Wat drijft MKB-ondernemers?

Wat drijft MKB-ondernemers? Ontwikkeling doelstellingen 2004-2013

ISBN

: 978-90-371-1109-5

Rapportnummer

: A201403

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Sjaak Vendrig Zoetermeer , december 2013 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave 1

Doelstellingen van het starten van een onderneming

5

2

Doelstellingen van een onderneming

7

2.1 2.2 2.3

Beeld doelstellingen van MKB-ondernemers Doelstellingen van MKB-ondernemers naar sector Doelstellingen van MKB-ondernemers naar grootteklasse

7 10 14

3

MKB-ondernemers hebben verschillende motieven om te kiezen voor het ondernemerschap, variërend van de wens om eigen baas te zijn tot het benutten van een gat in de markt. Eenmaal ondernemer zijnde, zijn er andere doe lstellingen die prioriteren, bijvoorbeeld winst maken of het realiseren van groei. Met behulp van de data van het MKB Beleidspanel 1 over de laatste tien jaar is in deze minirapportage onderzocht wat MKB-ondernemers drijft. Daaruit komt naar voren dat de continuïteit van de eigen onderneming de belangrijkste doelstelling is. Belangrijker dan bijvoorbeeld het maken van winst. Het belang van de doelstelling continuïteit is sinds het begin van de huidige financieel-economische crisis, in 2008, duidelijk toegenomen. Daaruit kan geconcludeerd worden dat MKB-ondernemers steeds meer waarde zijn gaan hechten aan het voortbestaan van de eigen onderneming. Anders geformuleerd: MKB-bedrijven zijn meer bezig met overleven, break-even draaien of het verlies beperken (continuïteit en zelfstandigheid) dan met 'het maken van winst’ of ‘het realiseren van groei’.

1

Dit MKB beleidspanel bestaat vanaf 1998 en meet drie keer per jaar de mening van ondernemers in het midden- en kleinbedrijf over actuele beleidsonderwerpen. Naast deze beleidsgerelateerde gegevens, worden van de panelleden ook basiskenmerken verzameld. (De vraag ‘welke doelstelling zij voor hun bedrijf het belangrijkste vinden’, is daar een van.) Dit biedt dan de mogelijkheid meningen van ondernemers te verbijzonderen naar bedrijfskenmerken. Zie verder www.ondernemerschap.nl.

4

1

Doelstellingen van het starten van een onderneming Hoewel het merendeel van de Nederlandse beroepsbevolking in loondienst werkt, geldt ondernemerschap voor menigeen als een ideaal. Ondernemerschap staat voor vrijheid, zelfredzaamheid, zelfontplooiing en vaak ook - hoewel in veel gevallen ten onrechte voor succes en rijkdom. In 2008 was iets meer dan vijf procent van de Nederlandse bevolking bezig met het opzetten van een eigen bedrijf of had dat recent gedaan 2. De beweegredenen waarom mensen ervoor kiezen om zelfstandig ondernemer te worden, zijn divers 3. Deze redenen kunnen een positieve (pull) en een negatieve (push) grondslag hebben 4, zoals: Positief/pullfactoren: 

uitdaging;



wens om eigen baas te zijn (zelfstandigheid). Om bijvoorbeeld de werkzaamheden te doen die het prettigste zijn om uit te voeren; om zelf de eigen dagindeling te kunnen bepalen en zelf het inkomen te verdienen;



de wens om voor eigen risico en rekening specifieke werkzaamheden te verrichten, bijvoorbeeld vanuit een studie, hobby of het zien van een gat in de markt;



meer waardering te willen zien voor de resultaten van de eigen werkzaamheden als zelfstandig ondernemer dan in loondienst;



een natuurlijke drang die van oudsher bestaat, omdat men in het zelfstandig ondernemerschap is opgegroeid;



de aanwezigheid van (financiële en/of economische) mogelijkheden die de wens om een eigen onderneming te starten mogelijk maken;



betere mogelijkheden om zorg voor het gezin en arbeid te combineren;



mogelijkheid om meer (en sneller) geld te verdienen dan in loondienst.

Negatief/pushfactoren 

ontevredenheid over de baan in loondienst (inhoudelijk of als gevolg van een meningsverschil met de werkgever;



werknemers die na ontslag geen nieuwe baan kunnen vinden;



dreigende werkloosheid met de inschatting dat na ontslag geen nieuwe baan gevonden kan worden.

Volgens de Kamer van Koophandel Nederland hebben in Nederland 150.263 personen in 2013 een onderneming gestart. Dit zijn er 16.998 meer dan in 2012, een toename van 13%5. Het gaat vooral om starters in de dienstensector. In 2007 was 46% van alle startende ondernemers actief binnen deze sector, in 2013 is dat 63%. De bouwsector is goed voor 9% van de starters; vijf jaar geleden was dat aandeel overigens nog 20%. Het aandeel zzp’ers binnen de totale groep starters is vanaf 2005 flink gestegen . Waar in 2005 nog 84% van de starters als zzp’er kon worden aangemerkt, is dit in 2013 gestegen tot 94%.

2

Drs. G. Brummelkamp, Startende Ondernemers, EIM, februari 2011. Zie daarvoor www.ondernemerschap.nl. Drs. A. Bruins, Van baan naar eigen baas, EIM, juli 2009, pag. 4-5. Zie daarvoor www.ondernemerschap.nl. drs. A. Bruins, drs. P.J.M. Vroonhof, drs. N.E. de Vries, Ambities en vermogensopbouw zzp’ers, Panteia,juni 2013 en drs. A. Bruins, Parttime van Start’, EIM. September 2009. Zie daarvoor www.ondernemerschap.nl. 5 Zie Startersprofiel 2013, Kamers van Koophandel Nederland, januari 2014. 3 4

5

I nv lo e d f ina n c ie e l -e cono m is ch e cr i s is Volgens de Kamer is er door de crisis veel behoefte om een alternatief te zoeken voor een vaste baan. In 2013 zijn veel bedrijven failliet gegaan en hebben veel ontslagen plaatsgevonden. Mede ingegeven door de lage drempels om een eigen onderneming te starten, heeft dit geresulteerd in een toename van het aantal inschrijvingen. Een illustratief voorbeeld zijn de werknemers van grote, failliet verklaarde bouwbedrijven die massaal als zzp’er aan de slag gaan. Daarnaast zijn er steeds meer bedrijven die het personeel meer flexibel willen inzetten en om die reden hun medewerkers adviseren om zich als zelfstandige te vestigen om die vervolgens weer in te huren. Ook komt het voor dat bouwbedrijven zich failliet laten verklaren om zo hun vaste personeelsleden in aantal te doen krimpen. Na zo'n faillissement maken ze geregeld een doorstart met zelfstandigen (zzp'ers), waardoor ze lagere kosten hebben 6.

6

Zie bijvoorbeeld het artikel ‘Bouwers lozen personeel door 'foute faillissementen' in het Algemeen Dagblad van 16 oktober 2012.

6

2

Doelstellingen van een onderneming De in het vorige hoofdstuk genoemde beweegredenen(positief/pull en negatief/push) zijn persoonlijke motieven om met een onderneming te beginnen. Eenmaal begonnen als zelfstandig ondernemer stellen zij andere (bedrijfs)doelstellingen om de persoonlijke startmotieven in de praktijk te verwezenlijken; ook op langere termijn! Deze doelstellingen zijn: 1. realiseren van groei; 2. zelfstandigheid; 3. maken van winst; 4. continuïteit. Op basis van de data van het MKB Beleidspanel 7 is onderzocht welke van de bovenstaande doelstellingen MKB-ondernemers voor hun bedrijf het belangrijkste vinden. Niet alleen voor het jaar 2013, maar ook voor de afgelopen tien jaar. Daarbij is nagegaan of de rangorde van die doelstellingen in die jaren is veranderd. 8.

2.1

Beeld doelstellingen van MKB-ondernemers B ee l d i n 20 13 In 2013 is ‘de continuïteit van het bedrijf’ de belangrijkste doelstelling van de MKBondernemer. De doelstelling ‘zelfstandigheid’ volgt op enige afstand, gevolgd door ‘het maken van winst’ en ‘realiseren van groei’. Na het noemen van de doelstelling die MKB-ondernemers het belangrijkste vinden, konden zij een tweede doelstelling noemen. In de rangorde van ‘the second best’doelstelling die daaruit is vastgesteld, blijkt ‘het maken van winst’ de belangrijkste te zijn, gevolgd door ‘de continuïteit van het bedrijf’, ‘zelfstandigheid’ en ‘realiseren van groei’. (Zie tabel 2.1) tabel 2.1

Doelstelling die MKB-ondernemingen het belangrijkste vinden voor hun bedrijf, 2013

Doelstelling

Als eerste genoemd

Als second best genoemd

Aandeel (%) continuïteit van het bedrijf

59

24,6

zelfstandigheid

20,2

23,1

maken van winst

13,7

38,5

7,1

13,5

realiseren van groei

100

100

Bron: MKB-beleidspanel, 2e meting 2013, Panteia Zoetermeer.

B ee l d g ed ur en d e de la a t st e 10 ja a r Het beeld van 2013 is gedurende de laatste tien jaar hetzelfde gebleven. Dat wil zeggen dat over de jaren heen ‘de continuïteit van het bedrijf’ voor MKB-ondernemers als eerste genoemd wordt en verreweg de belangrijkste doelstelling is. Ook de twee doelstellingen die daarna als belangrijkste zijn genoemd, zijn dezelfde: 7

Zie voetnoot 1 op de vorige bladzijde. Het betreft de periode 2004-2013. Echter, in het jaar 2008 zijn aan de deelnemers van het MKB-panel geen vragen gesteld over de doelstellingen van het bedrijf. De onderzoeksresultaten van dat jaar zijn via extrapolatie van 2007 naar 2009 verkregen. 8

7

‘zelfstandigheid’ en ‘het maken van winst’. Wel wisselen zij in de rangorde soms van positie, met name in de jaren 2004–2008. Na als eerste doelstelling ‘de continuïteit van het bedrijf’ genoemd te hebben, blijken de meeste MKB-ondernemers de afgelopen 10 jaar als ‘second best’ 'het maken van winst’ het vaakst te noemen. ‘Zelfstandigheid’ en ‘de continuïteit van het bedrijf’ volgen op enige afstand. D o e ls te l l i ng en wo r d en b e ï nv lo e d do or de c on ju nct uu r Zoals in figuur 2.1 te zien is, blijkt 2008 een bepalend jaar te zijn. Binnen de doelstellingen die MKB-ondernemers als eerste hebben genoemd, neemt het aandeel van ‘de continuïteit van het bedrijf’ in 2008 sterk toe. In mindere mate geldt dat voor de ‘zelfstandigheid’. Daarentegen daalt het aandeel van ‘realiseren van groei’. Zoals bekend, is 2008 het eerste jaar van de huidige financieel-economische crisis en uit figuur 2.1 is af te leiden dat onder invloed van die crisis MKB-ondernemers hun belangrijkste doelstellingen wijzigen. Het voortbestaan van h un bedrijf (continuïteit en zelfstandigheid) wordt belangrijker gevonden dan ‘het maken van winst’ of ‘het realiseren van groei’. Of anders geformuleerd: MKB-bedrijven zijn meer bezig met overleven, break-even draaien of het verlies beperken (continuïteit en zelfstandigheid) dan met het maken van winst of het realiseren van groei. (Zie figuur 2.1) De relatie tussen continuïteit en de economische crisis komt ook in andere onderzoeken naar voren. Zo betoogt Wiebe Zijlstra in een artikel op www.zbc.nu9 dat continuïteit in deze tijd van recessie en gebrek aan vertrouwen belangrijk er zijn dan ooit. Niet alleen vanuit de ondernemer bezien, maar ook vanuit het bedienen van de klant is dat van belang. Klanten willen weten hoe de ondernemer ervoor zorgt dat een calamiteit de continuïteit van de onderneming niet in gevaar brengt. Immers, als de onderneming zou omvallen, dan hebben de klanten een probleem. Zij krijgen niet waarop ze hebben gerekend. ING heeft in april 2013 onderzoek gedaan naar de strategie en kansen in het familiebedrijf 10. Daaruit blijkt dat mede onder invloed van de economische crisis de continuïteit van het bedrijf over generaties heen als belangrijker wordt ervaren dan vermogensopbouw voor de volgende generatie. Klantloyaliteit en langetermijnfocus worden daarbij als de belangrijkste succesfactoren gezien.

9

Zie: http://www.zbc.nu/security/business-continuity-plan-security/plan-bedrijfscontinuiteit-mkb-wat-waaromen-hoe, maart 2011. 10 ‘Strategie en kansen in het familiebedrijf’, Katinka Jongkind, ING Economisch Bureau, april 2013.

8

figuur 2.1

Doelstellingen die MKB-ondernemingen het belangrijkste vinden voor hun bedrijf en als eerste noemen, 2004-2013, in procenten.

Bron: MKB Beleidspanel, metingen 2004 - 2013, Panteia Zoetermeer.

Ook bij de doelstellingen die ondernemers als ‘second best’ hebben genoemd, is de invloed van de conjunctuur zichtbaar, zij het in mindere mate als bij de eerst genoemde doelstelling. Na de ‘continuïteit van het bedrijf’ als belangrijkste en eerstgenoemde doelstelling is ‘het maken van winst’ als second best de belangrijkste doelstelling. Dat is gedurende de laatste 10 jaren zo, zij het dat deze de laatste jaren wat afgevlakt is en vervolgens in een daling is omgebogen ten faveure van ‘zelfstandigheid’ en ‘de continuïteit van het bedrijf’. Ook hier is (enigszins) te zien dat MKB-bedrijven meer bezig zijn met overleven, break-even draaien of het verlies beperken (continuïteit en zelfstandigheid) dan met 'het maken van winst’ of ‘het realiseren van groei’. (Zie figuur 2.2)

9

figuur 2.2

Doelstellingen die MKB-ondernemingen het belangrijkste vinden voor hun bedrijf en als tweede noemen, 2004-2013, in procenten.


2.2

Doelstellingen van MKB-ondernemers naar sector Het generieke beeld voor alle MKB-ondernemingen is min of meer hetzelfde als voor de sectoren. Binnen elke sector is ‘de continuïteit van het bedrijf’ de belangrijkste doelstelling van de MKB-ondernemer. De doelstellingen ‘zelfstandigheid’ ‘het maken van winst’ en ‘realiseren van groei’ volgen op enige afstand. Het beeld van de doelstelling die MKB-ondernemers als ‘second best’ hebben genoemd is per sector wat grilliger, maar ook in overeenstemming met het generieke beeld. ‘Het maken van winst’ is dan het meest genoemd. ‘Zelfstandigheid’ en ‘de continuïteit van het bedrijf’ volgen. (Zie figuur 2.3)

10

figuur 2.3

Doelstellingen die MKB-ondernemingen het belangrijkste en het een na belangrijkste vinden voor hun bedrijf, per sector, 2004-201311, in procenten.

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Industrie

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Industrie

70%

70%

60%

60%

50% 40% 30% 20%


50%

zelfstandigheid

40%

maken van winst continuïteit van het bedrijf

10%

30% 20% 10%

0%

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Bouw

70% 60%

20%


50%

zelfstandigheid

40%

maken van winst

30%

continuïteit van het bedrijf

10%

20% 10%

0%

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Handel

60%

60%

20%


50%

zelfstandigheid

40%

maken van winst

30%


10%

20% 10%

0%

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Horeca

70% 60%

20%

zelfstandigheid maken van winst continuïteit van het bedrijf

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Horeca

60%

30%


Handel

70%

40%


0%

Handel

50%

maken van winst

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Handel 70%

30%

zelfstandigheid

Bouw

70%

40%


0%

Bouw

50%


Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Bouw

60%

30%

maken van winst

Industrie

70%

40%

zelfstandigheid

0%

Industrie

50%



50%

zelfstandigheid

40%


10%

30% 20%

10%

0%

realiseren van groei zelfstandigheid


0%

Horeca

Horeca

11

Van enkele sectoren waren er in 2005 geen waarnemingen (bijvoorbeeld de Horeca en de Financiële Diensten. De onderzoeksresultaten van dat jaar zijn via extrapolatie van 2004 naar 2006 verkregen.

11

Vervolg figuur 2.3

Doelstellingen die MKB-ondernemingen het belangrijkste en het een na belangrijkste vinden voor hun bedrijf, per sector, 2004-201312, in procenten.

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Vervoer

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Vervoer

80%

80%

70%

70%

60%

60% realiseren van groei

50% 40%

realiseren van groei 50%

zelfstandigheid

zelfstandigheid

40%

30%

maken van winst

20%


10%

30%

maken van winst

20%


10%

0%

0%

Vervoer

Vervoer Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Financiële Diensten

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Financiële Diensten

80%

80%

70%

70%

60%


50% 40%


zelfstandigheid 40%

30%

maken van winst

20%


10%

30%

maken van winst

20%


10%

0%

0%

Financiële Diensten

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Zakelijke Diensten

Financiële Diensten

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Zakelijke Diensten

80%

80%

70%

70%

60%


50% 40%


zelfstandigheid 40%

30%

maken van winst

20%


10%

zelfstandigheid

30%

maken van winst

20%


10%

0%

0%

Zakelijke Diensten

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer Overige Diensten

Zakelijke Diensten

Doelstelling 2 MKB-Ondernemer Overige Diensten

80%

80%

70%

70%

60%

60%

realiseren van groei 50% 40%

zelfstandigheid


zelfstandigheid 40%

30%

maken van winst

20%


10%

zelfstandigheid

30%

maken van winst

20%


10%

0%

0%

Overige Diensten

Overige Diensten

Bron: MKB Beleidspanel, metingen 2004-2013, Panteia Zoetermeer.

12

Van enkele sectoren waren er in 2005 geen waarnemingen (bijvoorbeeld de Horeca en de Financiële Diensten. De onderzoeksresultaten van dat jaar zijn via extrapolatie van 2004 naar 2006 verkregen.

12

Vanuit het generieke beeld is af te leiden dat sinds het begin van de huidige financieeleconomische crisis (2008) de doelstelling ‘continuïteit’ voor MKB-ondernemers steeds belangrijker is geworden. De specificatie van de doelstellingen naar sectoren ondersteunt deze gevolgtrekking. Volgens de publicatie Kleinschalig Ondernemen 201313 zijn het vooral de bouw, de detailhandel, de autosector, de transportsector en, in mindere mate, de horeca die lijden onder de economische crisis. (Zie tabel 2.2). tabel 2.2

Stemming* onder ondernemers in het MKB naar sector, na eerste kwartaal 2013

Sector

stemming onder ondernemers**

Industrie

+

Bouw

--

Groothandel

=

Detailhandel

--

Autosector

--

Horeca

-

Transport

--

Informatie en communicatie

+

Financiële en zakelijke diensten

=

Persoonlijke diensten

=

*

De stemming onder MKB-ondernemers is gemeten aan de hand van vijf indicatoren: vertrouwen in de economie, vertrouwen in het economische beleid, omzetverwachting, winstverwachting en werkgelegenheidsverwachting.

** Plus- en mintekens duiden erop of ondernemers in de betreffende sector een meer of minder dan gemiddeld vertrouwen hebben ten opzichte van ondernemers in het gehele MKB. ++

ruim bovengemiddeld vertrouwen

+

bovengemiddeld vertrouwen

=

gemiddeld vertrouwen

-

beneden gemiddeld vertrouwen

––

ruim beneden gemiddeld vertrouwen

Bron: MKB-beleidspanel, 2e meting 2013, Panteia Zoetermeer.

In figuur 2.3 is te zien dat het aandeel van ‘de continuïteit van het bedrijf’ sinds 2008 sterk is toegenomen in de sectoren waarbij de stemming onder ondernemers gelijk is aan of lager is dan het gemiddeld vertrouwen. Het gaat daarbij vooral om sectoren die sterk afhankelijk zijn van consumentenbestedingen: de detailhandel, autosector (opgenomen in ‘handel’) en de horeca. Daarnaast is de stemming onder de MKB ondernemers in de bouw en de transportsector (opgenomen in ‘verv oer’) ruim beneden het gemiddeld vertrouwen. Het aandeel van ‘de continuïteit van het bedrijf’ in de sectoren die gericht zijn op het buitenland (en het meest optimistisch zijn), is naar verhouding gedaald dan wel gestabiliseerd. Het gaat dan vooral om ondernemers in de industrie en ondernemers in de communicatiesector (opgenomen in ‘zakelijke diensten’).

13

Kleinschalig Ondernemen 2013 - Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB, Panteia juni 2013. (Zie www.ondernemerschap.nl.)

13

2.3

Doelstellingen van MKB-ondernemers naar grootteklasse Vooral voor het kleinbedrijf is het beeld van de doelstellingen per grootteklasse grosso modo gelijk aan het generieke beeld. Voor de betreffende ondernemers is ‘de continuïteit van het bedrijf’ de belangrijkste doelstelling, gevolgd door ‘zelfstandigheid’, ‘het maken van winst’ en ‘realiseren van groei’. Het generieke beeld is ook zichtbaar in het beeld van de doelstellingen die MKBondernemers als ‘second best’ hebben genoemd. ‘Het maken van winst’ vinden zij het belangrijkste; ‘zelfstandigheid’ en ‘de continuïteit van het bedrijf’ volgen. (Zie figuur 2.4) figuur 2.4

Doelstellingen die MKB-ondernemingen het belangrijkste en het een na belangrijkste vinden voor hun bedrijf, per grootteklasse, 2004-2013, in procenten.

Doelstelling 1 MKB-Ondernemer 1-9 werkzame personen


100%

100%

90%

90%

80% 70%

80%


60% 50% 40%


60% zelfstandigheid 50% maken van winst

30% 20%

70%


10%

40%

zelfstandigheid maken van winst

30% 20%


10%

0%

0%

1-9 wp


1-9 wp


100%

100%

90%

90%

80% 70%


60% 50%

40%


60% zelfstandigheid 50% maken van winst

30% 20%

70%


10%

40%


30% 20%


10%

0%

0%

10-49 wp


10-49 wp


100%

100%

90%

90%

80% 70%


60% 50% 40%

zelfstandigheid 50% maken van winst continuïteit van het bedrijf

10%

40%


30% 20%


10%

0%

0%

50-249 wp


14


60%

30% 20%

70%

50-249 wp

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages A201374

7-1-2014

MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid

A201373

7-1-2014

A201370

19-12-2013

A201369

23-12-2013

Ondernemen in de horecasector 2013

A201368

23-12-2013

Ondernemen in de groothandelsector 2013

A201367

23-12-2013

Ondernemen in de overige dienstverlening 2013

A201366

23-12-2013

Ondernemen in de bouwsector 2013

A201365

23-12-2013

Ondernemen in de transportsector 2013

A201364

23-12-2013

Ondernemen in de autosector 2013

A201363

19-12-2013

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het

A201362

23-12-2013

Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013

A201361

23-12-2013

Ondernemen in de metaalelektro 2013

A201360

23-12-2013

Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie

A201359

23-12-2013

Ondernemen in de detailhandel 2013

A201358

17-12-2013

De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de

en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014

MKB

2013

grijze ondernemer A201355

10-12-2013

A201354

26-11-2013

Opleiding en scholing van zzp’ers – Resultaten zzp-panel meting I van 2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek

A201353

19-11-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013

A201351

21-11-2013

Innovatie en internationalisering in het MKB

A201350

12-11-2013

Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013

A201349

31-10-2013

Fulfilment van online verkoop

A201348

15-10-2013

De overheid als klant van het MKB

A201347

26-09-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201346

08-10-2013

De innovativiteit van het MKB in 2013

A201345

19-09-2013

Monitor buitenlandse investeringen MKB

A201344

14-11-2013

Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie

A201343

03-04-2013

Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid -

2014

Najaar 2013 A201342

12-09-2013

Verschillen tussen uitzendondernemingen

A201341

17-10-2013

Economische effecten verlaging van de administratieve

A201340

19-08-2013

Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011

A201339

22-08-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013

A201338

12-09-2013

Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook!

A201337

03-09-2013

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

lasten voor het bedrijfsleven

15

A201336

27-11-2013

Inkomens Zelfstandigen 2012

A201335

01-07-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201334

15-07-2013

De rol van sociale media bij innovatie door zzp’ers

A201333

02-07-2013

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren

A201332

02-07-2013

Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording

A201331

04-07-2013

Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp’ers

A201330

25-06-2013

Hoe goed ligt de gemeente bij MKB?

A201329

18-06-2013

Monitor Inkomens Ondernemers

A201328

27-06-2013

Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie

A201327

16-07-2013

Innoveren achter de schermen

A201326

19-07-2013

De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014

A201325

9-07-2013

Minirapportage biomaterialen

A201324

5-06-2013

Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren

A201323

06-06-2013

Kleinschalig ondernemen 2013

A201322

13-06-2013

Topsectoren in beeld - Bekendheid met het

A201321

21-05-2013

Administratieve lasten MKB

A201320

04-06-2013

Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers

A201319

11-06-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

2014 – Update juni

topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat

A201318

April 2013

A201317

16-05-2013

MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland

A201316

31-05-2013

Intellectueel eigendom topsectoren

A201315

07-05-2013

MKB verdeeld over kabinetsbeleid

A201314

02-05-2013

Topsectoren in beeld

A201313

28-03-2013

Concurrentie in het MKB

A201312

25-03-2013

Alles flex, is dat een mismatch?

A201311

09-04-2013

Challengers: hun kenmerken en succesfactoren

A201310

04-04-2013

Wie wordt werkgever?

A201309

16-04-2013

Oudedagsvoorziening in het MKB

A201308

11-04-2013

Benchmark klanten Qredits

A201306

21-02-2013

De waarde van sociaal ondernemerschap

A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201304

02-04-2013

Gezocht: werklocatie 3.0

A201303

24-01-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december

A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel

16

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

Financieringsmonitor topsectoren 2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

A201209

8-8-2012

Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

A201207

20-6-2012

Monitor Inkomens Ondernemers

A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inkomens

Ondernemen zonder personeel

Wat drijft MKB-ondernemers?

Recommend Documents