NoordFrankrijk
Wegen van Herdenking 14 - 18 4 themaroutes over monumenten en evenementen uit de Eerste Wereldoorlog
S. Dhote
Inleiding De ‘Wegen van Herdenking van de Eerste Wereldoorlog in de Nord-Pas de Calais’ leiden u langs monumenten die getuigen van de zware strijd die tijdens de Eerste Wereldoorlog in deze streek woedde. De prachtige monumenten en begraafplaatsen onthullen steeds een stukje geschiedenis, verteld vanuit een soldaat, een legereenheid, een slag, een plaats. Canadian National Vimy Memorial
Deze handige historische gids beschrijft de 36 hoogtepunten uit de Eerste Wereldoorlog in vier themaroutes. De Wegen van Herdenking tonen u hoezeer deze oorlog zijn stempel op de streek drukte.
Voorwoord
1 - Het front....................................................................... p. 4
De regio Nord-Pas de Calais waagt zich
De twee wereldoorlogen hebben in de
met de ‘Wegen van Herdenking’ aan
Nord-Pas de Calais onuitwisbare sporen
een omvangrijke maatschappelijke
achtergelaten. Militaire begraafplaatsen,
herdenkingstaak, waarin de offers van
oorlogsmonumenten en ‘littekens’ in de
inmiddels verdwenen generaties vereerd
landschappen zijn de stille, aangrijpende
en de nu op het ‘Oude Continent’
getuigen van de gebeurtenissen die zich
heersende verworvenheden op het gebied
in deze streek hebben afgespeeld.
van vrede, vrijheid en broederschap onderstreept worden.
2-D e bewegingsoorlog en de eerste Duitse bezetting.................. p. 10
De ‘Wegen van Herdenking in de Nord-Pas de Calais’ geven niet alleen een beter inzicht in
De motivatie achter dit initiatief is niet zozeer
deze belangrijke bladzijde van de geschiedenis
van nostalgische aard, maar vestigt eerder
van Europa en de wereld, maar bewijzen
de aandacht op de wereld van vandaag en
ook de eer aan mannen en vrouwen uit alle
draagt bij tot onze reflectie op de toekomst.
windstreken die in deze contreien hun laatste rustplaats hebben.
Dhr. Daniel PERCHERON Senator van de Pas-de-Calais Voorzitter van de Regionale Raad (Conseil Régional) Nord-Pas de Calais
Mw. Régine SPLINGARD Lid van de Regionale Raad (Conseil Régional) Voorzitster van het Comité Régional de Tourisme Nord-Pas de Calais
3-D e kust, achterhoedebasis voor de geallieerde legers.......................... p. 14
4 - De wederopbouw van het verwoeste grondgebied............................................... p. 16
Foto’s: S. Dhote - E. Roose - A.S. Flament - P. Morès
3
Sergeant Fraser die een gewonde, om hulp roepende soldaat uit het niemandsland draagt, staat model voor het beeld in het Memorial Park. De dag na de door het Britse leger ontketende Slag bij Fromelles om de Duitsers van het offensief in de Somme af te leiden, worden 5.533 slachtoffers geteld in de Australische rangen. 19 juli 1916 blijft in Australië bekend als de eerste operatie van de Australische strijdkrachten op Europese bodem tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar ook als een van de meest tragische feiten.
A.S. Flament
Richebourg Neuve-Chapelle Indian Memorial Het Britse expeditieleger krijgt in oktober 1914 de steun van troepen uit hun Indiase kolonie. Het Indiase korps wordt in Frans-Vlaanderen gestationeerd en neemt deel aan diverse veldslagen tussen Ieper en La Bassée, waaronder de aanval op Neuve-Chapelle in maart 1915. In deze aanval sneuvelen 4.047 soldaten uit dit korps. Het Indian Memorial van Neuve-Chapelle, een door tijgers gesteunde zuil met de Star of India, is de enige plaats langs het front waar de inzet van de Indiase soldaten in de Eerste Wereldoorlog herdacht wordt.
Rue Delval 59249 FROMELLES
De vele militaire begraafplaatsen in deze regio herinneren aan de gruwelen van de gevechten die zich hier afspeelden, de herkomst van de gemobiliseerde soldaten en de barre leefomstandigheden in de loopgraven.
Kruispunt weg naar Estaires en Rue du Bois (RD171) 62136 RICHEBOURG
2
Een van de mooiste begraafplaatsen aan het front
I Jz er
N 369
Richebourg La Bassée
D
D 91 6
11 12
Mont-Saint-Eloi
10
Monchy-le-Preux
E 17
0
N6 48 N
Bernaville
Hébuterne
Maubeuge
6 93
63 0
D 64 3
D 962
re amb
Flesquières
Caudry
Avesnes-sur-Helpe Ors
Les Rues-des-Vignes Trélon
- E 19
17
ld
la S
Maroilles
Le CateauCambrésis
Fourmies
Wassigny
D9
Combles
7
29
Longueval
D 101
01 10
D
D9
A2
D 936
FRAN NCE
CAMBRAI
Canal de S
D
Albert
Villers-Bocage
Bapaume
uN ord
N 25
18
17
-E1 5
Beaumont-Hamel Serre-Puisieux
40
Assevent
Le Quesnoy
D
16
0 D 9933
Acheuxen-Amiénois
19
Bouchain
4 D 93
Bullecourt Doignies Grévillers
Bavay
D 649
Aubignyau-Bac
Héninel
D 91 9
D
92 8
14
15
Pozières Hallencourt
N
Feignies
t
5
Ayette
N 90
Valenciennes
Denain
7 -E1
40 2
7
Mons (Bergen)
N 455
A 26
A
-E
Lewarde
0
Saint-Laurent-Blangy Athies
99339
Domart-enPonthieu
2 40
Wallers
3 64
A 16
-E 28
Raismes Cuincy
D
Ailly-le-HautClocher
Marchiennes
Vis-en-Artois D N2
A7
St-Amand-les-Eaux
Douai D 95
Doullens
Picardie
Abbeville
4-
h
de
HéninBeaumont
Vimy 9 Thélus
Condésur-l'Escaut
A 23
D 938
D 917
Frivillescarbotin
6
7
5
91
Harnes A 21
Aix-Noulette
34 1
Neuville-Saint-Vaast
Auxi-le-Château
D 925
ev ille
A
La Louvière
0
-E
Lens
D 93
Liévin
Souchez
19 bb
56
N2
8
Saint-Valerysur-Somme
d'A
N6
N
A2
D
Ablain-Saint-Nazaire
Saint-Pol-sur-Ternoise
Nouvion
me
N7
A 16
Loos-en-Gohelle
01
41 D9
13 ARRAS
ari ti
Tournai (Doornik) A 27 - E 42
N5
Crécy-en-Ponthieu
Ca na lM
A1
N 32
Villeneuved'Ascq
N 47
94 3
la Sca rpe
Rue
429
Ath (Aat)
sc au
7 D 929
Hesdin
-E
M D3
Houdain
la C anc he
Maintenay
A8
LILLE
Annoeullin
A 1 - E 17
Noeux-les-Mines Bruay-laBuissière
Azincourt
Rang-duFliers
Gamaches
Wattrelos
la
Fressin
Montreuil-sur-Mer
94 0
Roubaix
N 55
Saint-Josse
Merlimont Merlimont
Tourcoing
Seclin
a el al d Can
Béthune
D
D
Aubers D 941
Ronse (Renaix)
Mouscron (Moeskroen)
9
2
Lillers
3
Fromelles De ûle
16
15
43
Lomme
Fleurbaix
Vieille-Chapelle
A.S. Flament
el
Marcqen-Baroeul Lambersart
5 94
Fruges
9
A 16 - E 402
4
D9
D
N8
N 50
D9
-E
6 D 12
4 5 Busnes
A 26
D 901
Lakenhalle Grote Markt 34 8900 IEPER BELGIË Tel.: +32 (0)57 239 220 www.inflandersfields.be
2
la Lys
Aire-sur-la-Lys
Nord - Pas de Calais
Hucqueliers
Wambrechies
Armentières
Saint-Venant
Sainte-Cecile-Plage
BerckBercksur-Mer sur-Mer
Wervicq-Sud
Ploegsteert
Steenwerck
8 92
Fauquembergues
Stella-Plage Stella-Plage
Comines
D
Méteren
D 642
Lumbres
Hardelot
D 93
Messen (Messines)
Bailleul
Hazebrouck
Desvres
Dannes
Etaples-sur-Mer
Oudenaarde (Audenarde)
N 42
D
A 10
Kortrijk (Courtrai)
Menen Menen (Menin) (Menin)
Kemmel Kemmel
3 93
Arques
Saint-Etienne-au-Mont
e Touquetaris-Plage
D
Godewaersvelde
D 617
SAINT-OMER
Wimille Saint-Martin-Boulogne
Leie
A 19
Steenvoorde
Cassel Clairmarais
Wimere u x
BOULOGNESUR-MER
Ieper leper leper (Ypres) (Ypres)
Watten
Houlle
Licques
Wimereux
N9
Passchendaele
Sc
94 3
N 38
5 N 36
Manche
Sl ack
D 12 6
02 E4 16 -
A
D
Poperinge
Tournehemsur-la-Hem
Marquise
1
Wormhout
r l'Yse
N 47
ais
La Reconstruction dans les territoires dévastés
Roeselare (Roulers)
13
Langemark
8
42
Audinghen
N
N
Ardres
N3
-
Audruicq
15
Guînes
4
Wissant Tardinghen
25
36
Ca l
A
N
l de Cana
l'Aa
A.S. Flament
Hondschoote Bergues
Bourbourg
40
N 17
Dendermonde (Termonde)
N4
A 16 - E
N 35
Le Littoral, base arrière des armées alliées
N 50
Cap Blanc Nez
Petit-Fort-Philippe Grand-Fort-Philippe
DUNKERQUE
Gravelines
CALAIS
Sangatte
D 240
In oktober 1914 installeert het front zich op enkele kilometers van Ieper, met een lus, ‘salient’, rond de stad in de Duitse linies. Deze rijke Vlaamse lakenstad is de stille getuige van vijf opeenvolgende veldslagen waarin soldaten uit alle hoeken van de wereld betrokken zijn. In de toen verwoeste Lakenhalle, geheel identiek herbouwd, is het museum ‘In Flanders Fields’ gehuisvest, waar de bezoeker het parcours van een soldaat of een burger volgt om de Eerste Wereldoorlog met andere ogen te zien.
Gent (Gand)
403
Mer du Nord
Ambleteuse
De stad van de ‘Salient’
A 14 - E 17
La guerre de mouvement et la première occupatio
Veurnes (Furnes)
E 42
Rue de Pétillon 62840 FLEURBAIX
Grande-Synthe
Oye-Plage
-E
1
(La Panne)
Zuydcoote Malo-les-Bains
A 26
Ieper – Museum ‘In Flanders Fields’
E. Roose A 17 - E
P. Morès
De Trou Aid Post Cemetery met zijn ringsloot en treurwilgen is waarschijnlijk een van de mooiste begraafplaatsen van de Gemenebest in de streek. De begraafplaats ligt op de plek van een voormalige Britse eerste hulppost en verzamelt de stoffelijke resten van 356 op het ‘vergeten front’ gevallen soldaten. De strook tussen Armentières en La Bassée ligt ver van de belangrijke strategische zones en is het toneel van talloze kleine, maar zeer bloedige aanvallen: Le Maisnil in 1914, Aubers en Loos in 1915 en Fromelles in 1916.
l 'E
Fleurbaix Trou Aid Post Cemetery
4
Ter nagedachtenis aan de soldaten uit India
D 644
In de Nord-Pas de Calais strekt het front zich uit als een enorme scheur tussen Vlaanderen en Picardië. De Franse troepen worden na de operaties in de heuvels van de Artois in 1915 geleidelijk aan afgelost door de legers van het Britse Rijk. Op de beperkte offensieven tijdens de eerste oorlogsjaren volgen vanaf 1916 aanvallen op grotere schaal, zoals de Slag bij Arras in april 1917 en bij Cambrai in november van hetzelfde jaar.
‘Don’t forget me Cobber’ ‘Vergeet me niet, makker’
A2
Over een linie van bijna 800 kilometer van de Belgische kust tot aan de Vogezen bieden de Franse en Britse legers eind 1914 het hoofd aan de Duitse strijdmachten. De hoop op een snelle overwinning vervaagt snel in beide kampen. Het is het begin van een langdurige statische uitputtingslag.
3
ar cq ue
1
Het front
Fromelles Australian Memorial Park
Le Catelet Bohain-en-Vermandois
La Capelle
5
Richebourg – Camitario Militar Portugues 5
Nationale begraafplaats Notre-Dame de Lorette 7
De enige Portugese begraafplaats De jonge Portugese Republiek stelt in 1916 een expeditieleger samen ter ondersteuning van de geallieerde strijdmachten. Het Portugese leger komt onder Brits bevel te staan en wordt gelegerd tussen Laventie en Festubert in Frans-Vlaanderen. Op 9 april 1918 worden de Portugezen verdreven door het Duitse offensief in het dal van de Leie. De stoffelijke resten van de 1.831 in de loop van 1918 gesneuvelde Portugese soldaten rusten in Richebourg, op de enige Portugese militaire begraafplaats langs het front.
Weg naar Estaires (RD 947) 62136 RICHEBOURG
De grootste Franse militaire begraafplaats In mei 1915 trachten de Franse soldaten de heuvels van de Artois aan de Duitsers te onttrekken. Ze bereiken de heuvel van S. Dhote Notre-Dame de Lorette ten koste van 102.000 man, maar stranden voor Vimy. De nationale begraafplaats van Lorette verzamelt op 25 hectaren de resten van 40.000 slachtoffers, afkomstig van 150 begraafplaatsen uit de Westhoek en de Artois. 22.000 onder hen zijn nooit geïdentificeerd. De grootste militaire begraafplaats van Frankrijk geeft een helder inzicht in de enorme demografische aderlating van de Eerste Wereldoorlog.
Chemin du Mont de Lorette 62153 ABLAIN-SAINT-NAZAIRE
Vimy Ridge National Historic Site of Canada 9 Het moderne Canada is in de loopgraven van Vimy ontstaan De twee witte zuilen van het monument met de twintig beelden staan in een park van 107 hectaren aan de rand van de mijnstreek. Hier wordt het offer van 11.285 Canadese soldaten herdacht, als vermist opgegeven tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het monument staat op de plek waar de troepen van het esdoornblad, voor het eerst verenigd in een legerkorps, op 10 april 1917 de overwinning op de heuvelrug van Vimy behalen. Een uiterst belangrijk moment in de geschiedenis van het moderne Canada.
Chemin des Canadiens 62580 VIMY Tel.: +33 (0)3 22 76 70 86
Thélus Lichfield Crater en Zivy Crater 10
P. Frutier
P. Frutier
S. Dhote
S. Dhote
S. Dhote
Een mijnkrater als laatste rustplaats A.S. Flament
Loos-en-Gohelle Dud Corner Cemetery en Loos Memorial 6 ‘Wij zijn gesneuveld omdat onze vaders gelogen hebben’ Rudyard Kipling, de schrijver van het Jungleboek, schreef in zijn Grafschriften van den oorlog de beroemde woorden: ‘Als ze vragen waarom wij gesneuveld zijn/ Zeg het hen: omdat onze vaders ons voorlogen’. De schrijver is ontroostbaar na het verlies van zijn enige zoon, John, gesneuveld tijdens de Slag bij Loos in september 1915. John Kiplings naam staat vermeld op Loos Memorial, rondom de begraafplaats Dud Corner. Hij is een van de 20.000 Britse soldaten zonder eigen graf aan wie hier de laatste eer bewezen wordt.
Weg naar Béthune (RD 943) 62750 LOOS-EN-GOHELLE
Souchez Cabaret-Rouge British Cemetery
8
‘There’s some corner of a foreign field that is for ever England’ (Rupert Brooke, in The Soldier) Aan de rand van Souchez stond voor de oorlog het café Le Cabaret Rouge. Het café is van de kaart geveegd, de naam wordt waardig gedragen door een Britse begraafplaats. In 1917 legt de Imperial War Graves Commission een militaire begraafplaats aan voor de stoffelijke resten van 103 kleinere begraafplaatsen uit de Nord-Pas de Calais. Cabaret Rouge ligt tussen de Franse begraafplaats van Notre-Dame-de-Lorette en de Duitse van Maison Blanche. Geheel in de Britse stijl die zo kenmerkend is voor de inrichting van begraafplaatsen van de Gemenebest.
Vier Canadese divisies, voor het eerst verenigd in hetzelfde legerkorps, bestormen op 9 april 1917 de door het Duitse leger zwaar Lichfield Crater verdedigde heuvelrug van Vimy. De officier van de bergingsdienst gebruikt twee oude mijnkraters aan de voet van de heuvels om een honderdtal gesneuvelde soldaten te begraven. De Lichfield Crater en de Zivy Crater zijn zoals alle andere militaire begraafplaatsen van de Gemenebest voorzien van een keurig onderhouden gazon, maar zijn met opzet in hun unieke vorm gelaten.
Lichfield Crater Bij gehucht Le Vert-Tilleul 62580 THÉLUS Zivy Crater Weg naar Thélus bij Neuville-Saint-Vaast 62580 THÉLUS
P. Frutier
Neuville-Saint-Vaast Monument Poolse vrijwilligers Tsjecho-Slowaakse begraafplaats en monument 11 ‘Voor onze vrijheid en de uwe’ Gemotiveerd om de strijd tegen de Duitse en Oostenrijks-Hongaarse overheersing in hun landen van herkomst aan te gaan, treden Poolse en Tsjecho‑Slowaakse immigranten uit Parijs en omgeving in 1914 toe tot de Franse strijdmacht. In mei 1915 nemen ze deel aan de tweede slag om de Artois. Het Poolse monument draagt het motto van de vrijwilligers: ‘Za nasza wolnosc i wasza’, ‘Voor onze vrijheid en de uwe’. Ertegenover, aan de ingang van de Tsjecho-Slowaakse begraafplaats, staat een monument voor de Nazdarcompagnie.
Weg naar Neuville-Saint-Vaast bij Souchez (RD 937) 62580 NEUVILLE-SAINT-VAAST
Rue Carnot 62153 SOUCHEZ 6
Monument Poolse vrijwilligers
12.09.1920 - Processie naar de nationale begraafplaats van N.-D.-de-Lorette
7
Neuville-Saint-Vaast Duitse begraafplaats Maison Blanche 12 ‘Een verzoening boven de graven’ De begraafplaats van Maison Blanche is de grootste Duitse militaire begraafplaats in Frankrijk. De Fransen leggen deze begraafplaats, waar de resten van 44.833 in de Artois gesneuvelde soldaten rusten, na het eind van de oorlog aan. De VDK S. Dhote (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge, onderhoudsdienst van Duitse militaire graven) richt de begraafplaats in de jaren zeventig opnieuw in. Bij de ingang staat een kruis met de woorden: ‘Paix aux hommes de bonne volonté’, ‘Vrede aan mensen van goede wil’. Het is een van de doelen van de VDK: ‘De verzoening boven de graven’.
Monchy-le-Preux Newfoundland Memorial
S. Dhote
Doignies-Louverval Military Cemetery en Cambrai Memorial 16
14
De kariboe, symbool van de moed van de soldaten uit Newfoundland Bij de kerk van Monchy-le-Preux beklimt een bronzen kariboe de ruïnes van een Duitse bunker. Op 11 april 1917, twee dagen na de aanvang van de Slag S. Dhote bij Arras, wordt het dorp bestormd door het Britse leger. Na een moordende aanval houdt een tiental overlevenden van het Newfoundland Regiment meer dan vier uur lang stand tijdens het Duitse tegenoffensief. De kariboe van Monchy-le-Preux herinnert nog dagelijks aan de heldenmoed van deze mannen uit Newfoundland.
Een nieuw wapen: de tank Op 20 november 1917 start het Britse leger bij Cambrai een omvangrijke aanval waarin de infanterie voor het eerst ondersteund wordt door 476 Mark IV-tanks. Het lukt de Tommies om diep in de Hindenburglinie door te dringen, maar ze worden overmand door de Duitse tegenaanval en verliezen zo het moeizaam verworven terrein. Het Cambrai Memorial, naast de militaire begraafplaats van Louverval, bewijst de laatste eer aan de 7.000 soldaten van de Gemenebest, gevallen tijdens de Tankslag bij Cambrai.
RD 930 62147 DOIGNIES
Rue de Chaussy 62118 MONCHY-LEPREUX
Serre-Puisieux Franse dodenakker en begraafplaatsen Gemenebest
18
Gisteren slagveld, vandaag herdenkingsplaats De weg van Serre-Puisieux in de Pas-de-Calais naar Mailly-Maillet in de Somme is amper vijf kilometer lang, maar leidt langs niet minder dan twaalf militaire begraafplaatsen, waaronder een Franse dodenakker. Het landschap op deze hoogvlakte geeft een beeld van het slagveld waar de Fransen in juni 1915 en het Britse leger in juli 1917 de Slag bij de Somme uitvochten. Nu is het slagveld bezaaid met herdenkingsplaatsen: tuinbegraafplaatsen van de Gemenebest en regionale dodenakkers van Frankrijk.
Weg naar Puisieux bij Mailly-Maillet (D919) 62116 PUISIEUX
Ayette Indian and Chinese Cemetery
19
De Aziatische sjouwers van de Eerste Wereldoorlog
Weg naar Neuville-Saint-Vaast bij Arras (RD 937) 62580 NEUVILLE-SAINT-VAAST
Bullecourt – Australian Memorial Park 15 De aanval van de Diggers op de Hindenburglinie S. Dhote
Arras – Carrière Wellington
Op 11 april 1917 gaat het 5e Britse leger ter ondersteuning van het offensief bij Arras in de aanval tegen het dorp Bullecourt, een machtige verdedigingsstelling in de Duitse Hindenburglinie. Op 3 mei wordt een nieuw offensief gelanceerd. Beide operaties lopen uit op een fiasco. De vijf deelnemende Australische divisies verliezen ongeveer 10.000 man. Het Australian Memorial Park van Bullecourt is aan dit gedenkwaardige evenement gewijd, gesymboliseerd door het beeld van de Digger, ‘die graaft om zich veilig te stellen’.
13
En de Britse soldaten borrelen op uit de grond Met als doel een Frans offensief op de Chemin des Dames te camoufleren, ontketent het Britse leger op 9 april 1917 een verrassingsaanval bij Arras. Op die ochtend borrelen ongeveer 24.000 soldaten op uit de oude onderaardse steengroeven van Arras. Zo dicht mogelijk op het Duitse front om het effect te versterken. De Carrière Wellington, een deel van dit onderaardse gangenstelsel, geeft op heldere wijze de voorbereiding, het leven van de wachtende soldaten en de Slag bij Arras weer.
8
Rue Delétoille 62000 ARRAS Tel.: +33 (0)3 21 51 26 95 www.carriere-wellington.com
Digger Memorial Rue de Douai (D956) 62128 BULLECOURT P. Morès
S. Dhote
S. Dhote
Grévillers Military Cemetery en New Zealand Memorial 17 De Spaanse griep: slopender dan de oorlog Het New Zealand Memorial van Grévillers herdenkt 450 Nieuw‑Zeelandse soldaten, vermist verklaard in 1918. Het monument staat op de Britse begraafplaats, waar 2.106 soldaten rusten. Sommige soldaten zijn ‘gestorven aan ziekte’ (DoD, Died of Disease). Een aantal heeft waarschijnlijk de Spaanse griep opgelopen tijdens de aangrijpende pandemie tussen begin 1918 en zomer 1919. Deze griep verspreidt zich over de hele wereld via reizende troepen en burgers en maakt tussen 20 en 40 miljoen slachtoffers. Twee à drie maal zoveel als de oorlog zelf.
Op de Indiase en Chinese begraafplaats van Ayette rusten tachtig landarbeiders uit het Oosten, gesneuveld op het front van de Artois en de Somme. Het Britse leger doet een beroep op vrijwillige arbeidskrachten, gerekruteerd in Egypte, Zuid-Afrika, India en China, om het gebrek aan mankracht aan te vullen. Deze sjouwers verrichten logistieke taken in de achterhoedebases langs de kust en het front. Een aantal werkt na de oorlog mee aan de wederopbouw.
Weg naar Ablainzevelle (RD 7) 62116 AYETTE
D29 62450 GRéVILLERS Ribécourt - Kamp Marokkaanse ‘spahis’
9
De bewegingsoorlog en de eerste Duitse bezetting
2
Op 4 augustus 1914 stuurt het Duitse leger zijn troepen volgens het Schlieffenplan via België naar Frankrijk om Parijs in te nemen. Ondanks de weerstand van het Belgische leger, ondersteund door Franse en Britse eenheden, vervolgen de Duitsers hun weg naar de grens met Frankrijk, die ze ter hoogte van Maubeuge passeren. Na de mislukking van de eerste slag bij de Marne en de ‘wedloop naar de kust’ stabiliseert het front zich en graven de legers zich in. De bewegingsoorlog slaat om in een positieoorlog. Het Duitse leger bezet de veroverde gebieden. Tegen het nieuwe militaire bewind ontwikkelen zich vormen van verzet die later hardhandig de kop worden ingedrukt. In 1918 komt er weer beweging in de oorlog. In de zomer beginnen de geallieerde legers onder bevel van maarschalk Foch een groot offensief dat de Duitse verdedigingslinies doorbreekt en uiteindelijk het bezette gebied bevrijdt.
Fort van Seclin
2
Het fort dat niet meedeed Het fort van Seclin wordt na de nederlaag van 1871 gebouwd als onderdeel van de ring van Lille, in het kader van het verdedigingssysteem van Séré de Rivières langs de grenzen. De ring telt zes forten en dertien tussenwerken. Vanaf het moment dat Lille ‘open stad’ verklaard wordt tot aan de bezetting in oktober 1914 maakt het fort van Seclin geen enkel gevecht mee. De familie Boniface houdt zich sinds 1996 bezig met de restauratie van het bouwwerk. In het fort is een artilleriemuseum gehuisvest.
Chemin du Petit Fort 59113 SECLIN Tel.: +33 (0)3 20 97 14 18 www.fortseclin.com P. Morès
Monument van de Gefusilleerden van Lille 1 Verzetsstrijders uit de Eerste Wereldoorlog: het Comité Jacquet
(La Panne)
Zuydcoote
A 14 - E 17
La guerre de mouvement et la première occupatio Gent (Gand)
I Jz er
Mont-
D 91 6
E 17 4-
N 60
Sc 48
D 617
N
Raismes Cuincy
la Sca rpe Saint-Eloi
Wallers
Douai D 95
SaintLaurent-Blangy
19
Feignies
Denain
3 64
Monchy-le-Preux
t
Aubignyau-Bac D 93
5
Le Quesnoy
D 6644 3
A 16
E4
-E
40 2
Acheuxen-Amiénois
Grévillers
02
Pozières
6 93
29
Combles
7
D9
Longueval
D 101
01 10
Albert
Villers-Bocage
Flesquières
A2
D 936
Caudry Les Rues-des-Vignes
ld
la S
D 962
re amb
Maroilles
Ors
4
Avesnes-sur-Helpe
Trélon
- E 19
Fourmies
Wassigny Canal de S
D
D
Hallencourt
Doignies
0 D 93
Bapaume Warlencourt Warlencourt -Eaucourt -Eaucourt
D 644
SerrePuisieux Beaumont-Hamel
Domart-enPonthieu
Le CateauCambrésis
D 91 7
Ailly-le-HautClocher
uN ord
Abbeville
Hébuterne
Bernaville
- E 17
Picardie
ev ille
A 26
Frivillecarbotin
bb
-E1 5
d'A
Doullens
D 925
N 25
me
Assevent
63 0
CAMBRAI
4 D 9933
Ayette ari ti
Maubeuge
40
D
Bullecourt
D 917
Saint-Valerysur-Somme
5
N
6
9
Héninel
D 91 9
92 8 D
N2
Nouvion
Bavay
9 49 D 64
Bouchain
Vis-en-Artois Auxi-le-Château
N 90
Valenciennes
N 455
D
ARRAS
Lewarde
0
Athies
A
A2
ar cq ue M
Marchiennes
N2
A 16 - E 402
HéninBeaumont
Crécy-en-Ponthieu
Mons (Bergen)
D 938
Vimy
NeuvilleSaint-Vaast
7
-E
Liévin
A7
St-Amand-les-Eaux
A 21
Aix-Noulette
Souchez
Condésur-l'Escaut
A 23
7
Harnes
D9 35
91
A
La Louvière
0
A2
D
34 1
Saint-Pol-sur-Ternoise
A 16
sc au
Loosen-Gohelle
56
la
N5
Lens
D
D 929
Hesdin
Seclin
Annoeullin
01
AblainSaint-Nazaire
N6
l ''EE
D3
N7
N
La Bassée
94 3
9
N 55
Noeux-les-Mines Bruay-laBuissière Houdain
Tournai (Doornik)
A 27 - E 42
a el al d Can
3
42
De ûle
15
Béthune
41 D9
la C anc he
2
-E
Ath (Aat)
Villeneuved'Ascq
Aubers
Richebourg
A8
1
Lille
Fromelles
D 941
Lillers
h
de
Fleurbaix
Ronse (Renaix)
N 47
-E
43
Azincourt
Maintenay
Gamaches
Roubaix Wattrelos
Lomme
Vieille-Chapelle
Busnes D9
Fressin
Montreuil-sur-Mer
28
Tourcoing
Marcqen-Baroeul Lambersart
5 94
A 1 - E 17
Aire-sur-la-Lys
A 26
D 901
Saint-Josse
Ca na lM
el
Mouscron (Moeskroen)
9
2 D
la Lys
Fruges
Rue
A1
N 32
02
E4
16 -
A
N 369 16
8 92
Nord - Pas de Calais
6 D 12
9
94 0
D
Wambrechies
D9
D 240
D
N8
N 50
Steenwerck
D
Bercksur-Mer
Comines
Ploegsteert
Armentières
Hucqueliers
Rang-duFliers
N 47
Méteren
Saint-Venant
Etaples-sur-Mer
42
D 642
Wervicq-Sud
(Messines)
Bailleul
Hazebrouck
Lumbres
D
Merlimont
N
Manche
4
3 93
Desvres
Fauquembergues
Stella-Plage
Kortrijk (Courtrai)
Menen (Menin)
Godewaersvelde
N 42
Hardelot
D 93
D
Arques
Dannes
Touquetaris-Plage
A 10
Oudenaarde (Audenarde)
Steenvoorde
365
Clairmarais
Sainte-Cecile-Plage
Leie
A 19
Cassel
SAINT-OMER
Saint-Etienne-au-Mont
leper (Ypres)
N 38
Watten
Houlle
Wimere u x
E. Roos e
N4
94 3
Wimille Saint-Martin-Boulogne
BOULOGNESUR-MER
N9
Passchendaele
Poperinge
Licques
Wimereux
La Reconstruction dans les territoires dévastés
Roeselare (Roulers)
13
Langemark
8
36
15 D
Sl ack
N
Audruicq
Tournehemsur-la-Hem
Marquise
N3
-
Wormhout
r l'Yse
N 17
Dendermonde (Termonde)
N
-E
Ardres
25
403
de C
A 26
Guînes
A
s al a i
l'Aa
l Cana
Wissant Tardinghen
Hondschoote Bergues
Bourbourg
40
E 42
A 16 - E
Cap Blanc Nez
Audinghen
DUNKERQUE
N 35
Le Littoral, base arrière des armées alliées
N 50
A 17 - E
Petit-Fort-Philippe Grand-Fort-Philippe Gravelines
CALAIS
Sangatte
Ambleteuse
Grande-Synthe
Oye-Plage
Mer du Nord
Square Daubenton 59000 LILLE
10
Parade van Duitse troepen op de Grand’Place van Lille
Veurnes (Furnes)
Malo-les-Bains
D 12 6
E. Roose
Vier mannen staan tegen een muur. Het monument van de Gefusilleerden van Lille vereeuwigt de leiders van het Comité Jacquet vlak voor hun executie in de gracht van de Citadel. Eugène Jacquet, Georges Maertens, Ernest Deceuninck en Sylvère Verhulst, maar ook de liggende Léon Trulin, onderhielden in het bezette Lille een netwerk dat informatie over het Duitse leger doorspeelde naar de geallieerden. Na hun arrestatie worden ze tot de doodstraf veroordeeld en op 22 september 1915 gefusilleerd.
Le Catelet Bohain-en-Vermandois
La Capelle
11
Le Quesnoy New Zealand Memorial
Annoeullin – Duitse militaire begraafplaats 3
5
Le Quesnoy, bevrijd door de Kiwi’s
De laatste rustplaats van Albert Ball, topvlieger van de Britse luchtmacht
Het stadje Le Quesnoy wordt op 4 november 1918 bevrijd door Nieuw-Zeelandse troepen die met een houten ladder de zeventiende-eeuwse stadsmuren beklimmen. Dit tafereel staat afgebeeld op het in de stadsmuur ingemetselde New Zealand Memorial. Onder het monument groeien varens, symbool van Nieuw-Zeeland. De bevrijding van Le Quesnoy blijft negentig jaar na de wapenstilstand nog steeds een van de belangrijkste momenten van de inmenging van de Nieuw-Zeelandse strijdmacht in de Eerste Wereldoorlog.
Op de Duitse militaire begraafplaats van Annœullin valt één burgergraf duidelijk op: het graf van de gevierde Britse gevechtspiloot Albert Ball. Ball vernietigt 44 Duitse vliegtuigen tussen voorjaar 1916 en zijn noodlottige neerstorting op 7 mei 1917 tijdens een gevecht tegen het eskader van Lothar von Richthofen, broer van de ‘Rode Baron’. De Britten houden het op motorpech, de Duitsers op een voltreffer. Ball wordt door inwoners van Annœullin verzorgd. Zijn stoffelijke resten krijgen een eervolle teraardebestelling.
S. Dhote
Rue du Vent de Bise 59112 ANNOEULLIN
Feignies – Fort Leveau
Stadsmuur (toegang via Rue Jeanne d’Arc of Avenue des Néo-Zélandais) 59530 LE QUESNOY
6
Het langste beleg van de Eerste Wereldoorlog
P. Morès P. Morès
Ors Communal Cemetery
4
Zo zweeg Wilfred Owen, een van de grootste Britse dichters uit de Eerste Wereldoorlog Het gedicht Anthem for a Doomed Youth van Wilfred Owen begint met de woorden ‘Welke doodsklokken voor degenen die sterven als vee? Slechts de monsterlijke woede van kanonnen […]’. In zijn poëzie beschrijft Owen, zoals talloze andere ‘war poets’ (oorlogsdichters), zijn ervaringen als soldaat en de gruwelen van de oorlog. Op 4 november 1918 wordt hij neergeschoten als hij met zijn eenheid het Sambrekanaal bij Ors probeert over te steken. Zijn stoffelijk overschot rust op de gemeentelijke begraafplaats van Ors.
Communal Cemetery Rue de la Gare 59360 ORS 12
S. Dhote
S. Dhote
S. Dhote
In de zomer van 1914 valt het Duitser leger via België de Franse streek de Avesnois binnen en stuit onmiddellijk op de ring van Maubeuge, door generaal Séré de Rivières ontworpen ter verdediging van de grens na de nederlaag van Frankrijk in het Frans-Duitse conflict in 1871. Op 25 augustus 1914 bezetten de Duitse troepen Maubeuge voor wat het langste beleg van deze oorlog zal worden. De stad houdt de verdediging twee weken vol. In Fort Leveau worden de gevechten en de bezetting in dit stukje Frankrijk in beide wereldoorlogen beschreven.
Rue de Mairieux 59750 FEIGNIES Tel.: +33 (0)3 27 62 37 07 http://fortdeleveau.site.voila.fr Schotse soldaten in hun legerkamp
13
3
Het Etaples Military Cemetery met 11.500 graven ligt naast de plek waar tijdens de Eerste Wereldoorlog een medisch complex stond met 20.000 bedden, verdeeld over een twintigtal veldhospitalen. Hier worden de op het front gewond geraakte soldaten van het Britse leger verzorgd. De stad Etaples groeit uit tot het grootste trainingskamp voor rekruten uit de landen van het Britse Rijk: miljoenen soldaten deden de veertig kazernes aan alvorens naar de slagvelden te vertrekken.
Het algemene hoofdkwartier van het leger van het Britse Rijk installeert zich in 1916 in Montreuil-sur-Mer en wordt het kloppende hart van een uitgestrekte logistieke zone langs de kust van het Kanaal.
De sjouwers in de Eerste Wereldoorlog Op de gemeentelijke begraafplaats van Saint-Etienne staat een grafmonument met een pagodedak. Deze poort is de ingang naar het gedeelte waar 160 Chinese en enkele Zuid‑Afrikaanse ‘sjouwers’ rusten. Deze niet-strijders, ingedeeld in Labour Corps (werkkorpsen), voeren onder militair gezag logistieke taken uit in de achterhoede: in havens en munitiedepots van het Britse leger. Eind 1919 helpen 80.000 ‘koelies’, Chinese landarbeiders, mee aan het ruimen van de slagvelden en het begraven van gesneuvelde soldaten op het front.
r IJze
N 32
D 12 6
Hesdin
Maintenay
N 47
34 1
Raismes
Mont-
Douai
D 91 6
Maubeuge
Aubignyau-Bac
Doullens
63 0 D
Grévillers
02
Pozières
6 93
29
Combles
7
D9
Longueval
D 101
01 10
Albert
Villers-Bocage
A2
D 962
re amb
Flesquières
Avesnes-sur-Helpe Ors
Les Rues-des-Vignes Trélon
- E 19
ld
Fourmies
Wassigny Canal de S
D
D
Hallencourt
0 D 93
Bapaume Warlencourt -Eaucourt
Le CateauCambrésis
17
40 2
Acheuxen-Amiénois
Caudry
D9
-E
SerrePuisieux Beaumont-Hamel
Domart-enPonthieu
N 25
A 16
uN ord
Ailly-le-HautClocher
Doignies
7 -E1
Abbeville
la S
Maroilles
Hébuterne
Bernaville
A 26
Picardie
vil le
-E1 5
D 925
be
D 936
FRANKRIJK FRANK JK
CAMBRAI
4 D 93
'Ab
40
Assevent
Le Quesnoy
9
Bullecourt
D 917
ed
Bavay
D 649
Vis-en-Artois
D 91 9
92 8 D
N
Feignies
t
D 64 3
Frivillecarbotin
A
Valenciennes
N 455
Bouchain
Héninel
Ayette
E4
Monchy-le-Preux
ARRAS
Mons (Bergen)
N 90
Denain
Athies
5
Saint-Valerysur-Somme
28
Lewarde
0
3 64
N2
Nouvion
arit im
D 95
SaintLaurent-Blangy
D 93
Auxi-le-Château
Wallers
D
Nord - Pas de Calais Crécy-en-Ponthieu
Ca na lM
0
Marchiennes Cuincy
la Sca rpe Saint-Eloi
NeuvilleSaint-Vaast
A7
D 938
HéninBeaumont
Vimy
7
La Louvière
0
St-Amand-les-Eaux
A 21
Aix-Noulette
Souchez
N5
Condésur-l'Escaut
A 23
7
19
Lens
Liévin
AblainSaint-Nazaire
Saint-Pol-sur-Ternoise
91
Harnes
A
-E
D
D9 35
Loosen-Gohelle
Place du Théâtre 6 2170 MONTREUIL-SUR-MER
A 16
56
A2
41 D9
D 929
94 3
01
D
Rue
N6
de
h D 617
M D3
Houdain
la C anc he
A 16 - E 402
94 0
Noeux-les-Mines Bruay-laBuissière
Azincourt Fressin
A 1 - E 17
5
Rang-duFliers
Bercksur-Mer
Montreuil-sur-Mer
N6
la
D
Gamaches
A2
Annoeullin
N7
N 55
La Bassée
429
N
sc au
15
Béthune
6 D 12
Seclin
a el al d Ca n
Tournai (Doornik) A 27 - E 42
l 'E
-E
Richebourg
Lillers
-E
Ath (Aat)
Villeneuved'Ascq
D 941
Ronse (Renaix)
N8
A8
LILLE
Aubers
ar cq ue
A 26
Hucqueliers
43
Fromelles
Vieille-Chapelle
Busnes D9
Wattrelos
Lomme
Fruges
Saint-Josse
Roubaix
2
Fleurbaix
Saint-Venant
Merlimont
Tourcoing
Marcqen-Baroeul Lambersart
5 94
De ûle
16
D
la Lys
Aire-sur-la-Lys
Fauquembergues
Stella-Plage
Sc
02
E4 16 -
A
N 369
Wambrechies
el
Mouscron (Moeskroen)
9
N 50
D9
8 92
7
Wervicq-Sud
Ploegsteert
Armentières
Hardelot
D
Comines
D
Méteren
N4
D 642
Steenwerck
D
Etaples-sur-Mer
Messen (Messines)
Bailleul
Hazebrouck
42
3 93
N 42
Dannes
4
N
Manche
4
Godewaersvelde
Desvres
Le TouquetParis-Plage
N4
D
Arques
Kortrijk (Courtrai)
Menen (Menin)
Steenvoorde
5 N 36
Clairmarais
Saint-Etienne-au-Mont
A 10
Oudenaarde (Audenarde)
A 19
Cassel
SAINT-OMER
Sainte-Cecile-Plage
Leie
36
leper (Ypres)
N 38
Watten
Lumbres
3
N 50
Wormhout
r l'Yse
Houlle
Wimere u x
D 901
Tussen de graven van 3.000 soldaten en enkele verpleegsters op de begraafplaats van Wimereux ligt het graf van de Canadese arts en dichter John Mc Crae. In zijn beroemde gedicht ‘In Flanders Fields’ schrijft hij over de geïmproviseerde plek waar de omgekomen soldaten rusten: ‘In Vlaanderens velden bloeien de klaprozen, tussen de kruisen, rij aan rij’. Sindsdien is de poppy (klaproos) het symbool van de herinnering in alle bij het conflict betrokken landen van de Gemenebest.
943
Wimille Saint-Martin-Boulogne
Boulogne-sur-Mer
N9
Passchendaele
Licques
Wimereux
Roeselare (Roulers)
13
Langemark
8
Poperinge
40
De klaproos als herdenkingsbloem
2
N
N 17
Dendermonde (Termonde)
N
15
2
D
Sl ack
N3
-
Audruicq
Tournehemsur-la-Hem
Marquise
Ambleteuse
de C
-E
Ardres
25
s al a i
A 26
Guînes
A
Bourbourg
40
l'Aa
l Cana
Wissant Tardinghen
Bergues
E 42
A 16 - E
Cap Blanc Nez
N 35
Hondschoote
Gravelines
CALAIS
Sangatte
Petit-Fort-Philippe Grand-Fort-Philippe
403
Oye-Plage
Audinghen
14
Gent (Gand)
DUNKERQUE
Grande-Synthe
et ruiterbeeld van H veldmaarschalk Haig is tot op heden een van de weinige herinneringen aan de Britse aanwezigheid in het vestingstadje tijdens de Eerste Wereldoorlog. Douglas Haig, opperbevelhebber La guerre de mouvement et la première occupatio van het Britse Leger, vestigt van Le Littoral, base arrière des armées alliées 1916 tot 1919 zijn hoofdkwartier in La Reconstruction dans les territoires dévastés Montreuil. Montreuil wordt zo het verzamelpunt van een belangrijk logistiek apparaat lans de kustlijn, met als doel het nabijgelegen front in Frans-Vlaanderen, de Artois en de Somme te steunen en te voorzien van mankracht en materiaal. A 14 - E 17
Veurnes (Furnes) A 17 - E
1
Communal Cemetery Rue Jean Moulin 62930 WIMEREUX
(La Panne)
Zuydcoote Malo-les-Bains
Mer du Nord
Wimereux Communal Cemetery
A.S Flament
17
t
5
Montreuil, hoofdstad van het Britse Koninklijke Leger
-E
A.S Flamen
Montreuil-sur-Mer Standbeeld Field Marshal Haig
N2
Communal Cemetery Rue Edmond Madaré 62360 SAINT-ÉTIENNE-AU-MONT
A.S Flament
RD 940 62630 ÉTAPLES
48
1
Met een onderzeese uitputtingsoorlog tegen elke vorm van geallieerde scheepvaart probeert het Duitse leger de aanvoerroutes van onontbeerlijk materiaal en troepen tussen Engeland en het vasteland af te snijden. De gedenknaald van de Dover Patrol op de witte krijtrotsen van de kaap Blanc‑Nez is opgericht ter ere van de ‘uitzonderlijke samenwerking tussen de Franse en Britse marine’ die via de Dover Patrol het Nauw van Calais hebben weten open te houden.
A.S Flament
3
A 14
St-Etienne-au-Mont Communal Cemetery
De bewakers van het Nauw van Calais
Kaap Blanc-Nez Sente du Blanc-Nez 62179 ESCALLES
A.S Flament
N
Via havens zoals Boulogne-sur-Mer komen zowel proviand als nieuwe troepen binnen uit alle hoeken van het Britse Rijk. De soldaten worden na een verblijf in trainingskampen naar diverse zones van het Britse front gestuurd: Vlaanderen, de Artois en de Somme. Langs de kust worden ook uitgebreide veldhospitalen ingericht om de gewonde soldaten van thet front te verzorgen.
Kaap Blanc-Nez Gedenknaald Dover Patrol
4
Gisteren het grootste hospitaal van het Britse leger, vandaag de grootste begraafplaats van de Gemenebest in Frankrijk
D 644
De kust, achterhoedebasis voor de geallieerde legers
Étaples Military Cemetery
Le Catelet Bohain-en-Vermandois
La Capelle
15
De wederopbouw van het verwoeste grondgebied
4
Aan het eind van de oorlog, na vier jaar van intense strijd, worden de verwoeste gebieden bestempeld tot ‘Rode Zone’: omgewoelde grond, verwoeste steden en dorpen, onbruikbare wegen en spoorwegen.
Het trein-station Er is aan het eind van de oorlog twee jaar nodig om de grond van het verwoeste Lens te ruimen en te egaliseren. Pas dan kan de steenkolenhoofdstad aan de wederopbouw beginnen. Urbain Cassan, de architect van de Compagnie des Chemins de Fer du Nord, geeft het nieuwe station in 1926 de vorm van een stoomlocomotief. De klokkentoren is de schoorsteen en de ingangspuien de wielen. Binnen leggen tegeltableaus een link tussen de functie van het gebouw en de geschiedenis van de stad: de spoorwegen en de mijnen.
Place du Général de Gaulle 62300 LENS (La Panne)
Zuydcoote
Gent (Gand)
I Jz er
N 369
D9 16
19 -E
D9 35
D 64 3
Combles
7
ld
Caudry D 644
la S
D 962
re amb
Maroilles
Le CateauCambrésis
Avesnes-sur-Helpe Ors
Les Rues-des-Vignes Trélon
D 91 7
Longueval
uN ord
6 93
29
D 101
01 10
D
D9
A
Flesquières
D 936
19 2-E
Fourmies
Wassigny Canal de S
D
Albert
Villers-Bocage
Doignies
0 D 93
Bapaume
N 25
Acheuxen-Amiénois
Grévillers
Warlencourt -Eaucourt
Pozières Hallencourt
0
6
- E 15
E
02
2 40
63 0 D
D 91 9
92 8 D
28
E4
SerrePuisieux Beaumont-Hamel
Domart-enPonthieu
Cambrai
4 D 93
Ailly-le-HautClocher
Assevent
FRAN NCE
9
7 -E1
A
Maubeuge
Le Quesnoy
Bullecourt
Hébuterne
Bernaville
Bavay
D 649
Bouchain Aubignyau-Bac
Héninel
40
Feignies
t
N2
Monchy-le-Preux
A 26
Abbeville
A1 6-
Gamaches
3 64
Picardie
ev ille
N
Denain
D
Frivillecarbotin
Doullens
D 925
bb
N 90
Valenciennes
N 455
Lewarde
0
Athies
917 D 91
d'A
N6
de
Raismes Wallers
Douai
Ayette me
Sc h
ar cq ue
A 1 - E 17
Marchiennes Cuincy
D 95
D 93
Saint-Valerysur-Somme
Mons (Bergen)
D 938
Beaumont
Vis-en-Artois 5 N2
A7
St-Amand-les-Eaux
SaintLaurent-Blangy
5
La Louvière
0
Condésur-l'Escaut
A 23
7
4
Vimy
Arras
ari ti
7
A2
91
Harnes
Lens Hénin-
Liévin
Aix-Noulette
NeuvilleSaint-Vaast
Auxi-le-Château
A
M D
Crécy-en-Ponthieu
al M
7
N 32
D 617
2
De ûle
N 47
N5
Mont-
Nouvion
Ca n
N6
56
A 16
la Sca rpe Saint-Eloi
Rue
N7
N
sc au
Maintenay
429
Seclin
Annoeullin
Loosen-Gohelle
Souchez
Saint-Pol-sur-Ternoise
Tournai (Doornik)
A 27 - E 42
l 'E
Hesdin
-E
Ath (Aat)
Villeneuved'Ascq
a el al d Can
94 3
AblainSaint-Nazaire 34 1
Ronse (Renaix)
A8
LILLE
Lomme
Aubers
01
D
D 929
Wattrelos
A 21
41 D9
la C anc he
Roubaix
A2
02
E4 16 A
94 0
D
Houdain
Tourcoing
la
Noeux-les-Mines Bruay-laBuissière
Azincourt
Lambersart
La Bassée
el
Mouscron (Moeskroen)
9
N 55
3
Wambrechies
D 941
7
D
2 Fromelles
42
Béthune
Fressin
Montreuil-sur-Mer Rang-duFliers
BerckBercksur-Mer sur-Mer
D
Richebourg
Lillers
Wervicq-Sud Wervicq-Sud
MarcqArmentières en-Baroeul
Fleurbaix
D
Stella-Plage Stella-Plage Saint-Josse
N
Manche
4
15
43
Fruges
Merlimont Merlimont
N4
-E
D9
Comines Comines
5 94
Vieille-Chapelle
Busnes
N8
N 50
D
la Lys
Aire-sur-la-Lys
A 26
6 D 12
9
36
16
8 92
Messen (Messines)
Ploegsteert
Steenwerck
Nord - Pas de Calais
Hucqueliers
A 16 - E 402
Place du Général de Gaulle 59280 ARMENTIÈRES
D 642
Saint-Venant
D 901
Van Armentières is na de Eerste Wereldoorlog niets meer over. De stad is lange tijd gebruikt als legerplaats van de troepen van de Gemenebest, zoals vertolkt in het lied ‘Mademoiselle from Armentières’. De wederopbouw van de binnenstad geeft architect Louis-Marie Cordonnier de ruimte om zijn regionalistische ideeën uit te werken. Het stadhuis, de beltoren, het oorlogsmonument, de markthal en de kerk zijn voorbeelden van de Vlaamse renaissancestijl die in dit gebied zeker niet misstaat.
D 93
1
Bailleul
Méteren
Hazebrouck
Lumbres
Hardelot
Etaples-sur-Mer
Kemmel
3 93
N 42
Dannes
Touquetaris-Plage
Godewaersvelde
Desvres
Fauquembergues
Van ‘Mademoiselle from Armentières’ naar de ‘Vlaamse renaissance’
D
Arques
Sainte-Cecile-Plage
Oudenaarde (Audenarde)
Kortrijk (Courtrai)
Menen (Menin)
Steenvoorde
5 N 36
Clairmarais
SAINT-OMER
D
A 10
A 19
Cassel
D9
2
N9
Leie
N
Watten
Houlle
D 240
Armentières – Stadhuis en belfort
403
94 3
Wimere u x
Saint-Etienne-au-Mont
leper (Ypres)
N 38
La Reconstruction dans les territoires dévastés
Roeselare (Roulers)
Passchendaele
Wimille Saint-Martin-Boulogne
BOULOGNESUR-MER
Grand’Place 62400 BÉTHUNE
13
Langemark
8
Poperinge
Licques
Wimereux
N
Wormhout
r l'Yse
N 17
Dendermonde (Termonde)
N 50
A 17 - E
15 D
Sl ack
N3
-
Audruicq
Tournehemsur-la-Hem
Marquise
25
E 42
de C
-E
Ardres
Audinghen
Hondschoote
A
s al a i
A 26
Guînes
N 35
Bergues
l'Aa
l Cana
Wissant Tardinghen
DUNKERQUE
Bourbourg
40 A 16 - E
Cap Blanc Nez
P. Morès
Petit-Fort-Philippe Grand-Fort-Philippe Gravelines
CALAIS
Sangatte
Ambleteuse
Grande-Synthe
Oye-Plage
Mer du Nord
Grand’Place 59270 BAILLEUL
16
A 14 - E 17
Veurnes (Furnes)
Malo-les-Bains
N4
Het Franse Bailleul, Belle in het Nederlands, blijft de gruwelen van de oorlog lang bespaard. Tijdens het Duitse offensief in het voorjaar van 1918 komt daar echter drastisch verandering in. Het stadsbestuur doet voor de wederopbouw een beroep op regionalistische architecten zoals Louis-Marie Cordonnier. Hem wordt gevraagd moderne urbanisatieprincipes te combineren met de traditionele Vlaamse bouwkunst. Na de oorlog wordt Bailleul, Belle, beschouwd als een van de mooiste Vlaamse steden van de streek.
Tijdens de Slag bij de Leie in het voorjaar van 1918 lukt het de Duitsers niet om Béthune in te nemen. Uit wraak gooien ze de binnenstad plat met brandbommen. Op de Grand’Place (Grote Markt) blijft alleen het veertiende-eeuwse belfort overeind. Na de oorlog worden de huizen rond het plein opgetrokken in diverse stijlen: art deco en meer streekgebonden stijlen. Het meest markante gebouw is het door Jacques Alleman ontworpen stadhuis dat rijkelijk is P. Morès voorzien van door de stad ontvangen La guerre de mouvement et la première occupatio oorlogsonderscheidingen. Le Littoral, base arrière des armées alliées
E1
De ideale Vlaamse stad
De wederopbouw komt het belfort ten goede
4-
P. Morès
3
A1
1
Béthune – Stadhuis, Grote Markt en belfort
4
D 12 6
De stad Bailleul (Belle)
Lens – Station
48
Naast traditionele bouwmaterialen zoals baksteen en natuursteen wordt steeds vaker gekozen voor het moderne gewapende beton, dat een groot deel van zijn succes aan de Wederopbouw dankt.
S. Dhote
N
Voor de wederopbouw van de steden leggen architecten een keur aan ontwerpen voor aan de stadsbesturen. Arras hervindt zijn oude stadsbeeld van voor de oorlog. Plaatsen als Bailleul meten zich een traditioneel regionalistisch, maar gloednieuw stadsbeeld aan. Cambrai en Lens kiezen voor moderniteit en art deco.
Le Catelet Bohain-en-Vermandois
La Capelle
17
28
E4
02
'Ab
be
5
A e Abbeville
viill le
Oisemont
Hallencourt
10
Hesdin
Fressin
E4
02
Ailly-le-HautClocher A1 6-
8 92
Clairmarais
01 10
D
Picquigny
Domart-enPonthieu
Bernaville
Auxi-le-Château
D 929
Azincourt
Fruges
r l'Yse
Arques
Amiens
Doullens
D
25
-
3 93
41 D9
43
Villers-Bocage
D
34 1
D
94 3
Mont-Saint-Eloi
la Sca rpe
AblainSaint-Nazaire Souchez
01
Noeux-les-Mines Bruay-laBuissière D
5
29
Albert
Beaumont-Hamel
SerrePuisieux
D9
Ayette
Aubers
Bray-sur-Somme
91
7
Harnes HéninBeaumont
A 21
50 D9
Bapaume
Combles
Longueval
d al Can
A2
7
Péronne
9 -E1
Doignies
Bullecourt
D9 39
Vis-en-Artois
0 D 9933
Menen (Menin)
la
Mouscron (Moeskroen)
Kortrijk jk Court Courtrai) o trai) rai) (Courtrai)
Flesquières
Aubignyau-Bac
Lewarde
D 938
0
N9
A 14 - E 17
A 11
4 -E3
0 N7
Bouchain
N 455
D 6644 3
Le Catelet
Les Rues-des-Vignes
Caudry
el
Bohain-en-Vermandois
Le CateauCambrésis
Valenciennes
Raismes
Condésur-l'Escaut
A 16
Ronse (Renaix)
9 49 D 64
N7
N5
0
Ath (Aat)
-E
Bavay
A8
9 42
Wassigny
Ors
la S
D 1029
Maroilles
re amb
Le Quesnoy
Oudenaarde Oudenaar Oude naarde de (Audenar (Aud (A Au enarde) de) (Audenarde)
A7
N
56
Mons (Bergen)
Maubeuge
Feignies
N8
IË
La Capelle
A 10
Trélon
Hirson
Fourmies
Avesnes-sur-Helpe
D 962
40
N6
N
D 936
Assevent
De wederopbouw van het verwoeste grondgebied
Wallers
Denain
N9
De kust, achterhoedebasis voor de geallieerde legers
Tournai (Doornik)
CAMBRAI
t
Dendermonde (Termonde)
De bewegingsoorlog en de eerste Duitse bezetting
St-Amand-les-Eaux
Leie
Het front
Wegen van Herdenking van de Eerste Wereldoorlog in de Nord-Pas de Calais
A1
Marchiennes
A 23
A 27 - E 42
Wattrelos
Villeneuved'Ascq
Roisel
Brugge (Bruges)
Roubaix
Tourcoing
Douai
Cuincy
Seclin
Lomme
Monchy-le-Preux Héninel
Roeselare (Roulers)
LILLE
en-Baroeul Lambersart
Saint-Laurent-Blangy Athies
Warlencourt -Eaucourt Pozières
D
Lens
Grévillers
A 1199
Passchendaele
Wambrechies
Annoeullin
D 941
a el al d Can
Fromelles
Thélus
Vimy
Liévin
Aix-Noulette
33
N3 2
Comines Wervicq-Sud
N
N9
Armentières Marcq-
Ploegsteert
Messen (Messines)
Loosen-Gohelle
La Bassée
N
N 35
3 31
Ieper (Ypres)
Langemark
Richebourg
ARRAS
Hébuterne
N2
D
Fleurbaix
5 94
Vieille-Chapelle
Béthune
N 38
Steenwerck
Neuville-Saint-Vaast
Houdain
Lillers
Acheuxen-Amiénois
Saint-Pol-sur-Ternoise
D9
Busnes
Saint-Venant
8
Kemmel
N
Bailleul
Godewaersvelde
Poperinge
Veurnes (Furnes)
Méteren D 642
la Lys
Steenvoorde
Hondschoote
Hazebrouck
Cassel
Wormhout
A
Bergues
Aire-sur-la-Lys
SAINT-OMER
Watten
Nord - Pas de Calais
Picardië
D 925
D
Houlle
Fauquembergues
Lumbres
Bourbourg
Gravelines
DUNKERQUE
Zuydcoote
A 18
D 101
D 936
Kilometers
ed
Crécy-en-Ponthieu
94 3
Grande-Synthe Gra Petit-Fort-Philippe Grand-Fort-Philippe
Malo-les-Bains
De Panne (La Panne)
Nieuwpoort (Nieuport)
I Jz er
Oostende (Ostende)
int-Qu Canal de Sa
Blangysur-Bresle
A
0
arit im
N 99
Nouvion
Maintenay
la C anc he
Montreuil-sur-Mer
6 D 12
Hucqueliers
D
la i s
Audruicq
a de C
40
D
Gamaches
FrivilleEscarbotin
Ca n
al M
Rue
Rang-duFliers
Saint-Valerysur-Somme
94 0
Merlimont
Saint-Josse
Etaples-sur-Mer
Sainte-Cecile-Plage
Stella-Plage
D
Hardelot Dannes
Le TouquetParis-Plage
Bercksur-Mer
Saint-Etienne-au-Mont Desvres
l Cana
A 16 - E
Tournehemsur-la-Hem
N 42
Ardres
Licques
Guînes
CALAIS
BOULOGNE-SUR-MER
Wimille Saint-Martin-Boulogne
Wimere u x
Sl ack
Marquise
Wimereux
Ambleteuse
Audinghen
Tardinghen
Wissant
Sangatte
02 E4 16 -
A
Cap Blanc Nez
Manche
D1 26
Noordzee
92 8 D
7
Oye-Plage Oye Plage
D9 16
De ûle
E1 4A1
de
4 N3
D 919 19
A 1 - E 17
N 369 -E1 5
A 16 - E 402
N 25
N 47
D 917
uN ord
A 26
17
D 901
3 64
D9
5
4 D 9933
A1
N 32
ar cq ue M
40
E1
D 644
6A2
63 0
16
sc au
D9
D D
50 N 50
l 'E'E
5 E1
Sc h
6A2
48
l'Aa
N
Als de Duitsers in 1918 uit Cambrai (Kamerijk) vertrekken, laten ze de Canadezen een verwoest e stad na. De inwoners zijn geëvacueerd en de binnenstad is platgebrand. De wederopbouw komt in handen van de architect Pierre Leprince-Ringuet, die een solide urbanisatieplan moet uitwerken. Het stadhuis wordt herbouwd, er worden pleinen aangelegd, nieuwe wegen getrokken en administratieve gebouwen en winkels krijgen hun eigen wijken. Cambrai krijgt een nieuwe binnenstad waar een nieuwe stijl de kop opsteekt naast de streekgebonden bouwkunst: de art deco.
0
Een heus urbanisatieplan voor de verwoeste binnenstad
N6
Grand’Place 59400 CAMBRAI
6 E 42
5 N 36
19
Cambrai – Binnenstad
403
-E
Arras - De verwoeste Grand’Place 36
D9 35
18 A 17 - E
N
42
A2
S. Dhote
7
N 90
La Louvière
A
N 17
N1 6
A7
Bruxelle (Brussel)
A 12
Grand’Place en Place des Héros 62000 ARRAS N 50
N 55
D 946
Van 1914 tot 1917 lijdt Arras onder een regen van bommen. Aan het eind van de oorlog is de stad een puinhoop, een ‘ville martyre’, opgeofferde stad. De onder monumentenzorg geplaatste gebouwen dienen hun oorspronkelijke uiterlijk te behouden. Het stadhuis en de gevels van de woningen aan de pleinen komen door hun staat niet in aanmerking voor restauratie en worden geheel opnieuw opgetrokken. Het belfort krijgt zijn vroegere uiterlijk terug, zij het op een voetstuk van gewapend beton, en wordt als vanouds het symbool van Arras. 4 N
7
Het heropgebouwde Arras heeft zijn vooroorlogse uiterlijk N4
7 N2
Arras – Stadhuis, belfort en pleinen 5 N4
N2
E. Le Brun - Light Motiv 3 N5
entin
7 -E1
6 93
19
PEFC/10-31-1269
© Copyright: CRT Nord-Pas de Calais - 2010. Elke reproductie, zelfs gedeeltelijk, is verboden zonder schriftelijke toestemming van het Comité Régional du Tourisme Nord-Pas de Calais. Wettelijk depot: 2e kwartaal 2010. A PEFC/10-31-1269. Druk: Graphic Arts Deschamps. Foto’s cover: P. Frutier - S. Dhote. Vertaling: MOTS, eindredactie: www.cecilebolwerk.nl
Volg Wegen van Herdenking op internet: www.wegenvanherdenking-noordfrankrijk.com
Contact: Comité Régional de Tourisme Nord-Pas de Calais 6, place Mendès France BP 99 - 59028 Lille Cedex
Tel.: +33 (0) 3 20 14 57 57 www.noordfrankrijk-toerisme.com
