2.
Wat zegt de wetenschap? Verschillende instituten doen onderzoek naar de effecten van massage. Het TRI (Touch Research Institute) in de Verenigde Staten heeft veel onderzoeken naar de effecten op gezondheid en ontwikkeling op haar naam staan7. In Zweden doet dr. Kerstin Uvnäs Moberg8 van het Karolinska Instituut veel onderzoek naar de effecten van tactiele stimulering. Sinds de jaren twintig van de vorige eeuw weten we dat baby’s die niet worden aangeraakt ernstige risico’s lopen. Zelfs als ze voldoende voeding krijgen, kunnen ze sterven. Jonge katjes groeien niet als de moeders hun buikjes niet kunnen likken en proeven met ratten hebben aangetoond dat strelen, al is het maar met een vochtig penseeltje, onmisbaar is voor de ontwikkeling en de gezondheid van die diertjes. Een eeuw geleden werden ouderloze kinderen naar een vondelingenhuis gestuurd; in feite een doodvonnis. Uit een in 1915 uitgevoerd onderzoek9 naar tien van zulke instellingen bleek dat op één na alle baby’s onder de twee jaar waren gestorven. Het was niet bekend waaraan deze tragedie te wijten was. De kinderen kregen voldoende te eten en de instellingen voldeden aan de hygiënische normen. De angst voor besmettelijke ziekten leidde ertoe dat de kinderen zelden werden aangeraakt of opgepakt.Tot voor kort hadden dergelijke feiten weinig invloed op de ziekenhuisverzorging van te vroeg geboren baby’s. Op kinderafdelingen en de intensive care was het gebruikelijk de kinderen zo min mogelijk aan te raken, want dat verminderde het gevaar op besmetting. Men was ook bang dat een kind hierdoor opgewonden raakte en zijn hartje en onderontwikkelde longen te veel werden belast. Dankzij het onderzoek naar tactiele stimulering is er gelukkig veel veranderd. We weten nu dat er in de huid receptoren zijn die bij prikkeling een signaal aan de hersenen geven, die op hun beurt oxytocine produceren. Het is bekend dat oxytocine onder andere een gevoel van welbehagen en de neiging tot verzorgen veroorzaakt. Het is wellicht het hormonale cement waarmee we ons met elkaar verbinden.
Een greep uit de onderzoeken Onderzoek van het Touch Research Institute uit Miami laat zien dat te vroeg geboren kinderen die gedurende tien dagen drie keer per dag gemasseerd werden 47% harder groeiden dan een vergelijkbare groep niet-gemasseerde baby’s. Ze konden daardoor gemiddeld zes dagen eerder naar huis. Na tien dagen bleek hun gedrag meer gericht
17 Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 17
13-10-2010 13:49:10
en reageerden ze alerter op hun omgeving dan de controlegroep.Verzorgers vonden hierdoor de kinderen aantrekkelijk, waardoor ze meer met hen speelden zodat de kinderen meer ervaring opdeden; een sneeuwbaleffect. Zelfs zonder verdere massages was het verschil na acht tot twaalf maanden zichtbaar: de kinderen bleven goed groeien en hun verstandelijke en motorische vermogens waren veel beter ontwikkeld10. Een ander onderzoek naar regelmatig gemasseerde peuters leert dat zulke kinderen intensiever spelen en beter slapen11. Ze gedragen zich beter en ze zijn productiever. Dit laatste is ook opgemerkt door grote bedrijven waar werknemers gebruik kunnen maken van stoelmassages. Een test onder werknemers die gedurende vijf weken twee keer per week vijftien minuten werden gemasseerd wees uit dat zij de helft minder fouten maakten en de helft minder tijd nodig hadden dan voorheen. De werknemers zelf merkten op dat ze minder moe waren, helderder konden denken en zich beter konden concentreren. Dit bleek ook uit de verandering in hun hersengolfpatronen op de EEGscan.12 Een cross-culturele studie tussen culturen waar veel (bijv. in Frankrijk) en weinig (bijv. in de Verenigde Staten) wordt aangeraakt, liet zien dat de vaker aangeraakte kinderen minder agressief tegen hun leeftijdsgenootjes waren. De observaties werden gedaan bij McDonald’s en op kleuterspeelplaatsen.13 Andere studies14 laten zien dat ook kinderen met aandachtsstoornissen zoals ADD, ADHD of autisme profijt kunnen hebben van gestructureerde aanraking. Vermoedelijk is dat te danken aan een combinatie van structurele positieve aandacht en de veranderingen in de lichaamsbiochemie. Hoe kan dit? De biochemische huishouding wordt door het stimuleren van de huidreceptoren op orde gebracht. De sleutel tot die huishouding zit kennelijk in de huid. Aanraking stimuleert de activiteit van de ‘nervus vagus’, de zenuwbaan die de afscheiding van hormonen die een rol spelen bij voedselopname, hartslag en ademhaling, verzorgt. Een kanttekening die ik hierbij wil plaatsen is dat overstimulatie moet worden vermeden; bij overprikkeling kan de schildklier te hard gaan werken waardoor het kind uitgeput raakt. Aanraking is kennelijk een onmisbare sleutel tot gezondheid. Bij onderzoek naar de invloed van aanraking op de gezondheid van aids-, reuma-, kanker- en diabetespatiënten15 is gebleken dat aanraking hun immuunsysteem versterkt en hun pijn vermindert. Dit leidt tot minder behoefte aan medicijnen en pijnstillers. De hoeveelheid angst en stresshormonen in het bloed neemt af terwijl het niveau van de hormonen
18 Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 18
13-10-2010 13:49:10
oxytocine en serotonine toeneemt. Bij een hoog gehalte oxytocine kunnen we een liefdevolle stemming constateren en neiging tot verzorgen. Ook serotonine is een stemmingshormoon, het heeft daarnaast onder andere een pijnstillende werking. Gunilla Birkestad, die in Zweden de Taktil Stimulering® ontwikkelde, vertelt dat patiënten door middel van aanraking gemakkelijker te hanteren waren en zich beter ontspanden, zij durfden zich gemakkelijker toe te vertrouwen aan de vreemde handen van hun verzorgers. De verzorgers rapporteerden meer rust en tevredenheid over hun werk. De effecten van massage werken dus naar twee kanten: zowel bij de gemasseerde als bij degene die masseert.16 Een onderzoek met ouderen die men verwaarloosde kinderen liet masseren, bevestigt dit. Niet alleen de gemasseerde kinderen knapten ervan op, ook de vrijwilligers! De bejaarden hadden minder last van angst en depressie, hun hartslag verbeterde, het cortisolniveau (stresshormoon) ging omlaag en ze vonden dat zij meer zelfvertrouwen kregen en een beter leven hadden. Zij hadden minder behoefte aan de dokter en kregen meer sociale contacten. Het positieve effect was bij de groep ouderen die kinderen masseerde groter dan bij een groep ouderen die gemasseerd werd. Het liefdevol aanraken met de handen stimuleert ook de aanmaak van oxytocine bij de masseur! Diep verstandelijk gehandicapte mensen of patiënten in coma hebben dikwijls baat bij Basale Stimulatie, ontwikkeld door professor Andreas Fröhlich17. Sensorische prikkels (horen, ruiken, zien, proeven en tasten) zijn dikwijls de enige manier om deze mensen weer te bereiken en geeft zowel patiënten als verzorgers diepe voldoening. De tastzin helpt bij het ontwikkelen van zenuwbanen die verantwoordelijk zijn voor de informatiestroom tussen de hersencellen waardoor de kwaliteit van de hersenfuncties toeneemt. Huidcontact leidt tot emotionele zekerheid en ondersteunt het vermogen tot communiceren. Uit deze onderzoeken blijkt hoe belangrijk aanraking is voor ons algeheel welbevinden. Gezonde mensen raken zich vanzelf steeds aan. Wassen, afdrogen, krabben of wrijven zijn normale dagelijkse bezigheden waar we niet eens over nadenken. Nu blijkt dat deze handelingen meerdere functies vervullen. Het onderzoek naar huidstimulatie is nog lang niet afgerond, maar voorlopig weten we voldoende om aan te nemen dat huidstimulatie geen luxe maar noodzaak is.
19 Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 19
13-10-2010 13:49:10
Tactiele stimulatie heeft aantoonbaar positieve effecten op: a de groei a de gezondheid a het welbevinden a het leervermogen a het vermogen tot sociaal gedrag a het lichaamsbesef a het communicatieve vermogen
a 20
Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 20
13-10-2010 13:49:10
3.
Tactiele stimulering Huidcontact of tactiele stimulering is een eerste levensbehoefte. Zonder aanraking sterft een zuigeling, zelfs als aan alle andere levensbehoeftes is voldaan. Een gezonde moeder begint onmiddellijk haar baby te strelen en blijft dit doen in elke situatie waar extra steun nodig is. Dat is niet zo gek. Receptoren in de huid reageren op strelingen met de aanmaak van het hormoon oxytocine, de tegenhanger van adrenaline dat wij kennen als het stresshormoon. Oxytocine is een stemmingshormoon dat wij nodig hebben om ons te binden. Oxytocine zet de geboorte in gang. Nesteldrift die een aanstaande moeder vlak voor de geboorte overvalt is natuurlijk gedrag. Oxytocine is dan in grote hoeveelheden in haar bloed te vinden. Ook het zuigen van de baby aan de tepels van de moeder speelt bij de aanmaak van dit hormoon een belangrijke rol. De stimulatie door de zuigreflex maakt dat er oxytocine vrijkomt. Dit veroorzaakt een gevoel van welbehagen. Op deze manier zorgt de natuur ervoor dat moeder de baby graag voedt en dat is een belangrijke voorwaarde voor de overleving van de nieuwe wereldburger. Als je de keuze als moeder hebt, verdient borstvoeding ook daarom de voorkeur boven flesvoeding: de verpakking is niet alleen veel mooier maar ook multifunctioneel! Strelen en huidcontact biedt moeder en kind allerlei nuttige leerervaringen. De moeder ontvangt via huidcontact met haar baby oneindig subtiele boodschappen. Aan een goed gehechte moeder ontgaat geen detail als het om het welbevinden van haar baby gaat. De baby leert via minieme bewegingen met de moeder communiceren. Zo dragen miljarden moeders in Afrika en Azië hun baby’s tot ze kunnen lopen. Hoewel veel van hen geen luiers gebruiken, gebeurt het hen zelden dat de baby hen bevuilt. Ze voelen aan een lichte verhoging van de temperatuur, toeneming van de vochtigheid van de huid, onrust of spanning in het babylijfje wanneer het tijd is een plekje voor een plas te zoeken. Dankzij deze nabijheid en gevoeligheid hebben zij geen wegwerpluiers nodig. Baby’s die gedragen worden, voelen zich veiliger. Het constante huidcontact is geruststellend, de voortdurende huidstimulatie ontspant. Ouders die hun kinderen dragen, raken afgestemd op de subtiele signalen van hun kind; zij kunnen direct aan de behoeftes van de kleine voldoen. De bewegingservaring sterkt zijn spieren en het
21 Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 21
13-10-2010 13:49:10
meeleven met de volwassenen verschaft een baby een schat aan informatie over de wereld waarin hij is terechtgekomen. Door onze westerse, veranderende levensgewoonten doen kinderen steeds minder tactiele ervaringen op. Denk maar aan luiers en slobpakjes, wipstoeljes en plastic speelgoed. Ook door het gebruik van steeds meer technologie verarmt de gelegenheid tot tactiele ervaringen.We kunnen spreken van tastarmoede. Ik denk dat de huid ons belangrijkste zintuig is, zeker de eerste jaren. Kortom: te weinig huidstimulatie heeft vermoedelijk, gezien de tot nu toe gehouden onderzoeken, nadelige gevolgen voor de fysieke, emotionele, sociale en cognitieve ontwikkeling. Laten we dus daar waar dat mogelijk is bewust zoeken naar gewoonten die mogelijkheden bieden tactiele ervaringen op te doen. Ik beperk me hier tot de groepsopvoeding. Een groot deel van de opvoeding speelt zich tegenwoordig af in groepen. Dat kun je goed of slecht vinden. De grote gezinnen van vroeger waren ook een vorm van groepsopvoeding, met alle voor- en nadelen van dien. Ik stel voor uitgaande van de omstandigheden te zoeken naar de beste omstandigheden die we een kind kunnen aanbieden.
Huidstimulatie en -contact binnen de groepsopvoeding Hoe ga je om met huidcontact in groepen? Crèche, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, school of gezin, elke groep biedt gelegenheid het domein van het lichaam te heroveren, het tastzintuig te ontwikkelen en de tastzin als communicatiemiddel te leren gebruiken. Juist de groepsopvoeding kan via onder andere onderlinge kindermassage een bijdrage leveren aan het leggen van een stevige basis voor de cognitieve, emotionele en fysieke ontwikkeling van het kind in relatie tot zichzelf, de ander en de wereld. Het gevoel van verbondenheid en het afnemen van agressie door het verminderen van angst en eenzaamheid zijn belangrijke stappen in de richting van een harmonieuze en intelligente samenleving. Ik zou op deze plaats willen pleiten voor het zoeken naar een evenwichtige ontwikkeling van cognitieve, emotionele en fysieke vermogens binnen een rijke en warme leeromgeving: IQ, EQ en FQ, de vitale driehoek voor gezond leven.
22 Aanraken een levensbehoefte - M. Sluijter
5435 BW 6e druk.indd 22
13-10-2010 13:49:10
