H U I S V E S T I N G
Spiegeltje, spiegeltje aan de wand…
DOOR: IR CAROLINE VRIJ, ADVISEUR CURE+CARE CONSULTANCY EN REDACTEUR FMT
FMT-GEZONDHEIDSZORG
8
Wat wordt het mooiste ziekenhuis van Nederland?
fgelopen september is de nieuwbouw van de Isala klinieken in Zwolle feestelijk van start gegaan. In deze voor de bouwen de ziekenhuissector moeilijke tijden is het opmerkelijk ambitieus om er meteen ‘het mooiste ziekenhuis van Nederland’ van te willen maken. Daar wilden we meer over weten. Hoe ziet dat ziekenhuis er uit en wie en welke filosofie zitten achter het ontwerp? Deze en aanverwante vragen legden wij voor aan de Architectenmaatschap Isala (AMI), die verantwoordelijk is voor het ontwerp van dit nu al spraakmakende ziekenhuis.
A
OPZET VAN HET GEBOUW Er is bewust gekozen om niet één groot gebouw te ontwerpen, maar vier verschillende ‘vlinders’ die met elkaar verbonden zijn door een straat. Deze kleinschalige eenheden zijn bedoeld om het voor bezoek en patiënten overzichtelijk te houden. Het ziekenhuis wordt efficiënt ingedeeld. Functieonderzoeken komen bijvoorbeeld dichterbij de poliklinieken. Dit was een belangrijk uitgangspunt. Elke vlinder heeft zijn eigen functie. Het gebouw is onder meer ingedeeld op basis van doelgroepen en ziektebeelden. Dit betekent dat de poliklinieken laag in de gebouwen komen omdat deze afdelingen een grote patiëntenstroom hebben. Daarnaast is er ingedeeld op basis van gebouwtypologie. Tussen twee van de vlinders komt de hoofdingang naar het nieuwe ziekenhuis. TOELICHTING De redactie van het FMT sprak voor dit artikel met architect-directeuren Max van Huut en Marius Ballieux van Alberts & Van Huut, met Frank Burger van Aan de Amstel architecten en met Marc Verlaan van Alberts, Van Huut & Partners (zie kader). Samen vormen zij de Architectenmaatschap Isala (AMI). Hieronder een impressie van ons gesprek.
Impressies van binnentuin gebouw (Beeldrecht impressie Architecten Maatschap Isala. Copyright 2009).
OPDRACHT EN TAAKVERDELING Voor dit ontwerp is een architectenmaatschap, AMI, opgericht. Hoe zijn de taken verdeeld tussen de deelnemende partijen? De taakverdeling binnen het team is als volgt. Aan de Amstel architecten brengt kennis en ervaring in met betrekking tot het ontwerpen en bouwen van
Met welke opdracht heeft Isala AMI aan het werk gezet en hoe is in de negen jaar die het voorbereidingstraject duurde door de architectenmaatschap omgegaan met tussentijdse wijzigingen? Naast een programma van eisen met omvang en inhoud van het toekomstige gebouw was er bij de uitgeschreven prijsvraag niet specifiek gevraagd om een organisch en mensvriendelijk gebouw. Dat daar toch uiteindelijk voor is gekozen, is echter ook niet geheel toevallig, legt Marius Ballieux uit. Alberts & Van Huut is duidelijk ook vanwege hun mensvriendelijke architectuur gevraagd om aan de prijsvraag deel te nemen. Wat de architecten zeer verheugd, is dat na negen jaar voorbereiding de basis van het ontwerp nog steeds onaangetast is. Bij bestuurs- en politieke wisselingen moest er wel telkens opnieuw uitleg gegeven worden over het concept, maar dat heeft geen inbreuk gemaakt op de ziel van het gebouw. Het woord ziel komt overigens in het gesprek diverse keren terug. Het geeft de kern van het organisch bouwen: bouwen met een ziel, goed weer. Toch zijn er wel ingrijpende wijzigingen geweest. Zo is een vijfde vlinder komen te vervallen en is door een andere invulling van het parkeren (in een aparte parkeergarage in plaats van onder het gebouw) de hoofdingang op maaiveldniveau komen te liggen in plaats van erboven. Het feit dat er meerdere locaties samengaan in één gebouw betekent ook wat voor de werkprocessen van de toekomstige gebruikers. Tegelijkertijd met het maken van het ontwerp moesten deze werkprocessen opnieuw worden bezien. Het programma van eisen was dus nog in ontwikkeling, wat het voor
9
Het gebouw komt op locatie Sophia, op het terrein dat voorheen het parkeerterrein en de zusterflats bevatte. Sophia is een van de drie bestaande Isala locaties. De huidige gebouwen blijven functioneren totdat de nieuwbouw gereed is. Dan (eind 2013) komen medewerkers en patiënten van alle locaties naar de nieuwbouw, kunnen de huidige gebouwen worden gesloopt en kan gestart worden met de 2e fase. In deze 2e fase zullen onder meer een dagbehandelcentrum, restaurants, een vergadercentrum en verschillende commerciële ruimten, zoals winkels gebouwd worden.
ziekenhuizen. Dat uit zich voornamelijk in het vormgeven van de logistieke processen en de technische invulling, en minder in hoe het gebouw eruit ziet. Daarvoor is Alberts & Van Huut verantwoordelijk. Zonder directe ervaring met ziekenhuisbouw waren zij vrij om met een eigen ontwerpconcept het gebouw vorm te geven. Door jarenlange ervaring met Alberts & Van Huut is Marc Verlaan met zijn bureau (Alberts, Van Huut & Partners) in staat te zorgen voor de vertaling van de ontwerptekeningen tot goede bouwkundige tekeningen. ‘Hun kennis van organisch bouwen en het feit dat beide bureaus goed op elkaar zijn ingespeeld, waarborgt dat ‘de ziel van het gebouw’ behouden blijft’, aldus Max van Huut. Alberts, Van Huut & Partners zorgt voor de interne coördinatie binnen de architectenmaatschap en is samen met Aan de Amstel architecten verantwoordelijk voor het tekenwerk.
FMT-GEZONDHEIDSZORG
In 1999 schreef Isala een prijsvraag uit voor het ontwerp van een nieuw ziekenhuis. De inwoners van Zwolle (de toekomstige klanten) en medewerkers mochten meebepalen welke architectuur het meest aansprak. Een organisch ontwerp had unaniem de voorkeur. AMI heeft uiteindelijk de opdracht gekregen. Nu, negen jaar later, is het ontwerp in uitvoering. Eind 2013 moet het ziekenhuis open gaan.
FMT-GEZONDHEIDSZORG
10
H U I S V E S T I N G
Gevelbeeld gehele gebouw (Beeldrecht impressie Architecten Maatschap Isala. Copyright 2009).
de ontwerpers ingewikkelder maakte. Voorbeelden van aanpassingen zijn dat door ‘just in time’ voorraadbeheer van verbandmiddelen vanuit een extern distributiecentrum minder bergruimte binnen het gebouw nodig was en dat door een besluit over langere openingstijden onder andere minder OK’s nodig bleken. Maar ook dat aan de gevel gelegen, standaard spreek-, onderzoek-, behandelkamers van 14 m2 gedeeld zouden gaan worden en er flexplekken in het binnengebied werden gemaakt om zaken uit te werken. De eigen kamer kwam daarmee onder druk. Al met al organisatorische veranderingen die de opdrachtgever en de ontwerpers de nodige uitdagingen opleverden. FLEXIBILITEIT Zit er nog veel flexibiliteit in het ontwerp voor latere aanpassingen? Frank Burger legt uit. In de ziekenhuisbouw is het op het ogenblik nogal in trek om de diverse te onderscheiden onderdelen van een ziekenhuis een toegespitste huisvesting te geven, met toegesneden specificaties en economische levensduur. Een hotfloor (OK’s, IC, radiologische diagnostiek) wordt gezien als ‘fabriek’, een beddenhuis als ‘hotel’ en poliklinieken als ‘kantoor’. In de nieuwbouw van Isala is daar bewust niet voor gekozen. Uitwisselbaarheid en daarmee flexibiliteit heeft een belangrijke rol gekregen. Alle vlinders hebben daarom een maatvoering die onderlinge uitwisseling van functies mogelijk maakt. Verder kunnen
vlinders worden toegevoegd of eventueel als unit worden afgestoten. Dat heeft tijdens het ontwerpproces al voordeel opgeleverd. ‘Zonder dat het gebouwd was, is het al verbouwd’ verwoordt Marc Verlaan dit treffend. En dat kon door deze uitgangspunten relatief eenvoudig worden opgevangen.
Zonder dat het gebouwd was, is het al verbouwd Tevens is er voorbereid op geautomatiseerd transport, via een transportgang van het logistiek centrum naar alle vlinders en is met de situering van de entrees rekening gehouden met mogelijke invulling op het naastlig-
gende terrein. Daar wordt straks de oudbouw gesloopt en komt er ruimte voor bijvoorbeeld ondersteunde functies als garderobes, restaurants, winkels en dagbehandeling. Welke toekomstige ontwikkelingen zien de architecten in de zorg en hoe is hierop ingespeeld? ‘Zorgprocessen veranderen snel, maar mensen niet’, begint Frank Burger. Daarom is het zaak om een gebouw te maken dat verandering aan kan en waarin het voor mensen (zowel zij die er werken als degenen die er behandeld worden) aangenaam toeven blijft. Dat is ook voor de toekomst van groot belang. AMI heeft daar op ingespeeld door het gebouw flexibel te maken. En door bezoekers
Impressie van structuur gebouw (Beeldrecht impressie Architecten Maatschap Isala. Copyright 2009).
11
PATIËNT CENTRAAL Die aandacht voor de mens, leg eens uit hoe dat zit? Het gebouw is opgezet met een zeer eenvoudige logistiek, gebaseerd op het idee van een winkelstraat. In tegenstelling tot een winkelcentrum kom je in een winkelstraat altijd weer terug in dezelfde, herkenbare, straat. Zo ook in de nieuwe Isala klinieken. De straat is de verbindende factor en ligt aan de buitenkant in direct contact met de buitenruimten, licht Max van Huut toe. De rol van de ontwerpers en het gebouw wordt door de architecten enigszins genuanceerd. Het zijn tenslotte de zorgverleners die het moeten doen. Mensen maken de zorg. Het gebouw kan hooguit meehelpen aan het genezingsproces. Groen, kleur en kunst dragen daar aan bij. Groen heeft niet alleen een belangrijke rol als zichtverbinding met de natuur, maar ook in praktische zin, als onderdeel van de luchtbevochtiging en om warmte op te nemen. ‘Groen tot aan de operatietafel, bepleiten we gekscherend wel eens. Dat gaat nu natuurlijk niet lukken, maar als je daar nu niet over begint, komt het nooit op de agenda. Ik weet zeker dat men over tien jaar anders nadenkt over de rol van groen’, aldus Max van Huut.
De opbouw van het gebouw in ‘vlinders’ geeft ook aan dat kleur en kleinschaligheid belangrijk zijn. Waarbij kleinschaligheid overigens niet automatisch mensvriendelijk is. En zou het niet fijn zijn als je binnen het ziekenhuis samen in stijl zou kunnen dineren, in een haute cuisine restaurant? Het is de rol van de ontwerpers om ideeën en mogelijkheden aan te dragen. En daar is de opdrachtgever gevoelig voor, want anders was niet voor dit team gekozen. De wachtruimten zijn een ander voorbeeld. Deze worden gesitueerd bij daglicht en groen, in een warme sfeer. En als het praktisch zou kunnen, het liefst met iets als een tafeltennistafel erin, om het wachten (op zich een toch al rare bezigheid) te veraangenamen.
van Alberts & Van Huut uit 1987 – red.) was een tijd lang het energiezuinigste gebouw ter wereld en had zelfs energie over, dat teruggeleverd kon worden. Voor de ziekenhuisbouw is dit echter wel nieuw.
DUURZAAMHEID EN INNOVATIE Duurzaamheid en innovatie zijn belangrijke thema’s. Wat betekent dit voor het ontwerp? Duurzaamheid valt uiteen in twee aspecten. Waar vaak als eerste aan gedacht wordt, is de technische duurzaamheid; een aangenaam klimaat, zo laag mogelijk energieverbruik en technische oplossingen. Deerns adviseert het team daarbij. Zij hebben op dit gebied veel kennis en kunde in huis. Heel veel technisch duurzame oplossingen worden al tijden als normaal beschouwd door Alberts & Van Huut en natuurlijk moet dat ook allemaal kloppen. Zij waren er al lang mee bezig, voordat duurzaamheid een hype werd. Het ING-gebouw (de oude NMB bank in Amsterdam - Bijlmer
Als voorbeeld van in het gebouw verwerkte innovatie wordt de toegankelijkheid van het gebouw genoemd. De menselijke maat en een gebouw dat eigenlijk helemaal niet op een ziekenhuis lijkt. Verder zit achter een dynamisch gevelbeeld een heel simpel ontwerp: een straat met functies eraan. Maar wel een hightech, state of the art invulling van medische diensten, die overigens volgens AMI niet ten koste van de architectuur is gegaan.
Maar het echte duurzame aspect is de relatie van gebruikers met het gebouw. Men moet zich er thuis voelen. De opgave is een gebouw te ontwerpen waar mensen van houden. Als je de binnenstad van Amsterdam vergelijkt met een Vinexwijk als Vathorst, dan zal duidelijk zijn wat echte duurzaamheidwaarde bezit.
Duurzaam is een gebouw te ontwerpen waar mensen van houden
Wat ook tot innovatie uitnodigde, is de landingsplaats voor heli’s, die tijdens het ontwerpproces als aanvullende eis is ingepast. Om dat te realiseren moest flink gestudeerd worden op wind, bebouwing, geluid, trilling,
FMT-GEZONDHEIDSZORG
en medewerkers te helpen bij hun oriëntatie en aandacht te geven aan hun welbevinden.
H U I S V E S T I N G
FMT-GEZONDHEIDSZORG
12
ken en zo een optimaal resultaat te verkrijgen.
De architecten, van links naar rechts Frank Burger, Marc Verlaan, Marius Ballieux en Max van Huut (fotograaf Frans Paalman).
bouwtechniek, logistiek, veiligheid etc. Uiteindelijk is het gelukt om deze op het dak van het OK-complex te plaatsen, licht Marc Verlaan toe. FINANCIERING Wat kost dat nou extra, die bijzondere vormgeving, al dat geveloppervlak en het groen? Een goede vraag, die volgens de ontwerpers een groot misverstand bevestigt. Schoonheid hoeft namelijk niet duurder te zijn. Het wordt vaak geassocieerd met extra kosten, maar volgens AMI is organisch bouwen met betrekking tot de bouwkosten niet duurder dan meer traditionele bouw, dat blijkt uit cijfers van reeds gerealiseerde projecten. Ook dit ontwerp voor de Isala klinieken is niet duurder dan vergelijkbare ziekenhuizen als bijvoorbeeld die in Deventer (het Deventer ziekenhuis), Delft (Reinier de Graaf Gasthuis) of Apeldoorn (Gelre ziekenhuizen), zo betogen de heren eensgezind. Een goede benchmark van bouwkosten en exploitatiekosten, die rekening houdt met van invloed zijnde goedkopere en duurdere programmaonderdelen, ontbreekt nog. Het ontwerp kent compacte looplijnen en door slimme toepassingen, veel ervaring, uitgekiend materiaalgebruik en standaardisatie wordt qua kosten marktconform gebouwd. Het vergt wel de nodige wil tot nadenken over bijvoorbeeld bouwmethodes. Menig bouwplan in de gezondheidszorg heeft momenteel te kampen met financieringsproble-
men. Is dat in dit bouwproject ook aan de orde geweest en zo ja, hoe zijn deze opgelost? Jazeker; dit bouwplan zat middenin de overgangsfase van financiering via Cbz naar marktwerking en heeft ook twee keer stil gelegen ter heroverweging van uitgangspunten. De wijze waarop de uiteindelijke financiering middels een bankenconsortium tot stand is gekomen, valt buiten AMI’s scope. Het ziekenhuis heeft hier een bijzondere prestatie geleverd en heeft een voor de financiering voldoende overtuigend businessplan opgesteld. UITVOERING De uitvoering ligt in handen van een consortium D2B (zie kader). De aanbesteding is hierbij wat onorthodox verlopen (keuze op basis van anonieme inzendingen). Hoe ging dat in zijn werk? Men was bang dat de opgave te groot zou zijn en er maar één aanbieder zou zijn. Het ziekenhuis zocht een bouwpartner die zou meedenken in de bouw en ook een deel van de engineering zou doen. Er hebben zich uiteindelijk gelukkig 3 consortia ingeschreven, waarvan 2 overbleven (een derde won een ander groot werk en trok zich terug). Die twee zijn (geanonimiseerd tot ‘Alpha’ en ‘Charlie’) anoniem maar transparant op prijs en kwaliteit beoordeeld. Dat ging op basis van een definitief ontwerp en principedetails. Onderdeel van de kwalitatieve toets was onder meer het vermogen van het voorgestelde bouwteam om problemen op te lossen. Met de winnaar is na de selectie een uitgebreide dialoogfase gehouden om vragen en suggesties te verwer-
Het nieuwe gebouw wordt naast een huidig complex gebouwd dat moet doorfunctioneren. Heeft dat in het ontwerp aanpassingen of concessies gevergd? Natuurlijk is goed nagedacht over de doorgaande exploitatie. Met de bouwpartner zijn verschillende werkvormen bedacht om de geluids- en verkeersoverlast zo klein mogelijk te laten zijn. Er wordt niet geheid maar geboord. Afkomende materialen uit bijvoorbeeld sloop worden zo veel mogelijk hergebruikt en de logistiek van het bouwverkeer wordt goed gepland met vervoersbewegingen naar het ziekenhuis. Tot nu toe verloopt alles voortreffelijk. Afstemming vindt ook plaats met de gemeente Zwolle. Om in de eindsituatie goed bereikbaar te zijn worden momenteel de aanvoerwegen sterk uitgebreid. Behalve dit soort uitvoeringstechnische beslissingen is om logistieke redenen de hoofdingang van de oudbouw naar de andere kant verplaatst. Bezoekers kunnen zo vanuit de nieuwe parkeergarage makkelijker toegang krijgen. Die parkeergarage is op voorhand al gebouwd om het gemis aan parkeerplaatsen door het wegvallen van het oude parkeerterrein (er moest daar immers gebouwd worden) te compenseren. HET MOOISTE ZIEKENHUIS Isala is er trots op dat jullie ‘het mooiste ziekenhuis van Nederland’ bouwen. Wat is volgens jullie op dit moment eigenlijk ‘het mooiste ziekenhuis’ dat ooit is gebouwd? De kwalificatie ‘mooiste’ komt niet uit eigen hoek, nuanceert Max van Huut bescheiden. Bovendien zijn het tijdsbeelden en geen absolute waarden. De opdrachtgever speelt daarbij een enorm grote rol. Durf, visie en doorzettingsvermogen van het ziekenhuisbestuur en mensen als Paul Smaling (verantwoordelijke vanuit het ziekenhuis voor de bouw – red.) hebben in dit project de doorslag gegeven. Het is duidelijk dat de ontwerpers daar veel bewondering voor hebben. Een andere belangrijke factor is de lange adem die het hele team moet hebben. Het is begrijpelijk dat een architect die alleen werkt het ‘minder lang volhoudt’. De meerwaarde van een architectenteam is dat die met elkaar tot grotere hoogten kan stijgen.
nieuwe gebouw worden 2 miljoen stenen verwerkt, 2,4 miljoen kilo wapeningsstaal en 40.000 kubieke meter beton. De funderingspalen hebben een gezamenlijke lengte van 23 kilometer. Op het hoogtepunt van de nieuwbouw zullen er 700 man tegelijkertijd aan het werk zijn. En dat levert in totaal 108.000 vierkante meter vloeroppervlak op. In de directe omgeving wordt een 12 hectare groot wandelgebied ingericht, waarin 12 bestaande bomen van het Sophiaterrein worden ‘hergebruikt’. Opdrachtgever Isala klinieken in Zwolle Opdracht
Nieuwbouw topklinisch ziekenhuis
Projectleiding
Bureau Nieuwbouw Isala klinieken
Ontwerp
Architectenmaatschap Isala (AMI) Alberts & Van Huut, Alberts & Van Huut en Partners en Aan de Amstel architecten
Uitvoering
Bouwconsortium Designed to Build (D2B) BAM Utiliteitsbouw bv Regio Oost, Unica Installatiegroep, Croon Elektrotechniek bv, Kropman Installatietechniek en BAM Techniek bv Regio Oost.
Omgeving
Betrokken architecten
Copijn Boomspecialisten
Vloeroppervlak 108.000 m2, exclusief parkeergarage Start bouw
september 2009
Oplevering
1e tranche eind 2013
Een duidelijk unaniem beeld van ‘het’ mooiste ziekenhuis van de wereld hebben de ontwerpers niet. Als positieve voorbeelden werden het Rijnstate ziekenhuis in Arnhem (mooi licht), een 100 jaar oud ziekenhuis in Barcelona, nabij de Sagrada Familia (sfeer en logistiek) en een door eenvoud indrukwek-
kend ziekenhuis in Indonesië (simpele open straat met paviljoens en binnentuinen) genoemd. Over Sittard (Orbis) zijn de heren het eens: dat is schadelijke overdaad geworden, een kakofonie van materialen, ondanks alle bewonderenswaardige concepten die daar tot realisatie zijn gebracht.
Impressie van het groen in en om het gebouw (Beeldrecht impressie Copijn Tuin- en Landschapsarchitecten / Architecten Maatschap Isala. Copyright 2009).
Alberts & Van Huut Architectenbureau Alberts & Van Huut (International studio for architecture, planning en design) ontwierp al diverse spraakmakende gebouwen, zoals het hoofdkantoor van de Gasunie in Groningen en het ING-kantoor in Amsterdam. Behalve kantoren heeft het bureau ook gebouwen als kerken en kloosters, scholen, gezondheidszorggebouwen, multifunctionele accommodaties, sportvoorzieningen, stadhuizen, theaters, winkelcentra en vele woningen op zijn naam staan sinds 1963. Maar nog nooit eerder een ziekenhuis en ook nog nooit eerder een dergelijk groot gebouw. Mede om hun bijzondere architectuur koos Isala voor een organisch ontwerp. Aan de Amstel architecten Aan de Amstel architecten (voorheen Nijst Idema) heeft zich gespecialiseerd in ziekenhuisbouw, en werd om die reden toegevoegd aan het architectenteam. Het bureau ontwerpt, tekent en berekent al bijna 130 jaar gebouwen die steeds aan nieuwe eisen moeten voldoen. Van hun hand zijn o.a. Gelre ziekenhuizen in Apeldoorn, het Scheperziekenhuis in Emmen en ziekenhuis Rijnstate in Arnhem. Alberts, Van Huut & Partners Alberts, van Huut & Partners - is verantwoordelijk voor het ‘vertalen’ van de ontwerptekeningen naar goede bouwkundige tekeningen. Het werkt als architecten- en ingenieursbureau al 16 jaar samen met Alberts & Van Huut (o.a. aan het ontwerp voor het Gasunie gebouw in Groningen) en is gevestigd in Haarlem.
13
Isala bouwt een innovatief, topklinisch ziekenhuis waarin de patiënt centraal staat. In het
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Kengetallen
Frank Burger voegt toe: ‘Mooi is waarnaar we streven, maar niet minder streven we naar een solide, goed functionerend gebouw’. Frank Burger sluit af met een recent en bekend voorbeeld uit Deventer (het Deventer Ziekenhuis); een prachtig gebouw, midden in het weiland, met veel nieuwe dingen. ‘Maar overduidelijk een ziekenhuis’. En wat de nieuwe, organisch ontworpen, Isala Klinieken zo’n aantrekkelijk gebouw maakt, is dat het vooral níet op een ziekenhuis lijkt. Verdient ‘het ziekenhuis dat geen ziekenhuis lijkt’ daarmee het predicaat ‘mooiste van Nederland’? De tijd zal het leren.
