Wat iedere vrouw- op tijd, over de overgang moet weten.
Geschreven door Marieke Gels www.vitalevrouwen.com
Wat iedere vrouw over de overgang moet weten. Voor alle vrouwen geldt dat als ze oud genoeg worden, ze vroeg of laat in de overgang komen. Veel vrouwen reageren lichtelijk afwerend als je het over de overgang hebt. Het is niet bepaald een ‘sexy’ onderwerp. En als we het er over hebben dan gaat het al gauw over de lastige opvliegers- en dat is maar een klein stukje van het verhaal. De overgang klinkt als een treinovergang: bij een rood sein even stoppen, bij een wit sein kun je oversteken en je weg vervolgen. Daarom klinkt ‘overgangsfase’ beter dan de overgang én het klopt veel beter bij wat er aan de hand is. Een overgangsfase geeft aan dat het veeleer een proces is. Een proces waar iedere vrouw vanaf 40 jaar (of eerder) mee te maken krijgt. De impact kan van vrouw tot vrouw verschillen. Want onze situaties verschillen van elkaar. Tegelijkertijd delen we veel dezelfde zaken. Hoe de samenleving reageert op ouder wordende vrouwen kunnen we allemaal ervaren of om ons heen zien. Je lijf verandert niet alleen uiterlijk, er is meer aan de hand. Weten wat er allemaal speelt helpt je om de uitnodiging die de overgang je doet te begrijpen én de uitdagingen waar je voor wordt gesteld aan te kunnen.
Hotter than your daughter? Een bijzonder tv-programma is ‘hotter than your daughter’ waarin dochters hun moeder aanmelden omdat ze er last van hebben dat zij zich niet naar haar leeftijd kleedt. Te jong, te sexy, niet oké volgens de aanmelder. Misschien allemaal wat extreem maar het geeft wel aan dat ‘we’, als samenleving ideeën hebben over wat wel of niet past bij ouder wordende vrouwen. Het is een voorbeeld van hoe de maatschappij invloed op je heeft bij het ouder worden. Een ander voorbeeld is de arbeidsmarkt. Je bent met 45 jaar al oud voor de arbeidsmarkt. Werkgevers kiezen liever niet voor oudere werknemers bij vacatures en tegelijkertijd richten we de samenleving in op doorwerken tot je 67ste. Dat wringt. Nog een voorbeeld: op de één of andere manier verdwijnen oudere vrouwen uit beeld. Vrouwen verdwijnen letterlijk uit beeld als je kijkt naar de zichtbaarheid in de media. Mannen met oude koppen kunnen blijven doorwerken op tv terwijl hun vrouwelijke collega’s moeten verdwijnen. Ook in het bedrijfsleven, in werkorganisaties en in de politiek zitten er weinig vrouwen op posities waar de besluiten genomen worden. Uit onderzoek blijkt dat de nieuwsmedia het meest invloedrijk zijn om mensen te informeren, en bij te dragen aan ideeën en meningen van mensen. Het doet er dus toe wat er in de nieuws komt en wat niet. En dan blijkt dat slechts in 12% van de nieuwsitems een vrouw het onderwerp is. We zien dus letterlijk te weinig vrouwen in beeld- als directeur, CEO, politicus, woordvoerder. Het gebrek aan
vrouwelijke rolmodellen (en we hoeven niet allemaal op tv) is belangrijk: we hebben rolmodellen nodig van oudere vrouwen die tot onze verbeelding spreken. Vrouwen krijgen tegenstrijdige signalen vanuit de overheid. We worden geacht economisch onafhankelijk te zijn. Het is nog niet zo lang geleden dat allerlei wet –en regelgeving aangepast werd (en wordt) waardoor de economische afhankelijkheid van vrouwen van hun veelal werkende, mannelijke partner, de kostwinner ‘afgestraft’ werd/wordt. Economische zelfstandigheid gaat meestal via een baan. Keuzes voor wel of niet werken, parttime of fulltime werken hebben vergaande consequenties voor ‘later’. Voor veel vrouwen is pensioen niet het meest boeiende onderwerp maar van alleen AOW wordt niemand vrolijk. De vanzelfsprekendheid van een ‘tot de dood ons scheidt’ relatie met een kostwinner is voor veel vrouwen een illusie gebleken met grote financiële consequenties. Actueel in deze tijd zijn de vele veranderingen in de zorg. De tijdgeest en zeker ook het ‘tekort aan geld’ leiden tot nieuwe wet- en regelgeving waarbij in essentie burgers geacht worden hun eigen zorg te organiseren, daarbij hun eigen netwerk te gebruiken en pas als dit niet lukt gebruik te maken van het vangnet dat de overheid biedt. Er wordt meer verwacht van mantelzorgers en vrijwilligers die het mogelijk maken dat kwetsbare mensen zo lang mogelijk zelfstandig blijven mee doen aan de samenleving. Altijd al zorgden vrouwen voor hun gezin, de familie en de buurt. Veel vrouwen (82% van de hoger opgeleide vrouwen en 33% van de lager opgeleide vrouwen) hebben nu echter ook een betaalde baan die eisen aan hen stelt. Veel vrouwen zitten klem tussen de mantelzorg voor hun (schoon)ouders, hun baan, hun betrokkenheid bij kinderen en kleinkinderen. Stress is een grote trigger van overgangsklachten. Uit onderzoek van het ziekenhuis Ny Smellinghe blijkt dat 30% van het ziekteverzuim van 45+ vrouwen gerelateerd is aan de overgang. Naast de beelden, meningen en wet en regelgeving in de maatschappij die invloed op je hebben speelt er nog meer. De overgang is het begin van een nieuwe ontwikkelfase.
Een nieuwe ontwikkelfase. De eerste 20 jaar ontwikkel je als meisje tot jonge vrouw, van 20-40 jaar ontwikkel je, je als moeder. Letterlijk of figuurlijk: je hebt verantwoordelijkheden op je genomen. Vanaf 40 jaar ontwikkel je tot wijze vrouw. Zoals Susun Weed (kruidendeskundige en directeur van het Wise Women Center) schrijft in De overgang een nieuwe levensfase : ‘bij het begin
van de overgang wordt je zwanger van je eigen wijze kind, de jonge Crone1, je wordt zowel moeder als kind, je bent alles in één, volkomen, volmaakt’. De overgang is de omgekeerde puberteit stelt schrijfster Lisette Thooft in Spiritueel door de overgang. Met de puberteit zijn we kind af en met de overgang zijn we als het ware vrouw af en worden we mens. De puberteit is veelal een onbewust proces. De overgang is een proces dat erom vraagt om bewust beleefd te worden. Vanaf een jaar of 45 verandert er iets wezenlijks, de mening van anderen doet er niet meer zoveel toe. Je betrapt jezelf er op dat je over jonge mensen praat en dat je dan iedereen onder de 30 bedoelt (wat je als jong ziet verschuift naarmate je zelf ouder wordt). Je vindt jezelf nog niet behoren tot de ouderen: dat gaat niet over jou en toch verandert er ongemerkt wat. Je perspectief verandert. Je merkt dat je anders in het leven komt te staan. Je wordt je meer bewust van je eigen kwetsbaarheid en de eindigheid van het leven. Natuurlijk wist je eerder ook al wel dat het leven eindig is, en dat het ieder moment afgelopen kan zijn. Dat is echter meer een theoretisch weten en nu ga je het meer zelf ervaren. Je merkt het doordat je ouders beginnen te kwakkelen en wegvallen. En je merkt het in je eigen generatie: leeftijdsgenoten die ziek worden, confrontaties met hartinfarcten, kanker en andere ernstige zaken en zelfs het overlijden van mensen die vrijwel net zo oud zijn als je zelf bent. Dat is confronterend en wat nieuw is, is dat je het meer op jezelf gaat betrekken. Je realiseert je dat ‘nu’ het enige is wat je zeker hebt. De toekomst moet je gegeven zijn. Anja (bijna 50) ‘Sinds mijn studententijd heb ik met een vriendin de afspraak dat als we 30, 40, 50 enzovoort worden dat we samen een weekend weg gaan. We blikken dan terug op de afgelopen 10 jaar en we schrijven een brief aan onszelf over wat we denken dat er in de komende 10 jaar gaat gebeuren. Die brief plakken we dicht en over 10 jaar openen we die en dan hebben we het er over.’ Kort geleden waren ze weer een weekend weggeweest ter ere van (bijna) 50 worden. Tot haar verbazing hadden ze geen van beiden 10 jaar geleden ook maar een woord geschreven over gezondheid. Niet in relatie tot zichzelf of in relatie tot familie. In de afgelopen 10 jaar is haar vriendin ernstig ziek geweest met jarenlange behandelingen. Gelukkig gaat het nu goed met haar. In de afgelopen jaren waren ook ouders gaan kwakkelen. Met vooruitblikken op de komende jaren richting 60 jaar is het onderwerp gezondheid niet weg te denken. 1
Crone; een waardige, zelfbewuste, wijze, oude vrouw (Amerikaanse eretitel)
Het doet ook iets met het besef van urgentie. Toen je jong was lag je hele leven nog voor je, en had je alle tijd van de wereld. Dat besef verandert, je bent over de helft van je jaren, ervan uitgaande dat je gemiddeld 83 jaar hebt. Het is ook de tijd van het besef dat bepaalde zaken echt voorbij zijn. Je zult zelf geen kinderen meer kunnen krijgen. Voor de een kan de vlag uit en voor een ander is het om treurig van te worden omdat er geen kind meer komt of er nooit een kind zal zijn. Net als in de puberteit kan de overgang, deze overgangsfase, een heftige periode zijn, al blijft dat voor iedereen verschillend. Zoals een puber niet te genieten kan zijn, kan dat ook gelden voor een vrouw in de overgang. Sommige vrouwen kunnen ernstig last hebben van stemmingswisselingen, depressiviteit of bijvoorbeeld woede. Alleen… een volwassen vrouw kan haar eigen verantwoordelijkheid nemen. Dat vraagt wel wat van je. Om met Lisette Thooft te spreken: je kunt er voor kiezen om te eindigen als een oude zeur of als een krachtige, wijze vrouw.
Jouw levensverhaal. Een andere manier om naar deze overgangsfase te kijken is vanuit je eigen verhaal, je persoonlijke levensverhaal. Het verleden heeft je gebracht waar je nu bent. Ieders verhaal is een unieke mix van keuzes, toevalligheden, successen en mislukkingen, vreugde en verdriet. Ik zie vrouwen van eind 40 die druk zijn met jonge kinderen, een leeftijdsgenoot helpt haar kinderen op kamers en een ander wordt als oma gevraagd of ze op wil passen op haar kleinkind. De één gebruikt daar met liefde en plezier haar parttime dag voor en de ander zegt gedecideerd nee. Geen vaste oppas dag, oma is er voor het leuke en eventueel bij noodgevallen. Kijk om je heen en je ziet vrouwen met zelfstandiger wordende kinderen- het naar de middelbare school gaan is zo’n moment, die iets nieuws zoals een studie oppakken en zich onafhankelijker van het gezin gaan opstellen. Je ziet vrouwen van 50 die moeten blijven werken, want ja de studerende kinderen zijn duur en de hypotheek is nog niet afbetaald. En natuurlijk zijn er vrouwen zoals ik zelf- zonder kinderen die alle ruimte hebben om hun eigen ding te doen. In loondienst, als ’Ik zie het veel om me heen, zelfstandige of anderszins. Ik zie vrouwen die steeds dan krijgt een stel ruzie meer met vriendinnen gaan ondernemen en niet meer omdat een vrouw meer als vanzelfsprekend met hun man. Ik zie vrouwen hun ruimte wil om haar eigen huwelijk evalueren. Waarbij relaties regelmatig dingen te doen, bijvoorbeeld ophouden omdat er onvoldoende is wat partners nog samen met vriendinnen op bindt en waarbij (geldt voor alle leeftijden) vaak de vakantie . Het is geen keuze vrouw het initiatief tot een scheiding neemt. tegen haar man maar vóór Wat de ene vrouw van de andere onderscheidt is ook de leefstijl. Welke manier van leven past bij jou?
zichzelf. En dat wordt door haar man vaak niet zo begrepen, die ervaart het als tegen hem…’
Hecht je aan materiële zaken? Hoe besteed jij je vrije tijd? Vind je kunst, cultuur, sport of politiek belangrijk? Welke waarden zijn voor jou belangrijk en hoe bepalen die jouw leven? Het leuke van deze tijd is dat er ongelofelijk veel mogelijkheden zijn om steeds opnieuw keuzes te maken. Dat geldt natuurlijk niet voor de leeftijd waarop je wel of niet kinderen hebt gekregen, of voor je gezondheid, maar wel voor zaken als je leefstijl. Daar is veel meer diversiteit mogelijk dan voorheen. Je persoonlijke situatie, jouw levensverhaal is van invloed of en wanneer je behoefte krijgt aan herbezinning, aan de balans opmaken. Als je druk bent, als je dagelijks leven meer dan gevuld is, ontbreekt vaak de tijd om af en toe eens stil te staan. De aanleiding kan heel divers zijn, bijvoorbeeld verlieservaringen, of heftige overgangsklachten maar dan komt er zo’n moment in je leven waarop er vragen de kop op steken als ‘is dit het nu..?’ Of de ervaring dat je wel klaar bent met wat je al die jaren hebt gedaan, en voelt dat je toe bent aan iets anders. Dan is het een uitdaging om rustige momenten in je drukke agenda te vinden om aan die behoefte tegemoet te komen. Het (langdurig) negeren van die behoefte kan leiden tot energieverlies en/ of gezondheidsklachten.
Fysiek veranderingen Tot slot kun je naar de overgang kijken vanuit de fysieke veranderingen: we worden allemaal ouder. Voor vrouwen markeert de fysieke overgang dit heel duidelijk. De hormonale veranderingen hebben impact op je lichaam én vergelijkenderwijs met mannen verouderen wij daardoor ook sneller. Ben je gewend om gemakkelijk (veel) aandacht van mannen te krijgen dan kan het vervelend zijn dat dit minder wordt. Als je uiterlijk jou zelfvertrouwen geeft, en niet of weinig gebaseerd is op je innerlijke kwaliteiten dan kun je het moeilijk krijgen. Botox lost (tijdelijk) wat op maar niet in essentie: een positief zelfbeeld, zelfvertrouwen komt van binnenuit. De fysieke overgang heeft ook impact op je psychische en emotionele gesteldheid. Veel vrouwen realiseren zich dat ze in de overgang zijn op het moment dat ze last van opvliegers krijgen. Terwijl de fysieke overgang gemiddeld genomen start als vrouwen 40 jaar zijn. Ouder worden doen we vanaf de dag dat we geboren worden en dat is eigenlijk niets bijzonders. We ontwikkelen ons, veranderen en om dat te kunnen is ons aanpassingsvermogen cruciaal. We kunnen het allemaal, anders was je nooit zo groot en oud geworden als je nu bent. Alleen de ene verandering gaat je beter af dan de andere. Er is geen kind dat zal zeggen dat hij klein wil blijven. Nee, hij wil groot worden, ouder worden, meer mogen en meer kunnen. Ergens komt er een moment in je leven dat je denkt, zo mag het wel blijven. Misschien toen je 20, 30 of 40 was…, en vervolgens gaat dat moment voorbij en wordt je figuurlijk gesproken nog groter en dus ouder. En daar worden we over het
algemeen niet zo blij van… En dus dan krijg je moeite met 50, 60 jaar en ouder worden. Het hele leven is ontwikkeling stelt emeritus hoogleraar psychogerontologie aan de KU Leuven, Marcoen. Gerontologie is de tak van wetenschap die het ‘ouder worden’ bestudeert, zowel in lichamelijk, maatschappelijk als in geestelijk opzicht. Ouder worden is een voortdurende aanpassingsstrategie. Het kent een dynamiek van ‘hier win je wat en daar verlies je wat’. En volgens Marcoen is het niet zo dat de jongeren altijd winnen en ouderen altijd verliezen. Volgens hem wordt iedereen anders oud(er). Hoe je oud wordt heeft z’n wortels in voorafgaande levensfasen. Marcoen noemt drie onderling samenhangende strategieën om je te blijven aanpassen aan het ouder worden. 1. Selectie/specialisatie: maak keuzes. Wat vind je het belangrijkste? Wat doe je nog wel en wat doe je niet meer? Verdeel je energie goed. Doe de die dingen die je energie geven. Kies voor alternatieven. Pas je verwachtingen aan. 2. Optimalisatie: het levenslang verbeteren en versterken van middelen zoals kennis, vaardigheden en talenten waarover je beschikt om jouw doelen te bereiken. Optimalisatie is ook het zoeken naar een omgeving waarin jij tot je recht komt, een omgeving die jou sterker maakt. ‘Use it or loose it’, of ook wel ‘rust roest’. Het is bijvoorbeeld veranderen van baan als nachtdiensten draaien te zwaar wordt. Of meer aandacht (eisen) voor het voorspel om lekker te kunnen vrijen. 3. Compensatie: is het verwerven van nieuwe kennis, vaardigheden, talenten bij het verlies van andere kennis, vaardigheden of talenten. Je probeert de gevolgen van het verlies of de veranderingen in levensomstandigheden op te vangen. Dat kan door (technische) hulpmiddelen zoals een leesbril, kiezen voor een duurloop in plaats van een sprint of heel simpel om hulp vragen aan iemand. Volgens Marcoen vraagt ouder worden van de betrokkene zelf inzet van de ervaring en inzicht, goede wil en een ondersteunende omgeving. Oké, dus ouder worden gaat vanzelf maar ‘leuk’ ouder worden vraagt actie en het inzetten van je ervaringen en inzichten. Dat als vanzelf ouder worden zie je als je in de spiegel kijkt: nieuwe rimpels, de eerste grijze haren, de extra kilo’s, allemaal signalen dat er iets aan de hand is: je zit in de overgangsfase van jong naar ouder. Al wil je hoofd er nog niet aan, je lichaam laat je wel anders merken. Dat kan subtiel zijn maar ook overweldigend als je in een keer giga-menstruaties krijgt, waarbij het dweilen met de kraan open is. Of dat je feedback krijgt van je partner of collega’s dat je wel erg geïrriteerd reageert tegenwoordig. Gelukkig heeft een minderheid van de vrouwen ernstig last van de bekende overgangsklachten. Veel meer vrouwen hebben last van allerlei kleinere ongemakken waarbij zijzelf én ook huisartsen vaak niet alert zijn op de relatie
met de fysieke overgang. Wat kan betekenen dat oplossingen in de verkeerde richting gezocht worden. (er is veel meer te vertellen over de fysieke overgang, dat gaat te ver voor deze inleiding, in het boek de Vitale Vrouw gaat er een heel hoofdstuk over) Je hoeft dus geen fysieke klachten te hebben, maar je verandert wel! De hormonale veranderingen hebben impact op ‘tussen je oren’ op hoe je je voelt en hoe je doet. Je verandert als persoon. Een typische emotie die bij de overgangsfase de kop op kan steken is woede. Woede in de vorm van geïrriteerd tot furieus zijn. Daar kunnen allerlei redenen voor zijn die soms ook in je verleden liggen. Door de hormonale veranderingen, die ook doorwerken op de werking in je hersenen wordt het moeilijk(er) om vaak onbewuste emoties te blijven onderdrukken. Wil je daar niets mee doen dan kost je dat veel energie die ten koste kan gaan van je gezondheid en geluk.
Uitnodiging en/of uitdaging. Er speelt dus veel in deze overgangsfase in je leven: en het is aan jou om daar mee om te gaan. Door deze overgangsfase bewust te beleven, de balans op te maken en de toekomst te regisseren die jou past creëer je de tweede helft van je leven. Deze overgangsfase is cruciaal omdat het de basis is van je toekomst. Natuurlijk kun je het allemaal laten gebeuren: je raakt een beetje uit beeld, je wordt geleefd door je omgeving, je denkt ‘ach ik ben nu eenmaal zo’ en dat is het. Je bolt een beetje uit en je persoonlijke groei komt enigszins tot stilstand. Als je daarvoor kiest, dan staat dat je natuurlijk vrij. Echter de overgangsfase nodigt je uit om de regisseur van je eigen leven te worden en 100% verantwoordelijkheid voor jezelf op je te nemen. Jij bent uniek met je eigen mogelijkheden, talenten, wensen en ambities. In deze overgangsfase waarin voor veel vrouwen zorgtaken (gaan) wegvallen én je vanwege de fysieke overgang minder vrouwelijke hormonen krijgt, komt er meer ruimte en helderheid voor wie jij werkelijk bent en wilt zijn. Vanaf de puberteit worden vrouwen biologisch voorgeprogrammeerd om te zorgen. De biologie zorgt er voor dat vrouwen zich gemakkelijker intellectueel, psychisch en sociaal laten overheersen tijdens de jaren dat ze vruchtbaar zijn. Zij en haar kinderen zijn gebaat bij rust, harmonie en vrede. Met de overgang komt er ruimte voor een ‘nieuw programma’. Je diepste zijn, je authentieke zelf kan weer tevoorschijn komen. In deze tijd ligt er nog maar weinig vast. Dat is lastig maar het geeft ook alle ruimte. Het levert dilemma’s op hoe jij in deze samenleving wel of niet mee wilt doen. Blijf je werken tot je 67ste of wil je vooral tijd voor jezelf? Ga je door in de rollen zoals je ze altijd hebt gehad, of is het nu tijd voor iets nieuws? Als je daarin niet zelf bewust keuzes maakt, dan laat je je leven. En omdat er niet
zoveel rolmodellen zijn, is de kans groot dat je terugvalt op voorbeelden uit je verleden, van je eigen moeder of bijvoorbeeld tantes. Alleen was hun tijd echt een andere tijd dan nu. Wil je het beste uit de tweede helft van je leven halen dan betekent het dat je de regisseur wordt van je eigen leven. Dat is een win-winsituatie: als jij het beste uit jezelf haalt, dan draag je op jouw unieke manier bij aan de wereld en dat kan zowel in het klein als in het groot zijn, juist misschien wel in het groot. Zowel voor mannen als vrouwen geldt dat je met het ouder worden meer aandacht krijgt voor het grotere geheel en niet alleen maar voor je eigen belang of het belang van gezin of familie gaat. Nu je de tijd en de ruimte hebt- of gaat krijgen, om jouw ding te doen, gá er dan voor. Zet je ervaring, je wijsheid, je netwerk en wie jij werkelijk bent in voor jezelf en de gemeenschap. Als je dat doet, dan win je zelf aan geluk en gezondheid. De uitnodiging van de overgangsfase is om de regisseur van je eigen leven te worden om hierin jouw weg te vinden.
Ik ben Marieke Gels oprichter van Vitale Vrouwen en schrijver van het boek de Vitale Vrouw. De overgangsfase is een boeiende fase in het leven van iedere 40+ vrouw. Het kan een hele uitdaging zijn als je veel last hebt van fysieke klachten of er moeite mee hebt dat je uiterlijk verandert of dat de reacties uit je omgeving je onaangenaam confronteren met ouder worden. Ik zie de overgangsfase als een uitnodiging om stil te staan bij wie je werkelijk bent: je te bezinnen en keuzes te maken die bij jou passen. Mijn vrije vertaling van de beroemde tekst van Marianne Williamson is: onze grootste angst is niet dat we niet goed genoeg zijn. Onze diepste angst is dat we onmetelijk krachtig zijn. Het is ons licht en niet onze duisternis die ons het meest bang maakt. We vragen onszelf af: wie ben ik om briljant, goddelijk, getalenteerd, buitengewoon te zijn? De echte vraag is: waarom jij niet? Er is niets of niemand mee gediend als jij je kleiner maakt dan dat je bent. Haal het beste uit de tweede helft van je leven! Wees de regisseur van je eigen leven! Met Vitale Vrouwen help ik 45+ vrouwen de overgangsfase bewust te beleven, de balans op te maken en de toekomst te regisseren die jou past. Ik heb daartoe een methodiek ontwikkeld die ik VITS-en heb genoemd. De methodiek kent vier stappen: De eerste stap is terugblikken op je Verleden. Je draagt een schat aan ervaringen mee die je gebracht heeft waar je nu staat. Het kan ook zijn dat er nog zaken uit je verleden spelen die onaf zijn en zeer doen. Nu is het moment om je verleden te helen. De tweede stap ‘Ik’ is stilstaan bij jezelf. Je ‘ik’ in relatie tot anderen, in relatie tot je werk en wie is ‘ik’ eigenlijk? Door jezelf te spiegelen aan 7 godinnenallemaal krachten in jou krijg je meer inzicht in jezelf: in wie je was, wie je nu bent en wie je wilt zijn. De derde stap is de Toekomst. Wat je vandaag doet werpt z’n schaduw vooruit op je toekomst. Om jouw gewenste toekomst te creëren moet je de regisseur van je eigen leven zijn. In deze stap meer over welke vaardigheden en mindset je dan nodig hebt. In de vierde stap maak je jouw Script van de toekomst. Een script is het belangrijkste instrument van een regisseur. Je leert wat de belangrijkste ingrediënten zijn voor een vitaal leven. In maart 2015 verschijnt bij KOSMOS Uitgevers mijn boek De Vitale Vrouw waarin ik vrouwen leer VITS-en om de regisseur van hun eigen leven te worden. Je kunt Vitale Vrouwen volgen via Facebook en Twitter waar ik regelmatig informatie en inspiratie deel. En natuurlijk vind je informatie op www.vitalevrouwen.com
