dat bouwt aan duurzaam partnerschap met respect voor

als ze eerlijke producten gebruiken. Dat is een mooie

de gemeenten, ondernemers en mbo-instellingen hebben

de ecologische en sociale omstandig­heden in ontwikke­

eigenschap, maar wij leren al die gemeenten en onder­

gedaan met de fairtradekennis.’ Milojkovic is blij met de

Base of the Pyramid innovaties voor lokale

lingslanden. Het gaat erom producten op de markt te

nemers om wat trotser te zijn en af en toe op te scheppen

inhoudelijke ondersteuning die LvDO hierbij biedt: ‘Ik kan

gemeenschappen in ontwikkelingslanden

brengen waarvoor een rechtvaardige prijs is betaald aan

over duurzaamheid. Alleen al omdat de consument er

gemakkelijk even met ze bellen, en overleggen wat slim is

Samen met Utrechtse bedrijven wordt onderzocht

de producenten in de landen van herkomst. Fair trade

recht op heeft te weten of een product fair is en er blijer

om te doen qua aanpak. Ik krijg altijd waardevolle feed­

of het mogelijk is om innovatieve business modellen

bestrijdt de uitbuiting van kleine boeren door woekeraars,

van wordt als hij weet dat hij duurzaam consumeert.’

back, ze denken echt met je mee.’

te ontwikkelen ten behoeve van het opbouwen van

biedt prijszekerheid, stabiele afname en kans op betere

Momenteel zijn er elf Fair Trade Gemeenten in Nederland,

levensomstandigheden.’

waarvan twee in het Noorden. Deze gemeenten moedigen

‘Denk internationaal’

de verkoop en het gebruik van fairtradeproducten aan en

Volgens Milojkovic kan Nederland qua duurzaamheid niet

geven zelf ook het goede voorbeeld. Milojkovic: ‘Met ons

achterblijven. ‘Wat je ziet is dat voormalige ontwikkelings­

De waarde(n) van steen. De keten van

project willen we dit stimuleren. In Nederland zijn al

landen, zoals China, Brazilië en Zuid-Afrika, machtige

(duurzame) natuursteen bekeken

circa 250 verschillende fairtradeproducten te koop. Denk

economieën zijn geworden die ook met consumptie van

Bewustwording en voorlichting over praktijken in

facts & figures

duurzame, gezonde en economisch florerende lokale gemeenschappen in ontwikkelingslanden.

aan wijn, chocola, kleding, handdoeken, lakens, schalen,

fairtradeproducten beginnen. Zuid-Afrika had de primeur

de keten van het vervaardigen van een natuur­

Wat  Het Faire Noorden zet deelnemers aan tot actie in

enzovoorts. Overigens stimuleren wij alle vormen van

van een fairtrade-recreatiepark, Brazilië koopt graag zelf

stenen product bij importeurs en handel.

duurzaamheid en fair trade, organiseert netwerkbijeen­

duurzaam ondernemen, maar fair trade is onze kapstok.’

fairtradeproducten in en ook China is heel serieus bezig

komsten en adviestrajecten en ontwikkelt MVO-tools.

Het excuus dat faire producten duur zijn, gaat volgens

met duurzaamheid en milieu.’ Milojkovic en haar collega’s

Brabantse bedrijven en mondiale aspecten

Milojkovic niet meer op. ‘Er is praktisch geen verschil meer

houden voortdurend het grote plaatje in het vizier.

van MVO

Wie  Uitvoerder COS Groningen en partners Tûmba, Ellen

in prijs. En ik vind dat we onze krenterigheid opzij moeten

‘De toekomst van gesubsidieerde projecten als Het Faire

Lerend op weg naar partnerships: Het doel van dit

Reehorst Onderwijs & zo, Anneke Lindeman Educatieve

zetten. Hoe meer faire producten we kopen, hoe goed­

Noorden is onzeker. Maar zulke projecten moeten door­

project is om een internationaal MVO traject te

Projecten, MKB Noord-Nederland. Doelgroep: gemeenten,

koper ze worden op termijn. Als ik een fles wijn cadeau

gaan. Duurzaam, sociaal, internationaal: we moeten echt

doorlopen met bedrijven dat uitmondt in partner­

bedrijven en beroepsopleidingen.

wil doen, koop ik altijd fair trade.’

in dit soort grote lijnen blijven werken. Voor innovatie

ships met maatschappelijke organisaties, NGO’s en

en technische ontwikkeling is vaak wel geld beschikbaar,

Universiteiten.

Looptijd  2010-2011 Meer informatie www.hetfairenoorden.nl

Doelgroepen samenbrengen

maar op het gebied van langdurige duurzaamheidprojecten

Voor alle doelgroepen geldt dat het Faire Noorden vraag­

is helaas nog maar weinig mogelijk in Nederland. Zonder

gericht werkt. Milojkovic: ‘Momenteel loopt bijvoorbeeld een LvDO-project van ons in Drenthe, Groningen en

Zie ook: www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

15

16

17

1.

thema

Cradle to Cradle

Afval = voedsel. Dat is de filosofie van Cradle to Cradle (C2C), die het denken over duurzaamheid een enorme impuls heeft gegeven. C2C is in Nederland binnen een paar jaar een bekend begrip geworden en heeft een radicaal andere manier van denken in gang gezet. C2C mobiliseert en enthousiasmeert veel mensen, niet in de laatste plaats bestuurders. Grond­ leggers Michael Braungart en William McDonough hebben ons land al vele keren aangedaan. De filo­ sofie van C2C is dat er helemaal geen afval meer is, omdat alle grondstoffen voedsel zijn voor een ander product of op verantwoorde wijze weer in de natuurlijke voedingscyclus belandt. Je sluit als het ware de biologische of technologische kringloop. C2C is niet alleen een inspiratiebron, het biedt ook enorme potentie voor onze economie, omdat we alles wat de wereld ons biedt aan materiaal en energie optimaal benutten. Met de inzet van ­hernieuwbare energie, zoals zonne- en windenergie, kunnen grondstoffen oneindig worden hergebruikt, zonder kwaliteitsverlies. Om dit te bereiken, moeten niet alleen producten, maar ook processen, regels, structuren en culturen anders worden ontworpen. Kortom, C2C is herontwerp in de ruimste zin van het woord en vergt een andere manier van duurzaam denken. Lapmiddelen voor duurzaamheid zijn passé, het is tijd voor een radicaal andere koers waarbij C2C ons de weg wijst. LvDO helpt Nederland hierbij op weg.

Een aarde zonder afval

18

1.

 thema

Cradle to Cradle 

Bedrijven nemen vaak de leiding als het gaat om nieuwe C2C-toepassingen, de overheid volgt hen op de voet. Dat is een mooi begin, maar overheden moeten nu door­ pakken, leiderschap tonen en de benodigde condities

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 12 provinciale projecten binnen het thema C2C. Zoals:

creëren voor een duurzamere wereld. Bijvoorbeeld door C2C onderdeel te maken van het rijksbrede inkoopbeleid. Dat kan alleen als beleidsmakers leren dat C2C draait om anders denken; het is geen sausje dat je over een product giet, het gaat over de kok, het recept, de ingrediënten

Beleidsrealisatie Duurzame Gebieds­

én de consument. Voor een echt C2C-product moet het

ontwikkeling Flevoland

hele productieproces anders worden ingericht. Van grond­

Gemeenten leren over concrete maatregelen bij

stoffenleverancier tot de gemeentelijke afvaldienst, van

duurzame woonwijken.

architect tot chemicus. Kortom: C2C is een ontwerpvisie. Cradle to Cradle jachthaven (concept­

Dit is een belangrijk leerpunt bij C2C-projecten.

studie) Betrokken partijen ontwikkelen

‘ het is simpelweg noodzakelijk dat de overheid, als hoeder van het algemeen belang, de leiding neemt. we moeten drastische wijzigingen doorvoeren in de industrie, in de landbouw – in alle grote systemen die in onze maatschappij actief zijn. en dat moet de komende jaren gebeuren, want de situatie is acuut.’

creatieve C2C-oplossingen voor een nieuwe jachthaven. Het ontwikkelen van een visie over een C2C jacht­ haven op het gebied van materialen, water en energie. C2C Duurzame productieketens –

Om tafel Voor provincies en andere overheden is het van belang dat zij de ontwerpvisie die C2C is, leren vertalen naar de beleids- en uitvoeringspraktijk. Cruciaal hierbij is dat betrokkenen van elkaar leren en elkaar weten te vinden.

michael braungart

Dit is precies waar veel C2C-netwerken in voorzien.

C2C-grondlegger

Gemeenten, bedrijven, hogescholen en provincies; ze zitten allemaal om één tafel om samen haalbare oplossingen

‘ de filosofie van c2c roept heel veel energie op, het is een gemiste kans als provincies dat laten liggen. ’

te zoeken. Zoals bij het project Cradle to Cradle Overleg­

­waarmee ze aangeven: wij willen iets doen met C2C. De Gulpener Bierbrouwerij onderzoekt bijvoorbeeld hoe ze ‘bostel’, een restproduct bij het brouwen van bier, kunnen gebruiken om biologische bierviltjes van te maken. Dit doet de brouwerij in samenwerking met DSM, Van Houtum Papier en kennisinstellingen. DSM onder­ zoekt op haar beurt of (milieuvriendelijke) lijmsoorten als bindmiddel kunnen worden gebruikt.

Samen sterk Bedrijven in Utrecht in de schoonmaak, bouw, installaties en kantoorinrichting worden gestimuleerd tot duurzame productontwikkeling. C2C in gebiedsontwikkeling Binnen communities of practice werken professionals samen aan de praktijk van duurzame gebiedsontwikkeling

tafel Bedrijven in Limburg, waar bedrijven en overheid ­samen aan deelnemen. Dit heeft geleid tot de inzet van afval als grondstof, energiebesparing, duurzame energie­ opwekking en nieuwe producten. Samenwerking blijkt een gouden greep. Bedrijven hebben afzonderlijk al veel

Lidwien Reyn

kennis over duurzaamheid, maar weten dat niet van elkaar.

LvDO

Dankzij de overlegtafel zoeken ze elkaar op. Zo heeft een tiental ­bedrijven het Sakura Manifest ondertekend,

‘C2C is de perfecte katalysator, omdat het samenwerking stimuleert’

Zie ook: www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/ projectkaart

1.

19

20

1.

21

 thema

‘ projecten mogen mislukken, dat is de essentie van leren. als we maar weten waaróm iets mislukt, dan kunnen we nieuwe projecten steviger neerzetten.’

Realiseren doe je samen

kennis wordt onderling gedeeld. C2C werkt verbindend

Zo betrekt de provincie Zeeland de toeristische sector bij

Samenwerking past bij de ontwikkeling dat bestuurders

in een versnipperd polderlandschap en is een inspiratie­

de Cradle to Cradle master­classes, die ook worden bijge­

steeds vaker hoge duurzame ambities uitspreken, die op

bron voor provincies. Zo is vezelhennep, dat in de regio

woond door het mkb, projectontwikkelaars en overheden.

grote schaal en gezamenlijk opgepakt dienen te worden.

verbouwd wordt, bezig aan een opmars als duurzaam

Ze leren van elkaar, passen nieuwe materialen toe en

Ambities zijn mooi, maar tegelijkertijd zien we dat in heel

bouwmateriaal. En Groningse aannemers, architecten,

worden uitgedaagd om met eigen C2C-producten te

Nederland de praktijk van plan tot realisatie weerbarstig is.

betonproducenten en ambtenaren slaan de handen ineen

komen. Omdat C2C ook staat voor het benutten van lokale

Men vindt het moeilijk om duurzaamheid in de volle breedte

om de bouw duurzamer te maken, bijvoorbeeld met meer

producten, geef je als provincie of gemeente bovendien

Richard van Bremen

te duiden en om te zetten in concrete maatregelen.

gerecycled beton.

een impuls aan de lokale en regionale economie.

Provincieregisseur LvDO

C2C blijkt de perfecte katalysator, omdat het samen­ werking stimuleert.

Goed voor de economie

van elkaar leren en profiteren

‘ cradle to cradle gaat over het vieren van het leven, niet over het compenseren van schuldgevoel. ’

als bedrijf extra consumenten aan als je laat zien dat je

Brigitte Pommée, C2C-specialist aan de Hogeschool

Michael Braungart en William McDonough

duurzaam onderneemt.

Zeeland, organiseert masterclasses voor het MKB in

C2C-grondleggers www.vk.nl, april 2008

C2C brengt niet alleen mensen samen, het biedt ook Bijvoorbeeld bij het project Kennisontwikkeling in Noord-

economisch perspectief. Materialen en grondstoffen

Nederland, waarin Noord-Nederlandse gemeenten en

worden door schaarste immers alleen maar duurder,

bedrijven praktische ervaring opdoen met C2C-product­

en uiteindelijk zijn ze simpelweg op. Bovendien trek je

innovatie. Lokale initiatieven worden met behulp van het Codin netwerk naar Noord-Nederlandse schaal getild en

Zeeland. ‘We kiezen sprekers die echt iets te vertellen hebben, het liefst van Zeeuwse bodem. Zoals Lans, een tomatenkweker. Tomatenstengels zijn omwikkeld met

biologische bonbons

kunststof touwen, waar precies de juiste hoeveelheid voeding en water uitkomt. Onze studenten ontwierpen een afvalscheidingmachine, zodat de stengels geschikt zijn voor compost. Of Eco-Point. Die ontving als eerste

‘Fairtrade, biologische bonbons, in een doosje

ter wereld een C2C-certificaat voor een industrieel

van gerecycled papier, bedrukt met biologische inkt,

reinigingsmiddel dat is gemaakt van afval van

geplakt met plantaardige lijm, omwikkeld met een

suikerbieten.’

henneptouwtje. Dat gaven we de sprekers vooraf als

Cees van Straten

bedankje. Als de discussie te abstract werd, wezen we naar het doosje,’ aldus Peter Bootsma, projectleider Codin. Hij organiseerde een atelier over C2C-certificatie voor productontwikkelaars in Noord- Nederland. Kennis delen? Kijk op www.codin.nl

‘ ik heb als trekker van een c2c netwerk elke keer weer met verbazing gekeken naar de kracht van deze visie die mensen in de kortste keer enthousiast maakt en verbindt. mensen vinden het simpelweg leuk om met frisse blik hun werk opnieuw uit te vinden.’

meer weten over c2c? www.epea-hamburg.org www.letscradle.nl www.cradletocradle.nl ikkeling.nl www.lerenvoorduurzameontw

Adviseur LvDO

22

23 interview

Masterclasses Cradle to Cradle

1.

‘de lange termijnfilosofie van c2c doet het goed bij limburgse familiebedrijven’ C2C is eigenlijk begonnen in Limburg. ‘De grondleggers van de C2C-filosofie hebben van alle provincies Limburg als eerste bezocht,’ vertelt Saskia van Stroe-Biezen trots. Op verzoek van de Kamer van Koophandel organiseert ze masterclasses over Cradle to Cradle voor het mkb in Limburg. En die genieten inmiddels internationale belangstelling.

Saskia van Stroe-Biezen de dingen goed doen, ‘Waar het om gaat, is dat we in plaats van minder slecht’

Een uitzending van Tegenlicht heeft alles in gang gezet. Van Stroe-Biezen: ‘Harry Loozen, destijds directeur van de KvK in Limburg, zag de tv-documentaire over Cradle to Cradle en dacht direct: daar moeten we wat mee. Hij kwam in contact met Hogeschool Fontys. Na een aantal gesprekken maakte ik een opzet voor een masterclass en

Saskia van Stroe-Biezen is adviseur bij Smart Group

belde met de provincie. Toen bleek dat onze ideeën heel

en lector Innovatiemanagement aan de Fontys

mooi binnen die van LvDO pasten. Die stimulans van LvDO

Internationale Hogeschool Economie. Ze heeft de

was fijn, want hogescholen zijn soms niet helemaal

C2C-masterclasses opgezet en werkt momenteel aan

ingericht om cursussen in de markt te zetten en bepaalde

een e-learning module over C2C.

risico’s te lopen. En dankzij de financiële steun, konden we deelnemers een flinke korting geven op de cursus. Zo maken we het voor een grote groep mkb’ers aantrekkelijk om te investeren in hun bedrijf. Juist in economisch zware tijden moet je dat durven doen.’

24

1.

 interview

Masterclasses Cradle to Cradle 

Van vader op zoon

hún klant, kloppen speciaal bij Van Houtum aan vanwege

C2C leeft enorm in Limburg. Van Stroe-Biezen: ‘Ik zie met

het wc-papier. Zoals KLM. Het papier dat in vliegtuigen

name succes bij familiebedrijven. Die gaan generaties

blijft liggen, zoals magazines, gebruikt Van Houtum voor

facts & figures

lang mee, worden van vader op dochter op kleinzoon

de productie van wc-papier.’

Wat  In de Masterclasses Cradle to Cradle leren deelnemers

overgedragen. Zij denken meer na over de lange termijn

Dat het lastig is om de knop om te zetten van “duurzaam

uit het midden- en kleinbedrijf over de filosofie van C2C

dan andere bedrijven en zien oprecht de waarde van

is duur”, naar “duurzaam is winstgevend”, ziet Van Stroe-

én de praktische toepassing ervan. Bovendien leren de

duurzaam ondernemen. Beursgenoteerde bedrijven, dat

Biezen elke dag. ‘Pas als je de noodzaak voelt, ga je

deelnemers van elkaar.

is een heel ander verhaal. Die willen de aandeelhouders

bewegen. Maar we weten nu al dat materialen schaarser

tevreden houden en gaan voor de snelle winst. Dat is

en dus duurder worden. En de overheid koopt steeds

Wie  Kamer van Koophandel, Fontys Internationale

begrijpelijk, maar niet slim. Een bijkomend voordeel van

meer duurzaam in. Je moet nu iets doen, anders ben je

Hogeschool Economie, provincie Limburg, bedrijfsleven.

een duurzaam georiënteerd Limburg met top of the bill

we momenteel ook aan een e-learning module over C2C,

op termijn weg.’ Looptijd  2009-2011

bedrijven is dat het een jonger publiek aantrekt. Dat kan

die ook een­voudig in andere talen kan worden gemaakt.

Limburg goed gebruiken.’

Een mooie aanvulling op de bijeenkomsten.’

Belangstelling uit Florida en Engeland

Kennis toepassen

ondernemen verder gaat dan de muren van hun eigen

‘Social learning speelt grote rol’ Dankzij de masterclasses zien cursisten in dat duurzaam

Meer informatie www.fontys.nl

De masterclasses zijn een succes. Van Stroe-Biezen krijgt

Van Stroe-Biezen ziet dat de cursisten de opgedane kennis

bedrijf. ‘Meer nog dan ik had gedacht of gehoopt’, aldus

reacties uit heel Nederland én daarbuiten: ‘Op LinkedIn

echt toepassen: ‘Een jongen die de masterclass volgde,

Van Stroe-Biezen. ‘Het aspect van ‘social learning’ speelt

heb ik vragen gekregen vanuit Florida en Engeland. Of

heeft net een eigen bedrijfje opgericht. Hij koppelt

een grote rol. Mensen leren van elkaar, er ontstaan

we zulke masterclasses ook voor hen kunnen verzorgen!

sloopafval aan nieuwbouwwijken, onderzoekt hoe je oud

kruisverbanden tussen ontwerpers, docenten en verkopers.

Goed, in plaats van minder slecht

Het geeft wel aan hoeveel behoefte er is aan dit type

materiaal voor iets nieuws kunt gebruiken. En ik zie in de

De gemiddelde Limburger moet leren om anderen in te

Helaas is het voorlopig nog onmogelijk om een product

leren en ik vind het heel waardevol dat LvDO op die

masterclass dat mensen uit de bouw, de architectuur en

schakelen. Het zijn geen Brabanders die de deur bij elkaar

volledig C2C te maken. ‘Mensen maken de fout te denken

behoefte inspeelt. Veel stimuleringsprogramma’s focussen

de installatietechniek elkaar opzoeken om samen duur­

platlopen. Limburgers houden zich meer bezig met een

dat iets meteen helemaal C2C moet zijn. Maar dat gaat

op de ondersteuning van eenmalige projecten. Maar zodra

zame oplossingen te bedenken. Zulke dingen zijn mooi

visie uitdenken dan met doen.’

niet. Je kunt wel bouwen vanuit de C2C-filosofie, maar

zo’n project is afgelopen, is het ook echt weg.

om te zien. Want iedereen is voor een integrale aanpak

‘In de laatste les van de masterclass maken de mkb’ers

nog geen enkel gebouw is het voor 100%.’

Kennis delen gebeurt weinig, is in ieder geval niet van­

in de bouw, maar zie maar eens de juiste mensen bij

zelf een actieplan voor de omslag naar C2C, inclusief hoe

Ook een C2C-certificaat wordt wel eens verkeerd geïnter­

zelfsprekend. Maar je moet juist investeren in die leer­

elkaar te krijgen. Dat moet je faciliteren en LvDO maakt

ze hun collega’s denken te overtuigen. Want die denken

preteerd volgens Van Stroe-Biezen: ‘Een certificaat zegt

component, want alleen dan beklijft iets. Daarom werken

dat mogelijk.’

wel eens: “hij heeft een leuke cursus gevolgd, maar wat

niet dat je product 100% C2C is, je hebt certificaten in

moeten wij ermee?’”

verschillende gradaties. Het geeft aan dat je in een proces

‘LvDO maakt het mogelijk voor mkb’ers om ook in deze economisch zware tijden te investeren in hun bedrijf’

Winstgevend wc-papier Van Stroe-Biezen vindt het ongelooflijk dat duurzaam nog altijd niet wordt geassocieerd met winst. ‘Papierfabrikant Van Houtum in Limburg introduceerde als eerste in de wereld Cradle to Cradle wc-papier. Juist toen iedereen de broekriem moest aanhalen, investeerde Van Houtum in duurzaamheid. En wat denk je? De directeur zei laatst tegen me dat 2009 zijn beste jaar tot nu toe is! En dat

zit. Je kunt best een certificaat krijgen terwijl er nog een

meer weten over ‘social learning’?

niet duurzame stof in je product zit. Maar het gaat erom

ikkeling.nl/ www.lerenvoorduurzameontw

productie­proces nog meer aan de C2C principes te laten

publicaties

dat je belooft op zoek te gaan naar een alternatief voor die stof. Je committeert je aan een verbetertraject en zegt als het ware: ik doe er alles aan om mijn product en voldoen. Waar het om gaat, is dat we de dingen goed doen, in plaats van minder slecht. En combineren. Als je

terwijl ze een kleine speler zijn in de papierbranche.

eerst 40% energie bespaart, is het daarna makkelijker om

De grotere klanten, die een duurzaam imago willen voor

via zonnepanelen de overige 60% energie te genereren.’

1.

25

26

27

2.

thema

Energie & Klimaat

Nederland in 2020: 20% minder energieverbruik, 14% duurzame energie. Dat het nodig is, weet iedereen. Fossiele energiebronnen als olie en aardgas raken langzaam maar zeker uitgeput. We zijn genoodzaakt om energie te besparen waar mogelijk en op de langere termijn volledig over te stappen op duurzame bronnen. Groepen mensen en organisaties nemen het heft in eigen handen om aan de ene kant energie efficiënter te gebruiken, bijvoorbeeld door isolatie en gedrags­ verandering. En aan de andere kant door duurzame energie decentraal op te wekken. Omdat decentrale energieopwekking op allerlei manieren kan worden aangepakt, moedigt LvDO onderzoek aan naar de haalbaarheid ervan. Nieuwe nutsbedrijven worden opgericht en consumenten verenigen zich in coöperatieve verbanden. Besparing, gedrags- en organisatieverandering: LvDO stimuleert al deze tendensen en legt de focus op het individu binnen bedrijven, overheden en (onderwijs)instellingen. De doelgroepen, variërend van kinderen tot vrachtwagenchauffeurs, léren niet alleen over energie en klimaat, ze bespáren ook daadwerkelijk energie. Bijvoorbeeld dankzij een expert die besparingstips op maat geeft. Bovendien wordt bij veel projecten op beleidsniveau naar oplossingen gezocht voor de energieproblematiek. Dit werkt effectief: gemeentelijk en provinciaal beleid vormt een goede stok achter de deur voor kleinschalige initiatieven in de regio.

Groot denken, klein doen

28

2.

 thema

Energie & Klimaat 

Iedereen doet mee

dat er nog steeds klassieke knelpunten zijn. Knelpunten

Energie besparen doe je samen. Stap één is de troepen

die van bovenaf moeten worden opgelost, op regionaal,

mobiliseren, mensen enthousiasmeren en samenbrengen.

provinciaal en liefst landelijk niveau. De drie belangrijkste

‘ tu delft is internationaal georiënteerd maar we willen ons ook inspannen voor ons eigen gebied. we willen weten bij wie we kunnen aankloppen. het is belangrijk om het maatschappelijk nut van onderzoek te laten zien, dus wij horen graag wat er in de eigen regio speelt aan duurzaamheidsvragen. ’

Dat is precies wat de provincie Noord-Holland doet met

knelpunten die telkens weer de kop opsteken, zijn techni­

Jacob Fokkema

het project Duurzame verlichting, een initiatief van het

sche complexiteit, financiële drempels en niet-duurzaam

Professor of Applied Geophysics en in 2008-2009 als

CO2-servicepunt. Het CO2-servicepunt helpt gemeenten

gedrag. Dit blijkt niet alleen uit onderzoek voor het

Rector Magnificus van de TU Delft eerst betrokkene bij KISSZ

een handje bij hun klimaatbeleid, van begin tot eind.

­verduurzamen van schoolgebouwen in Noord-Holland. Ook

De trend van decentraal energie opwekken signaleren

het gebruik van fossiele brandstoffen kunnen terug­

de uitwisseling van kennis en ervaring, ook bijdraagt

we onder meer in de provincie Flevoland, waar men

dringen en het gebruik van duurzame bronnen juist

aan de gezondheid van kinderen en leraren. Een regionaal

onderzoek doet naar een mogelijk Duurzaam Energie-

stimuleren. Bovenal zou een dergelijk ontwikkelbedrijf

coördinator zorgt ervoor dat de opgedane kennis en

en Ontwikkelbedrijf (DE-ON). Onderdeel van het onder­

kunnen bevorderen dat een gemeenschap zelf de

ervaring ook andere scholen en gemeenten enthousias­

zoek is de bundeling van aanwezige kennis en ervaring

­eigenaar wordt of blijft van duurzame energie-­

meert. Iedereen doet mee!

over energie en de zoektocht naar nieuwe financiële

infrastructuren. Zo kunnen energieconsumenten,

constructies voor duurzame projecten. Een DE-ON zou

zoals burgers en bedrijven, een flinke steen bijdragen

Groot denken

aan het landelijk energie- en klimaatbeleid.

De bereidheid om energie te besparen is groot en ook technisch gezien is veel mogelijk. LvDO signaleert echter

speksteenkachel

2.

‘Ons advies is altijd maatwerk’ , vertelt Stella Kroone,

Bijvoorbeeld bij het opzetten van projecten en bij het

Leo Jansen, voorzitter van het KISSZ-netwerk, constateerde

projectleider van Energie=Winst in de provincie

vinden van de juiste samenwerkingspartners. Het project

vergelijkbare knelpunten in de provincie Zuid-Holland.

Overijssel. ‘En dat werkt. Zo ontdekte zelfs een

zet zoden aan de dijk als het gaat om energiebesparing,

Het netwerk verbindt kennis en beleid voor duurzame

duurzame bed & breakfast dat het nog beter kon.

want van alle energie die gemeentes verbruiken, gaat

oplossingen op provinciaal niveau. Jansen wijst erop dat

Met ventilatieroosters verspreiden ze nu de warmte

maar liefst 60 à 70 procent naar openbare verlichting.

technisch gezien bijna alles mogelijk is. Woningen isoleren,

van de speksteenkachel in de woonkamer door het

Uit onderzoek blijkt dat ze dit al gauw met 20 procent

zonne-energie, gebruik van afval- en bodemwarmte. Maar

hele pand. Een bouwbedrijf met circa 25 medewerkers

kunnen verminderen. De gemeenten Bergen, Den Helder,

deze technieken hebben niet altijd prioriteit omdat het

gaat komend jaar zijn eigen vloer isoleren. Resultaat:

Haarlem, Naarden, Velsen en Zaanstad zijn de koplopers.

inpassen hiervan complex is. Het vraagt niet alleen een

elk jaar naar schatting €478 minder energiekosten

Zij stimuleren collega-gemeenten om ook mee te doen

investering op organisatorisch en financieel gebied, maar

en 6 procent CO2-reductie.’

aan het project. Het CO2-servicepunt organiseert bijvoor­

vergt ook een gedragsverandering van betrokken partijen

Kroone: ‘Uniek is dat we de bedrijven op onze lijst actief

beeld bijeenkomsten waar gemeenten volop kennis en

en andere financieringssystemen. Daarom brengt het

benaderen per telefoon, veel effectiever dan een

enthousiasme kunnen delen.

KISSZ-netwerk beleidsmakers en kennisdragers, zoals ­wetenschappers, bij elkaar. Doel is om de juiste kennis

voorlichtingsbijeenkomst. Een aantal bedrijven heeft al concrete maatregelen genomen. Alle beetjes helpen,

Ook op basisscholen zwengelt het CO2-servicepunt

op de juiste plekken te krijgen - zie ook het interview op

dus we blijven mensen bellen.’

enthousiasme aan voor energiebesparing. Het project

bladzijde 33.

Duurzame scholen helpt basisscholen om zuiniger

‘ de haagse hogeschool wil aansluiten bij wat er maatschappelijk leeft. duurzame ontwikkeling is een belangrijk en actueel onderwerp voor onze studenten. samenwerking in het kissz-netwerk heb ik daarom altijd toegejuicht. kissz is een regionaal netwerk, dat is voor de haagse hogeschool een goed schaalniveau. duurzaamheidsvragen overschrijden de gemeentegrenzen en dicht bij huis werkt goed voor studenten. prima dus!’

met energie om te springen en bovendien het binnen­

Els Verhoef

milieu te verbeteren. Bijkomende voordelen: betere

Lid College van Bestuur Haagse Hogeschool

leer­prestaties, minder vermoeidheid en minder ziekte­ verzuim. Uniek aan dit energieproject is dat het naast

29

30

2.

31

 thema Klein doen

komt langs om in kaart te brengen welke energie­

De genoemde knelpunten mogen dan voor iedereen

besparende maatregelen een bedrijf kan treffen. Doel is

gelden, niet voor iedereen ligt dezelfde oplossing klaar.

om 60 procent van de bedrijven over te halen tot actie,

Daarom blijft ook een kleinschalige, lokale en persoonlijke

en per bedrijf minimaal 30 procent energie te besparen.

benadering van groot belang. Bij het project Energie =

Relatief kleinschalig, maar zeer effectief als het gaat om

de gemeenten Zeewolde, Dronten en Lelystad, het

winst in de provincie Overijssel is advies altijd maatwerk.

energiebesparing - zie ook kader ‘Speksteenkachel’.

Klimaatmonument gewonnen. De wisseltrofee is de

Maar liefst 600 bedrijven worden persoonlijk benaderd voor een energiebesparingsonderzoek. Een expert

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 38 provinciale projecten binnen het thema Energie en Klimaat. Zoals:

erkenning voor het terugdringen van de CO2-uitstoot. Zeewolde met maar liefst 130 procent, gemeente

Het project richt zich onder andere op gedragsverandering,

Dronten met 100 procent en de gemeente Lelystad

een klassiek knelpunten bij duurzaam energie­verbruik.

44 procent van het energieverbruik. In Flevoland

Green Driver helpt chauffeurs, vervoerders en wagenpark­

wordt veel duurzame energie opgewekt, vooral met

beheerders op weg met een compleet programma van

windturbines. Het Klimaatmonument is een initiatief

training en opleiding tot monitoring en analyse. Chauffeurs

van Agentschap NL van het ministerie van EL&I en

leren onder meer hoe ze kunnen bijdragen aan een beter

het Wereld Natuur Fonds.

milieu door hun rijgedrag aan te passen. Denk aan het Nieuwe Rijden: rijden met een gelijkmatige snelheid en vooruitkijken, zodat je minder hoeft te remmen en minder gas hoeft te geven. Kleine aanpassingen in individueel gedrag, die op grotere schaal veel effect sorteren.

‘Duurzame verbindingen Moerdijk’

Een wagenparkbeheerder met 80 voertuigen kan per jaar

Restwarmte wordt beter benut dankzij duurzame

68,2 ton minder CO2 uitstoten en tot € 28.500 per jaar

verbindingen op bedrijventerrein Moerdijk in

besparen, onder andere aan brandstof- en onderhouds­

Noord-Brabant.

kosten. Bijkomende voordelen: een beter bedrijfsimago, minder schade en minder ongelukken.

Gelders klimaatprogramma Jaarlijks leren 25.000 leerlingen over het klimaat­ probleem en hun eigen gedrag.

Energie- en Ontwikkelbedrijf Flevoland Versnelt besparing op fossiele brandstoffen en opwekking van duurzame bronnen. Zie ook: www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

De Provincie Flevoland heeft in 2010, samen met

Green Driver zet eveneens in op persoonlijke begeleiding.

Communicatieondersteuning project

Onderzoek haalbaarheid lokaal duurzaam

flevoland, windmolenland

‘Energie besparen doe je samen. Stap één is de troepen mobiliseren, mensen enthousiasmeren en samenbrengen.’

meer weten over energie en klimaat? l www.klimaatneutralesteden.n l/ www.innovatienetwerk.org/n

uts.html concepten/view/74/NieuweN trale_opwekking www.nl.wikipedia.org/wiki/Decen

32

33 interview

KISSZ

2.

‘mensen verleiden tot actie en samenwerking in zuid-holland’ Aanvankelijk kritisch, nu enthousiast. Dat is samengevat de houding van voorzitter Leo Jansen van KISSZ – een netwerk dat kennis en beleid verbindt voor duurzame oplossingen in Zuid-Holland. Jansen: ‘Het netwerk is niet zomaar opgezet. De kennisinstellingen en overheden hebben zich in de opstartfase steeds weer met klem afgevraagd: heeft dit zin? En elke keer bleek weer: ja, heel veel zin!’

Leo Jansen weet nog precies hoe zijn idee voor KISSZ (Kennis in Synergie in een Sustainable Zuid-Holland) is ontstaan. ‘Zo’n tien jaar terug, in 2002, werd in Johannesburg op de ‘World Summit for Sustainable Development’ gesproken over het concept van een Regional Centre of Expertise (RCE). Het idee van zo’n centrum is dat je zowel verticaal als horizontaal van elkaar kunt leren. Een prachtig concept. Vanaf die dag liep ik met het idee om een soort RCE voor Zuid-Holland op te richten op het gebied van duurzaamheid.’

Leo Jansen wat niet kan’ ‘Leren betekent ook: leren

Kloof dichten In diezelfde periode was Jansen lid van de PAL (Provinciale Adviescommissie Leefomgevingkwaliteit), waarbij hij tegen een aantal vraagstukken rond duur­

Leo Jansen voorzitter van het KISSZ-netwerk, is

zaamheid aanliep: ‘Ik zag een enorme kloof tussen

scheikundig ingenieur en dr. Technische Wetenschappen.

beleidsmakers en kennisdragers op het gebied van

Hij was hoogleraar aan de TU Delft en lid van de

duurzaamheid. Ik vond dat die kloof moest worden

Tweede Kamer. Jansen verzorgt gastcolleges, lezingen

overbrugd. Ook in mijn omgeving merkte ik dat mensen

en publicaties op het gebied van duurzame ontwikkeling,

meer met elkaar verbonden willen worden.’

innovatie, technologie en hoger onderwijs en is lid van een aantal adviesorganen.

34

2.

 interview

KISSZ 

2.

Jansens idee kreeg in 2006 onverwacht een positieve impuls. Jansen: ‘Op een bijeenkomst over duurzaam hoger onderwijs ontmoette ik iemand van LvDO. Ik kwam in

‘LvDO is een spin in het web van de communicatie over duurzaamheid in Nederland’

contact met Peter de Roode, de provinciale regisseur voor Zuid-Holland en vroeg hem of hij iets zag in het idee van een centrum voor kennisuitwisseling. Peter was behoorlijk enthousiast, omdat zo’n centrum verschillende partijen écht bij elkaar brengt. Het bleek precies te zijn waar hij mee bezig was. Toen ging het balletje rollen. LvDO droeg bij aan de financiering van twee startbijeenkomsten en schoof aan om mee te denken over de uitwerking. Het idee voor een duurzaamheidsnetwerk op het schaal­ niveau van de provincie bleek in Zuid-Holland de spijker

facts & figures

op zijn kop.’

‘ zeker in deze tijd van bezuinigen is het bundelen van krachten belangrijk. duurzaamheidsvragen zijn gemeenteoverstijgend. kissz, op provinciale schaal, is dus een uitstekend initiatief ! delft plukt er zeker de vruchten van, bijvoorbeeld als het gaat om duurzame monumenten en aardwarmte. ’

Wat  KISSZ is een half open netwerk van gemeenten, provincie en kennisinstituten dat kennis en beleid en praktijk voor duurzame oplossingen verbindt. Wie  Gemeenten Den Haag, Rotterdam, Leiden, Dordrecht, Delft en Zoetermeer, Provincie Zuid-Holland, TU Delft, ­Erasmus Universiteit Rotterdam, Universiteit Leiden, Haagse

Te weinig vierkante meters

­benodigde zonnepanelen, windmolens en grond voor

Hogeschool, Hogeschool Rotterdam, Hogeschool InHolland

Het netwerk KISSZ, een halfopen netwerk van gemeenten,

­biomassa om zoiets waar te maken. Dat is erg jammer,

en de Milieufederatie Zuid-Holland.

provincie en kennisinstituten, verzet het werk dat vooraf­

maar samen leren betekent ook: leren wat níet kan.’ Looptijd  2007 en verder

gaat aan de start van een duurzaam project. Zoals mensen bij elkaar brengen en mogelijkheden verkennen. Jansen:

Kenniscoalitie

Johan van Reenen

‘Connecties tussen mensen ontstaan niet vanzelf, dat

Het KISSZ-netwerk concentreert zich op twee hoofd­

Hoofd milieu gemeente Delft

moet je faciliteren. Netwerken, mailen, bila’s, gesprekken

thema’s: onderwijs en energie. Jansen: ‘Technisch gezien

in kleine kring, het moet allemaal gebeuren om mensen

is bijna alles mogelijk. Woningen isoleren, zonne-energie,

op gang te krijgen. Daarnaast verrichten we inhoudelijk

gebruik van afval- en bodemwarmte. Maar dan.

onderzoek, onder andere naar wat wel en niet haalbaar

Wat heeft prioriteit en hoe breng je het verder? Je loopt

is op het gebied van duurzaamheid. Zo onderzochten we

tegen organisatorische en financiële vraagstukken aan.

of de provincie Zuid-Holland volledig duurzaam, zelfvoor­

Het KISSZ-netwerk zoekt actief naar oplossingen.

zienend en energieneutraal zou kunnen zijn. Een prachtig

We hebben bijvoorbeeld eind 2008 een gezamenlijke

idee natuurlijk. Helaas bleek dat er te weinig vierkante

energieagenda opgesteld, waarmee we vraag en

meters zijn voor het aantal Zuid-Hollanders plus de

­antwoord van allerlei partijen samenbrachten.

Meer informatie www.zuid-holland.nl/kissz

35

36

2.

37

 interview

Lange adem

wisselwerking tussen ons netwerk en de experts van

Op de vraag of Jansen tevreden is over wat KISSZ tot

LvDO, en ik zie dat we dankzij die krachtenbundeling met

Ook de gemeente Den Haag vond in het KISSZ-netwerk

nu toe bereikt heeft, antwoordt hij ‘ja en nee’. Jansen:

beperkte inspanning inmiddels allerlei clubs en organi­saties

een luisterend oor en een helpende hand. Den Haag, een

‘De ‘ja’ is een volmondig ‘ja’. We hebben solide bruggen

op het juiste spoor hebben gezet. Dat moet ook wel, want

gemeente met veel huurblokken en Verenigingen van

geslagen. Ik ben echt enorm enthousiast over hoe we

duurzaamheid wordt ook op beleidsniveau steeds belang­

Eigenaren, wilde meer weten over duurzaam renoveren.

met beperkte capaciteit veel bereiken en verbindingen

rijker. LvDO is een spin in het web van de communicatie

Jansen: ‘In een gesloten woonblok met meerdere huis­

leggen. Maar ik moet ook ‘nee’ erbij zeggen, omdat we

over duurzaamheid in Nederland.’

houdens kun je een investering vrij snel terug­verdienen

alles nog veel beter en sneller zouden willen doen.

vanwege de schaalgrootte. Maar dan moet wel iedereen

Overheden hebben moeite om hun duurzaamheidsvragen

meedoen, anders wordt het lastig. Je moet mensen dus

scherp te formuleren en kennisinstellingen zijn niet zo

‘het kissz-netwerk stelt ons in staat om makkelijk aan de juiste kennis te komen. bijvoorbeeld voor het onderwerp “warmte in zuid-holland” en onze vraag hoe om te gaan met de hoge aanvangs­ financiering van warmteprojecten. de erasmus universiteit heeft ons hier uitstekend bij geholpen. ik vind een sterke kennisinfrastructuur voor duurzame ontwikkeling in deze provincie onmisbaar, ook voor de toekomstige generatie.’

verleiden tot actie en samenwerking. Maar hoe beïnvloed

goed in het aanbieden van een aantrekkelijk aanbod voor

Erik van Heijningen

je individueel gedrag? Dat moet je leren. Daarom werken

overheden. Dat is niet goed voor duurzame ontwikkeling.

Gedeputeerde provincie Zuid-Holland, mede initiatiefnemer van KISSZ

de gemeente Den Haag en de Hogeschool van Rotterdam

Binnenkort praten de KISSZ-bestuurders over hoe dat

momenteel samen aan een virtuele vereniging van

beter kan en wat daarvoor nodig is.’

Zo is voor het project ‘Warmte in Zuid-Holland’ een kennis­

Kortom, individuele vraagstukken zijn voor veel meer

kennis landelijk wordt gedeeld. Dit geeft lokale projecten

coalitie gevormd waaruit echt nieuwe inzichten zijn

partijen interessant. Daarom onderzoeken we ook of de

meer allure en uitstraling, en dat genereert weer draag­

­ontstaan over slimme warmte­netten, waarop meerdere

opgedane kennis voldoende toegankelijk is voor anderen.’

vlak voor andere duurzame projecten. Dat heb ik zeker gemerkt de afgelopen jaren. Er is een voortdurende

warmte- en koudeopties worden aangesloten.’

Bewoners verleiden

eigenaren. Hiermee leer je hoe je VVE’s en bewoners kunt overhalen tot een gezamenlijke investering, bijvoorbeeld

Volgens Jansen zijn in ieder geval een lange adem en

in zonnepanelen. De tool laat zien wat op lange termijn

structurele ondersteuning voor de lange termijn onont­

het financiële voordeel is per huishouden.’

beerlijk. Jansen: ‘Duurzame oplossingen waar op korte

‘Verder weet ik dat de Universiteit Leiden gemeenten

termijn winst mee te behalen is, lopen als een tierelier.

wil helpen om efficiënter met bewonersbetrokkenheid

Maar structureel geld vinden voor lange termijnoplos­singen

om te gaan door het sociaal mechanisme tussen mensen

is moeilijk. Wat het KISSZ-netwerk helder probeert te

te benutten. Wellicht kunnen de gemeenten Zoetermeer

­maken, is dat als je echt iets wilt, je het perspectief moet

en Leiden dit toepassen in de wijkscan die ze opzetten.

verbreden. En formuleer je vraagstukken scherp, dan kan LvDO je sneller op weg helpen. Zet ook voldoende mensen op een energievraagstuk, want ondanks de hoge bestuur­

‘Leren betekent ook: leren wat niet kan’

lijke urgentie wordt er vaak te weinig capa­citeit voor vrij­ gemaakt. Dat speelt ruimer dan alleen in Zuid-Holland.’

Allure en uitstraling Jansen ziet een brede maatschappelijke ontwikkeling richting een duurzamere wereld: ‘LvDO haakt hierop in door te faciliteren en te structureren. Ze vergroot het bewustzijn voor het milieu en zorgt ervoor dat opgedane

38

39 provinciaal ambitiestatement

Duurzame ontwikkeling…

...in Friesland

...in Groningen

...in Drenthe ...in Noord-Holland

...in Flevoland ...in Overijssel

...in Utrecht ...in Zuid-Holland

...in Gelderland

...in Zeeland ...in Noord-Brabant

Een aanzienlijk deel van het LvDO-budget wordt geregisseerd door de provincies. In een Provinciaal ...in Limburg

AmbitieStatement (PAS) geven ze aan welke accenten ze binnen hun provincie belangrijk vinden. De belangrijkste ambities op een rij.

40

provinciaal ambitiestatement

Duurzame ontwikkeling…

… in Noord-Brabant

… in Gelderland

… in Limburg

… in Noord-Holland

Het LvDO-programma is aangehaakt bij de programma’s

Het Gelderse LvDO-programma geeft praktisch invulling

Limburg wil een goede balans vinden tussen people,

Noord-Holland zet het LvDO-programma in bij het uit­

uit het bestuursakkoord zoals Dynamisch Brabant, Mooi

aan duurzame ontwikkeling door leerprocessen te combi­

planet & profit. De provincie heeft een Cradle to Cradle-

voeren van het klimaat- en duurzame energiebeleid.

Brabant en Schoon Brabant. Verschillende proeftuinen

neren met het realiseren van concrete resultaten. Partijen

raamwerk ontwikkeld, met de ambitie dit te gebruiken

De focus van dit beleid is vastgesteld in de strategische

zoals ‘duurzame nieuwbouwwijk’, ‘het schone bedrijven­

worden bij elkaar gebracht om concrete vraagstukken uit

als motor voor innovatie. Andere hoofdthema’s zijn:

nota ‘duurzame energie’, waarin de provincie kiest voor

terrein’ en ‘de weg van de toekomst’ zijn opgezet voor

te werken.

mobiliteit, schone leefomgeving en energie. Zoveel

windenergie, duurzaam bouwen en energie uit biomassa.

duurzame initiatieven in de samenleving. Ook hier haakt

De prioriteit ligt bij de ondersteuning van provinciale

mogelijk organisaties en instellingen moeten worden

De prioriteit voor de leerprocessen ligt bij jongeren,

LvDO aan, bijvoorbeeld door de inzet van een duurzaam­

beleidsthema’s, zoals:

betrokken bij de duurzame samenleving. Daartoe zijn

bedrijven en gemeenten. Streven is om binnen de projecten

heidscoach. De provincie financiert enkele onderwijs­

• Prioritaire Gebiedsontwikkeling;

diverse overlegtafels (C2C-bedrijven, Duurzame inkoop,

verbindingen te leggen tussen deze doelgroepen.

Duurzame wegenbouw en Duurzaam bouwen) en net­

Een integrale aanpak is belangrijk, zoals bij het project

projecten rondom de proeftuinen om scholieren en

WaalWeelde Duurzaam

­studenten te leren duurzamer te handelen. Leidend hier­bij

• Klimaat; Poort naar de IJssel en Biomassa

werken (Internationaal netwerk C2C) opgezet. Ook worden

‘Duurzame scholen’. In dit project worden drie knelpunten

is de ‘Brabantse aanpak’, waarbij de eigen inbreng van

• GMP; Integraal Bodembeleid (convenant) en Lucht

er diverse trainingen en congressen voor het bedrijfs­

aangepakt die een duurzame school in de weg staan:

leven, de overheid en het onderwijs georganiseerd.

kennis, financiën en educatie (gedrag).

leerlingen, een integrale toepassing in de onderwijs­

(gezondheid)

methode en social media een belangrijke rol spelen.

Daarnaast organiseert de provincie evenementen, zoals de Regionale Duurzame Dinsdag en een actieve deelname

Om zoveel mogelijk effect te sorteren heeft een combinatie van deze drie vormen van ondersteuning

… in Flevoland

… in Overijssel

de voorkeur:

Overijssel richt zich vooral op het thema energie en

In Flevoland richt LvDO zich op de realisatie van de

1.  onderzoek van de vraag, behoefte en

klimaat. De provincie zet in op de onderlinge versterking

provinciale doelstellingen op het gebied van klimaat, energie en duurzame gebiedsontwikkeling. Concrete projecten worden ondersteund met onder andere proces­ begeleiding, het vastleggen van opgedane kennis en

terreinverkenning; 2.  opzet en uitvoering van leertrajecten/Communities of Practice; 3.  procesmatige projectondersteuning.

ervaringen en de ontsluiting en het hergebruik ervan in

aan de Dag van de Duurzaamheid.

van projecten en het leidend maken van één thema helpt

… in Utrecht

hierbij. De provincie schenkt veel aandacht aan het

Duurzaamheid wordt breed opgepakt met aandacht voor

Energiepact: een duidelijk pakket afspraken met belang­

people, planet & profit. Belangrijke thema’s zijn: klimaat,

rijke partners op het terrein van energie. Zo financiert

energie, maatschappelijk verantwoord onder­nemen, platte­

Overijssel een project als Transition Towns, dat lokale

landsontwikkeling en wonen. Andere overheden, kennis­

gemeenschappen stimuleert minder olie-afhankelijk te

instellingen en het bedrijfsleven zijn belangrijke partners.

van projecten: de ontwikkeling van een lokaal Duurzaam

… in Drenthe, Friesland en Groningen

zijn. Om de duurzame doelstellingen beter te kunnen

De provincie ziet leren als belangrijk instrument om duur­

Energie- en Ontwikkelbedrijf Flevoland; een werkconfe­

In verschillende projecten werken de drie Noordelijke

realiseren, hecht de provincie veel belang aan projecten

zaam denken en handelen te bevor­deren. Verder streeft

rentie over een duurzaam en innovatief Lelystad Airport;

provincies samen om duurzame afwegingen in de praktijk

waarbij de betrokkenen een leerproces doorlopen. Zo is de

Utrecht naar de verankering van duurzaam werken in het

een provinciaal internetplatform voor projectvoorbereiding,

te brengen en hierbij van en met elkaar te leren. Om een

kans groter op een coalitie tussen partijen van technischer

hart van de provinciale organi­satie. De focus ligt hierbij

uitvoering en kennisuitwisseling; en praktische beleids­

integrale aanpak te bevorderen, streven de drie Noordelijke

achtergrond en een gedrags­matige invalshoek.

op een integrale benadering van beleid en uitvoering.

realisatie van duurzame gebiedsontwikkeling in een

provincies naar de ondersteuning van projecten die

De provincie stimuleert dat geslaagde projecten zichtbaar

­aantal Flevolandse gemeenten.

verbanden leggen tussen de provincies.

zijn, zodat zij als best practice kunnen dienen. Dit vergroot

Het bedrijfsleven in de drie provincies staat steeds meer

de kans op navolging. Daarnaast hecht de provincie aan

open voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO).

een goede borging van ondersteunde projecten. Hiervoor

De provincies gaan samenwerking nog meer stimuleren.

zet zij onder meer haar eigen netwerk in.

duurzaamheidontwikkeling elders. Enkele voorbeelden

Zo geven ze steun aan het overkoepelende netwerk ­CODIN, waarin instellingen en bedrijven de transitie naar een duurzame economie willen bevorderen.

41

42

provinciaal ambitiestatement

… in Zeeland Zeeland streeft ernaar de Zeeuwse onderwijsinstellingen te betrekken bij het duurzaamheidvraagstukken. Zo

Duurzame ontwikkeling…

dag van de duurzaamheid: explosie van initiatieven

Provinciale duurzaamheidsmeter De provincie Limburg werd op de Dag van de Duur­ zaamheid uitgeroepen tot koploper in de Provinciale Duurzaamheidsmeter.

stimuleert de provincie duurzaamheidstudies bij de

De Dag van de Duurzaamheid op 11/11/2010 was

De Provinciale Duurzaamheidsmeter biedt inzicht en

studenten van Hogeschool Zeeland en de internationaal

een grandioos succes. Er was veel publiciteit over

overzicht van welke ambities en initiatieven een provincie

georiënteerde Roosevelt Academy. Inzet is om netwerken

de in totaal meer dan 2000 initiatieven door het

heeft op het gebied van duurzame ontwikkeling.

te versterken en uit te breiden en kennisontwikkeling

hele land. Urgenda coördineerde de dag; LvDO was

De ontwikkeling van de Provinciale Duurzaamheidsmeter

en uitwisseling te stimuleren. De samenwerking van

initiator, mede-organisator en maakte het mede

is financieel mogelijk gemaakt door het LvdO-programma.

Hogeschool Zeeland met Impuls Zeeland, de ontwikke­

mogelijk.

nieuwsgierig hoe duurzaam uw provincie is? www.duurzaamheidsmeter.nl

lingsmaatschappij die zich richt op het vergroten van de dynamiek van de Zeeuwse (kennis) economie, staat

Op deze dag organiseerden de provincies:

hierbij centraal.

• Een werkconferentie gebiedsontwikkeling

Opgestart vanuit LvDO is dit een mooie vorm om jongeren

Lelystad Airport (Flevoland)

als ‘duurzaamheidsambassadeurs’ te laten optreden én

• Een symposium Duurzame Synergie (Limburg)

opleiden.

• Een tour langs diverse duurzame projecten (Noord-Holland) • ‘Duurzame Dates’ en ‘Ontmoet en groet

… in Zuid-Holland

Duurzaam Den Haag’ (Zuid-Holland)

Via het provinciale programma Duurzame Innovatie én

• De duurzame ‘Markt van morgen!’ (Overijssel)

LvDO in Zuid-Holland, ondersteunt de provincie een

• De bedrijvenroute haven- en industrieterrein

strategisch netwerk van universiteiten, hogescholen,

Moerdijk (Noord-Brabant)

overheden en maatschappelijke organisaties. Inhoudelijke focus ligt hierbij op het thema energie. Daarnaast wordt vanuit LvDO bijgedragen aan de opbouw van expertise en kennismanagement bij regionale milieudiensten. Dit ten behoeve van een effectieve ondersteuning van ruimtelijke ordeningsprocessen, bijvoorbeeld via de methoden van duurzaamheidsrendement en duurzaam­

meer weten over de provinciale ambities?

heidsateliers. Zuid-Holland implementeert haar activiteiten in reguliere programma’s en netwerken en stimuleert daarbij een vraag­ gerichte en uitvoeringsgerichte benadering. Via actief kennismanagement van duurzaamheidsactiviteiten en samenwerking met regionale organisaties wil de provincie de maatschappelijke participatie vergroten.

ikkeling.nl/ www.lerenvoorduurzameontw content/netwerken

stand provinciale duurzaamheidsmeter 10/11/2010

43

44

45

3.

thema

Duurzaam bouwen

Een duurzame visie ontwikkelen is het begin, maar voor de realisatie van echt duurzame bouw is meer nodig. In de jaren tachtig werd duurzaam bouwen vooral geassocieerd met vermindering van de milieubelasting. Tegenwoordig omvat het begrip veel meer: duurzaam bouwen levert een bijdrage aan de ruimtelijke, economische, sociale en milieu­ kwaliteit. Nut en noodzaak van bouw en duurzaamheid worden breed gedragen: vanaf 2020 mag alleen nog maar energieneutraal worden gebouwd. Dat zijn rijksoverheid en marktpartijen in 2008 overeengekomen in het Lente-akkoord. Om echt duurzaam te bouwen zijn een aantal dingen essentieel: samenwerking in de hele bouwkolom, een integrale benadering en een actieve houding van alle betrokken partijen. Om blijvend te kunnen innoveren moeten we continu leren van elkaar. LvDO ondersteunt en versnelt deze ontwikkeling via tal van projecten.

De hele bouwkolom doet mee

46

3.

 thema

Duurzaam bouwen 

Vanaf het ontwerp tot na de bouw is het essentieel dat

Duurzaam Bouwen. Het traject wordt gecoördineerd

Blijven leren

Zo’n 300 technische studenten maken een praktijkcase

we rekening houden met de verschillende invalshoeken

door het C02-servicepunt - een organisatie van de

Dat je van elkaar kunt blijven leren, bewijst het project

over duurzaam bouwen en worden begeleid door ervaren

en belangen van alle partijen in de hele bouwkolom.

provincie die gemeenten bij de uitvoering en markt­

Opschaling Duurzaamste Nieuwbouwwijk Geerpark.

professionals. Ook bij het Brabantse project Duurzaam­

Op die manier kunnen we toewerken naar een visie die

partijen bij de realisatie van het klimaatbeleid onder­

In de proeftuin Geerpark creëren de gemeente Heusden,

heidscoach voor woningcorporaties zie je het belang van

door iedereen wordt gedeeld. Van corporatie of project­

steunt.

wooncorporatie Woonveste, de provincie en het

kennisontwikkeling terug. Hierbij gaat het niet om de

ontwikkelaar tot architect en aannemer. Deze partijen

Het traject Duurzaam Bouwen verbindt alle partijen en

Waterschap Aa en Maas samen een Duurzame Nieuw­

ontwikkeling bij projectleiders, maar om de ambtelijke

moeten goed leren samenwerken en leren met gedeelde

brengt ze inhoudelijke en technische kennis bij over

bouwwijk met 700 tot 800 koop- en huurwoningen.

laag eronder bij zowel gemeenten als corporaties. Een

taken om te gaan. Noord-Holland verbetert de samen­

duurzaam bouwen. Plannen en activiteiten van architect,

Om de nieuwe bewoners te enthousiasmeren is een

maatwerktraining zorgt ervoor dat duurzaam handelen

werking in de hele bouwketen via het leertraject

installateur en projectontwikkelaar worden beter op

prikkelend Essay Bewonersparticipatie geschreven.

gemeengoed wordt.

elkaar afgestemd. Verder geeft CO2-Servicepunt met

Met de ervaringen van Geerpark gaan vier Brabantse

inspecties en voorlichting inzicht in de mogelijkheden

gemeenten en vier woningcorporaties per gemeente

theorie van energiezuinig bouwen

om duurzamer te bouwen in de praktijk en hoe – vaak

20-25 duurzame starterswoningen bouwen: ‘de Brabant­

dure – fouten kunnen worden voorkomen.

woning’. Een woning met een gezond binnenmilieu, die

Een belangrijke theorie rond duurzaam bouwen is de Trias

Actieve houding

én betaalbaar is. Nadat de verschillende belangen van

Ecologica van ‘duurzaamheidsprofessor’ Kees Duijvestein.

De ambitie van de overheid om meer duurzaam te

de betrokkenen naar voren zijn gebracht, gingen alle

Het idee: zorg dat bij de bouw zo min mogelijk materiaal en

bouwen, vergt een actieve houding van alle partijen die

partijen aan de slag. Het ontwerp is nu af en alle partijen

energie IN een object gaat. Zorg na de bouw dat zo min

mee willen doen. Als opdrachtgever kan een gemeente

willen verder in de leergroep om ervaringen te blijven

­mogelijk energie UIT het gebouw stroomt.

of woningcorporatie eisen stellen aan mogelijke contract­

uitwisselen.

in

uit

partners. Het wordt voor hen ook steeds belangrijker om niet alleen reactief een opdracht uit te voeren, maar echt

Meer innovatie

woningcorporaties en een schoolbestuur om te

stap 1

stap 1

mee te denken over hoe je tot de beste resultaten komt.

Innovatie op technisch gebied is net zo belangrijk. Neem

komen tot duurzame herstructurering, renovatie

Voorkom onnodig gebruik

Voorkom afval

Binnen bouwend Nederland groeit het besef dat duur­

Leermeester voor Jonge Technici van het bedrijf ZON

en onderhoud van bestaande woningen, kantoren

stap 2

stap 2

zaam bouwen iets is dat je integraal aanpakt. Zo doen

Energie in Noord-Holland. Een project dat bij technische

en scholen.

Gebruik duurzame bronnen

Hergebruik afval

in Utrecht en Overijssel bouwbedrijven samen innovatieve

studenten – de professionals van de toekomst – meer kennis

stap 3

stap 3

kennis op in het project Meer dan > Bouwen, om de

over toepassingen van duurzame energietech­nieken

Tentoonstelling innovatief groen

Gebruik andere bronnen

Verwerk afval

bestaande en nieuwe woningvoorraad te verduurzamen.

wil creëren.

(Noord-Brabant)

integraal ontworpen, duurzaam gebouwd, energieneutraal

verstandig

kolom (CIB) komen ze in contact met nieuwe bouwpartijen

a. schoon;

a. zo schoon mogelijk;

en lokale overheden. In maandelijkse bijeenkomsten en

b. met hoog rendement

b. met behoud later

met kennisopdrachten gaan de bedrijven zelf lerend aan

gebruik

de slag. Het project biedt een nuttig netwerk en een leerprogramma dat is afgestemd op wat bedrijven in de dagelijkse praktijk tegenkomen. Met de nieuwe kennis zijn de deelnemers beter in staat om klanten te helpen die een duurzame keuze willen maken bij de bouw of verbouwing van hun woning.

Duurzaam gebouwd Gelderland Is een gezamenlijk project van Gelderse gemeenten,

Op initiatief van het Centrum voor Innovatie in de Bouw­ verstandig

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 20 provinciale projecten binnen het thema Duurzaam Bouwen. Zoals:

Verplaatsbare tentoonstelling voor professioneel

‘Duurzaam bouwen vergt een actieve houding van alle partijen, van begin tot eind’

bouwpubliek over innovatief groen, zoals groene daken en gevels. Zie ook: www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

3.

47

48

3.

49

 thema

Bij innovatieve projecten is het onderzoek naar de toepas­ baarheid en haalbaarheid even belangrijk als de innovatie zelf. Het is bijvoorbeeld prachtig om een huis potdicht te kunnen isoleren, maar een goede ventilatie en een

drie vragen aan duurzaam­ heidsprofessor kees duijvestein

‘ de bouw gebruikt 50 procent van alle grondstoffen, de bebouwde omgeving zorgt voor eenderde van alle broeikasgasemissies en de hoeveelheid bouwafval is enorm. hier ligt een enorme kans op winst. voor de mens, de aarde en de economie.’

­gezond binnenmilieu mogen daar niet onder lijden.

1. Wat vindt u een mooi voorbeeld van 100 procent

Of, als je een dak met zonnepanelen bouwt: zorg dat dit

duurzaam bouwen? ‘Het Nibe gebouw in Bussum heeft

in de richting noord-zuid gebeurd. Ook dat hoort bij een

een generator die loopt op plantaardig frituurvet. Die olie is

integraal ontwerp: denk aan alle aspecten en neem alles

duurzaam verkregen en levert ook warmte en licht op een

evenwichtig mee in de plannen.

duurzame manier. In de Amersfoortse wijk Nieuwland is het

Annemarie Rakhorst

concept heel goed integraal ontwikkeld. Zowel materiaal,

Duurzaam ondernemer en auteur van het boek

als water- en energiegebruik zijn zo duurzaam mogelijk.'

‘De Winst van Duurzaam Bouwen’

Slimme financiering Duurzaam bouwen levert veel baten op voor de lange termijn. Toch kunnen hoge kosten in het voortraject regel­

2. Hoe kijkt u naar de ontwikkeling van duur­zame

matig belemmerend werken om een project financieel rond

wijken in Nederland? ‘We moeten nog meer leren om

te krijgen. Bovendien zijn het vaak de woningcorporaties

projecten integraal aan te pakken. Het gaat zeker de goede

die de lasten dragen, terwijl de bewoners profiteren van

kant op, maar de samenwerking kan nog beter. Actief, met

‘ eerder meekijken in het bouwtraject is een succesvolle werkwijze. voor­komen is immers beter dan genezen.’

de voordelen. Dat levert praktische problemen op.

alle partijen en vanaf de conceptfase. We schieten vaak te

Zo geeft een eventuele huurverhoging mogelijk moeilijk­

snel door naar de inhoud, maar eerst moet een gemeen­

jaap neeleman

heden als het gaat om sociale woningbouw en de maxi­

schappelijke visie ontstaan.’

Initiatiefnemer van het project bouwtransparant

hogere kosten huur of koop voor potentiële bewoners

3. U heeft aan PPP een P toegevoegd. Wat betekent

Lees het hele interview op bladzijde 51

weer minder aantrekkelijk. Dit soort zaken moet goed in

‘Project’ voor duurzaam bouwen? ‘Het betekent dat

male huurprijs wordt overschreden. Bovendien maken

kaart worden gebracht en waar nodig hoort de overheid

je zowel de sociale, economische als mileuaspecten vanaf het

haar regelgeving aan te passen. Verder bieden nieuwe

allereerste begin integraal meeneemt in een project. Met alle

financieringsvormen slimme oplossingen voor investerings­

betrokkenen bepaal je in welke mate je wat wilt meenemen.

dilemma’s. Zo heeft provincie Noord-Brabant een aantal

Zo maximaliseer je het begrip duurzaamheid zo veel mogelijk

adviesbureaus ingeschakeld voor het project Onderzoek

in de praktijk. Dat leidt tot de beste ruimtelijke kwaliteit.’

naar slimme financieringsconstructies voor duurzame ­projecten. Uit het rapport komt een aantal constructies naar voren die investeerders positief kunnen stemmen. Financieringsmogelijkheden via een investeringsfonds zijn bijvoorbeeld goed haalbaar.

meer weten over duurzaam bouwen? Zie ook: www.toolkitonline.nl www.sveweb.nl www.lenteakkoord.nl

50

51 interview

BouwTransparant

3.

‘inspecties op de bouwplaats leveren een schat aan ervaring op’ Fouten in de woningbouw kunnen energieprestaties van woningen negatief beïnvloeden. Zo’n 25 procent van alle nieuwbouwwoningen voldoet volgens het ministerie van Infrastructuur en Milieu bij oplevering niet aan de wettelijke normen. Dit raakt bewoners in de portemonnee én het gaat ten koste van het milieu. Om het bouwproces te verduurzamen en te leren van fouten op de bouwplaats, heeft de provincie Noord-Holland met LvDO het project BouwTransparant opgezet. Zonder de inbreng van LvDO op zowel financieel als instrumenteel gebied was dit traject niet van de grond gekomen.

‘Het verschil tussen de energieprestatie van een woning op papier en in de praktijk is vaak groot,’ zegt initiatief­ nemer van BouwTransparant Jaap Neeleman. ‘Daar zijn duidelijk aanwijsbare redenen voor. Het bouwen van een woning is complex. Hierbij werken altijd veel verschillende partijen samen: een architect, een uitvoerder en meerdere onderaannemers. Als partijen elkaar niet helemaal begrijpen,

Jaap Neeleman ent in, dat mensen op een ‘LvDO brengt een leerelem g zet.’ positieve manier in bewegin

bijvoorbeeld door andere belangen, een taalprobleem of een gebrek aan kennis, ontstaan fouten. Vaak onbedoeld en zonder dat een bouwbedrijf weet dat er iets is misgegaan.

Jaap Neeleman heeft een bedrijfskundige achtergrond

Het probleem is dat je deze fouten niet ziet omdat een

en werkt voor de provincie Noord-Holland als regio­

woning aan de buitenkant vaak wél goed is afgewerkt.

consulent. Hij is verder projectleider van het CO2-

Hoe kom je er dan achter dat de energie­prestatie achter­

Servicepunt en initiatiefnemer van BouwTransparant.

blijft? Niet dus.’

52

3.

 interview Duurzaam bouwen begint bij beter toezicht ‘Samen met gemeenten en LvDO hebben we nagedacht over een manier om de toezichthoudende taak beter in te vullen. Het ontbreekt gemeenten vaak aan kennis, tijd en instrumenten om dit zelf te doen. Met BouwTrans­ parant lichten we woningen op verzoek van gemeenten steeksproefgewijs door. Door vlak voor oplevering te inspecteren kunnen uitvoerings-, ontwerp- en reken­ fouten boven water komen. Eventuele verschillen in

BouwTransparant 

‘LvDO maakt het mogelijk om constructief om te gaan met inzichten die gemeenten en bouwers via Bouw­ Transparant krijgen.’

facts & figures

Ook buiten Noord-Holland is belangstelling om aan de

Wat  BouwTransparant geeft gemeenten, milieudiensten

dat we eerder in het bouwtraject meekijken. Voorkomen is

slag te gaan met BouwTransparant. ‘De volgende stap is

en bouwbedrijven via inspecties inzicht in de daadwerkelijke

immers beter dan genezen. Die werkwijze zijn we nu in vier

gerealiseerde Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) van een

projecten aan het toepassen. We kijken naar tekeningen

woning. Het maakt eventuele afwijkingen zichtbaar, zodat

en hoe het resultaat moet zijn. Vervolgens wijzen we op

bouwbedrijven leren van gemaakte fouten.

mogelijke problemen in het bouwproces en koppelen hier­ aan een excursie. Deze nieuwe werkwijze blijkt succesvol.

Wie  Provincie Noord-Holland, gemeenten, LvDO en

Naar aanleiding van onze komst worden detailtekeningen

uitgevoerd door het CO2-Servicepunt.

bij alle vier de bouwprojecten aangepast.’

Looptijd  2007 tot en met 2011

Ontwikkelingen

energieprestatie maken we zichtbaar, zodat bouwers en gemeenten weten over welke afwijkingen het gaat. De inspectiebedrijven constateren alleen de feiten. We

Leren van fouten

geven gemeenten dus een instrument in handen om zelf

BouwTransparant zorgt niet alleen voor inzicht bij

in gesprek te gaan met de bouwers. Omdat een bouw­

gemeente en bouwbedrijf, maar stimuleert ook dat

kennis en aandacht nodig is voor duurzaam bouwen.

bedrijf of onderaannemer geen slechte naam wil krijgen,

­architecten, metselaars en installateurs beter gaan

BouwTransparant speelt hierin een grote rol. ‘We hebben

zijn ze bijna altijd bereid de dialoog aan te gaan.

samen­werken. Als ze van elkaar leren, kunnen in de

een database waarin we alle metingen en ervaringen

Bovendien weten alle betrokkenen dat achter de inspectie

­toekomst fouten worden voorkomen.

Samen zorgen ze dan voor een oplossing.’

Het leertraject laat zien dat zowel bij gemeenten, Meer informatie www.bouwtransparant.nl

­architecten en adviseurs als bij bouwende partijen meer

van gemeenten en bouwbedrijven en onze eigen kennis Op de website van BouwTransparant staan bijvoorbeeld

opslaan. Hoe meer inspecties we doen, hoe groter de

Neeleman: ‘Dat alle partijen goed samenwerken, is zeker

de meest gemaakte fouten in het bouwproces. Deze web­

database wordt. Vervolgens verspreiden we deze kennis

aan LvDO toe te schrijven. LvDO brengt een leerelement

site wordt inmiddels door tal van bouwers, architecten en

en ervaring weer naar anderen. We zijn op dit moment

in, dat mensen op een positieve manier in beweging zet.

gemeenten gevonden. Op dit moment zijn we bezig met

bezig met het ontwikkelen van een BouwTransparant-

Partijen wijzen hierdoor niet snel met een beschuldigende

praktische factsheets waarin tips en oplossingen staan

label. Een label voor bedrijven die niet alleen zeggen dat

vinger naar elkaar als blijkt dat iets is fout gegaan.

over hoe je bepaalde problemen kunt aanpakken. De eerste,

ze duurzaam bouwen, maar ook bewijzen dat ze dit op

Ze proberen met elkaar een oplossing te zoeken voor een

“kierdichting”, staat inmiddels op de website. Bedoeling is

projectniveau daadwerkelijk doen. Daarmee voldoet

probleem en er tegelijk van te leren. De kennis die de

dat er nog meer komen. Denk aan “het aanbrengen van

BouwTransparant steeds beter aan de vraag uit de markt.

bouwkolom én gemeentelijke ambtenaren in een dergelijk

isolatiemateriaal” en “ventilatie”.’

Het label komt waarschijnlijk dit jaar uit.’

geen commerciële doelstelling zit, maar een leerdoelstelling.

3.

project opdoen, nemen ze vervolgens mee naar een volgend project. Kennis opdoen, waardoor steeds duurzamer

Concrete resultaten

­gebouwd wordt. Dat raakt de kern van een duurzame

BouwTransparant is in 2008 gestart met een aantal pilots

ontwikkeling.’

bij bouwprojecten in Alkmaar, Huizen en Koggenland. LvDO stelde financiële middelen beschikbaar voor de

‘Onze ervaring is dat inspecties op de bouwplaats een

­opstart- en ontwikkelkosten van het project en droeg bij aan

schat aan ervaringen opleveren. LvDO zorgt ervoor dat

de eerste inspectiemetingen. Inmiddels loopt het project

deze kennis bij elkaar wordt gebracht en wordt gedeeld.

en betalen zeventien gemeenten en milieudiensten zelf de inspectie. De goede resultaten zorgen ervoor dat steeds meer gemeenten ervaring met BouwTransparant willen op doen. Inmiddels zijn veertig woningen geïnspecteerd.

‘Architecten, bouwers en onderaannemers leren van elkaars fouten leren, zodat deze in de toekomst worden voorkomen.’

53

54

55

4.

thema

Duurzame gebieds­ ontwikkeling

Duurzame gebiedsontwikkeling (DGO) is meer dan alleen milieuvriendelijk omgaan met ruimte. Het gaat om een goede balans in ecologische, economische en sociale functies. Een integrale aanpak, waarbij alle partijen met elkaar samenwerken is essentieel. Dat vereist een andere manier van denken en doen. Werd voorheen bij bijvoorbeeld het plannen van een winkelcentrum puur gekeken naar het neerzetten van een gebouw op een bepaald perceel, bij duurzame gebiedsontwikkeling heb je rekening te houden met een uitgebreid palet van verschillende partijen en belangen. Zowel in concept als in planning, besluitvorming en realisatie. Het is zaak om alle partijen en belangen te bundelen, om samen te komen tot een eindresultaat dat door iedereen wordt gesteund. Dat vereist gezamenlijke doelstellingen en een goede afstemming. Daarnaast blijft het continu ontwikkelen en doorgeven van kennis van groot belang. LvDO helpt de ambitie, energie en kennis van alle betrokkenen bij een bouw­ project te verbinden, om het proces te verbeteren en te versnellen. En LvDO steunt de koplopers die met innovatieve ideeën een lerend voorbeeld ­kunnen zijn.

Met oog voor toekomstige generaties

56

4.

 thema

Duurzame gebieds­ontwikkeling 

Wie samenwerkt vanuit één DGO-principe heeft meer

Van verdelen naar delen

Het is een verschuiving van het verdelen van taken naar

Lerend voorbeeld

kans van slagen. Neem in Zuid-Holland het succesvol

DGO is een dynamisch proces. Wat onder de definitie valt

het delen van de belangrijkste uitgangspunten. DGO

Het ontwikkelen en doorgeven van kennis blijft een

lopende project Kwaliteitsimpuls Ruimte en Milieu 2009-

en hoe je de ambities waar kunt maken, wordt per project

vraagt om continue bijsturing en bijscholing. Een goed

essentieel onderdeel. DGO vereist een open blik en

2013. Op eigen initiatief pleiten de milieudiensten in de

bekeken. Om te leren hoe je een dergelijk proces optimaal

voorbeeld hiervan is het project Beleidsrealisatie Duur­

om­arming van nieuwe initiatieven. Koplopers kunnen een

provincie voor een aanpak met meer samenhang tussen

aanpakt, hebben betrokkenen tijd en ruimte nodig. Niet

zame Gebiedsontwikkeling Flevoland. Bestuurders van

voorbeeld zijn voor de rest; een proeftuin voor toekomstige

de verschillende milieuprogramma’s. In het project stelt

opgelegd krijgen wat je moet doen, maar per opdracht

Flevolandse gemeenten proberen bij nieuwbouwprojecten

ontwikkelingsprojecten. Een project met zo’n voortrekkers­

elke regio zelf vast hoe ze kan bijdragen aan de gemeen­

de vraag beantwoorden: ‘hoe kunnen we het samen het

de koppeling tussen ambitie en resultaten te verbeteren.

rol is bijvoorbeeld het convenant Gebieds­ontwikkeling

schappelijke DGO-doelstelling van de provincie. Met behulp

beste doen?’. Dat leidt tot de meeste nieuwe inzichten,

Een inhoudelijke en procesmatige analyse brengt in kaart

L ­ elystad Airport. Een samenwerking tussen Flevoland,

van pilots en Communities of practices (Cop’s) onderzoeken

andere manieren van samenwerken en alternatieve vormen

hoe je DGO-doelstellingen concreet kunt maken. Verder

­gemeente Lelystad en de Schiphol Group om Luchthaven

de regio’s hoe ze onderling beter kunnen samenwerken.

van financiering, zoals investeringsfondsen waar overheid

kijken de bestuurders naar de samenhang tussen doel,

Lelystad duurzaam en innovatief te ontwikkelen. Geen

Bovendien leren ze van elkaar. Uiteindelijke doel is om

en marktpartijen aan meedoen.

projectorganisatie en handelingsperspectief. Het einddoel

standaard vliegveld, maar een duurzaam en innovatief

DGO als een gedeelde visie in te bedden in het beleid

is om een duurzame wijk te kunnen realiseren met praktische

werkgebied als verlengstuk van de stad.

voor ruimtelijke ontwikkeling.

maatregelen en stappen.

Nieuwe kennis ontwikkelen was de ambitie van de Community of Practice Oneindig Laagland. De deelnemers afkomstig uit de projecten Stichtse Kant, Hout Noord (Almere), ACT en Westflank (Haarlemmermeer) en de

is duurzame gebiedsontwikkeling dure gebiedsontwikkeling? •  Niet als maatschappelijke waarde expliciet wordt meegeteld, zoals schoon water en meer sociale cohesie •  Niet als de baten bij de investeerder terechtkomen. Dus bijvoorbeeld bij een corporatie die investeert in een energiezuinige woning en niet alleen bij de huurder die een lagere energierekening krijgt. •  Niet als in rendement wordt gedacht in plaats van ‘terugverdientijd’ Zonder deze mindshift blijven we op korte termijn beslissingen nemen. En die zijn per definitie niet duurzaam…

4.

57

58

4.

59

 thema

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 40 provinciale projecten binnen het thema Gebiedsontwikkeling. Zoals:

‘People, Planet, Profit? De succesfactoren bij duurzame gebieds­ontwikkeling zijn Passie en Plezier!’

Masterclass Duurzame Ontwikkeling

nieuwe inzichten over duurzaamheid meten, finan­cieren

(Zuid-Limburg)

en over duurzaam samenwerken. En deelnemende profes­

Kennis bevorderen over duurzame gebiedsontwikkeling

sionals hebben hun vakkennis verdiept en verbreed en

en duurzaam bouwen bij de provincie, gemeenten,

hun persoonlijke effectiviteit vergroot. De werkvorm

projectontwikkelaars, corporaties. Inzicht bieden in

­Community of Practice speelde hierin een belangrijke rol.

het ontwerpproces en de rollen van de verschillende partijen.

Ander voorbeeld is de oprichting van het LvDO Coach Deltaprogramma voor de Zuidwestelijke Delta in Zeeland.

Terreinverkenning Waalweelde

Om duurzaamheid te bevorderen is een coach in 2008

(Gelderland)

en 2009 betrokken geweest om bij verschillende lopende

De vorming van negen Communities of practice

projecten gerichte aanbevelingen te kunnen geven.

(CoP’s) in de regio Waalweelde; ter verkenning

De coach heeft de kennis en ervaringen die hij daarbij

van de specifieke duurzaamheidsthema’s en

heeft opgedaan, vastgelegd. De uitkomsten dienen nu als

betrokkenen daarbij.

nuttige referentie voor nieuwe coaches en bij andere programma’s en projecten.

Zie ook: www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

Nieuwe methodes Partijen die betrokkenen zijn bij het realiseren van DGO hebben duidelijk behoefte aan nieuwe inzichten en nieuwe middelen. Er moet meer gekeken worden naar rendement en minder naar kosten. Er moet worden gestreefd naar meer eenheid in de dynamiek tussen opdrachtgever, -nemer

‘ we passen economische en ecologische belangen zodanig in dat het goed wonen en werken bevordert voor alle bewoners van het waalgebied’

Floriade (Venlo) hebben elkaar geholpen in het praktisch

en andere ontwikkelingspartijen. Dat lukt het beste als

vertalen van hun duurzaamheiddoelstellingen. Het

iedereen al in de conceptfase met elkaar om tafel zit en

Rita ten Dam

ministerie van Infrastructuur en Milieu en het Rijksvast­

het vergroot de kans op een eindresultaat waar iedereen

Programmamanager LvDO provincie Gelderland

goed- en ontwikkelingsbedrijf RVOB zijn een stap verder

zich mee verbonden voelt. Met een blik die wordt verlegd

gekomen in hun beleidsdossiers rondom duurzame

van de korte naar de lange termijn. Want wie in brede zin

gebiedsontwikkeling. Naast specifieke lokale opbrengsten

echt rekening wil blijven houden met volgende generaties,

heeft de CoP Oneindig Laagland het vakgebied verrijkt met

denkt samen steeds een paar stappen vooruit.

Lees het hele interview op bladzijde 61

meer weten over duurzame gebiedsontwikkeling? Zie ook: ikkeling.nl www.lerenvoorduurzameontw ublicaties. O-p LvD en lees hier de diverse

60

61 interview

WaalWeelde

4.

‘leuker, beter en duurzamer rond de waal’ Water meer ruimte geven, zodat er minder kans is op overstromingen. Dat is het doel van het programma Ruimte voor de Rivier. Het project WaalWeelde is in het leven geroepen om het buitendijkse gebied van de Waal niet alleen veiliger, maar ook mooier, aantrekkelijker en vooral duurzamer te maken. Bewoners en belangenorganisaties, ambtenaren en

Rita ten Dam

wethouders, bedrijven en overheden werken hierin samen.

Klimaatveranderingen hou je niet tegen,’ zegt LvDOprogrammamanager WaalWeelde en beleidsmedewerker Rita ten Dam van de provincie Gelderland. ‘De overheid Rita ten Dam werkt als beleidsmedewerker Duurzame

heeft daarom verspreid over tien jaar bijna 50 projecten

Ontwikkeling bij de provincie Gelderland. Ze is onder

op stapel staan om het gebied rond de rivier de Waal

andere programmamanager van Leren voor Duurzame

veiliger te maken. Deze projecten komen samen in

Ontwikkeling.

WaalWeelde. Samen met het LvDO-programma is het gelukt om duurzaamheid een belangrijke plek binnen de projecten te geven. LvDO biedt de provincie op drie lagen ondersteuning: onderzoek naar de vraag en terrein­ verkenning, opzet en uitvoering van leertrajecten en ­procesmatige projectondersteuning.

62

4.

 interview

Deze gecombineerde ondersteuning vergemakkelijkt de integrale gebiedsontwikkeling die de provincie voor ogen heeft. De terreinverkenningen en leertrajecten helpen enorm bij het smeden van plaatselijke coalities en het creëren van draagvlak. Dat zorgt er weer voor dat de samenwerking tussen betrokken partijen – gemeenten, het waterschap, maatschappelijke organisaties, bedrijven en bewoners – beter is, procedures sneller verlopen en er naar verwachting minder bezwaarschriften tegen voor­ genomen plannen zullen zijn. Daarnaast is de gebieds­ ontwikkeling kwalitatief beter en zullen de kosten lager

WaalWeelde 

‘De terreinverkenningen en leertrajecten van LvDO helpen enorm bij het smeden van plaatselijke coalities en het creëren van draagvlak.’

En dit levert weer een betere en snellere duurzame

van de historische schans, een versterking uit de 17e

­ontwikkeling van het WaalWeelde-gebied op. Het is naar

eeuw. Er is nu een eerste CoP opgezet die het plan door­

verwachting goedkoper en levert minder frustratie en

ontwikkelt. In september 2010 is een eerste schets voor

bezwaarschriften op. Daarnaast wordt de sociale cohesie

een innovatieve proeftuin voor duurzaamheid gepresenteerd

tussen bewoners, ondernemers, overheden en andere

aan publiek en bestuurders. De proeftuin is een omgeving

betrokkenen versterkt.’

waarin duurzame oplossingen voor de ontwikkeling van het riviergebied kunnen worden getest en gedemonstreerd.

Praktijkvoorbeeld Bato’s Erf

Denk aan de ontwikkeling van hydro-energie, voorzieningen

Bato’s Erf is een van de projecten die in WaalWeelde op

voor duurzaam toerisme en de realisatie van een kunst­

het programma staat. De ontwikkeling van het terrein

object aan de oever van de Waal.’

heeft prioriteit gekregen binnen WaalWeelde. Onder andere omdat het terrein braak ligt en daardoor jongeren

Leertraject en kennisverspreiding

van Communities of Practices (CoP’s). Een CoP is in dit

aantrekt die overlast veroorzaken. ‘Lokale betrokkenen

‘De eerste ervaringen met Bato’s Erf zijn zeer positief.

WaalWeelde Duurzaam

­geval een groep mensen die zich mentaal eigenaar voelen

hadden zich al gegroepeerd en een basisplan uitgewerkt,

We verwachten dat de inzet van CoP’s door LvDO in alle

‘Duurzame projecten wil zeggen dat ze met respect voor

van het gebied waar zij opgegroeid zijn, wonen of werken.

dat voorziet in het saneren van het terrein en het herstel

negen deelgebieden van WaalWeelde de provincie veel

mens en milieu worden ontwikkeld. Dat we economische

Door het vrij uitwisselen van kennis, inzichten en ervaringen

tijd en geld bespaart omdat projecten soepeler verlopen.

en ecologische belangen zodanig inpassen dat het goed

ontwikkelt de groep een gemeenschappelijk doel en

Alle kennis die we opdoen, zetten we direct in andere

wonen en werken bevordert voor alle bewoners van het

­ontstaat een Community. De CoP werd ontwikkeld als een

WaalWeelde-projecten in. En ook andere gebiedsontwik­

Waalgebied. Om dat te bewerkstelligen moeten alle

managementstrategie binnen grote bedrijven. Maar de

betrokken partijen – gemeenten, het waterschap, maat­

methode leent zich uitstekend voor gebiedsontwikkeling,

schappelijke organisaties, bedrijven en bewoners – elkaar

omdat het hier meestal complexe vraagstukken betreft

Wat  Het WaalWeelde-gebied beslaat het buitendijkse

projecten waar een groot aantal belangen spelen!’

weten te vinden. Ze moeten samen met elkaar verkennen

waar meerdere partijen bij betrokken zijn.

gebied van de Waal vanaf de Duitse grens tot de grens met

Daarnaast wordt de opgedane kennis door LvDO verder

Zuid-Holland. In totaal worden meer dan 50 projecten

verspreid, onder meer via het platform Waalweelde,

uitgevoerd.

nieuwsbrieven en symposia.

zijn, zo verwachten wij.’

hoe zo’n duurzame toekomst eruit zou kunnen zien.

facts & figures

Binnen WaalWeelde heeft LvDO daarvoor de Radboud

Normaal gesproken worden bedrijven, omwonenden en

Universiteit opdracht gegeven een methodiek te

andere partijen pas betrokken bij een project als dit al

­ontwikkelen die is gebaseerd op het werken met regionale

grotendeels ingevuld is. Met de CoP-methode worden

Wie  15 gemeenten (Millingen aan de Rijn, Rijnwaarden,

groepen. Deze groepen geven inhoud aan duurzame

partijen zoveel mogelijk al van tevoren betrokken bij

Lingewaard, Ubbergen, Nijmegen, Beuningen, Overbetuwe,

ontwikkeling met behulp van een in Zweden ontwikkeld

ontwikkelingen. ‘We brengen ze samen en ondersteunen

Neder-Betuwe, Druten, Tiel, West Maas en Waal, Maasdriel,

proces, de zogenaamde Natural Step-methode. Dit is een

ze en delen kennis op het gebied van duurzaamheid.

Zaltbommel, Neerijnen en Lingewaal), waterschap Rivieren­

methode om consensus te bereiken op het gecompliceerde

Het geheel wordt ondersteund door een facilitator van

land, Rijkswaterstaat, DLG, de ministeries van EL&I en I&M,

terrein van economische en ecologische vraagstukken.’

de Radboud Universiteit. Dit alles zorgt ervoor dat de

belangenorganisaties, bedrijven en omwonenden.

betrokkenen – met een beetje sturing van de facilitator –

Communities of Practices

het eigenaarschap dat ze voelen omzetten in een visie

Binnen het WaalWeelde-gebied zijn verschillende deel­

op een duurzame toekomst voor “hun” gebied. Zij stellen

gebieden te onderscheiden. Hoe zorg je ervoor dat de

initiatieven en projecten vast om die duurzame ontwikke­

wensen van alle betrokken partijen binnen een gebied op

ling gestalte te geven en ontwikkelen criteria om andere

één lijn komen? Dat er geen conflicten ontstaan, waardoor

projecten te beïnvloeden. Dat maakt het eenvoudiger om

projecten niet van de grond komen? Dat kan met het vormen

planning en uitvoering van projecten af te stemmen.

4.

Looptijd  vanaf 2009 Meer informatie www.waalweelde.nl

kelingsprojecten kunnen profiteren van de kennis die we hier opdoen. De methode is geschikt voor bijna alle

‘We passen economische en ecologische belangen zodanig in dat het goed wonen en werken bevordert voor alle bewoners van het Waalgebied.’

63

64

65

5.

thema

Onderwijs

Hoe laat je jongeren warmlopen voor duurzaamheid? Een spannende uitdaging voor provincies, die ze willen en moeten aangaan. Elke provincie wil immers dat haar inwoners zich verantwoordelijk voelen voor hun leefomgeving. En jongeren zijn de inwoners, beleidsmakers, werknemers en ondernemers van de toekomst. Provincies springen dan ook graag bij als het gaat om onderwijsprojecten die het milieubewustzijn, de solidariteit en een duurzame grondhouding van jongeren stimuleren. Samen met onderwijsinstellingen verkennen ze volop de mogelijkheden om jongeren en hun ouders in het hart te raken en duurzamer te laten handelen. Om jongeren te enthousiasmeren, is het allereerst van belang dat er ruimte te vinden is in overvolle lesprogramma’s. Leerdoelen zijn heel strikt ingevuld met lezen, schrijven en rekenen en bovendien is er een groot aanbod aan educatieve projecten over uiteenlopende onderwerpen. Hoe kun je hierbinnen een duurzaam geluid laten horen dat ook nog eens beklijft?

Hoe we jongeren bij de les houden

66

5.

 thema

Onderwijs 

De provincie Utrecht heeft een slimme oplossing bedacht

Doel is onder meer dat thuis de verwarming en de lampen

Ook voor MBO’ers

Eigen omgeving

voor het tijdgebrek binnen het onderwijs: het project Cool!

niet onnodig branden en dat ook familieleden, buren en

Onderwijs is natuurlijk meer dan basis- en voortgezet

Een betere wereld begint in je eigen omgeving. Dat zien

Climate after school wordt aangeboden binnen de buiten­

vriendjes en passant worden geprikkeld om bewuster met

onderwijs. Het Faire Noorden richt zich onder andere op

we niet alleen bij Lingezegen junior, maar ook bij het

schoolse opvang. 2500 kinderen tussen zeven en twaalf

energie om te springen. Het project zelf wordt uiteraard

mbo-leerlingen en –docenten, naast gemeenten, provincies,

Onderwijsproject Welkom in onze wijk van Codename

jaar kruipen in de rol van klimaatdetective en stellen thuis

ook zo duurzaam mogelijk uitgevoerd. E-mail en internet

bedrijven. Duurzaamheid wordt onder de kapstok fair trade

Future - een uitgever die moderne en verfrissende digitale

vragen aan hun ouders over energiebesparing. Daarnaast

worden ingezet en adviseurs reizen waar mogelijk met

aan de man gebracht. De mbo’ers vormen de grootste

lesmethoden aanbiedt. Met dit lespakket worden jongeren

knutselen ze een zonneauto in elkaar waarmee ze een

het openbaar vervoer. Ten slotte sluit het project naad­

leerlingengroep in Nederland en zijn de toekomstige

in het voortgezet onderwijs betrokken bij de renovatie

race houden. De winnaar wacht een prijs, zoals een

loos aan bij de ambitieuze doelstelling van de provincie

­ondernemers van ons land. Volgens projectleidster van

van hun eigen wijk. Op digitale kaarten van de omgeving

mini-eco-opwindradio, een bouwpakket met zonnecel of

Utrecht om in 2040 volledig CO2-neutraal te zijn.

Het Faire Noorden, Jasmina Milojkovic, is het van belang

markeren ze zogenaamde ‘hotspots’ en ‘notspots’, en ze

dat je mbo’ers op een voor hen aantrekkelijke wijze

maken een plan over hoe zij denken dat het beter kan.

een klok op waterkracht. De thema’s energie en klimaat worden op deze manier uit het klaslokaal getrokken. En het

Jong en oud

­betrekt bij duurzaamheid. Hoe? – lees het interview op bladzijde 13.

project geeft direct invulling aan het nieuwe pedagogische

In een groot deel van de onderwijsprojecten die LvDO

kader van de kinderopvang. De kinderen nemen ‘energie­

mede ondersteunt, wordt de samenwerking tussen

besparing’ letterlijk mee naar huis aan het einde van

jong en oud gestimuleerd en de kloof tussen jeugd en

de dag, waardoor ook de ouders worden betrokken bij

bestuurders overbrugd. Een mooi voorbeeld is het project

het project.

Lingezegen junior, een lesprogramma voor kinderen van groep 7/8. Het park Lingezegen is een landschapspark in aanleg tussen Arnhem en Nijmegen, dat ruimte biedt aan mens, water, landbouw en natuur. Het draagt bij aan ruim­

LvDO ondersteunt op dit moment zo’n 40 provinciale projecten binnen het thema Onderwijs. Zoals:

telijke kwaliteit en is van positieve invloed op het woon-, werk- en leefklimaat in de regio. Binnen Lingezegen Junior denken kinderen mee met ‘de grote mensen’ over wat mooi en lelijk is. Dit is niet alleen leuk en leerzaam, het biedt ook de mogelijkheid om de kinderen mee te laten

Boerderijschool 2009

denken over de directe omgeving van hun school. Ze gaan

Schoolklassen gaan naar boerderijen in Gelderland

erop uit met een GPS-apparaat en een filmcamera om het

om ter plekke te leren over landbouw.

gebied te verkennen en zijn actief bezig met het maken van plannen voor de toekomst.

Duurzaamheidproject The Dream Limburgse jongeren tussen 12 en 16 jaar leren

De provincie Limburg stimuleert de inbreng van jongeren

­bijdragen aan een betere wereld, met lesmateriaal

onder ander via Duurzaamheid loont, een congres dat een

en informatieve voorstellingen.

brug wil slaan tussen havo- en vwo’ers en bestuurlijk Limburg. Het congres werd januari 2009 voor het eerst

Zie ook:

georganiseerd. Leerlingen konden hun mening kwijt over

www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

provinciaal en gemeentelijk klimaatbeleid en gingen in debat met de bestuurders. Wegens succes hebben inmiddels twee edities plaatsgevonden en de provincie zou het in de toekomst vaker willen organiseren.

5.

67

68

5.

69

 thema

een groot bereik: ongeveer tien scholen, vijfhonderd

het voortgezet onderwijs en lokale partners. Een uniek

leerlingen en in de slipstream zo’n 750 ouders. Daar komt

concept waarbij scholen, bedrijven, overheden en maat­

bij dat alle betrokken partijen, waaronder gemeenten

schappelijke organisaties samen optrekken. De scholen

en energiebedrijven, de methode aanbieden aan geïnte­

zijn de spil in de samenwerking. Leerlingen werken in

resseerden binnen hun eigen werkveld.

opdracht van echte opdrachtgevers. Ze ontmoeten ver­tegenwoordigers van bedrijven en maatschappelijke

Ook de drie noordelijke provincies werken samen op het

organisaties in hun eigen regio die hen een probleem of

gebied van onderwijs. Samen met het IVN (Instituut voor

vraagstuk voorleggen. De leerlingen doen zelf onderzoek

Natuureducatie) is binnen het project Scholen voor Duur­

of maken een ontwerp rond een actuele maatschappelijke

zaamheid een Duurzaamheidconvenant gesloten tussen

kwestie en presenteren de resultaten aan de experts.

mr finney De Russische vlag op de bodem van de oceaan op de Noordpool was de inspiratiebron van prinses Laurentien bij het schrijven van het kinderboek ‘Mr Finney en de wereld op z'n kop’. Op de tweede Dag van de Duurzaam­ heid op 11-11-2010 is het voorgelezen op zo'n Zo worden ze zich bewust van hun eigen leefomgeving en

Mooi aan dit project is dat het wordt uitgevoerd in een

800 basisscholen. De ideeën van kinderen die daaruit

van de mogelijkheden om duurzaamheid te concretiseren.

‘echte’ achterstandswijk met veel sociale problemen in

voortkwamen zijn breed verspreid via sociale media

Ten slotte leggen ze hun plannen voor aan wijkbewoners

de gemeente Helmond. Door de jongeren te betrekken bij

en andere communicatiekanalen. Prinses Laurentien:

of gemeenteraadsleden, die op hun beurt iets leren over

de op handen zijnde vernieuwingen in de wijk, worden de

‘Kinderen weten vaak onbedoeld de kern van een

de belevingswereld en zienswijze van jongeren.

sociale problemen ook direct op leuke wijze aangepakt.

vraagstuk te raken met hun simpele maar eerlijke vragen. Daar kunnen wij volwassenen veel van leren.

‘Jongeren leren bijdragen aan een betere wereld’

Grootschalig samenwerken

Want gaat het uiteindelijk niet om de vraag welke

LvDO moedigt samenwerking tussen de provincies aan.

wereld we onze kinderen willen nalaten?’

Zo hebben de provincies Overijssel, Gelderland en Zuid-Holland gezamenlijk het project De energieke leer­

De Mr Finney voorleesactie is een gezamenlijke actie

school Overijssel in het leven geroepen. In een digitale

van Duurzame PABO, LvDO, Urgenda en de Missing

leerom­geving leren scholieren over energie. Ze maken

Chapter Foundation.

een energieplan en presenteren die in een zelfgemaakt filmpje, dat op de website wordt geplaatst. Ze adviseren zowel hun eigen school als hun ouders over energie­ besparende maatregelen. De scholen worden ondersteund door een expert. Het project heeft dankzij de koppeling met school en thuis, het zogenaamde ‘contextrijk leren’,

www.mrfinney.nl

meer weten over onderwijsprojecten? eid.nl www.scholenvoorduurzaamh www.codenamefuture.nl www.opeduca.nl www.energiekescholen.nl www.globenederland.nl

ling, N. Roorda Basisboek duurzame ontwikke

70

71 interview

Klasseboeren

5.

‘kinderen laten ruiken, voelen, proeven en beleven’ Ruim veertig Brabantse en Zuid-Gelderse ondernemers zijn lid van de Vereniging Klasseboeren. Volgens het principe ‘Belevend leren op de boerderij’ geven zij leerlingen van het basisonderwijs inzicht in het boerenleven en de wijze waarop voedsel wordt geproduceerd. En dat is hard nodig. Veel kinderen hebben namelijk geen idee waar melk vandaan komt of wat er in brood zit.

Klasseboeren is ontstaan uit een initiatief van de afdelingen Tilburg en Oisterwijk van de Zuidelijke Landen Tuinbouworganisatie (ZLTO). Een vijftal agrarische ­ondernemers ontving daar al sinds 2000 school­klassen op hun boerderij. In 2008 is vanuit de provincie NoordBrabant het programma LvDO aangehaakt. LvDO wilde boerderijeducatie professionaliseren en een brug slaan tussen de stad en het platteland vanuit de scholen.

n Marianne van der Heijde ij waar voedsel ‘Kinderen leren op de boerder vandaan komt.’

‘LvDO heeft geholpen om de presentatie van Klasse­ boeren veel beter te laten aansluiten op de vraag vanuit de stad’, aldus adviseur van het Klasseboeren-bestuur

Marianne van der Heijden adviseert het bestuur

Marianne van der Heijden. ‘Als kritische meekijker en

van de vereniging Klasseboeren vanuit haar functie als

onderdeel van de klankbordgroep, heeft LvDO de doel­

beleidsadviseur/belangenbehartiger boerderijeducatie

stellingen van Klasseboeren helpen verruimen en gezorgd

bij de ZLTO. Vanuit LvDO-Brabant was Paul van Oeffelt

voor extra leereffecten met een ecologische en duurzame

betrokken en vanuit LvDO-Gelderland Rita ten Dam.

invalshoek.

72

5.

 interview

‘LvDO heeft voor een flinke opschaling van het initiatief Klasseboeren gezorgd.’

Klasseboeren 

basis van een aantal agrarische bedrijven. Inmiddels zijn

Tegelijkertijd vertelt de boer een boeiend en goed

Klasse met toekomst

in vijf steden ondernemersgroepen gecreëerd die de

gestructureerd verhaal dat aansluit bij de kerndoelen

Het Landelijk Platform Boerderijeducatie en de Taskforce

vraag vanuit scholen verbindt met boeren in de omgeving.

op het gebied van orientatie op jezelf en op de wereld,

Multifunctionele Landbouw werken nauw samen om

En dit aantal groeit nog steeds.’

van het basisonderwijs.’

Klasseboeren en boerderijeducatie breed op te pakken

Het voortgezet en het speciaal onderwijs is een nieuwe

en goed met het onderwijs af te stemmen. ‘Het doel is om

doelgroep van de Klasseboeren.

de Vereniging in heel Nederland op de kaart te zetten en

Leerprogramma is maatwerk

om nog meer ondernemers op te leiden tot professionele

Het programma dat een schoolklas volgt, moet zo goed mogelijk aansluiten op de behoefte van de leerlingen.

Boer in de schoolbank

educatieboeren.’

‘Ervaring leert dat kinderen in de onderbouw vooral

Een ondernemer moet aan tal van eisen voldoen voordat hij

Bovendien heeft de financiële deelname van LvDO voor

interesse hebben in boerderijdieren en de verwerking van

zich ‘Klasseboer’ mag noemen. ‘Een klasseboer moet aller­

Een andere belangrijke stap in het positioneren van

een flinke opschaling van het aantal ondernemersinitia­

agrarische producten. Laten zien hoe je dieren verzorgt

eerst een bedrijf hebben dat representatief is. We proberen

het programma van Klasseboeren is dat het sinds kort

tieven met Stad-Platteland verbinding gezorgd. Zonder

en leerlingen verantwoordelijkheidsgevoel bijbrengen zijn

een zo groot mogelijke diversiteit aan bedrijven op te

opgenomen is in de NME-gids en de ICC (Interne Cultuur

LvDO was Klasseboeren nog steeds een relatief klein­

dan belangrijke thema’s. De bovenbouw willen we in theorie

­nemen, bijvoorbeeld een biologische boerderij, een melk­

Coördinator)-gids. Uit deze gidsen kunnen basisscholen

schalige regionale vereniging. Nu staat er een stevige

en praktijk bijbrengen hoe voedsel wordt geproduceerd en

veehouderij, een paprikateeltonderneming of een varkens­

excursies kiezen die het ministerie van Onderwijs heeft

organisatie met een landelijk platform (Platform Boerderij­

boerderijdieren worden gehouden. Onderwerpen als tech­

houderij. Elk bedrijf moet zorgen voor een ontvangstruimte.

bestempeld als legitieme leerervaringen. Bovendien

educatie) dat als voorbeeld dient voor boerderijeducatie

niek en machinegebruik op de boerenbedrijven, natuur en

Daarnaast moet een Klasseboer cursussen op het gebied

kunnen de cultuurvouchers die elke basisschool krijgt,

in heel Nederland.’ LvDO is ook het vliegwiel geweest om

respect voor mens, dier en land komen dan aan de orde.

van boerderijeducatie hebben gevolgd voordat hij voor de

ingewisseld worden voor boerderijeducatie.

het aanbod van boerderijeducatie vanuit Klasseboeren

De Klasseboer laat de kinderen echt leren door te beleven.

schoolbanken van zijn eigen bedrijf mag staan.’ Alle ruim

zo goed mogelijk af te stemmen op de vraag vanuit het

dertig Klasseboeren hebben de cursus ‘Belevend Leren’

onderwijs. Binnen LvDO heeft er namelijk een onderzoek

afgerond.

naar de vraag vanuit Basisonderwijs plaatsgevonden uitgevoerd door KPC groep. Hierbij zijn diverse aanbeve­

Leefomgeving en gezondheid

lingen opgepakt door de Klasseboeren.

Klasseboeren richt zich op meer dan alleen boerderij­

Doelstellingen: echt leren door beleven

facts & figures

educatie. ‘Leren over de herkomst en productie van voedsel, de boerderij en het buitenleven’ vormt de basis van de

Het primaire doel van de Vereniging Klasseboeren is

Wat  Klasseboeren leert kinderen in het basisonderwijs via

Vereniging. Maar er wordt inmiddels ook nauw samen­

om kinderen en jongeren kennis te laten maken met de

het principe ‘Belevend leren’ over voedsel, natuur, gezond­

gewerkt met natuur- en milieuorganisaties als Staatsbos­

manier waarop voedsel wordt geproduceerd en ze bewust

heid en het leven op de boerderij in het algemeen.

beheer, de gemeentelijke centra voor NME en IVN, met projecten als Wijde Biesbosch en private partners als

te maken van de relatie tussen voedsel en het milieu. ‘Dat gebeurt door de beleving centraal te stellen. Door

Wie  Vereniging Klasseboeren, agrarische ondernemers in de

Brabant Water. Daarnaast zoeken we de samenwerking

kinderen te laten ruiken, voelen, proeven en beleven komt

provincies Noord-Brabant en Gelderland en ZLTO.

met andere instellingen. Bijvoorbeeld met ziekenhuizen en de GGD. Omdat er veel kinderen zijn met overgewicht

informatie veel beter aan. Hierdoor verandert het beeld dat kinderen van voedsel en van de boerderij hebben.

Looptijd  Noord-Brabant en Gelderland 2008/2009/2010

de boerderij en wat ze zien in de winkel.’ Daarnaast wordt

en dit aantal groeit, organiseren we bijvoorbeeld speciale excursies om kinderen voor te lichten over gezondheid.

Kinderen leren zo de relatie tussen voedselproductie op Meer informatie www.klasseboeren.nl

5.

In projecten als ‘Lekker in je vel op de boerderij’ en

op de achtergrond gewerkt aan de professionalisering,

‘Gezond van eigen grond’, maken we kinderen op een

kwalificering en opschaling van boerderijeducatie als vol­

speelse manier bewust van het belang van gezond eten

waardige neventak, of als verbreding van de economische

en biodiversiteit.

‘Mede dankzij LvDO staat er een stevige organisatie dat als voorbeeld dient voor boerderijeducatie in heel Nederland.’

73

74

75 informatie

Vijf vragen over LvDO 1. Wat is LvDO?

4. Hoe gaat LvDO te werk?

Leren voor Duurzame Ontwikkeling is een programma dat

LvDO beschikt over zowel kennis, ervaring, geld als methoden.

mensen leert hoe ze een bewuste keuze voor duurzame

De methoden variëren van de werkvorm Community of

ontwikkeling kunnen maken. Doel is een betere leefomgeving

Practice (CoP) tot de PPP-stempel – zie bladzijde 77 voor een

voor nu en in de toekomst. Met raad, daad en financiële steun

toelichting op deze methoden.

wordt duurzame ontwikkeling praktisch hanteerbaar en uitvoerbaar.

5. Waar kan ik terecht?

Het programma wordt (mede) gefinancierd door de ministeries

Hebt u vragen of bent u geïnteresseerd in onze dienst­

van EL&I, IenM, BuZa/OS, OCW en AZ, de provincies en de

verlening, neem dan contact met ons op.

waterschappen. Het ‘Uitvoeringskader Leren voor Duurzame Ontwikkeling

Programmabureau LvDO

2008-2011’, waarin de uitvoeringsfase van de nota ‘Leren

Agentschap NL

voor Duurzame Ontwikkeling – Van Agenderen naar Doen’,

Postbus 8242

wordt beschreven, is te downloaden op:

3503 RE Utrecht

www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl

T 088 602 24 12 www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl

2. Waarom is LvDO zo belangrijk?

[email protected]

Veel mensen omarmen duurzaamheid, maar maken nog niet vanzelfsprekend duurzame keuzes. Ambitie vertalen naar

Voor meer informatie over LvDO bij de provincies:

concrete acties. Dát is waar LvDO toe wil uitdagen. Niet alleen

T 088 602 22 48

leren, maar ook doen.

Of neem contact op met een van de provinciale regisseurs:

3. Voor wie is LvDO?

Zie www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/

LvDO richt zich op iedereen die geïnteresseerd is in (sociaal)

content/netwerken

leren en duurzame ontwikkeling. We onderscheiden drie pijlers: lerende individuen (scholieren en studenten), lerende organisaties (alle ambtenaren) en de lerende samenleving. Deze laatste pijler wordt uitgevoerd door de provincies.

76

77 informatie

Een aantal beproefde LvDO-methoden

Community of Practice

PPP-tool

Een Community of Practice (CoP) is vrij vertaald een ‘groep

De PPP-tool verbreedt het blikveld en geeft vorm aan

mensen uit de praktijk’, zoals bewoners, consumenten,

duurzame afwegingen in beleidsprocessen. De tool geeft

ondernemers en ambtenaren. Ze komen samen en leren van

antwoord op twee vragen: hebben we alle invalshoeken?

elkaars kennis, inzichten en ervaringen. Zo kunnen ze

En hebben we alles overdacht?

problemen beter te lijf gaan.

Training Duurzame Ontwikkeling

LvDO Empowerpoints LvDO Empowerpoints zijn bijeenkomsten voor professionals

In samenwerking met de (provinciale) projectleider kan een

die zich met duurzame ontwikkelingen en veranderingen

training op maat worden gemaakt die aansluit op de praktijk.

(willen) bezighouden. LvDO organiseert de bijeenkomsten

In de training ontwikkelen de deelnemers competenties, leren

soms op eigen initiatief, maar we doen dit het liefst samen

ze werken met stakeholders en maken ze duurzaam handelen

met ambitieuze veranderaars.

gemeengoed in de dagelijkse praktijk

Coach

Provinciale Duurzaamheidsmeter De Provinciale Duurzaamheidsmeter biedt inzicht en overzicht

Projectleiders kunnen een coach inschakelen voor het

van welke ambities en initiatieven een provincie heeft op het

vormgeven of uitvoeren van een duurzaam project. Hoe pak

gebied van duurzame ontwikkeling.

je het aan? Hoe creëer je draagvlak? Hoe bewaar en benut je de opgedane kennis? De coach van LvDO loopt mee, denkt mee en geeft advies.

Masterclass Een masterclass laat deelnemers zien hoe je concrete en zichtbare resultaten kunt boeken op het gebied van duurzaamheid. Ambities, strategie, kansen en belemmeringen worden in een breder, duurzamer perspectief geplaatst. De masterclass daagt deelnemers uit in beweging te komen.

PPP-stempel De PPP (People, Planet, Profit)-stempel is een methode van zelfreflectie die deelnemers stimuleert om duurzame afwegingen te maken in hun dagelijkse beslissingen.

78

79 informatie

Alle LvDO-projecten 2004-2011 Voor omschrijvingen van de projecten, zie de projecten op www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/projectkaart

52 38

4 Gezondheid / vergrijzing

7

7

7

Ruimtelijke Ordening

Mondiaal / Internationale samenwerking

Lerende organisatie

9

10

Bedrijventerreinen

Mobiliteit

12

Cradle to Cradle

15

16

16

Natuur / biodiversiteit

Consumeren / produceren

Stedelijke ontwikkeling

18

Water

19

Wonen en bouwen

23

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

23

Sociale Cohesie / Leefomgevingleefbaarheid

30

Plattelands ontwikkeling

Energie / klimaat

Onderwijs / Toekomstige generaties

Dit is een publicatie van: Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling Agentschap NL Postbus 8242 3503 RE Utrecht T +31 (0)88 602 24 12 [email protected] www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling is een gezamenlijk initiatief van de ministeries van EL&I, I&M, OCW, AZ en BuZa/OS, de provincies en waterschappen. Het programmabureau Leren voor Duurzame Ontwikkeling is ondergebracht bij Agentschap NL. Utrecht, april 2011 Publicatienummer: 1LVDO1102 Gedrukt op houtvrij FSC papier