weet & durf De logica is weliswaar onverbiddelijk, maar een mens, die leven wil, weerstaat zij niet. Franz Kafka ----------------------------------------------------------------
Filosofie in Frankrijk Chissey-en-Morvan 6 - 11 september 2015
www.weetendurf.nl ------------------------------------------------------------
Toeval & melancholie, macht & blijdschap Chissey-en-Morvan 6 - 11 september 2015
Jaap Gruppelaar &
Paul Juffermans
weekprogramma € 600
www.weetendurf.nl
[email protected]
Toeval & melancholie, macht & blijdschap
Het lijkt absurd om het eigen leven in een moreel perspectief te plaatsen en er niet van uit te gaan dat wij (1) vrij zijn in ons handelen en (2) weten wie wij (willen) zijn en wat ons te doen staat. Vandaar dat van oudsher ‘willens’ en ‘wetens’ het ijzeren duo vormen dat moraal en recht schraagt: moraal is het domein van vrije, (zelf)bewuste mensen die zich verantwoordelijk achten en elkaar verantwoordelijk houden voor het eigen doen en laten. Aristoteles gaat ervan uit dat lof en blaam slechts aan de orde zijn als het doen en laten van een mens te herleiden zijn tot diens inzicht, overwegingen, besluitvorming en daadkracht. Menselijke (on)deugd is onbestaanbaar zonder vrijheid en (zelf)inzicht en is niet aan de orde waar dwang en onwetendheid heersen. In zijn Ethica Nichomachea schrijft hij (1109 b 30): “Wat iemand spontaan, uit eigen beweging doet, wordt geprezen of bekritiseerd, wat hij onopzettelijk of tegen zijn zin doet, wordt verontschuldigd of zelfs met medelijden aangezien. [...] Men neemt aan dat iemand iets tegen zijn zin doet wanneer hij het onder dwang of uit onwetendheid doet.” Deze ethiek, die menselijke deugd koppelt aan vrijheid en inzicht, heeft in de westerse geschiedenis onmiskenbaar furore gemaakt. Het christendom (m.n. Augustinus) adopteert en koestert deze ethiek. Toch is er van meet af aan zware concurrentie. Het besef dat wij ons leven soms niet helemaal en soms zelfs helemaal niet in de hand hebben is door tal van auteurs op indrukwekkende wijze verwoord. Veel gebeurt buiten ons toedoen en buiten ons weten om, maar is wel degelijk moreel relevant en soms zelfs beslissend: er heerst ‘moreel toeval’. Deze verontrustende, ontwrichtende gedachte is o.m. door Bernard Williams (19292003) uitgewerkt en is richtinggevend voor Martha Nussbaum’s studie over de Griekse filosofie en literatuur (The Fragility of Goodness. Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy, 1986). Heerst het toeval, dan is besef van onmacht en onwetendheid gevraagd. Niet onze prestaties tellen, maar ons vermogen tot overgave. De melancholie wint terrein. In deze cursus gaan wij uit van de idee dat moraal niet zonder meer een kwestie is van ‘willens’ en ‘wetens’, maar gaan wij op zoek naar een ander levensgevoel dan de melancholie. Op glad ijs gelukkig?! Wij richten ons ook niet op de klassieke filosofie en literatuur, maar op twee prominente moderne denkers: Benedictus Spinoza (1632-1677) en Friedrich Nietzsche (1844-1900). Spinoza en Nietzsche zijn beide kritisch over de idee van
menselijke vrijheid en ontwerpen een filosofie - en moraal (!) - waarin macht een cruciale speelt. Die macht is inherent aan de werkelijkheid en mensen maken deel uit van die werkelijkheid. Dat betekent dat mensen niet vrij zijn, zij hebben geen aparte status tegenover de werkelijkheid: zij zijn niet zelfstandig, geen ‘subject’. Wij gaan in de cursus na hoe deze filosofie van de macht en deze ‘subject’-kritiek door Spinoza en Nietzsche zijn uitgewerkt. Uiteraard zijn dan ook de onderlinge verschillen van belang. Zo valt op dat Spinoza wél een politieke filosofie uitwerkt en daarin ruimte geeft aan pluriformiteit en democratie. Nietzsche daarentegen is uiterst negatief over de sfeer van het politieke en het sociale, verkiest eenzaamheid boven gemeenzaamheid (a-politeia). Speciale aandacht gaat uit naar de relatie van Spinoza en Nietzsche met de Stoa, m.n. Seneca (4 v. - 65. n. Chr.). In dat verband willen wij vooral ook de ‘stemming’ in de filosofie van Spinoza en Nietzsche proeven: het gegeven van een altijd al in de werkelijkheid én dus in de mens werkzame macht is geen opmaat voor melancholie. Integendeel, beiden herontdekken de stoïsche blijdschap. De een kiest ‘wel doen en blij zijn’ (bene agere et laetari) als lijfspreuk, de ander betitelt zijn filosofie als ‘vrolijke wetenschap’. Is deze blijdschap meer waard dan vrijheid? Is zij een ander soort vrijheid? Is zij een waarde? Is zij de bron van een nieuwe moraal? En: is onder het regiem van de ‘subject’-kritiek nog gelegenheid voor zoiets als zelf-kennis? Spinoza en Nietzsche: vraagtekens bij menselijke vrijheid en toch een moraal; en een filosofie die de werkelijkheid als macht begrijpt, die echter niet melancholie, maar blijdschap als grondstemming oproept. Dit thema werken wij in de cursusweek uit. Voor het contrast bespreken wij eerst de klassieke opvatting van Aristoteles en Augustinus, en de overeenkomstige stellingname bij Erasmus: geen moraal zonder vrijheid! Ter afsluiting bespreken wij twee posities in de filosofie van de 20ste eeuw waarin de ‘subject’-kritiek de aanzet geeft tot een nieuwe moraal. Onderwerp zijn Albert Camus (1913-1960), die uitgaand van het ‘absurde’ in de ‘opstand’ (‘révolte’) een nieuw moreel ijkpunt ontdekt, en Martha Nussbaum (1947), die uitgaand van het ‘moreel toeval’ op de kwaliteit van kwetsbaarheid stoot. Ook tekstlezing staat twee middagen op het programma. Wij laten u tijdig weten welke teksten wij lezen. Ter voorbereiding op de cursus krijgt u een syllabus toegestuurd. Het sociale programma voorziet in twee films die raken aan onderwerpen uit de cursus.
Chissey-en-Morvan / Bourgogne De cursus vindt plaats in Chissey-en-Morvan, een miniem dorpje in de Morvan (Bourgogne) gelegen op 20 km van Autun (Maastricht-Chissey: 600 km.). De Morvan is een uitgestrekt bos- en heuvelgebied en met zijn weldadige rust een uitstekende plek voor filosofieonderwijs. Ons dorp ligt aan de rand van het Parc Regional du Morvan, een beschermd natuurpark. Hier gaat een heuvellandschap langzaam over in een berggebied met een hoogste top van 800 meter.
Als er geen lessen zijn kunt u vanuit het dorp eenzame wandelingen maken van allerlei afstanden of met eigen vervoer, eventueel samen met medecursisten, uitstapjes maken naar bijvoorbeeld Vezelay, Fontenay, Autun, Beaune, Dijon, Chalon-sur-Saône of Bibracte (archeologisch park en museum van de Keltische beschaving). De Bourgogne bezit een overvloed aan Romaanse bouwkunst, grote kerken zoals de Sainte Madeleine in Vezelay, de Saint Lazare in Autun (beide beroemd om hun kapitelen), de Saint Philibert in Tournus en de cisterciënzer abdij van Fontenay. Maar u treft ook kleinere oude kerkjes aan in dorpjes waar het altijd goed toeven is. In een klein uurtje met de auto bent u midden in de beroemde wijnstreek (Côte d’or) waar u zowel in de grote wijnhuizen als bij kleinere boeren wijn kunt proeven en kopen. In Autun (20 km.) is een prachtig zwembad. In Lucenay (2 km.) kunt u tennissen. In Saulieu (20 km.) zijn veel fameuze restaurants.
Vezelay St. Madeleine
Montbart Abbaye de Fontenay
Autun St. Lazare
Tournus St. Philibert
Autun Porte d’Arroux
Wij kunnen gebruikmaken van het salle de fête bij de Mairie als leslokaal, eetgelegenheid en bioscoop. Wij beschikken over een volledig uitgeruste keuken. Bij de (warme) lunch en de diners maakt u kennis met de cuisine familiale van de Bourgogne bereid door onze Franse kok Michelle Chagnot, net als vorig jaar geassisteerd door Paula Gruppelaar, die inmiddels als werkstudent in de pannen roert van Murni, een hippe bistro in Antwerpen. Natuurlijk eten we allerlei soepen en quiches, kip van de boer, misschien ook boeuf bourguignon of cuisse de canard, zeker veel salades (veelal geïnspireerd door Ottolenghi), soms ook paté’s of jambon persillé, altijd weer kazen en kaasjes, veel fruits en tarte au chocolat en ander lekkernij. Wij zorgen ervoor dat er goede wijn op tafel staat. Tijdens de lessen krijgt u koffie of thee en altijd iets om te snoepen.
Op de dagen dat het programma niet voorziet in een diner kunt u in ons dorp in Auberge Fleuri eten of als u een uitstapje maakt onderweg. U vindt vast een tafel waar u van de Bourgondische levenskunst kunt genieten. De Bourgogne is de streek in Frankrijk die synoniem is geworden voor de goede keuken. Mocht u op maandag en woensdag (de filmavonden) liever niet uit eten dan kunt u zich ook inschrijven voor de avondmaaltijden die Paula in het salle de fête bereidt.
Salle de fête
Salle de fête cursusopstelling
À table!
Bij aankomst zullen wij u toeristische informatie aanreiken en tips geven voor wandelingen en excursies. In het dorp zelf is - gelukkig maar - niet veel te doen. Als ons gezelschap het dorp bezoekt komen er natuurlijk wel eens rimpelingen op de dorpse rust.
Chissey-en-Morvan Auberge Fleuri
Paul Juffermans
De zaal bezien vanachter de bar
Michelle Chagnot
Jaap Gruppelaar
Overige cursusinformatie Verblijf Wij reserveren voor de deelnemers, op verzoek, kamers in het lokale hotel of in de chambres d’hôtes in of in de buurt van Chissey-en-Morvan. De kosten bedragen ± € 50,- voor een tweepersoonskamer per nacht en ± € 45,- voor een éénpersoonskamer per nacht (inclusief ontbijt). Er zijn ook meerdere gîtes te huur (zie www.weetendurf.nl: Uw verblijf). Aantal deelnemers Wij gaan uit van ongeveer 20 deelnemers. U kunt inschrijven tot 15 juli. U krijgt z.s.m. bericht of de cursus doorgang vindt. Cursusmateriaal Wij sturen u een reader toe met achtergrondinformatie en teksten van de auteurs die worden besproken.
Aanmelding U kunt zich aanmelden door het aanmeldingsformulier (zie: www.weetendurf.nl; inschrijfformulier) ingevuld op te sturen naar: J. Gruppelaar, Van Twickelostraat 7, 7411 SC Deventer of door een e-mail (met bijlage: aanmeldingsformulier) te sturen naar
[email protected]. Mocht u vragen hebben, stuur dan een e-mail met uw vraag en telefoonnummer, wij nemen contact met u op. Wij hebben er belang bij zo vroeg mogelijk te weten of de cursus doorgang vindt. Vroege aanmelders (vóór 1 april) trakteren wij op twee mooie flessen wijn. De afgelopen jaren waren de cursussen meestal snel volgeboekt. Ook in verband met de beperkte verblijfsmogelijkheden in de directe omgeving raden wij u een vroege boeking aan.
Kosten U betaalt voor deze cursus € 600: = cursusgeld, 2 diners (+ wijn) op zondag en vrijdag, 5 (warme) lunches, koffie/thee, versnaperingen. De wijn bij de lunch krijgt u tegen kostprijs aangeboden. Niet bij de cursusprijs inbegrepen zijn uw reiskosten, verblijfskosten, verzekeringen. Ook de diners op maandag en woensdagavond zijn niet inbegrepen. Betaling/Voorwaarden Zodra wij de aanbetaling van de cursus (€ 350) hebben ontvangen (Tekst & Uitleg, Deventer, IBAN NL80 INGB 0001 7965 72, o.v.v. FiF-September) bent u ingeschreven. Het resterende bedrag betaalt u in juli-augustus of bij aankomst. Bij een tekort aan deelnemers krijgt u daarvan uiterlijk 1 juli bericht en storten wij uw aanbetaling terug. Annulering van uw deelname is mogelijk tot 1 juni tegen betaling van € 150.
Over de docenten Dr. Paul Juffermans (1945) is arts en filosoof. Hij promoveerde in 1982 op een proefschrift over het overheidsbeleid in de gezondheidszorg in Nederland. In 1989 begon hij aan de studie filosofie met als specialisatie godsdienstfilosofie. In 2003 promoveerde hij op een proefschrift, getiteld Drie perspectieven op religie in het denken van Spinoza. Hij publiceert over Spinoza’s filosofie en over godsdienstfilosofie in het algemeen. Hij werkt als filosofiedocent aan diverse instellingen voor Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO). Mr. dr. Jaap Gruppelaar (1958) is filosoof-historicus en jurist. Hij werkt als bestuursjurist (www.tekstenuitleg.info) en als editor/onderzoeker bij de Coornhert Stichting (www.coornhertstichting.nl). Recente publicaties: J. Gruppelaar, J.C. Bedaux en G. Verwey (red.), Coornhert - Synode over gewetensvrijheid (2008); J. Gruppelaar (red.), Coornhert Politieke Geschriften (2009); J. Gruppelaar & G. Verwey (red.), Coornhert: Polemist en vredezoeker (2010) en J. Gruppelaar & J. Pieters (red.), Un certain Holandois: Coornhert en de vragen van zijn tijd (2014). In het voorjaar van 2015 verschijnt zijn hertaling van Coornherts Zedekunst, dat is wellevenkunste.
Programma
Toeval & melancholie, macht & blijdschap Zondag 6 september
17.30 - 22.00 Ontvangst, kennismaking, diner (wijn van het huis) Maandag 7 september
9.00 - 9.30 9.30 - 11.00 11.30 - 13.00 13.00 20.30 - 22.30
Jaap Gruppelaar - Toelichting op het programma Paul Juffermans - Aristoteles en Augustinus: moraal en verdienste Jaap Gruppelaar - Erasmus en de angst voor melancholie Lunch Film
Dinsdag 8 september
9.00 - 10.45 11.15 - 13.00 13.00 15.00 - 16.00 16.30 - 18.00
Spinoza: moraal, macht en blijheid
Paul Juffermans - Geen menselijke vrijheid, maar ook geen melancholie Paul Juffermans - Ethica: redenen om blij te zijn Lunch Wandeling (voor de liefhebbers) Tekstlezing Spinoza (voor de liefhebbers)
Woensdag 9 september
9.00 - 10.45 11.15 - 13.00 13.00 16.30 - 18.00 20.30 - 23.00
Inleiding
Nietzsches brieven aan Seneca
Jaap Gruppelaar - Moraal is wraak van de machtelozen Jaap Gruppelaar - Leer spelen met het lot! Lunch Tekstlezing Nietzsche (voor de liefhebbers) Film (voor de liefhebbers)
Donderdag 10 september
Gebonden moraal
9.00 - 10.45 Jaap Gruppelaar - Camus: het geluk van Sisyphus 11.15 - 13.00 Paul Juffermans - Nussbaum: het is goed om kwetsbaar te zijn 13.00 Lunch Vrijdag 11 september
9.00 - 10.00 10.15 - 11.15 11.45 - 13.00 13.00 17.30 - 18.30 19.00
Conclusies, actualiteit en vragen
Jaap Gruppelaar - Melancholie en ironie Paul Juffermans - Weldoen en blij zijn Discussie Lunch Evaluatie Afsluitend diner en gesprek, wijn van het huis
