Wederopbouwarchitectuur Zappen in de Wonderkamers Hoezo Heilig?! Erfgoededucatie: speerpunt van Erfgoed Nederland

OudNieuws is een uitgave van Erfgoed Nederland

Nummer 2 | Jaargang 2007

Wederopbouwarchitectuur ✭ Zappen in de Wonderkamers Hoezo Heilig?! ✭ Erfgoededucatie: speerpunt van Erfgoed Nederland

 2–2007

Nieuws en colofon

3

Review | Projectrecensie

4

Erfgoed dicht bij huis

5

Om de hoek | Erfgoed dichtbij

6

Wederopbouwarchitectuur

8

Tegen de vlakte | Praktische lespagina

10

Zappen in de Wonderkamers

11

Spekkie Big

13

Erfgoededucatie: speerpunt van Erfgoed Nederland

12

Groene Maand 2007

14

Wonen in Nederland | Week van de Geschiedenis 2007

14

Van stolling naar stroming

17

Speurtocht naar het Toen en Nu in Overijssel

18

Hoezo Heilig?!

19

At random

21

ErfGOEDdoen!

21

Www.waar

23

Gescand

24

Wederopbouwarchitectuur Architectuur uit de wederopbouw wordt maar al te vaak als lelijk beschouwd. Door de woningnood na de Tweede Wereldoorlog moest er in hoog tempo gebouwd worden en dat ging inderdaad wel eens ten koste van de schoonheid en kwaliteit. Vaak wordt het argument dat gebouwen ‘lelijk’ zijn als excuus voor sloop gebruikt. Lees verder op pagina 8

Zappen in de Wonderkamers Al bijna twee jaar bevindt zich de permanente tentoonstelling Wonderkamers in de kelder van het Haagse Gemeentemuseum. Speciaal voor de relatief moeilijk te bereiken jeugd van twaalf tot achttien jaar. Hier wordt kunst en erfgoed heel anders beleefd dan boven in de ‘normale’ museumzalen. Oud Nieuws nam een kijkje. Lees verder op pagina 11

2–2007  Deskundigheidsbevordering erfgoededucatie Landelijke Archievendag Op 13 oktober 2007 vindt de Landelijke Archievendag plaats. Archiefinstellingen door het hele land organiseren op deze dag bijzondere activiteiten voor het publiek. De Landelijke Archievendag is een initiatief van Erfgoed Nederland en maakt onderdeel uit van de Week van de Geschiedenis, die wordt georganiseerd door Anno, het promotiebureau voor Nederlandse geschiedenis. Meer informatie: www.weekvande geschiedenis.nl

Erfgoed Nederland is onlangs een onderzoek gestart naar de behoefte aan deskundigheidsbevordering onder educatief medewerkers van erfgoedinstellingen. Er is een interviewronde gehouden door heel Nederland. Aan instellingen binnen de archieven, archeologie, landschappen, monumenten, musea en aan de erfgoedhuizen is gevraagd tegen welke problemen men aanloopt bij het aanbieden van educatieve programma’s, en welke aanpak juist wel werkt. Ook wordt onderzocht op welke wijze de educatief medewerkers zich professionaliseren en welke rol Erfgoed Nederland hierbij kan spelen. Begin juni zijn de uitkomsten van de interviews in een veldraadpleging voorgelegd aan vertegenwoordigers van een aantal erfgoedinstellingen. Eind juni vond een bijeenkomst plaats met sleutelfiguren uit het erfgoedveld. Naar aanleiding van deze gesprekken zal Erfgoed Nederland een deskundigheidsbevorderend scholingsprogramma opzetten. Via de digitale nieuwsbrief educatie wordt u op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. Meer informatie bij Floriëlle Ruepert: [email protected]

Digitale enquête culturele diversiteit Negenhonderd instellingen hebben een brief van Erfgoed Nederland ontvangen, gevolgd door een digitaal onderzoek van IOO, Instituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven. Het betreft een stand van zaken op het gebied van culturele diversiteit van erfgoedinstellingen, gecombineerd met een inventarisatie van wensen, waarop Erfgoed Nederland de aankomende twee jaar gaat inspelen. De uitkomsten van deze enquête komen in eind mei uit. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Alice Duiven, projectleider van Erfgoed en culturele diversiteit: [email protected]

Opgave en vragen over abonnementen: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.aboland.nl voor abonneren, bestellen, adreswijzigingen en opzeggen Beëindigen abonnement: Opzeggingen dienen 8 weken voor afloop van de abonnementsperiode in bezit van Abonnementenland te zijn. Prijswijzigingen voorbehouden.

Redactie: Eefje de Groot Cees Hageman Floriëlle Ruepert Ellen Snoep Elisabeth Wiessner Hoofd- en eindredactie: Ellen Snoep Met bijdragen van: Tessa Geurts, Cees Hageman, Mieke Heurneman, Annemarie Hogervorst, Marc van der Holst, Marlies Mencke, Yolanthe van der Ree, Vibeke Roeper, Floriëlle Ruepert, Ellen Snoep, Jeroen van der Vliet, Anneke Vorstenbosch, Mila van de Wall, Hans en Wil Weikamp. Met dank aan: Karel Loeff, Overleg Provinciale Erfgoedhuizen Nederland (OPEN).

Vormgeving: SproetS, Amsterdam Druk: ZuidamUithof, Utrecht ISSN nummer: 1387.635X Oud Nieuws is een uitgave van Erfgoed Nederland. Het blad verschijnt vier maal per jaar. Als u teksten uit deze uitgave wilt overnemen, kunt u contact opnemen met de redactie van Oud Nieuws. Redactieadres: Erfgoed Nederland Herengracht 474 1017 CA Amsterdam Tel. 020-716 73 50 [email protected] www.erfgoednederland.nl

 2–2007

primair onderwijs

Initiatiefnemers Limburgs Museum, Provincie Limburg en Erfgoed Nederland Makers projectmedewerkers Limburgs Museum Speciaal Regio Limburg P O R T CI J F

R

8,5

Limburgs Museum

docenten Monique Rutten en Jip Swinkels, SBO Focus in Venray

Yahya K’taibe (7 jaar) en Thomas Collet (8 jaar)

R

zijn tussen kleding van vroeger en nu, en dat kleding iets zegt over de persoon die het draagt.

Dit alles maakt het project voor ons nu al tot een succes.

Hoe ziet jouw ideale erfgoedproject eruit? Het ideale erfgoedproject leert kinderen erfgoed meer te gaan waarderen en stimuleert hen erfgoed in stand te willen houden. Wij hopen dit te bereiken met Limburgs Museum Speciaal.

8

Wat is er goed aan het project? Het project biedt mogelijkheden voor moeilijk lerende kinderen om op een speelse, laagdrempelige manier kennis te maken met geschiedenis uit hun omgeving. Door dit project komt oorspronkelijk moeilijk toegankelijk materiaal dichter bij hun belevingswereld. Het Limburgs Museum hecht veel waarde aan meningen, ervaring en kennis uit het werkveld. Daardoor is er veel ruimte voor eigen inbreng. De samenwerking tussen alle partijen verloopt prettig.

Wat kan beter? Een museumbezoek is voor kinderen van onze doelgroep een hele ervaring. Kinderen hebben vaak nog nooit een museum van binnen gezien. Het zou ons inziens nog beter zijn om voorafgaand aan de lessen van dit project een algemene museumles te maken, om kinderen kennis te laten maken met het museum. Hoe ziet jouw ideale erfgoedproject eruit? Een project als dit, maar dan in de directe omgeving van het kind.

P O R T CI J F

9

ER

leerlingen

Wat kan beter? Het is erg jammer dat we niet meer uren kunnen spenderen aan het project, aangezien het die aandacht zeker verdient.

P O R T CI J F

Waar gaat het project over? Het project Limburgs Museum Speciaal is een onderdeel van het project Erfgoed à la Carte. Bestaande museumlessen worden omgezet in museumlessen die geschikt zijn voor het speciaal onderwijs. Als school hebben wij meegedacht over hoe de lessen aangepast kunnen worden voor onze doelgroep. Inmiddels heeft onze school al één aangepaste les uitgetest: Verkleden met Pieke. Met behulp van een speurtocht hebben de leerlingen ervaren dat er verschillen AP

Wat is er goed aan het project? Het is belangrijk dat elk kind de mogelijkheid wordt geboden om kennis te maken met erfgoedinstellingen en hun aanbod. De ervaring leert dat scholen voor speciaal onderwijs minder gebruik maken van het aanbod dat erfgoedinstellingen bieden, omdat hun leerlingen speciale aandacht vragen. Door middel van het project LMSpeciaal wordt erfgoed toegankelijk gemaakt voor deze scholen. Wij willen de verankering binnen het speciaal onderwijs bevorderen.

ER

R

Waar gaat het project over? Het project heeft als doel de samenwerking tussen het speciaal onderwijs en erfgoedinstellingen laagdrempelig te maken. Om dit te kunnen bereiken, hebben wij in samenwerking met leerkrachten uit het speciaal onderwijs ons huidige educatieve aanbod voor het reguliere onderwijs aangepast. AP

Afnemers Scholen voor speciaal onderwijs Looptijd drie jaar Gesubsidieerd door Erfgoed Nederland, mede mogelijk gemaakt door de Provincie Limburg

ER

instelling

AP

P O R T CI J F

ER

project Limburgs Museum Speciaal

AP

8,5

R

Projectrecensie door †Tessa Geurts¢s

Waar gaat het project over? We moesten eerst Pieke (de museumvogel) wakker maken. We hebben kleren van vroeger aangedaan. We hebben rond-

gelopen met een boekje met vragen en die moesten we opzoeken en maken. We mochten ook spelen in de keuken. Wat is er goed aan het project? Het was leuk, want we mochten spelen. De kleren waren echt mooi, het was bijna net als vroeger. We hebben veel gelachen bij

de spiegels met verkleden. Wat kan beter? We hadden allemaal wel die mooie kleren aan willen hebben. Verder was alles goed. Hoe ziet jouw ideale erfgoedproject eruit? ... (Te moeilijk om te beantwoorden)

2–2007 

primair onderwijs

Erfgoededucatie dicht bij huis

Het productenpakket biedt zo een rode draad voor de totale ‘leesloopbaan’ van de leerling. Het erfgoedproduct Vroeger is ontstaan uit een samenwerking tussen Cubiss en de Stich-

Het leesbevorderingsproduct Vroeger van Cubiss laat leerlingen kennisma-

ting Brabantse Regionale Geschiedbeoefe-

ken met het leven zoals dat ongeveer honderd jaar geleden was. Aan de hand

ning/Brabantse Museum Stichting (BRG/

van foto’s en attributen kan in de klas een speciaal geschreven verhaal worden voorgelezen zodat het verleden dichter bij de leerlingen wordt gebracht.

BMS). Een provinciale subsidie vanuit de regeling Productontwikkeling Cultuureducatie (B2) heeft mede bijgedragen aan de uitvoe-

Kinderen maken op een leuke manier kennis met bijvoorbeeld een kroontjes-

ring van het product en heeft het mogelijk

pen ‘van vroeger’ en een hinkelblok uit die tijd.

gemaakt dat jeugdboekenauteur Martine

H

et product Vroeger bestaat uit

je met de beroemde af beeldingen van aap,

een groot fotoboek met histo-

noot en mies verborgen. Daarnaast bevat

rische foto’s. De foto’s staan

het album kaartjes waarmee de leerlingen

dicht bij de belevingswereld van kinderen uit

in groepsverband een memoryspel, een fo-

groep 4 van het basisonderwijs. Zo wordt bij-

topuzzel en een sorteerspel ‘oud en nieuw’

voorbeeld een foto van een schoolklas en van

kunnen spelen. Met deze attributen wordt

spelende kinderen getoond. Leraren, ouders

‘vroeger’ nog boeiender voor de kinderen.

of grootouders kunnen met kinderen, aan de hand van deze af beeldingen ‘verhalen van

Leesbevordering

vroeger’ ophalen. Zo wordt erfgoededucatie

Vroeger is een product uit het leesbevorde-

op een speelse manier dicht bij huis gebracht.

ringsaanbod Rode Draad van Cubiss. Rode

De anekdotes die opa of oma vertellen, maar

Draad biedt ondersteuning aan leesbevorde-

ook het bijbehorende verhaal, leidt de kinde-

ringsactiviteiten voor kinderen van vier tot

ren door het tijdspad van de afgelopen eeuw.

twaalf jaar waarbij het motto luidt ‘Lezen is leuk’. Rode Draad vormt de basis voor het

In het fotoalbum zijn verschillende attribu-

leesbevorderingsaanbod van de bibliotheek

ten zoals een muziekspeeldoosje, een hin-

aan de basisschool. Cubiss ondersteunt in de

kelblok, zoethout, een kroontjespen met

uitvoering van Rode Draad met producten

een potje inkt en het boek Het leesplank-

en handleidingen, scholing en studiedagen.

Letterie hierbij een verhaal kon schrijven. †Anneke Vorstenbosch¢ Cubiss

Meer informatie over Cubiss Cubiss is partner voor bibliotheken en andere culturele instellingen. Cubiss stimuleert en ondersteunt cultureel ondernemen door het vergroten van het innovatief en ondernemend vermogen, het aanreiken van praktische concepten en het adviseren en begeleiden in een veranderend cultureel landschap. Als kennisorganisatie levert Cubiss producten en diensten op het gebied van innovatie en informatisering, bedrijfsontwikkeling en sales en marketing. Ook met Vroeger aan de slag? Meer informatie over Vroeger, over de bijbehorende boektitels of over de diverse samenwerkingsmogelijkheden die het product biedt vindt u op www.cubiss.nl/vroeger. U kunt ook contact opnemen met Petra van Oosterhout via telefoonnummer 01346 56 752 of via het e-mailadres p.vanoosterhout@ cubiss.nl.

 2–2007

algemeen

†

Interview met:

Karel Loeff

eigenaar van Monumentenadvies.nl

Op de website omschrijft Loeff

zijn bedrijf als een ‘jong en dynamisch

dat ik denk dat het heel belangrijk is dat kinderen en jongeren zich bewust worden van gebouwen die waardevol en bijzonder zijn.

adviesbureau op het gebied van architectuurgeschiedenis, cultuurhistorie en educatie’. Karel Loeff voert

Is dat wat monumenteneducatie zou moeten bewerkstelligen?

opdrachten uit voor overheden, be-

Ja, ik denk dat monumenteneducatie verwondering en verbazing moet oproepen. Dat

drijven, stichtingen en particulieren.

zal leiden tot waardering en vervolgens tot

Wat is je favoriete erfgoed?

het gevoel dat we bijzondere gebouwen moe-

Ik kan niet een specifiek gebouw of monument

ten behouden. Ik denk ook dat dat kan. Op

noemen, maar wat mijn bijzondere interesse

verzoek van het school/buurtwerk Wester-

heeft, is industrieel erfgoed. Ik word regelma-

park in Amsterdam maakten we een koffer-

tig ingeschakeld om leegstaande fabriekscom-

tje rond Het Schip, een woonblok van archi-

plexen te waarderen. Er moet dan iets gebeu-

tect De Klerk. Het doel is kinderen (weer)

ren met zo’n complex en dat is voor een groot

trots te maken op hun buurt. ‘Kijk eens wat

deel af hankelijk van de waarde die het heeft op

er bij ons in de buurt voor bijzonders staat!’

architectonisch en cultuurhistorisch gebied.

Dat soort reacties, daar hoop je dan op.

Voor mijn onderzoek naar de Koninklijke Verenigde Leder in Oisterwijk verdiepte ik me in de bedrijfsgeschiedenis van deze fabriek, waar honderden Oisterwijkse families hebben ge-

▴ persfoto AVRO tv-programma Bankgiroloterij Restauratie

Waarom lukt het dan zo slecht om monumenteneducatie op de agenda van scholen te krijgen?

werkt. Dan krijgt zo’n gebouw een verhaal en

Scholen kiezen dat wat makkelijk is en vaak

Wat is je betrokkenheid bij schiedenis van die omgeving vertelt. Een ander monumenteneducatie?

is kunsteducatie makkelijker dan erfgoed-

realiseer je je dat het ook een deel van de ge-

educatie. In een overzichtelijk menu krijgen

voorbeeld is een silogebouw aan de Maasha-

Samen met Olga Faber van de Rijksdienst voor

scholen het aanbod voor het volgend school-

ven in Rotterdam. Ook dat gebouw vertelt een

de Monumentenzorg en met Erfgoed Actu-

jaar gepresenteerd. Meestal ook nog tegen een

verhaal, dat van de graanhandel, de opslag en

eel heb ik vanuit het Bureau Monumenten en

aantrekkelijk tarief. Het enige dat ze hoeven

overslag. Nu is er de trendy disco Now en Wow

Archeologie in Amsterdam de Monumenten-

doen is aankruisen. We moeten dus concur-

in gevestigd. Dat is leuk, als een oud industri-

kist ontwikkeld. Ik heb me toen verbaasd over

reren met de musea, de theaters, enzovoort.

eel gebouw zo’n moderne bestemming krijgt.

hoe weinig er is op dit gebied. Verbaasd, om-

Dat lukt gewoon niet. De monumentenwereld is heel anders georganiseerd dan bijvoorbeeld de museumwereld. Het is een versnipperde sector; er zijn organisaties die zich bezighouden met kerken, met kastelen, met oorlogsmonumenten, enzovoort. Er zijn veel kleine instellingen, veel particulier initiatief. Een ander struikelblok is het feit dat ‘het monument om de hoek’ vaak geen publieksfunctie heeft. Je bekijkt het van de buitenkant, maar gaat er meestal niet naar binnen. Het systeem van de cultuurvouchers waardoor culturele instellingen veel leerlingen binnenkrijgen, gaat volledig voorbij aan de monumentensector.

Speelt de monumentensector zelf ook nog een rol in het geringe contact dat er ◀ Fabriekspoort KVL Oisterwijk

2–2007  ▾ Exterieur Maashavensilo, foto: karel loeff

is met het onderwijs? Uiteraard. Er is nog steeds een grote kloof tussen aanbieders en afnemers. Scholen worden nog te weinig betrokken bij de ontwikkeling van educatieve producten. Ik denk dat er meer afnemers zouden zijn als er meer ‘op maat’ ontwikkeld zou worden in samenwerking met scholen. De start ligt in het contact. Laat monumentenorganisaties en scholen met elkaar om tafel gaan zitten vanuit een gemeenschappelijk belang: kinderen waardering bijbrengen voor ons cultureel erfgoed. Het probleem is dat educatie vaak helemaal niet op de agenda van monumentenorganisaties staat. Zij zien het als hun belangrijkste taak monumenten te behouden en te onderhouden. Pas als educatie wordt genoemd in de subsidievoorwaarden gaan ze daarover nadenken, maar dat is natuurlijk geen goede motivatie.

Wat moet er gebeuren om hierin verandering te brengen? Allereerst moet toch maar weer eens het verschil tussen kunsteducatie en erfgoededucatie worden uitgelegd, ook aan scholen. Het is echt zo dat dat kwartje bij velen nog niet gevallen is. Vervolgens zul je de betrokkenheid van docenten bij de omgeving van de school moeten bevorderen. Veel van hen wonen helemaal niet in die buurt en kunnen er weinig over vertellen. Zij zijn de eersten die enthousiast gemaakt moeten worden voor de schatten die voor het oprapen liggen. De aanbieders zullen op hun beurt moeten investeren in educatie. Ze moeten pakketten kunnen leveren waar scholen mee aan de slag kunnen, inclusief een bezoek aan een monument. Idealiter wordt dit aanbod gecoördineerd door erfgoeddocenten. Die bestaan nog niet, maar zij zijn net als museumdocenten deskundig op een specifiek terrein, bijvoorbeeld monumenten. Daarnaast beschikken ze over didactische kwaliteiten. Deze mensen moeten goed getraind worden en continuïteit kunnen bieden. Zij zorgen voor het contact tussen de instellingen en de scholen. Dergelijke docenten kunnen kinderen enthousiasmeren en docenten van scholen veel werk uit handen nemen. Waar die gestationeerd moeten worden? Tja, misschien bij de provinciale erfgoedhuizen. †Yolanthe van der Ree¢ www.monumentenadvies.nl www.bma.amsterdam.nl www.hetschip.nl/basisonderwijs.html ◀ Interieur discotheek Now&Wow, Maashavensilo

 2–2007

algemeen

Sloopobject of waardevol ensemble?

Wederopbouwarchitectuur ▴ St. Petrus LTS.

foto: hanneke g.m. veenhof-wiesman

Architectuur uit de wederopbouw wordt maar al te vaak als lelijk beschouwd. Door de woningnood na de Tweede Wereldoorlog moest er in hoog tempo gebouwd worden en dat ging inderdaad wel eens ten koste van de schoonheid en kwaliteit. Vaak wordt het argument dat gebouwen ‘lelijk’ zijn als excuus voor

Van sloopobject naar ‘ensemble van bijzondere waarde’ Daar waar de gemeente begin dit jaar niet rouwig was het gebouw te zien verdwijnen, gaf het onlangs de opdracht aan het Instituut Collectie

sloop gebruikt. Wederopbouwarchitectuur zou echter niet vanwege de estheti-

Nederland (ICN) een culturele waardestelling

sche waarde, maar juist vanwege haar betekenis behouden moeten blijven.

uit te voeren voor de school en de monumentale kunstwerken die zich in het gebouw bevinden. Hierin wordt geconcludeerd dat ‘in over-

‘T

leg met RACM is vastgesteld dat het hier om e koop: voormalig schoolge-

inzichten waarin licht, ruimte en helderheid

een wederopbouwperiode-ensemble (van ar-

bouw inclusief sloopvergun-

een belangrijke rol spelen. Het gebouw func-

chitectuur en beeldende kunst) van bijzondere

ning.’ Begin dit jaar bood de

tioneert sinds de zomer van 2005 niet meer

waarde gaat […] en voor toekomstige generaties

gemeente Haarlem de voormalige St. Petrus

als schoolgebouw. Sindsdien heeft niemand

behouden zou moeten blijven.’ Ook is er on-

LTS aan de Berlagelaan te koop aan met toe-

zich echt meer bekommerd om het gebouw.

langs een tentoonstelling over de kunstenaars

stemming het gebouw te slopen. Het zal u

Totdat het te koop werd aangeboden. Plotse-

Wiesman en Tollenaar georganiseerd. De re-

niet verbazen dat het hier om wederopbouw-

ling kwam er protest, onder andere van de erf-

acties in het gastenboek bij deze tentoonstel-

architectuur gaat: gebouwen uit deze periode

genamen van de ontwerper van het gebouw.

ling staan geheel haaks op de tot dan toe gang-

(1940-1965) worden in een ras tempo met de

Het gemeentebestuur moest er binnen zeer

bare reacties op wederopbouwarchitectuur:

grond gelijk gemaakt. Sloop van het school-

korte tijd van overtuigd worden dat het school-

‘Het zou een schande zijn om de St. Petrus-

gebouw zou betekenen dat diverse monu-

gebouw erfgoed was. Het was vijf voor twaalf.

school te vernietigen!’ schreef een bezoeker.

mentale kunstwerken – die kenmerkend zijn

En zoals dat vaak gebeurt bij cultureel erfgoed

voor wederopbouwarchitectuur – de sloopko-

dat op het punt staat te verdwijnen, krijgt de

De zaak-St. Petrus LTS staat niet op zichzelf.

gel niet meer kunnen ontwijken. In het ge-

voormalige St. Petrus LTS plotseling enorm

De laatste jaren is er extra aandacht voor de

bouw bevinden zich een wandschildering

veel aandacht. Het karakter van de stad zou in

architectuur uit de wederopbouwperiode. Een

van Hans Wiesman, een betonreliëf van de-

gevaar zijn en de school werd zelfs een van de

halve eeuw na hun ontstaan zijn de architec-

zelfde kunstenaar en een baksteenreliëf van

architectonisch en stedenbouwkundig beste

tuur en de daarmee verbonden kunstwer-

Levien Tollenaar. Het schoolgebouw is een

schoolgebouwen uit de wederopbouwperio-

ken van de wederopbouw kwetsbaar gewor-

ontwerp van de Haarlemse architect Nico H.

de in Haarlem genoemd. Af braak of vermin-

den. Vooral de soberheid van de gebouwen,

Andriessen en is gebouwd naar de princi-

king zou een groot verlies betekenen voor

het gebrek aan onderhoud en maatschappe-

pes van de destijds vernieuwende onderwijs-

de architectuurgeschiedenis van de stad.

lijke problemen zorgen voor een lage waarde-

2–2007  ring en een slecht imago van deze woonwij-

ICN bezig met het formuleren van een ‘waar-

een tijd van productiviteit en samenwerking

ken. De stedelijke vernieuwing lokt en sloop

destellend kader’ dat criteria moet formuleren

en van optimisme en vrijheid. De gebouwen

loert. Om te voorkomen dat volgende gene-

ten aanzien van aankoop, opstelling, depot,

en de daaraan verbonden kunstwerken uit de

raties wederopbouwwijken alleen nog zou-

conservering, restauratie of ontmanteling.

wederopbouwperiode vormen een uniek tijds-

den kennen van plaatjes, is in de Cultuurno-

document. We zouden bij de waardering van

ta 2001-2004 aan de toenmalige Rijksdienst

Hoewel dreigende sloop niet de aanleiding

wederopbouwarchitectuur dus niet zo snel

voor de Monumentenzorg (nu Rijksdienst

zou moeten zijn voor hernieuwde aandacht

moeten vervallen in waardestelling naar es-

voor Archeologie, Cultuurlandschap en Mo-

voor wederopbouwarchitectuur, leidt het wel

thetiek of functie maar vooral moeten kijken

numenten) opdracht gegeven onderzoek te

tot meer waardering voor gebouwen uit deze

naar de betekenis van een gebouw of wijk.

doen naar, en beleid te ontwikkelen voor, de

periode. Men gaat plots beseffen dat de we-

omgang met de architectuur en stedenbouw

deropbouwwijken óók onderdeel zijn van het

Juist door de historische, culturele en maat-

uit de wederopbouwperiode. De Rijksdienst

karakter, de identiteit van een stad. De histo-

schappelijke betekenis zijn de gebouwen en

startte hierop het project Weder-

kunstwerken uit de wederopbouw-

opbouw, dat in 2005 met een pe-

periode voor veel mensen van bij-

riode van twee jaar is verlengd.

zondere waarde. Het aantal men-

Ook staat de Open Monumenten-

sen dat de wederopbouwperiode

dag dit jaar in het teken van Mo-

heeft meegemaakt en daardoor de

derne Monumenten, waarbij als

waarde en betekenis van de we-

vanzelfsprekend ruim aandacht

deropbouwarchitectuur voor de

is voor de wederopbouwperiode.

identiteit van een wijk of stad of de architectuurgeschiedenis in het al-

Gebouw en kunst als eenheid

gemeen kent, neemt steeds verder

Door de sloopdrift is een andere

af. Hoe maak je de wederopbouw-

kwestie plotseling ook uitermate

architectuur nu betekenisvol voor

urgent. Want hoe staat het met de

generaties die de Tweede Wereld-

monumentale kunst die aan deze

oorlog en daaraan verbonden we-

gebouwen verbonden is? Er is in

deropbouwperiode niet hebben

de Nederlandse wederopbouw-

meegemaakt? Educatie is hier het

periode relatief veel aandacht be-

sleutelwoord. Wederopbouwarchi-

steed aan kunst in relatie tot ar-

tectuur biedt vele mogelijkheden

chitectuur als gevolg van de toen

voor een educatief programma.

geïntroduceerde percentage- en

Veel van de gebouwen zijn open-

promillageregelingen. Deze re-

bare gebouwen, zoals scholen, ge-

gelingen voorzagen erin dat een

meentehuizen en winkelcentra, die

klein deel van de bouwkosten be-

– in tegenstelling tot vele monu-

steed moest worden aan kunst in

menten – open zijn voor bezichti-

of aan het gebouw. Deze monu-

ging. Vaak liggen ze in de directe

mentale kunst vormde vaak een

omgeving van scholen. Het thema

eenheid met het gebouw. Een aan-

wederopbouwarchitectuur kan bijvoorbeeld worden geïntegreerd in

tal kunstwerken – zoals de graffito Spelende kinderen van Nicolaas

koninklijke bibliotheek den haag.

bestaande educatieve projecten over monumenten of in het kader

Wijnberg die in december 2006 werd verwijderd uit de oude Jumbofabriek

rie van een stad is tenslotte met name aflees-

van de Open Monumentendag extra aandacht

in Amsterdam – is nog net gered van vernie-

baar in de openbare ruimte. De beleving van

krijgen. Met educatie over wederopbouwar-

ling na een herbestemming van het pand. Het

‘een stukje wederopbouw in de stad’ wordt

chitectuur kan dus worden voorkomen dat de

kunstwerk zal echter nooit meer dezelfde waar-

mede bepaald door verhalen die betekenis en

kunst en het gebouw pas worden opgemerkt

de hebben als in zijn oorspronkelijke context.

waarde toevoegen aan die plek. Die betekenis

op het moment dat ze worden bedreigd.

speelt een cruciale rol bij de vraag wie zich de Om te voorkomen dat meer van deze kunst-

openbare ruimte toe-eigent en er verantwoor-

werken met herbestemming of sloop van een

delijkheid voor wil dragen. De gebouwen en

gebouw op gelijke waarde worden gesteld met

kunstwerken uit de wederopbouwperiode zelf

een bakstenen muur is het ICN het project

verdienen de aandacht, maar ook de maat-

Wederopbouwkunst gestart. Inventarisaties

schappelijke betekenis ervan. De periode van

moeten zorgen voor het stimuleren en verbe-

de wederopbouw is voor Nederland een bijzon-

teren van het behoud van naoorlogse, monu-

dere tijd, waarin – na de ontwrichtende oor-

mentale wandschilderkunst. Daarnaast is het

log – het land weer werd opgebouwd. Het was

†Eefje de Groot¢

Meer informatie: www.wederopbouwkunst.nl www.racm.nl www.openmonumentendag.nl

10 2–2007

primair en voortgezet onderwijs

Tegen de vlakte? Praktische lespagina Terwijl het ene gebouw als monument wordt beschermd, wordt het andere voorgedragen voor de sloop. Wanneer is een gebouw het behouden waard? Daarover lopen de meningen nogal eens uiteen. Maar wat vinden leerlingen daarvan? Welke gebouwen vinden zij belangrijk genoeg om te beschermen? En welke zouden ze juist gesloopt willen zien? Twee opzetten voor een les.

Aan de slag met groep 5/6 van het basisonderwijs Zorg voor tekenpapier en -materialen. Hang eventueel foto’s op van ‘mooie’ en ‘lelijke’ gebouwen en bespreek deze gebouwen met de klas. Of betrek een sloop- en ontwikkelproject in de omgeving van de school bij de discussie. † Laat alle leerlingen op een groot vel tekenpapier een héél mooi huis tekenen. Het mag hun eigen huis zijn of een ander huis dat ze goed kennen. Teken zelf, terwijl de leerlingen bezig zijn, een modern schoolgebouw. Hang alle huizen op een rij aan de wand of aan een lijn door de klas heen. Nu is het een straat geworden. † Laat je eigen tekening zien en stel jezelf voor als projectontwikkelaar. Jouw prachtige nieuwe schoolgebouw moet een plekje krijgen in de straat. Daarvoor moeten natuurlijk wel

▴ foto: sproets

flink wat huizen wijken, dus de slopers staan al klaar! Daag de kinderen uit tot een discus-

taureerd werden. Om de discussie actueel te

niet past in de omgeving. Zij beargumente-

sie. Wat vinden ze ervan dat ‘hun’ huizen weg

maken, kun je bij de gemeente navragen of

ren waarom ze dit vinden en maken foto’s

moeten? Hebben ze alternatieven voor jouw

er relevante bouw- of sloopplannen zijn inge-

of schetsen van de betreffende gebouwen.

sloopplannen? Of kunnen ze zich wel voor-

diend. Zorg voor voldoende fotocamera’s (één

stellen dat het belangrijk is om in hun straat

per groepje) en voor presentatiemateriaal.

een mooie nieuwe school neer te zetten?

† De leerlingen maken een presentatie van hun beoordeling, bijvoorbeeld door

† Een medewerker van de historische ver-

hun formulieren op of naast een vergro-

† Rond de discussie af door de ar-

eniging, de gemeente of de monumenten-

te stadsplattegrond te plakken. De menin-

gumenten van de leerlingen op een rij-

wacht houdt een gastles in de klas, waarbij

gen worden centraal besproken en kun-

tje te zetten en een conclusie te trek-

voorbeelden van allerlei wel of niet waarde-

nen aanleiding zijn voor een discussie.

ken. Komt de nieuwe school er of niet?

vol geachte gebouwen worden getoond.

Aan de slag met de derde klas van het voortgezet onderwijs

† Vervolgens gaan de leerlingen in groep-

Nodig een gastdocent uit die het thema goed

omgeving van de school: een oud en een mo-

kan introduceren. Of bereid zelf een presen-

dern gebouw dat ze willen behouden, en een

tatie voor van panden die in het recente ver-

oud of een modern gebouw dat volgens de

leden gesloopt of juist behouden of geres-

leerlingen gesloopt mag worden, omdat het

†Vibeke Roeper¢

jes op stap. Zij kiezen drie gebouwen in de

Deze lesideeën zijn gebaseerd op de lesideeënwaaier Erfgoed bij de les, een uitgave van Bureau Erfgoededucatie Noord-Holland. De waaier, die 42 erfgoedlessen bevat, is voor € 7,50 te bestellen via [email protected].

2–2007 11

voortgezet onderwijs

Zappen in de Wonderkamers

in het Gemeentemuseum Den Haag

Al bijna twee jaar bevindt zich de permanente tentoonstelling Wonderkamers in de kelder van het Haagse Gemeentemuseum. Speciaal voor de relatief moeilijk te bereiken jeugd van twaalf tot achttien jaar. Hier wordt kunst en erfgoed heel anders beleefd dan boven in de ‘normale’ museumzalen. Oud Nieuws nam een kijkje.

H

et is een chaos bij het start-

Door het interactieve karakter van Wonder-

punt van de Wonderkamers.

kamers, kunnen de jongeren zelf uitzoeken

Veertig havo-4-leerlingen in

wat er valt te leren. En ondertussen ook nog

de leeftijd van vijftien tot achttien jaar lopen door elkaar. Een aantal leerlingbegelei-

ontdekken wat ze zelf mooi of lelijk vinden.

ders van de scholengemeenschap De Goudse

Het lijkt wel de Efteling

Waarde probeert de jongeren te groeperen.

De inmiddels gegroepeerde pubers krijgen ie-

Bij telling blijkt dat bij het instappen in de

der een zogenaamde ‘wondermap’, met vra-

bus in Gouda toch vier leerlingen ertussen-

gen over de tentoonstelling die ze moeten be-

uit geknepen zijn. Wat wil je, het zijn pubers.

antwoorden. En dan zijn ze los. In de eerste

Die zijn bezig met hun uiterlijk, de nieuwste

kamer, Functie en Decoratie, is een aantal

iPod of computergame, en vooral, het ande-

meisjes druk bezig. Door middel van het uit-

CKV, schoolreis of excursie

re geslacht. Zeker niet met kunst of musea.

schuiven van ladekasten komen ze meer te

Wonderkamers is primair gericht op het voort-

weten over bepaalde voorwerpen. Met knop-

gezet onderwijs en sluit aan bij het beeldend

Wonderkamers is speciaal gecreëerd voor deze

jes moeten ze personen uit de geschiedenis

onderwijs in de onderbouw, bij CKV voor het

‘moeilijke doelgroep’. Juist daarom wordt het

met bepaalde objecten verbinden. Helaas zit-

vmbo en CKV1 havo-vwo. Sinds begin dit jaar

in deze tentoonstelling heel anders aangepakt.

ten ze er steeds naast. ‘Wat heb je er van ge-

is het ook mogelijk om de tentoonstelling te

Kunstvoorwerpen en museumstukken staan

leerd?’ is de laatste vraag van dit onderdeel

bezoeken als schoolreisje of excursie voor leer-

in dertien kamers en één grote middenzaal op

uit de wondermap. ‘Dat niks is wat het op het

lingen vanaf groep 8 van de basisschool. Alle

een totaal onconventionele manier opgesteld.

eerste gezicht lijkt,’ zegt een van de meisjes.

informatie hierover staat op de website. Voor

De kamers hebben titels als Uniek en Serie,

jongeren zijn een viertal interactieve spelletjes

Waarde en Waardering en In Het Atelier, en

In de buurkamer Er was eens slaat bij een

op de website te vinden. Zoals een persoonlijk-

hebben ieder een andere belevingswereld. In

groepje stoere jongens de fantasie op hol.

heidstest en een pagina waar je je eigen track

de middenruimte, getiteld De Opstelling, zijn

‘Wow, straks komt er een waarzegster met

kan mixen.

zo’n duizend kunstwerken uit het museumdepot gerangschikt op kleur, vorm of thema.

lees verder op pagina 12 ▶

Meer informatie: www.wonderkamers.nl

12 2–2007

voortgezet onderwijs

Richard

David Ook ‘Liever iets actievers’

▴ foto:

is er

mila van de wall

vanzelfspre-

Richard (zestien) en David (zestien) zitten in

kend een duide-

een van de gekleurde luisterkamers onderuitge-

lijke scheiding tus-

zakt naar een televisiescherm te kijken. Ze lijken

sen leerlingen die braaf

het niet echt naar hun zin te hebben. Richard:

met de vragen uit de won-

‘We zijn gedwongen om hier te komen, ik vind

dermap bezig zijn, en leerlingen

er niks aan.’ David: ‘Ik ook niet, het is hier stom.

een glazen bol uit de grond zetten!’ Op lage

die, al dan niet gedreven door testos-

Liever doe ik iets actievers, zoals paintballen.

bankjes zitten de heren in de donkere oos-

teron of onwil, er liever een potje van ma-

Ik ga nooit naar een museum.’ Richard: ‘Ik heel

terse ruimte te ginnegappen. ‘Tss, het lijkt

ken. Toch zie je zelfs bij deze laatste groep

soms met mijn ouders, maar alleen als daar iets

wel de Efteling hier.’ Plots begint een onzicht-

dat onderdelen van de tentoonstelling hen

leuks tegenover staat. Dan bijt ik maar even op

bare stem met praten, en boven hun hoofd

wel degelijk boeien. Her en der maken de

mijn tanden, omdat mijn vader heeft beloofd

verschijnt een begeleidende projectie. Als

leerlingen zelfs foto’s met hun mobieltje

dat we daarna gaan paintballen.’

makke lammetjes luisteren de jongens gebio-

van voorwerpen die ze erg mooi vinden.

logeerd naar het verhaal achter een uniek keramisch voorwerp uit de Arabische wereld.

Zo is vooral de kamer Uniek en Serie favoriet. Hier kunnen de jongeren hun digitale pas-

Stefanie

Wat opvalt tijdens het hectische anderhalf uur

foto combineren met foto’s van stukken uit

dat de jongeren op de tentoonstelling rond

de modecollectie van het museum. Het levert

mogen lopen, is dat de leerlingen bij binnen-

vanzelfsprekend veel hilariteit op. Zowel jon-

komst van een nieuwe kamer steeds weer di-

gens als meisjes blijven hier lang hangen.

rect gefascineerd zijn door de nieuwe omge-

Ook de drie ‘muziekstudio’s’ zijn populair,

ving. Helaas blijft de concentratie nooit écht

al is het alleen maar omdat je lekker op al-

lang hangen en ontstaat er bij de meeste jon-

lerlei instrumenten en rare apparaten mag

geren een onrust. Snel willen ze door, om te

slaan. ‘Laten we een beat maken!’ roept een

kijken wat er verder nog te zien is. Het voor

leerling enthousiast bij binnenkomst. He-

deze leeftijd zo kenmerkende ‘zapgedrag’.

laas blijkt het instrumentarium toch wat in-

Juliette

‘Heel boeiend’

▴ foto:

mila van de wall

In de kamer getiteld Net echt zijn Stefanie (zestien) en Juliette (zestien) geconcentreerd bezig met hun wondermap. Hardop leest een klasgenootje de vragen op, waarna ze met een groepje uitgebreid en bloedserieus alle antwoordmogelijkheden bespreken. Juliette: ‘Er zijn veel verschillende onderwerpen, ik vind het allemaal heel boeiend.’ Stefanie: ‘Vooral de ruimte waar je je eigen kledingontwerpen mocht maken was leuk. Maar de kamer waar je de waarde van voorwerpen moet schatten vond ik minder.’ Juliette: ‘Oh, dat vond ik juist wel grappig. Nou ja, zo heeft iedereen zijn eigen ding.’ ▴ foto:

mila van de wall

2–2007 13 Linde

‘Lekker trommelen en lawaai maken’ Druk pratend en lachend lopen Thirza (zestien), Jelmer (zeventien), Rens (zestien) en Johan (zeventien) uit de muziekstudio’s. Rens: ‘Het ziet er allemaal heel professioneel uit, ik had niet verwacht dat het een échte muziekstudio zou zijn. Maar dit is tof, een echte herriekamer.’ Johan: ‘Dat was super, ja, lekker trommelen en lawaai maken. Wel jammer dat het opnemen

Danike

niet lukte, dat was toch te ingewikkeld.’ Jelmer: ‘Je kunt wel zien dat ze echt hun best hebben gedaan om jongeren aan te spreken. Ik vind het zeker leuker dan drie verdiepingen vol met schilderijen uit de oudheid. Maar zoals je ziet

Marlot

heeft niet iedereen het geduld om de vragen uit die mappen te beantwoorden. Ik denk dat we een stuk braver aan het werk waren geweest als het een verplichte opdracht zou zijn. Nu is het ▴ foto:

mila van de wall

toch een beetje een zooitje ongeregeld.’

‘Vooral leuk omdat je dingen kan doen’ gewikkeld, en weg is de jongen. Maar dan

Marlot (zestien), Linde (vijftien) en Danike (vijf-

komt er toch een talentje bovendrijven. Een

tien) staan in de kamer Imitatie en Inspiratie.

andere jongen die stug volhoudt, weet al na

Gedrieën zijn ze druk bezig met de vragen in

een paar minuten een aardig elektronisch

hun wondermappen. Danike: ‘Het eerste wat we

ritme uit een apparaat te krijgen. Zijn klas-

zagen bij de entree van het museum waren al-

genootjes gapen hem bewonderend aan.

lemaal oude schilderijen. Dus iedereen was heel

Rens

opgelucht toen we hier binnenkwamen. Het ziet ‘Ehm, ik wil niet lullig doen,’ zegt iemand,

er superleuk uit!’ Marlot: ‘Met mijn ouders ga

‘maar het is tijd.’ Eenmaal terug in de start-

ik nooit naar musea, wel met school. Zo zijn we

ruimte zijn de jongeren nog drukker dan

in Kröller-Müller geweest, en in het Modemu-

eerst. Op de trap naar boven roept een van

seum.’ Danike: ‘Het Modemuseum was het al-

de leerlingen angstig: ‘We gaan nu toch

ler-, allerleukst.’ Linde: ‘Ik ga weleens met mijn

niet naar die saaie schilderijen kijken, hè?’

ouders naar een tentoonstelling, laatst nog naar

Als zijn vraag negatief wordt beantwoord

het openluchtmuseum.’ Marlot: ‘Deze tentoon-

haalt hij opgelucht adem. ‘Pfoe, dat scheelt

stelling is interessant omdat er heel veel ver-

weer, ik vond het hier eigenlijk best leuk.’

schillende dingen te zien zijn, en omdat je van alles kunt doen. Het is in ieder geval niet zo saai

†Mila van de Wall¢

SPEKKIE BIG

als boven.’

Jelmer

Thirza

Johan

foto: mila van de wall ▶

marc van DER holst

14 2–2007

algemeen

Erfgoededucatie: speerpun Educatie is een van de onderwerpen waaraan de komende jaren bijzondere aandacht wordt besteed binnen Erfgoed Nederland. ‘Erfgoed en educatie’ is niet voor niets een van de zes programmalijnen van Erfgoed Nederland die voor de komende beleidsperiode (2008-2012) zijn uitgezet. Wat valt er van deze programmalijn te verwachten? In dit artikel een globale schets.

U

it de missie van Erfgoed Nederland vloeien drie doelstellingen voort:

1. Het versterken van de maatschappelijke positionering van de erfgoedsector en de deelsectoren 2. Het initiëren en stimuleren van innovatieve ontwikkelingen 3. Het bieden van een platform voor de erfgoedsector om elkaar te ontmoeten, bij

▴ foto: erfgoedhuis zuid -holland

te dragen aan meer samenhang en samenwerking en gemeenschappelijk ver-

in het onderwijs. De voormalige stichting

werkstelligd is: erfgoed heeft een vaste plek

antwoording te dragen voor de maat-

Erfgoed Actueel heeft, in samenwerking

gekregen in de kerndoelen en eindtermen

schappelijke betekenis van erfgoed.

met de erfgoedkoepels en erfgoedhui-

van het primair en voortgezet onderwijs.

zen, erfgoededucatie stevig op de kaart ge-

Waar het ging om didactische ontwikkelin-

Erfgoed Nederland heeft zes programmalij-

zet en heeft de positie van erfgoededu-

gen had Erfgoed Actueel voor zichzelf zowel

nen uitgezet om de doelstellingen te beha-

catie in het onderwijs verstevigd door de

een signalerende rol als een inhoudelijk ad-

len: ‘Erfgoed en publieksbereik’, ‘Erfgoed en

erfgoedsector inhoudelijk toe te rusten.

viserende en ondersteunende rol richting het

E-cultuur’, ‘Erfgoed en culturele diversiteit’,

Netwerkvorming was een belangrijk thema.

erfgoedveld. De blik van de scholen heeft zich

‘Erfgoed internationaal’, ‘Erfgoed en educa-

Leren van en met elkaar is een zeer succes-

steeds meer ‘naar buiten’ gericht, terwijl tege-

tie’ en ‘Erfgoed en ruimte’. Erfgoed Neder-

vol middel geweest om te komen tot nieu-

lijkertijd steeds meer specialisten uit verschil-

land kiest voor een erfgoedbrede benadering,

we instrumenten. Bovendien heeft Erfgoed

lende hoeken van de samenleving bij het on-

maar zal ook sectorspecifieke activiteiten

Actueel een stimulerende rol gehad in de

derwijs werden betrokken. Daarbij is het van

ontplooien. Binnen de verschillende pro-

totstandkoming van structurele samenwer-

belang geweest dat de erfgoedinstellingen de

grammalijnen wordt het accent gelegd op

kingsverbanden tussen scholen en cultu-

gelegenheid hebben gekregen hun educatieve

het peilen van behoeften in het veld en het

rele instellingen om te werken aan een ge-

repertoire uit te breiden. Erfgoed Actueel heeft

doen van kwalitatief en kwantitatief onder-

zamenlijk doel: mooi onderwijs maken.

toegewerkt naar een situatie waarin de erf-

zoek, onder andere om kengetallen te ver-

Denk hierbij aan Erfgoed à la Carte, lande-

goedinstellingen zichzelf konden profileren als

krijgen en meetbare gegevens te verzamelen

lijk project voor het primair onderwijs, Spo-

‘partners van scholen in het educatieve proces’.

over ontwikkelingen en knelpunten. Daar-

ren, landelijk project voor het vmbo, en Plan

naast zal binnen de programmalijnen aan-

je Eigen Ruimte, landelijk project voor de

De programmalijn ‘Erfgoed en educatie’

dacht besteed worden aan conceptuele vraag-

tweede fase havo/vwo. De verworvenheden

In het advies van de Raad voor Cultuur In-

stukken die spelen binnen het erfgoedveld.

uit deze projecten vormen een belangrijke

noveren, participeren! wordt erfgoededucatie

basis voor de implementatie van erfgoededu-

meerdere malen genoemd in relatie tot Erf-

catie binnen instellingen en het onderwijs.

goed Nederland. Erfgoed Nederland ziet het

De afgelopen jaren is er veel bereikt in het

Collectieve promotie is een ander belang-

werken aan de ontwikkeling van erfgoededu-

bevorderen van het gebruik van erfgoed

rijke thema geweest waarbinnen veel be-

catie tot een volwassen discipline als een be-

Het ‘oude’ Erfgoed Actueel

2–2007 15

nt van Erfgoed Nederland tie in instellingen te vergroten, doet Erfgoed Nederland onderzoek om te peilen op welk vlak behoefte is aan deskundigheidsbevordering en welke rol Erfgoed Nederland daarbij zou kunnen vervullen. In de maanden april en mei heeft Erfgoed Nederland diverse gesprekken gevoerd met beleidsmakers en mensen die werkzaam zijn op meer uitvoerend niveau bij erfgoedinstellingen en intermediaire organisaties. Uit deze gesprekken zijn interessante vraagstukken naar voren gekomen die voorgelegd zullen worden aan een afvaardiging van het veld. Deze veldraadpleging moet leiden tot concrete aanbevelingen. Naar aanleiding van dit onderzoek zet Erfgoed Nederland programma’s op, want investeren in mensen is een voorwaarde voor succes. Dit kan enerzijds in de vorm van het aanbieden van actuele informatie over ontwikkelingen en veranderingen binnen het onderwijs. Daardoor kunnen instellingen beter en sneller inspelen op kansen en mogelijkheden. Anderzijds kan Erfgoed Nederland workshops, themadagen en trainingen organiseren voor zowel het management ▴ foto: edwin maes

langrijke opdracht voor de komende jaren. ‘Erfgoed en educatie’ zet de komende tijd twee sporen uit: enerzijds worden de projecten van

 het ondersteunen van erfgoedinstellingen in het educatieve proces.

als de educatief medewerkers van erfgoedinstellingen en intermediairs. Dat doet Erfgoed Nederland in samenwerking met opleidingsinstituten, onderzoeksinstellingen en vertegenwoordigers uit het veld. Deze partijen worden

Erfgoed Actueel (Erfgoed à la Carte, Plan je

Erfgoedmonitor

Eigen Ruimte en de andere projecten waarin

De komende periode richt Erfgoed Neder-

king te bespreken en het beleid verder vorm te

Erfgoed Actueel een rol speelde) tot een suc-

land zich sterk op het doen van onderzoek.

geven. In de programmalijn ‘Erfgoed en edu-

cesvol einde gebracht, conform de oorspronke-

‘Meten is weten’, tenslotte! Door middel van

catie’ ligt de ambitie besloten om erfgoededu-

lijke looptijd van de projecten. Deze projecten

een ‘Erfgoedmonitor’ wil Erfgoed Nederland

catie op een hoger plan te brengen. Erfgoed

zullen een schat aan ervaringen opleveren zo-

kengetallen boven tafel krijgen om te achter-

Nederland wil daartoe een masterclass van tel-

als men dat van Erfgoed Actueel gewend was.

halen welke organisaties op het terrein van

kens wisselende samenstelling in het leven

Anderzijds wordt binnen ‘Erfgoed en educa-

erfgoed educatieve activiteiten ontwikkelen

roepen om meer beschouwend en op concep-

tie’ gewerkt aan de verankering van erfgoe-

en wat de aard en de omvang van deze activi-

tuele wijze met erfgoededucatie bezig te zijn.

deducatie in het beleid van erfgoedinstellin-

teiten is. De kengetallen vormen de basis van

Hiertoe zullen ook de internationale ontwikke-

gen. Activiteiten gericht op het bevorderen

het beleid om erfgoededucatie in Nederland

lingen op de voet gevolgd worden, met het oog

van deskundigheid op educatief gebied en het

verder te stimuleren en te structureren. Het

op de verdere ontwikkeling van erfgoededuca-

doen van onderzoek, zullen centraal staan.

onderzoek wordt elke twee jaar herhaald. De

tie in Nederland. Ook zal Erfgoed Nederland

Erfgoedmonitor zal in september 2007 onder

inzetten op netwerkvorming, om kennisdeling

Samengevat zal ‘Erfgoed en educatie’ zich

1500 erfgoedorganisaties worden verspreid.

te stimuleren. In de loop van de zomer zal dui-

op de volgende activiteiten richten:

Daarnaast werkt Erfgoed Nederland mee aan

delijk worden welke programma’s Erfgoed Ne-

 het doen van onderzoek naar erfgoededu-

in juni 2007 uitgenodigd om deze samenwer-

een diepgaand onderzoek van Cultuurnetwerk

derland hiertoe gaat opzetten. Erfgoed Neder-

catie om erfgoededucatief beleid in in-

Nederland op het gebied van cultuureducatie

land heeft ambitieuze plannen met ‘Erfgoed en

stellingen te stimuleren (monitoren);

binnen de museumsector. Dit onderzoek zal

educatie’. Alleen in samenwerking met part-

eveneens in september 2007 plaatsvinden.

ners kunnen deze plannen tot succes leiden!

 het investeren in mensen door het opzetten van deskundigheidsprogramma’s;  het stimuleren van theorievorming en kennisdeling van erfgoededucatie;

Investeren in mensen Om de kwantiteit en de kwaliteit van educa-

†Floriëlle Ruepert¢

16 2–2007

algemeen

Groene Maand 2007 I

zijn in het landschap nog terug te vinden in de vorm van gebouwen, verkavelingspatronen of archeologische vindplaatsen. Daarnaast is veel informatie over het landschap te vinden in musea, archieven en archeologische depots. In het kader van de Groene Maand worden honderden

n de maand september van dit jaar

gen. Later stond ook Rembrandt op deze dijk,

groene activiteiten in het hele land georgani-

vindt de Groene Maand plaats. Het

terwijl hij al schetsend de landelijke omgeving

seerd. Laat u dit jaar tijdens de Groene Maand

thema in 2007 is ‘Landschap en cul-

rondom Amsterdam vereeuwigde. Tegenwoor-

inspireren door de historie van het landschap!

tuurhistorie’. Het Nederlandse landschap

dig is vanaf de zeedijk de nieuwbouwwijk IJ-

heeft een rijk verleden. Wie bijvoorbeeld op

burg te zien, een zoveelste fase in de dynami-

de oude zeedijk tussen Diemen en Muiden

sche inrichting van ons cultuurlandschap.

loopt, passeert het prachtige Gemeenlandshuis dat honderden jaren de zetel was van het

Geen landschap in de wereld is zo gevormd

hoogheemraadschap van Zeeburg en Die-

door mensenhanden als het Nederlandse. Van

merzeedijk. Op de Diemerzeedijk werd in de

de polders in het westen tot de woeste gronden

16de eeuw een oprukkend Gelders leger, dat

van de Veluwe en de heidevelden van Dren-

op weg was om Amsterdam te belegeren, door

the, het is de mens die het uiterlijk ervan heeft

de troepen van keizer Karel de Vijfde versla-

bepaald. Veel sporen van vroegere bewoning

†Jeroen van der Vliet¢

Meer informatie www.groenemaand.nl De Groene Maand vindt plaats in de gehele maand september van dit jaar. Erfgoed Nederland is partner in de Groene Maand 2007.

algemeen

Week van de Geschiedenis 2007 Wonen in Nederland Van 12 tot en met 21 oktober 2007 vindt de vierde Week van de Geschiedenis plaats. Honderden activiteiten door heel het land laten zien hoe leuk en leerzaam geschiedenis is. Het thema van 2007 is Wonen in Nederland. Van plaggenhut tot designvilla en van rijtjeshuis tot jachtslot: het ene wonen is het andere niet. Hoe woonden de arbeiders van de Twentse textielindustrie? Welke huisdieren zijn populair geweest? Wanneer werd de douche gemeengoed? ten voor de Week van de Geschiedenis opge-

Nederland), Jan-Ewout van der Putten (Vereni-

nno, de organisator van de Week van

ven. Begin september zal het hele programma

ging Openbare Bibliotheken) en John Sijmons-

de Geschiedenis, stuurt in september

bekend worden gemaakt. De activiteit die het

bergen (Anno). Speciale gast in de jury van-

een speciaal pakket naar vmbo-

meest een breed publiek voor geschiedenis

wege het thema Wonen in Nederland is Patrick

docenten en basisonderwijsleerkrachten.

weet te boeien, wint de Anno Week van de Ge-

van Mil (Nederlands Architectuur Instituut).

Daarin is aandacht voor het onderwijsaanbod

schiedenisprijs. De winnaar ontvangt tijdens

van de deelnemende organisaties en wordt

de Nacht van de Geschiedenis op zaterdag 20

het project Tijdsbeelden gelanceerd. Ook zul-

oktober 2007 een cheque van € 5.000,00. De

len via de site diverse lespakketten binnen het

jury van de Anno Week van de Geschiedenis-

thema aangeboden worden. Docenten kun-

prijs bestaat uit Wim van der Weiden (voor-

nen hiervoor ook lespakketten aandragen.

malig directeur Naturalis), Caroline Bunnig

Organisaties kunnen via de site hun activitei-

(Museumvereniging), Frans Hoving (Erfgoed

A

†Annemarie Hogervorst¢ communicatiemanager bij Anno Meer informatie www.tijdsbeelden.nl www.weekvandegeschiedenis.nl

2–2007 17

algemeen

Opbrengsten en knelpunten van het Actieplan Cultuurbereik In maart 2007 verscheen het rapport van de Commissie Cultuurbereik, Van stolling naar stroming, waarin weergegeven wordt in hoeverre de doelstelling van het Actieplan Cultuurbereik 2005-2008 gehaald is, de ‘versterking van het cultureel bewustzijn van burgers door het vergroten van zowel het publieksbereik als de actieve participatie in kunst en cultuur.’ In het voorwoord van het rapport constateert de commissie het volgende: ‘Rondom de enigszins gestolde bestaande cultuur heeft zich, mede dankzij het Actieplan, een innovatieve, dynamische stroming ontwikkeld die continue stimulering verdient.’ Die stroming is echter nog niet in gang gezet als het gaat om amateurkunst, het thema diversiteit en erfgoed! Hoe moet die stroming nu ontwikkeld worden als het gaat om het Nederlandse erfgoed? Wat zijn de knelpunten rondom het thema erfgoed en wat heeft het Actieplan tot nu toe opgeleverd?

Van stolling naar stroming ▴ foto: peter hellebrand

D

e commissie stelt onder meer

cifiek op cultureel erfgoed hebben ingezet,

terieel als immaterieel erfgoed die leiden

vast dat erfgoed zich fysiek en

besteden gezamenlijk drie miljoen euro (3%

tot een brede verspreiding, zicht geven

immaterieel aandient, vaak in

van het totale budget voor het Actieplan) aan

op nieuwe gebieden en ook het imma-

de directe omgeving van het publiek, en be-

erfgoed en wel voornamelijk aan versterking

heerd en ontsloten wordt door een omvang-

en professionalisering van de eigen sector.

• Er ontstaan nieuwe netwerken, vaak

rijke sector. Geconstateerd wordt dat de aan-

De commissie spreekt van een achterstand

in samenhang met erfgoededucatie.

dacht voor erfgoed ‘sterk geïnstitutionaliseerd’

in vergelijking tot andere cultuursectoren en

is, mede door de rol van musea, maar dat

noemt dit een gemiste kans, maar stelt ook

nes bieden goede kansen op succes.

erfgoed ook een ‘ongrijpbaar’ begrip is: ‘Erf-

vast dat erfgoedactiviteiten vaak verscholen

• Cultuurhistorische routes lijken een

goed is overal en ligt daarmee diep in de sa-

liggen in het totaal uitgezette beleid waarbij

goed instrument om in landelijke gebie-

menleving verankerd, maar is tegelijk nogal

erfgoed niet zozeer valt binnen de portefeuil-

den erfgoed toegankelijk te maken.

abstract.’ Niet onbelangrijk is ook de vast-

le Cultuur, maar ondergebracht is bij Ruim-

stelling dat erfgoed een dynamisch karak-

telijke Ordening. Dat is dan in de opbreng-

ter heeft: het breidt zich uit naar gebieden als

sten van het Actieplan minder zichtbaar.

volkskunst, jonge monumenten, immaterieel

terieel erfgoed toegankelijk maken.

• Cross-overs met andere discipli-

• Het werken met vrijwilligers ziet de commissie als een kracht.

Knelpunten

erfgoed en omgevingseducatie. Een belang-

Opbrengsten en knelpunten

rijke uitkomst van het Actieplan is dat musea

Concreet noemt de commissie een aan-

ken vaak geïsoleerd. Er is weinig onderlinge

hun publieke opdracht rond erfgoed makke-

tal opbrengsten en knelpunten die in

samenwerking en er wordt vanuit de sector

lijk oppakken, maar dat archieven, monumen-

de gesprekken met verschillende part-

weinig buiten de eigen grenzen gekeken en

ten, archeologie en kleinere erfgoedinstellin-

ners naar voren zijn gekomen.

men wordt ook door andere sectoren wei-

gen op het terrein van publieksgerichtheid nog een inhaalslag hebben te maken.

Opbrengsten

De vijftien provincies en gemeenten die spe-

• Er zijn projecten gestart voor zowel ma-

• Instellingen binnen de erfgoedsector wer-

nig gezocht. Men kent elkaars wereld niet. lees verder op pagina 18 ▶

18 2–2007

algemeen

• Erfgoed heeft meer dan andere sectoren te maken met andere belangheb-

van erfgoed die bij hen binnenkomen vaak

urenkaart lijkt eenvoudig te realiseren.

kwalitatief en kwantitatief teleurstellen.

(8) Omarm initiatieven van onderop

bende partners. Genoemd worden toe-

Van stolling naar stroming sluit af met een

Provincies en gemeenten dienen een per-

risme, maar ook ruimtelijke ordening.

tiental aanbevelingen, waarvan hier de

manente radar uit te zetten die gericht is op

aanbevelingen worden genoemd die voor

kleine initiatieven die tot vernieuwende acti-

ben om tot volle wasdom te komen. De

de erfgoedsector het belangrijkst zijn.

viteiten kunnen leiden. Deze bottom-upbena-

aanloopperiode om tot een veranderen-

(4) Normaliseer de relatie tussen educatie

dering lijkt vooral bevorderlijk voor een leven-

de houding te komen, die niet alleen ge-

en cultuur

dig cultureel klimaat. Dit kan door de inzet

richt is op behoud, maar ook op ont-

Gelden uit het Actieplan worden nu in veel ge-

van lokale en regionale scouts of makelaars.

sluiting en presentatie, is relatief lang.

vallen ingezet om educatief medewerkers bij

Sommige instellingen staan nog aan het

instellingen te bekostigen. De commissie is

Erfgoed Nederland en het Actieplan

begin van een dergelijke ontwikkeling.

echter van mening dat zeker bij grote instellin-

Het rapport Van stolling naar stroming levert

• Erfgoed lijkt meer tijd nodig te heb-

• Erfgoed lijdt aan bestuurlijke verkaveling.

gen educatie als kerntaak moet worden gezien

ook voor de erfgoedsector een aantal inzich-

Binnen een gemeente kan erfgoed zijn op-

en dus een structurele positie moet hebben.

ten op. Als sectorinstituut heeft Erfgoed Ne-

genomen in uiteenlopende portefeuilles.

(6) Lok nieuwe coalities uit op

derland in haar voorgestelde programmalij-

gemeentelijk niveau.

nen al ingezet op een aantal aandachtspunten

is in veel gevallen een zaak van particu-

Stimuleer de samenwerking tussen kunst-

als deskundigheidsbevordering, publieksbe-

lier initiatief en de commissie ziet daarin

en cultuurinstellingen en andere maat-

reik en vooral ook de erfgoedbrede benade-

voor- en nadelen. Voordelen hebben voor-

schappelijke actoren: brede scholen,

ring. Zij ziet voor zichzelf ook een taak wegge-

al betrekking op de mate van maatschap-

poppodia, buurtcentra en woningbouwcoö-

legd in de hierboven genoemde radarfunctie.

pelijke betrokkenheid. In het werken met

peraties. Dit biedt nieuwe kansen voor be-

Kijken wat er leeft, kijken bij elkaar, kijken

vrijwilligers schuilt ook een nadeel. Vrij-

reik en maatschappelijke betrokkenheid.

waar de kansen liggen tot cross-overs. Erfgoed

willigers kunnen hun eigen agenda heb-

(7) Investeer in vervoer

Nederland schaart zich dan ook nadrukke-

ben, die gevoed wordt door de doelstel-

Bereikbaarheid is vaak toch ook nog een

lijk achter de laatste aanbeveling van de com-

lingen van verenigingen en stichtingen

kwestie van vervoersmogelijkheden. De ver-

missie: zet eens de bril van een ander op!

waarop de overheid geen greep heeft.

schillende overheden worden opgeroepen

• Het beheer en de ontsluiting van erfgoed

• Tot slot hebben provincies en gemeenten

vooral dit probleem aan te pakken, zeker in

aangegeven dat voorstellen op het terrein

de plattelandsgebieden. Een culturele dal-

†Cees Hageman¢

primair onderwijs

Speurtocht naar het Toen en Nu in Overijssel

O

nder het motto ‘de geschiede-

kerk, een molen of een monument. In groep-

Daarmee kunnen zij hun verhaal aan bijvoor-

nis ligt op straat’ heeft Kunst

jes van drie tot vier leerlingen gaan de leer-

beeld ouders of schoolgenootjes vertellen.

& Cultuur Overijssel (KCO)

lingen vervolgens in teams aan de slag

een raamwerk ontwikkeld voor een project

met één van de onderwerpen. Alles wat ze

In vrijwel alle plaatsen in Overijssel is de

waarin leerlingen uit de bovenbouw van het

daarbij nodig hebben zit in hun rugzak.

Speurtocht naar het Toen en Nu uitvoerbaar.

primair onderwijs actief aan de slag gaan

Na de buitenles vinden de leerlingen in de

Woont u in Overijssel en heeft u belang-

met de geschiedenis van hun eigen plaats.

klas boeken over de omgeving, geselecteerd

stelling? Neem dan contact op met de af-

Gedurende vijf dagdelen maken zij kennis

door de openbare bibliotheek. Leerlingen brei-

deling cultuureducatie van Kunst en

met het zelf doen van historisch onderzoek

den hiermee hun kennis over het onderwerp

Cultuur Overijssel, 038-4250306.

en herontdekken zij hun directe omgeving.

uit. Ten slotte maakt de klas een wandeling

In de introductieles vertelt een deskundi-

langs de objecten. Bij ieder object presenteert

ge over de lokale geschiedenis aan de hand

het betreffende team zijn bevindingen. Alle

van diverse historische objecten zoals een

teams verwerken hun informatie in een folder.

†Marlies Mencke¢ Projectmedewerker erfgoededucatie bij Kunst & Cultuur Overijssel

2–2007 19

voortgezet onderwijs

Hoezo Heilig?!

▴ foto: chris van houts

Vmbo-leerlingen maken kennis met het jodendom, de islam en het christendom

geloof. Ze hoefde er niet lang over na te den-

Wat hebben moslims, christenen en joden met Jeruzalem? Alles! Het antwoord is

de wereld die voor een groot deel op misver-

even vanzelfsprekend als verwarrend. De wortels van deze drie monotheïstische

standen berusten. Er is zoveel onwetendheid.’

godsdiensten liggen in deze heilige stad. Maar waarom claimen ze dan toch allemaal de Tempelberg? En waar komen dan toch alle ruzies en misverstanden van-

ken toen ze als ‘peer’ gevraagd werd. ‘Ik vind het erg leuk om met jongeren te werken. En belangrijk, want er zijn zoveel conflicten in

De ‘peers’ werken in duo’s waarin twee religies zijn vertegenwoordigd. Bij de samenstelling wordt zoveel mogelijk rekening ge-

daan? Met het project Heilig?! wil het Bijbels Museum in Amsterdam leerlingen van

houden met de vraag van de school. Daphne

het vmbo laten kennismaken met het jodendom, het christendom en de islam. De

werkt dus samen met zowel christelijke als

vaste tentoonstelling De Tempelberg/Haram al-Sharîf vormt de spil in het aanbod.

M

islamitische collega’s. ‘Dat werkt erg goed,’ zegt zij, ‘we vullen elkaar aan en vervullen

irjam Sneeuwloper is mede-

voorbereidende les op school en verwerkings-

ook een voorbeeldfunctie voor leerlingen in

werkster educatie en publieks-

opdrachten die na afloop gedaan kunnen wor-

de klas die hetzelfde geloof hebben als wij.’

activiteiten van het Bijbels

den. Bijzonder aan het project is de samen-

Museum. Samen met projectbureau Diversion

werking met peereducators: jongeren uit de

Eye-opener

ontwikkelde zij Heilig?! Wat bescheiden zegt

doelgroepen die de lessen op school verzorgen.

De voorbereidende les op school bestaat uit een

zij, na enig aandringen, apetrots te zijn op dit

Maar liefst achttien jongeren uit het netwerk

gesprek en het vertonen van een dvd waarop

project. Want alhoewel het project pas dit voor-

van Diversion meldden zich voor deze functie.

bekende Nederlanders over hun geloof vertel-

jaar van start ging, hebben al veel leerlingen

len. Daphne kreeg veel vragen van nieuwsgie-

het museum bezocht en verlaten zij het mu-

Een van de peereducators is Daphne Runne,

rige leerlingen over haar geloof. ‘Het begint er

seum enthousiast, een uitzondering daarge-

een studente communicatiewetenschap. Als

al mee dat ik blond haar heb en blauwe ogen.

laten. Het project bestaat niet alleen uit een

lid van een joodse jeugdvereniging beschikt

bezoek aan het museum, maar ook uit een

zij over een schat aan informatie over haar

lees verder op pagina 20 ▶

20 2–2007

voortgezet onderwijs

Dat strookt niet met het beeld dat veel leerlingen van joden hebben. Ze kennen de orthodoxe jood van de tv: mannen met hoeden en pijpenkrullen. Waarom mannen die hoed dragen, willen ze weten. En waarom wij sommige dingen niet mogen eten. Het grappige is dat de meesten helemaal niet weten dat ook het joodse geloof dieetvoorschriften heeft. En dan blijkt daar opeens een overeenkomst met de islam. Dat is een echte eye-opener.’ Er ontstaan soms ook verrassende discussies, zoals over de vraag wie nou wie uit Jeruzalem heeft verjaagd. Daphne: ‘Tijdens de les en in het museum wordt het leerlingen duidelijk dat de vraag wie er nu als eerste in Jeruzalem was en wie nou wie heeft weggejaagd niet zo makkelijk en eenduidig te beantwoorden is. Er zijn door de jaren heen heel veel verschillende heersers geweest. Het is leuk als leerlingen zelf beamen dat er meerdere kanten aan de discussie zijn en elkaar daarop aanspreken. Een vraag die ik zelf ook erg grappig vond was waarom niemand in Nederland z’n kind Jezus noemt. Veel moslims noemen hun kind wel Mohammed. En er zijn vele Jozeffen, Maria’s en Davids. Ik kon die vraag niet beantwoorden. Het enige wat ik kon bedenken was dat het uit respect niet gebeurt.’ ▴ foto: chris van houts

Complexe situatie Na de voorbereidende les op school gaat de

Rivanna Leter en Twan de Wilde, beiden veer-

mitische peers in het project. Ook haar eigen

‘peer’ met de klas naar het museum voor een

tien en uit klas 2C van het Bredero College,

nieuwsgierigheid naar andere geloven was een

rondleiding door de vaste tentoonstelling De

deden mee aan het project. ‘Ik vond het inte-

motivatie om mee te werken. ‘Ik weet al veel,

Tempelberg/Haram al-Sharîf. Mirjam Sneeuw-

ressant,’ zegt Rivanna. ‘Ik wist eigenlijk niet

maar lang niet alles. Ik vind het belangrijk om

loper is heel tevreden over deze volgorde.

zoveel van andere geloven. Zo dacht ik bijvoor-

meer te weten over de verschillende godsdien-

‘Leerlingen komen nu voorbereid het muse-

beeld dat de ramadan elk jaar op dezelfde da-

sten. Ik wil kunnen vergelijken en weten waar

um binnen. Hier ter plekke kunnen we dan

tum is, maar dat is niet zo. Twan en Rivanna

ik over praat. Ik ontdekte bijvoorbeeld veel

inzoomen op de moeilijke situatie in Jeruza-

kregen les van een joodse en een christelij-

raakvlakken tussen de islam en het jodendom.

lem. De maquette van de Tempelberg is een

ke ‘peer’. ‘Over het jodendom wist ik eigen-

Beide godsdiensten kennen veel tradities en

echte trekpleister. De leerlingen vinden het

lijk niet veel,’ zegt Twan. ‘Het is een gewoon

rituelen, beide hebben eetvoorschriften.’ Het

mooi om te zien en snappen ook de complexe

geloof, maar ze mogen bepaalde dingen niet.

valt Khadija op dat leerlingen weinig kennis

situatie. We merken dat er ter plekke discus-

Niet alles eten bijvoorbeeld. Verder lijkt het wel

hebben over hun eigen geloof, ook islamitische

sie ontstaat, dat leerlingen gaan nadenken.’

op het christelijk geloof. Als het moest zou ik

leerlingen. ‘Vaak is het geloof vermengd met

Dat merkt ook Daphe Runne: ‘Na de les op

toch kiezen voor het christelijke geloof. Dat is

de cultuur, waardoor jongeren het moeilijk vin-

school vragen veel kinderen zich af waar we

toch wel het makkelijkste, met de minste re-

den de grenzen daartussen te zien. Daarnaast

nu zo moeilijk over doen. Als alle drie de ge-

gels.’ Het bezoek aan het museum vonden bei-

wordt de islam nogal eens vertekend weer-

loven hun wortels hebben in Jeruzalem, dan

de leerlingen leuk. Rivanna: ‘We hebben veel

gegeven in de media, waardoor ze verkeerde

kan de stad toch gewoon verdeeld worden?

gezien, zoals de heilige plek voor de moslims,

informatie oppikken. Moslims zijn geen ge-

In het museum bekijken we de maquette en

de joden en de christenen. Ook hebben we din-

wetenloze geweldenaars, de islam is een vre-

de film De Tempelberg is van mij! Daarin ver-

gen bekeken die in de verschillende geloven

delievende godsdienst en heel verdraagzaam

tellen verschillende bewoners van Jeruza-

belangrijk zijn, zoals de bijbel en de koran.’

ten opzichte van andere geloven. De islam en

lem, soms zeer fanatiek, waarom deze heilige plaats hun toch echt toebehoort. Dan zie je

Raakvlakken

dat de leerlingen zich realiseren dat het toch

Khadija Azahaf, studente maatschappelijk

echt veel gecompliceerder ligt dan het lijkt.’

werk en dienstverlening, is een van de isla-

het jodendom zijn broedergeloven. Ze hebben dezelfde stamvader: Abraham/Ibrahim.’ Alle betrokkenen bij het project willen met

2–2007 21 name de overeenkomsten tussen de drie geloven benadrukken. Khadija: ‘Er is veel wantrouwen. Ik stel me op het standpunt dat geen enkel geloof iets kwaads wil voor een ander. Een geloof moet iets positiefs zijn. Ik hoop dat onze bijdrage ertoe leidt dat er meer openheid en ruimte komt waarin iedereen zijn of haar geloof kan belijden. Dat leerlingen met elkaar gaan praten, elkaar vragen gaan stellen. Dat is de basis voor meer begrip.’ †Yolanthe van der Ree¢

Project: Heilig?! Doelgroep: vmbo 1 en 2 Vakgebied: geschiedenis, levensbeschouwing/godsdienst, maatschappijleer Tijd: les van anderhalf uur door een peer-educator op school, bezoek van een uur aan het museum, verwerkingsles door de eigen docent op school Materiaal: voor op school: poster, docentenhandleiding, leerlingenboekje, dvd met bekende Nederlanders die over hun geloof vertellen, vier verwerkingsopdrachten In het museum: boekje met opdrachten bij de rondleiding, dvd De Tempelberg is van mij! Kosten: € 50,- per klas Meer informatie: www.bijbelsmuseum.nl, tel (020) 624 24 36, [email protected] ▴ foto: chris van houts

Vermoeden Luitenant-kolonel Repington vermoedde al in 1920 dat de Eerste Wereldoorlog een tweede uit zou lokken. Hij noemde zijn boek namelijk destijds The First World War 1914-18.

De eerste spoorlijn Op 20 september 1839 reed de eerste locomotief zestien kilometer van Amsterdam naar Haarlem. Na een klein half uur werden de machinisten, stokers en conducteurs bij aankomst verwelkomd met muziek. Ze kregen een bonus van een half weekloon.

Aap De aap symboliseert verschillende zaken in de wereldreligies. In de christelijke traditie staat hij symbool voor de losbandige mens, terwijl hij in Egypte, het Verre Oosten en Midden-Amerika gold als wijs en verheven en als ‘psychopompos’ (begeleider van de ziel naar het hiernamaals).

Lollige namen Napoleon voerde een aantal maatregelen in, waaronder de invoering van de Burgerlijke Stand, waardoor iedereen een definitieve achternaam moest opgeven. Sommige mensen dachten dat de achternamen maar tijdelijk waren en wilden eigenlijk niet meewerken. Ze kozen voor namen als Poepjes en Naaktgeboren, jammer genoeg voor hun nakomelingen.

Amazones De naam van deze strijdende vrouwen uit de mythologie betekent ‘zonder borst’. De Amazones, die geregeerd werden door een koningin, zouden hun rechterborst verwijderen om beter met pijl en boog te kunnen schieten.

22 2–2007

primair onderwijs

ErfGOEDdoen

gebeuren met voorwerpen als de schoolspullen van opa, een oude brief kaart, een speculaasplank en oude foto’s. Ook de historische waarde van objecten komt aan bod: ze kunnen ons iets vertellen over vroeger. De houten blokjes van Museum ’t Vurhuus in Spakenburg blijken bijvoorbeeld te zijn gebruikt in de visserij, die heel belangrijk is geweest voor de ontwikkeling van het dorp. In groep 4 en 5 hebben de kinderen kennisgemaakt met de begrippen ‘oud en nieuw’ en met de geschiedenis van hun (over)grootouders. In groep 6 gaan zij veel verder terug in de geschiedenis. De klas krijgt ansichtkaarten van Sem, een leeftijdgenootje. De eerste kaart begint zo: ‘De Romeinen kwamen over zee met kano’s. Later voeren ze met luchtballonnen naar het gebied dat nu Nederland heet. Romei-

De doorgaande erfgoedleerlijn van Erfgoedhuis Utrecht

nen reisden altijd door de lucht en over het water. Dat kwam omdat ze geen zaag hadden voor al die bomen die op het land in de weg stonden.’ De leerlingen hebben al gauw door dat er dingen niet kloppen en gaan zelf op onder-

▴ Leerlingen van groep 8 bouwen een fabriek op de gemeentekaart uit 1866

zoek uit. Ze leren zelf bronnen te verzamelen, te selecteren en te beoordelen. Die vaardighe-

Wat kun je allemaal doen met oude voorwerpen behalve weggooien? In groep 4 van

den bouwen ze uit in groep 7 (de middeleeuw-

de dr. H. Bavinckschool in Spakenburg gaan meteen verschillende vingers de lucht in:

se stad of de molen) en groep 8, waarin ze zich

‘Aan de zending geven.’ ‘In een glas aan de muur hangen.’ ‘Naar de kringloopwinkel doen.’ ‘Aan het museum geven.’ Het project Oud en Nieuw laat de leerlingen nadenken

bezighouden met industrieel erfgoed. Met behulp van de opgedane kennis ‘bouwen’ ze zelf een fabriek op de gemeentekaart van 1866. Zo

over oude en nieuwe voorwerpen. Waaraan zie, ruik en voel je dat iets oud is? De kin-

is aan het eind van de bovenbouw de basis ge-

deren combineren oude en nieuwe voorwerpen in een memoryspel en werken voor het

legd voor het doen van zelfstandig onderzoek

eerst met een eenvoudige tijdbalk. Zo worden ze voorbereid op het vak geschiedenis

met historische en ook geografische bronnen.

dat ze in groep 5 krijgen.

De projecten uit de erfgoedleerlijn zijn toe-

Het project is onderdeel van de nieuwe doorgaande leerlijn voor het ba-

pasbaar in de hele provincie Utrecht én zijn

sisonderwijs van Erfgoedhuis Utrecht: ErfGOEDdoen!

toegesneden op de eigen omgeving van de leerlingen. Elk project wordt volgens een vast stramien gemaakt, waarvan een aantal on-

E

derdelen een plaatsgebonden invulling krijgt.

rfgoedhuis Utrecht biedt voor elke

Verzamelen, onderzoeken en beleven

groep in het basisonderwijs een

Leerlingen leren eerst hun zintuigen te gebrui-

het aanbod voor het basisonderwijs uitein-

erfgoedproject, zodat de leerlin-

ken en te verwoorden wat ze zien. Ze bekij-

delijk nagenoeg de hele provincie bestrij-

gen stap voor stap kennis kunnen maken met

ken en onderzoeken voorwerpen en ervaren

ken. Een volgende stap zal zijn om de leer-

verschillende tastbare elementen uit het heden

de persoonlijke waarde ervan. Achter voor-

lijn die in het basisonderwijs is ingezet door

en verleden in de eigen omgeving. De wijze

werpen zit vaak een verhaal. Zo is de oma van

te trekken naar het voortgezet onderwijs.

waarop ze in aanraking worden gebracht met

Suus heel zuinig op het kanten doopmutsje

het erfgoed verandert in de loop van de jaren.

dat zij als baby gedragen heeft, want dat is het

Behalve nieuwe projecten komen in de leer-

enige dat ze nog heeft van vroeger… en dat

lijn enkele vertrouwde concepten terug, zoals

maakt dit mutsje toch héél waardevol! Vervol-

Jet & Jan en Bouwen aan de stad. De projec-

gens wordt het begrip ‘verzamelen’ geïntrodu-

ten zijn lesstofvervangend en zijn in onder-

ceerd en krijgen de leerlingen een idee van de

linge samenhang ontwikkeld. Ieder project

collectieve waarde van objecten die in een mu-

bouwt voort op wat eerder aan bod is geweest

seum worden bewaard. Gewapend met deze

en bereidt de leerlingen voor op wat nog komt.

kennis beoordelen de leerlingen wat er moet

Door het maken van lokale vertalingen zal

†Mieke Heurneman¢

Meer informatie: [email protected] www.erfgoedhuisutrecht.nl/onderwijs

2–2007 23

www.hollandsewaterlinie.nl Waterlinie op Wielen De Nieuwe Hollandse Waterlinie strekt zich uit van Muiden tot aan de Biesbosch. Er zijn enkele informatiepunten bij grotere, centraal gelegen forten en vestingwerken langs de linie. Omdat onder andere scholen behoefte hebben aan meer informatiepunten, heeft Werk aan de Linie en Podium (bureau voor educatieve communicatie) het initiatief genomen voor een mobiel infocentrum: de Waterlinie op Wielen. Het is een voorloper op de leskist Hollandse Waterlinie die op dit moment in ontwikkeling is.

www.wereldorientatie.net/htm/lesprogramma/powerpointpage.htm Powerpoint-presentaties. Op deze weblink staan allerlei Powerpointpresentaties die vrij te downloaden zijn, waaronder lesprogramma’s Wereldoriëntatie.

▴ foto: wim van est

www.ahm.nl Een muis in het grachtenhuis! Snuit en Snor van de Lange Staartenfamilie wonen in het deftige grachtenhuis Willet-Holthuysen. In de voorbereidende les zien de leerlingen een dvd waarin de muizen vier kamers in het huis bekijken. Maar Snor heeft met zijn lange staart uit iedere kamer iets meegenomen. Als de leerlingen naar het museum komen, helpen ze de muizen bij het terugleggen van de oude spullen. Als verwerkingsles maken de leerlingen een eigen handpop of een schilderij van een muis in het grachtenhuis. Kosten: € 30,- per klas, docentenhandleiding € 6,50 (incl dvd). Doelgroep: groep 1 - 3. Duur: voorbereidende les 1 uur, museumbezoek 1 uur, verwerkingsles 1 - 1,5 uur

www.nieuwlanderfgoedcentrum.nl Educatie in Nieuw Land Erfgoedcentrum, Lelystad

▴ Ampul, Slot loevestein

foto: marcel köppen

www.slotloevestein.nl Opgegraven! in Loevestein. Poederoijen De collectie bestaat voornamelijk uit archeologische vondsten die ter plaatse zijn opgegraven. Zo vertellen deze sporen uit het verleden ons verhalen over het leven, wonen en werken van bewoners van Loevestein uit voorgaande eeuwen.

Nieuw Land Erfgoedcentrum is de cultuurhistorische marktplaats waar jong en oud de geschiedenis van Flevoland kunnen ervaren. Een van de kernactiviteiten van Nieuw Land is het opzetten en uitvoeren van educatieve programma’s voor leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs. Graven naar echte bodemschatten, Op de grens van land en water en Met Jet en Jan op stap in 1930 – Visserskinderen aan de Zuiderzee, zijn projecten die momenteel lopen.

▴ Chaise Longue (LC4), Le Corbusier, 1929

www.nai.nl Le Corbusier - The art of Architecture. NAi Rotterdam Le Corbusier heeft als sleutelfiguur in de 20ste-eeuwse architectuur een belangrijke invloed op het culturele leven. De tentoonstelling geeft een overzicht van Le Corbusiers werk: zijn belangrijkste architectonische projecten, meubelontwerpen en interieurontwerpen. Daarnaast is een bijzondere plaats ingeruimd voor zijn schilderijen, stofontwerpen, tapijten, tekeningen en schetsboeken. Zijn sociale netwerk wordt in beeld gebracht met werk van zijn vrienden, zoals Picasso, Légèr, Braque en Ozenfant. Te zien t/m 2 september 2007.

www.geheugenvannederland.nl/onderwijsbeeldbank Beeldbank Geheugen van Nederland Het Geheugen van Nederland heeft een beeldbank voor het onderwijs. In deze beeldbank zitten bronnen uit Het Geheugen van Nederland. Ze passen bij de lesstof uit het voortgezet onderwijs. Zoeken kan op thema of op trefwoord in drie rubrieken: geschiedenis, aardrijkskunde en scholen.

Erfgoed: De geschiedenis van een begrip - frans grijzenhout (red) Het begrip ‘erfgoed’ heeft in de afgelopen jaren een opzienbarende opmars gemaakt in het Nederlandse taalgebied. Met name het ‘cultureel erfgoed’ lijkt inmiddels niet meer weg te denken uit ons taalgebruik. Erfgoed is overal. En steeds meer zaken worden tot erfgoed bestempeld: van historisch cultuurlandschap tot veerpont, van Nachtwacht tot Koninginnedag. In Erfgoed: de geschiedenis van een begrip worden de uiteenlopende geschiedenissen van het begrip gereconstrueerd en geanalyseerd door verschillende auteurs. Samensteller en auteur Frans Grijzenhout is hoogleraar Cultureel erfgoed, restauratie en conservering aan de Universiteit van Amsterdam. Amsterdam University Press, ISBN 978 90 5356 912 2, april 2007. Prijs € 37,50, paperback, 336 pagina’s. www.aup.nl

%ENRUGZAKGEVULD METCULTUUR

Project ‘Van Luchtkasteel tot Dassenburcht’

De Orde van GIS II Vorig jaar heeft Anno, het promotiebureau voor Nederlandse geschiedenis, een webspel gemaakt waarin de speler een clubje van vier kinderen (‘De Orde van GIS – Geheim Interessant Speurwerk cq Geschiedenis Is Spannend) te hulp schoot bij het oplossen van een mysterie rond de godin Nehallenia. Dit webspel kreeg de Cinekid Nieuwe Media Award Juryprijs vanwege het originele spelconcept. De kinderen voor wie Anno dit spel maakt, zijn tussen de 9 en de 12 jaar oud. Op 15 juni 2007 is Anno met een nieuw avontuur van de Orde van GIS gekomen, opnieuw in de vorm van een webspel, met nog meer historische informatie. Vanuit het (virtuele) clubhuis van de Orde van Gis, gaan de kinderen samen met de speler op zoek naar een verloren WIC (WestIndische Compagnie) schat. Meer informatie: www.ordevangis.nl

Het onderwijsprogramma ‘Van Luchtkasteel tot Dassenburcht’ heeft tot doel dat leerlingen het landgoed als bijzonder natuur- en cultuurelement in hun eigen leefomgeving leren kennen en waarderen. Met lesmateriaal worden de leerlingen op school voorbereid op een bezoek aan een landgoed, waar ze vervolgens onderzoek doen. Ieder landgoed geeft zijn eigen invulling. Er is een lesmap met daarin materiaal voor groep 1 tot en met groep 8. Er is een 28-delige tv-dramaserie (Het geheim van de Lindenborgh) die samen met Teleac/NOT is ontwikkeld en die tweemaal is uitgezonden in het programma Nieuws uit de natuur. ‘Van Luchtkasteel tot Dassenburcht’ is een initiatief van KNHM, Teleac/NOT, veldwerk Nederland, Federatie particulier grondbezit en SME Advies. Het is nu een programma van IVN, vereniging voor natuuren milieu-educatie. De coördinatie is in handen van SME Advies samen met vijf landgoederen die regionaal de coördinatie voeren. Meer informatie: www.vanluchtkasteeltotdassenburcht.nl

Open Monumentendag 2007: Moderne Monumenten

Publicatie Een rugzak gevuld met cultuur In Een rugzak gevuld met cultuur wordt verslag gedaan van het project Cultuur en School – Pabo’s, dat begeleid wordt door Cultuurnetwerk Nederland en Erfgoed Nederland. Het doel van dit project is om cultuureducatie te verankeren in het curriculum van de pabo’s. Het ministerie van OCW stelt hiervoor sinds 2001 geld beschikbaar. De pabo’s die hebben deelgenomen aan het project mochten binnen de kaders van het project een eigen uitvoeringsplan opstellen. Dat heeft geleid tot een enorme diversiteit in strategie en inhoudelijke accenten. Twee vragen staan centraal in de publicatie: welke ervaringen hebben opleidingen opgedaan, samen met docenten, studenten, medewerkers van culturele instellingen, leerkrachten en kinderen? En welke lessen zijn daaruit te trekken voor de toekomst? Te bestellen bij: Cultuurnetwerk Nederland, Postbus 61, 3500 AB, Utrecht, tel 030-2361200, e-mail: [email protected], gratis (beperkte oplage; portokosten € 1,88) Digitale versie: http://www.cultuurplein.nl/ho/praktijk/ profileringcultuur

De Open Monumentendag van 2007, in het weekend van 8 en 9 september, heeft als thema Moderne Monumenten. Daarmee staan de monumenten van de 20ste eeuw centraal, gebouwd in de periode 1900 - 1965. Een periode waarin er veel en op interessante wijze gebouwd is en waarin de Nederlandse architectuur een nieuw, modern gezicht kreeg. Bouwstijlen die bij deze Open Monumentendag aan bod zullen komen zijn onder andere de Amsterdamse School, Het Nieuwe Bouwen en De Delftse School. Ook de monumenten uit de periode van de Wederopbouw vallen binnen dit thema. De Open Monumentendag is onderdeel van de Europese Open Monumentendagen, oftewel de European Heritage Days (EHD). Meer informatie: www.openmonumentendag.nl

▴ Stadhuis van Leiden

foto: arnold bartman