Wandel mee en verover de forten aan zee!
NHD Herfstwandeling
Gibraltar van het Noorden
Verklarende woordenlijst Batterij: een groep geschut van hetzelfde kaliber dat als een eenheid vuur geeft, of een plaats waar deze kanonnen worden opgesteld. Bastion: vijfhoekige uitbouw in een vestingwal, speciaal ter bestrijding van een dode hoek. Fort: klein zelfstandig aan alle kanten te verdedigen vestingwerk. Kazemat: “Bomvrij” onderkomen voor huisvesting van geschut, manschappen of voorraden.
Linie: Geheel van elkaar ondersteunende forten, schansen en andere kleinere werken die tot doel hadden om de toegang tot een bepaald gebied af te schermen. Als men over een ‘stelling’ spreekt, bedoelt men ook een linie. Ravelijn: verdedigbaar eilandje in een vestinggracht, ter verdediging van een erachter gelegen vestingwal. Reduit: laatste vluchtplek, bijvoorbeeld een klein zelfstandig fort binnen een grotere vesting. (Bron:Wikipedia)
Kroonwerk: buitenwerk bestaande uit twee halfbastions met een heel bastion ertussen
Colofon Beeldmateriaal Wies van Eyk Bertil van Beek Peter van Aalst PAS Publicaties Rob van Beckhoven Ronald den Boer Pieter de Vries Tekst: Wies van Eyk Ronald den Boer Maaike Carlebur Opmaak Speciale Producties, HDC Media
Met aan drie kanten zee, kent Den Helder een unieke ligging. Napoleon zag in 1811 deze plek langs de kust als het “Gibraltar van het Noorden” en stationeerde er de marinevloot. Voor de verdediging van de oorlogshaven liet Napoleon een aantal forten bouwen: de huidige forten Kijkduin, Erfprins, Dirksz. Admiraal en Oostoever. Deze forten werden later verbonden door een liniedijk; samen vormen ze Stelling van Den Helder. Wandel mee in de voetsporen van Napoleon en maak kennis met het militaire inzicht van één van de grootste strategen die Europa heeft voortgebracht. Noordhollands Dagblad, ontwikkelingsmaatschappij Zeestad en Stichting Stelling Den Helder hebben over de historische verdedigingswerken een wandelroute van ongeveer 13 kilometer uitgezet. Langs de route ontdekt u niet alleen fraaie plekken en uitzichten. U komt langs diverse bouwwerken uit de tijd van Napoleon, Nederlandse verdedigingswerken en ook vele Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog (WO II). Ook loopt u langs een gedeelte van de liniedijk, dat in 2009 in ere is hersteld. Hierover leest u verderop in deze brochure meer. Deze wandelbrochure vormt voor u de wegwijzer. Naast de stapsgewijze uitleg van de te volgen route, met op de middelste pagina een overzichtelijke kaart, krijgt u interessante historische ‘weetjes’ aangereikt. De nummers op de wandelkaart corresponderen met de hoofdstukken in deze brochure en geven u informatie over de bezienswaardigheden. Wij wensen u veel wandelplezier!
Noordhollands Dagblad Ontwikkelingsmaatschappij Zeestad Gemeente Den Helder Stichting Stelling Den Helder
Met dank aan:
Den Helder, september 2011
3
Rijke historie Om de dorpjes Huisduinen en Den Helder tijdens de 80-jarige oorlog tegen de Spaanse vloot te kunnen verdedigen, werd reeds in 1583 een eerste verdedigingswerk gebouwd. In de periode daarna zijn meer verdedigingswerken aangelegd. Tot en met de 18e eeuw was de verdediging van Den Helder zeewaarts gericht en wel door middel van de verschillende kustbatterijen (opstelplaatsen voor kanonnen). Nadat in 1799 de Engelsen en de Russen Den Helder via de landzijde binnenvielen, werden verdedigingswerken gebouwd om een aanval over land te weerstaan. Napoleon zag in Den Helder een strategische plek voor de vestiging van de marinevloot, en gaf daarom de opdracht tot de bouw van de marinewerf Willemsoord en een grootscheepse uitbreiding van de verdedigingswerken. Zo werden tussen 1811 en 1813 vier forten gebouwd: fort Morland, fort Lasalle, fort Dugommier en fort L’Ecluse. Het verdedigingsplan van Napoleon voorzag ook in een liniedijk tussen de forten, maar dit voornemen werd pas vele jaren later uitgevoerd. In 1813 werd Napoleon in de Volkerenslag bij Leipzig verslagen. De forten en batterijen in Den Helder kregen in 1814 Nederlandse namen: Fort Kijkduin (voorheen Morland), Fort Erfprins (Lasalle), Fort Oostoever (Dugommier), en Fort Dirksz. Admiraal (L’Ecluse).
Een van de defensieve middelen van de Stelling was inundatie (onder water zetten van een gebied), bedoeld om de vijand op afstand te houden. Via de sluis bij Fort Oostoever kon water vanuit de zee worden ingelaten. Via de fortgracht, het Noordhollands Kanaal en de buitengracht van de liniedijk kon het gebied ten zuiden van de Stelling onder water worden gezet. Tijdens WOII heeft de Duitse krijgsmacht diverse bouwwerken toegevoegd. Den Helder vormde namelijk een belangrijk onderdeel van de Atlantikwall, de grootste verdedigingslinie ooit in West-Europa gebouwd. De forten werden uitgebreid met onder meer geschutskoepels, betonnen daken en onderkomens. Aan de voet van fort Kijkduin werd een bunkercomplex in de duinen gebouwd. Het aangrenzende terrein diende voor de munitiebevoorrading, met een administratiekantoor dat in Den Helder bekend staat als “het Casino”. De Duitse legeronderdelen bouwden in Den Helder meer dan 300 bunkers, waarvan vele nog zijn terug te vinden in het gebied van de Stelling.
In opdracht van Koning Willem werd rond 1825, volgens het plan van Napoleon, de liniedijk alsnog opgeworpen. Dit was nu noodzakelijk omdat het moeilijk begaanbaar kweldergebied ten zuiden van Den Helder werd omgevormd tot de polder “het Koegras”. In deze tijd werd ook het Noordhollands Kanaal aangelegd, waardoor het noodzakelijk was aan de westkant van het kanaal een nieuw fort te bouwen: Fort Westoever. Naast de aanleg van de liniedijk werden diverse bunkers en onderkomens in de Stelling gebouwd en werden de forten verbeterd. Belangrijkste functie van het vestingwerk betrof het beschermen van de Marinewerf, de Spoorweghaven en de sluizen aan de noordkant van Fort Oostoever.
Historische kaart 1814 Historische kaart 1850
4
5
Herfstwandeling “Verover de forten aan zee” 1. Beginpunt wandeling
Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers 2. Reddingmuseum
Startpunt voor deze wandeling is de grote bankwerkerij van de voormalige Rijkswerf Willemsoord, die hier 170 jaar lang gevestigd is geweest. Het gebouw, officieel aangeduid als ‘het groot machinaal’ wordt in de volksmond ‘de Kathedraal’ genoemd. Om voldoende lichtinval en ruimte te hebben werd de werkplaats namelijk als een soort basiliek gebouwd met een hoog middenstuk en lagere zijbeuken. De Kathedraal wordt nu gebruikt voor beurzen en grote (muziek)evenementen. In de nabije toekomst wordt de schouwburg van Den Helder hier gevestigd. De voormalige Rijkswerf Willemsoord kent een geschiedenis die teruggaat naar 1811, het jaar waarin Napoleon bepaalde dat in Den Helder de grootste marinehaven van Nederland gebouwd moest worden. Het plan, een ontwerp van Jan Blanken Jansz., omvatte een omwalling van het gehele marine-etablissement en een waterfort aan de noordoostzijde van de haven. In 1814 was echter alleen nog maar de meest zuidelijke sector van de omwalling gerealiseerd. In 1822 waren de dokken, de sluis, het pomphuis en het werfkanaal klaar. In 1827 werd het complex in gebruik genomen. De Rijkswerf heeft in WOII veel te lijden gehad van bombardementen. Na WOII beleefde Rijkswerf Willemsoord een sterke bloeiperiode. Den Helder werd in 1947 aangewezen als de hoofdmarinebasis van ons land. In 1993 concentreerde de marine alle onderhoudsbedrijven op het Nieuwe Haventerrein. Willemsoord werd vanaf dat moment gerestaureerd en in 2004 geopend. Sinds 2008 wordt gewerkt aan een nieuwe, ambitieuze invulling van Willemsoord, waardoor het terrein nadrukkelijker deel uit gaat maken van het centrum van Den Helder. Hierover vindt u meer op www.zeestad.nl. U verlaat de Kathedraal en gaat direct rechtsaf richting de entree van het Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers, direct weer rechtsaf en dan linksaf zodat u aan de grachtkant uitkomt. U gaat opnieuw linksaf en loopt nu aan de voorzijde langs het Reddingmuseum richting de voetgangersbrug. 6
Het Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers is sinds 2003 deels gevestigd in de vroegere motorenwerkplaats (1930) van de marinewerf en deels in opvallende glazen nieuwbouw. Het museum toont de historie van het reddingwezen, maar laat bezoekers ook zelf ervaren hoe het is om redder te zijn bij storm op zee. Daartoe is er onder meer een windtunnel geplaatst. 3. Museumhaven De wandeling voert langs de vroegere ketelmakerij (1920), Medemblikker houtloods en de mastenloods (1825, neoclassistisch). Het hout voor de masten lag in de haven en werd nat, in zachte toestand, bewerkt. Daarna lag het in ‘de Medemblikker’ te drogen. De naam verwijst naar de eerste werklieden die destijds uit dit Zuiderzeestadje vandaan kwamen.
Lichtschip Texel
Voorbij de mastenloods bevindt zich de Museumhaven. Opvallend daarin is het lichtschip nummer 10, beter bekend als Lichtschip Texel. Dit werd in 1952 op de Rijkswerf Willemsoord gebouwd en is het oudste nog in Nederland aanwezige lichtschip. Tot halverwege de jaren zeventig, toen het licht werd geautomatiseerd, had het schip een bemanning van elf koppen. Zij waren telkens voor een periode van vier weken aan boord, overgeleverd aan de elementen. Het lichtschip lag voor anker en had geen voortstuwing. Sinds 1995 werkt een klein team vrijwilligers aan de restauratie. Het lichtschip is te bezoeken. In de Museumhaven met scheepshelling wordt gewerkt aan het herstel van historische motor- en zeilschepen. Te zien zijn onder meer de stoomsleepboot Y8122 (1936) en de marinesleepboot Dombo (1955).
7
5. Fort Oostoever en Fort Westoever Via de tweede voetgangersbrug steekt u de gracht over, waarna u links aanhoudt en de Koopvaardersbinnenhaven volgt tot aan de Van Kinsbergenbrug.
4. Koopvaardersbinnenhaven
De Koopvaardersbinnenhaven dateert uit 1835 en speelde halverwege de negentiende eeuw een grote rol in de bloeitijd van Den Helder als zeehaven. Scheepsladingen, vooral uit Nederlands Oost Indië, werden van hier door het Groot Noord-Hollands Kanaal naar Amsterdam gebracht. Lange tijd was er ook een bloeiende passagiersvaart naar de hoofdstad. De tocht van 6,5 uur kostte 1,95 gulden voor een enkeltje tweede klasse, twee keer het dagloon van een arbeider op de marinewerf. Na de ingebruikname van het Noordzeekanaal in 1876 verloor de binnenhaven snel aan betekenis.
Luchtopname van de Forten Oostoever (r) en Westoever Fort Westoever (1823) en Fort Oostoever (1833) lagen aan weerszijden van het Groot NoordHollands Kanaal. Op de locatie van Fort Oostoever lag vroeger de kielplaats ‘het Nieuwe Werk’. Deze werd in 1791 en 1792 gebouwd. Hier werden de schepen uit het water getild voor reparaties aan de scheepshuid. Napoleon verbeterde in 1812 de bestaande geschutsopstelplaatsen en noemde het verdedigingswerk fort Dugommier. Vanaf 1827 werden de werkzaamheden op het Nieuwe Werk verplaatst naar de marinewerf ‘Willemsoord’. De kielplaats werd rond 1833 omgebouwd tot een fort, waarbij de sluis gemakkelijk gebruikt kon worden als inundatiesluis. Van het oorspronkelijke Fort Oostoever is behalve een aarden wal, een stuk keelgracht, enkele remises en een munitiebergplaats, weinig meer over.
Museumhaven Willemsoord
Bij het graven van het Noord-Hollands kanaal werd aan de overzijde Fort Westoever gebouwd. De twee forten dienden om het Noord-Hollands Kanaal en de liniedijk onder vuur te houden. Westoever bestaat uit een gracht, aarden wallen en een bomvrije kazerne. Deze moest ooit plaats bieden aan 260 manschappen.
Via de voetgangersoversteek aan uw rechterhand steekt u over, daarna meteen links waardoor u met de volgende voetgangersoversteek op de Binnenhaven komt. U vervolgt uw weg tot aan de Burgemeester Visser brug. Links voor u ziet u Fort Oostoever liggen.
8
9
U vervolgt het pad en ziet aan uw linkerhand tal van historische bouwwerken van Fort Dirksz. Admiraal.
Direct na de brug neemt u aan uw rechterhand de steile trap naar beneden en betreedt u Fort Westoever.
Oorspronkelijk telde Westoever ook buskruitmagazijntjes, een fortwachterswoning en wachtgebouw, maar die zijn later verdwenen. Het fort kreeg eind negentiende eeuw zes kanonnen en vier mortieren, de naam veranderde in bastion Westoever. Tijdens WO II bouwden de Duitsers hier een telefoon- en een schuilbunker. In november 1958 verloor Westoever officieel zijn status van verdedigingswerk. De bomvrije kazerne had intussen een nieuwe functie gekregen. Hier staan al ruim een halve eeuw acht Stork-Thomassen dieselaggregaten. Zij waren tot 1992 in gebruik om extra stroom te leveren aan de marinehaven. Dieselaggregaten in kazerne van Westoever
Luchtopname Fort Dirksz. Admiraal
Vanaf Fort Westoever vaart u met een reddingboot naar de overzijde. Bij de jachtwerf van Dozy stapt u af, loopt u het terrein af en gaat daarna linksaf. U loopt over de brug en zodra het mogelijk is gaat u rechtsaf en volgt u de weg langs de bedrijfsgebouwen totdat u een doorgaande weg met gescheiden rijbanen nadert. U gaat rechtsaf en volgt het voetpad tot de hoogte van de Vuilcentrale. Hier steekt u over naar links en volgt u het pad over de Linie richting Fort Dirksz. Admiraal
7. Fort Dirksz. Admiraal
6. Spoorlijn De wandelroute voert onder de spoorlijn door. Dit enkelspoor werd in 1865 aangelegd tussen Den Helder en Alkmaar. Een reis per stoomtrein duurde toen een uur en tien minuten. Het was de tweede spoorlijn in ons land die door de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij werd aangelegd. De eerste liep van Amsterdam naar Haarlem. Een aftakking van het spoor ging naar de industriehaven. Zeeschepen konden hier hun lading rechtstreeks in goederenwagons storten. De lijn is inmiddels deels overwoekerd, deels opgebroken.
10
In 1828 werden de fundamenten gelegd voor een bomvrije kazerne, maar pas aan het eind van de 19e eeuw werd een bakstenen bomvrije kazerne gebouwd, met ruimten voor de manschappen en kruitkamers. Deze kazerne is nog gedeeltelijk aanwezig. Vóór het reduit lag een eilandje met een gebouwtje (de caponnière) van waaruit flankerend vuur gegeven kon worden langs de linie, richting Fort Erfprins en Fort Westoever. In de wallen van het reduit werden meerdere bunkers gebouwd als onderkomens of als munitiebunkers. Rond 1900 werden er twee manschappen onderkomens bijgebouwd. Nadat u de kazernes bent gepasseerd, neemt u het pad aan uw linkerzijde de heuvel op. Bovenop het bouwwerk kunt u richting het oosten en het westen langs de hele linie kijken. U staat nu bovenop de kazerne van het reduit.
11
16
17
15
18-19 14
P
13
P
T
1
2
3
T 12
11
4
10
20 9
5 7
Legenda
T
6
11 Hoofdstukken wandelroute T Toiletvoorziening(en) P Parkeergelegenheden 8
12
13
T
In WOII is een Duitse luchtdoelbatterij bovenop de oude kazerne gebouwd, waarbij de bovenste verdieping van de onderliggende kazerne is gesloopt. U kunt de opstelplaatsen van de geschutskoepels nog duidelijk herkennen aan de ronde openingen. Daaronder bevonden zich de verblijfsplaatsen voor het personeel en een ruimte voor de opslag van munitie.
U blijft het pad over de buitenwal volgen totdat u voor u een brug ziet. Na de brug kunt u direct rechtsaf en vervolgt u de weg achter het tuincentrum langs. Aan het einde van het pad komt u bij een doorgaande weg die u oversteekt, waarna u over de Liniedijk uw weg kunt vervolgen.
Rechts schuin voor u, neemt u de steile trap naar beneden, u volgt het pad naar rechts, aan het einde gaat u linksaf en bij de eerste gelegenheid weer linksaf.
Ondergrondse schuilplaats
9. Bouwwerken in de linie Lopend over de liniedijk komt u langs ondergrondse Duitse bunkers die dienden als onderkomens voor de manschappen. Als u goed kijkt ziet u ze verscholen in de grond.
U volgt het pad op de liniedijk en steekt het fietspad over. Hier vervolgt u de route die over de gedekte weg verder gaat. Skelteren langs de historische gebouwen van Fort Dirksz Admiraal
Duitse bunker op het reduit
8. Buitenwal Fort Dirksz. Admiraal U loopt nu langs een puinheuvel, die van oorsprong geen onderdeel uitmaakt van het fort. De heuvel bestaat uit puin afkomstig van gebombardeerde huizen in WOII. U heeft hiervandaan prachtig uitzicht over de rest van het fort. De meeste oude bouwwerken in het fort zijn in het reduit te vinden. Volg het pad naar rechts zodat u langs het spoor, door een fraai stukje natuur uw weg kunt vervolgen tot u op de doorgaande weg uitkomt. U gaat rechtsaf, het pad loopt een stukje langs de weg. Bij de fietsersoversteekplaats steekt u over en gaat rechtsaf en kort daarna linksaf.
U vervolgt de wandeling over de buitenwal van Dirksz. Admiraal, het fort ligt aan uw rechterhand. Fort Dirksz. Admiraal is in 1811 gebouwd en bestaat uit een kroonwerk, twee ravelijnen en een reduit. Stenen doorgangen in de wallen gaven toegang tot de ravelijnen.
14
Verderop is door de restauratie van de liniedijk een van de twee overgebleven bomvrije remises duidelijk te zien. Deze is tussen 1886 en 1887 gebouwd. De andere remise staat in het Timorpark. Het gedeelte van de liniedijk waar u nu over loopt, is weer in ere hersteld. Het getrapte profiel is weer duidelijk zichtbaar. Voor de aanleg hiervan is een techniek gebruikt die ze vroeger ook gebruikten, namelijk het stapelen van graszoden. Hierdoor kan een stijl stuk grondwerk worden aangebracht, waarachter de schutters door te knielen zich verdekt konden opstellen. De geplante doornhaag aan de buitenzijde van de liniedijk bood vroeger weerstand aan de vijand, net als de rietoevers. U loopt door de ecologische zone, die is aangelegd om de flora en fauna meer ruimte te geven. U ziet gemetselde muren op de koppen van de liniedijk, daar waar de Middenweg de liniedijk doorsnijdt. Deze coupures zijn in het kader van de restauratie van de liniedijk begin 2009 gebouwd. Deze hebben in de historie nooit bestaan, simpelweg omdat er toen geen wegen waren die de liniedijk doorkruisten. De coupures accentueren de liniedijk, en maken duidelijk waar men de Stelling binnenkomt.
15
Graszoden worden gestapeld om snel een groene en steile liniedijk te maken
Aangekomen bij de doorgaande weg, gaat u direct linksaf de Huisduinerweg op (u steekt nog niet over) en volgt u het voetpad plm 100 meter. Daarna steekt u over naar het Huisduinerpoldertje.
U volgt het pad tot aan de Middenweg. Na de oversteek kunt u uw weg over de Liniedijk vervolgen. De ingang van het pad ligt direct achter de bunker (‘Kabel Ausführungs Punkt’) die tussen de entree van het Timorpark en de liniegracht ligt. 12. Huisduiner poldertje
10. Liniedijk Timorpark Links van de entree van het Timorpark ziet u een coupure en een aanzet tot restauratie van de liniedijk. Het brede water is de liniegracht, deze ligt aan de buitenzijde van de liniedijk. Het eerste stuk van de wandeling gaat over deze dijk. Direct aan uw linkerzijde komt u een ‘Kabel Ausführungs Punkt’ tegen. Dit is een Duitse bunker, die aangelegd was voor de telefoonverbindingen ten behoeve van communicatie tussen de diverse bunkers.
Kabel Ausführungs Punkt
Op een kaart die in 1573 voor de Spaanse hertog Alva werd gemaakt, stonden drie Huisduiner poldertjes aangegeven. De wandeling voert over het Oude Land, het brede pad er doorheen heette Harsterweg. Een harst, of horst, is een wat hoger gelegen zanderig gebied. Tegenwoordig heet het pad Grasdijk. Het is hier heerlijk wandelen, met een goed zicht op de wallen en grachten (rechts) van Fort Erfprins en links het walvisvaardersdorp Huisduinen.
Een nieuwe liniedijk
11. Timorpark Het Timorpark is een typisch jaren dertig stadspark, waar de kenmerken van de Engelse landschapsstijl duidelijk herkenbaar zijn. In het park zijn diverse bunkers te vinden. Op de liniedijk staat een bomvrije remise, die gebouwd is door de Nederlanders in 1886-1887. In totaal zijn er drie van deze remises gebouwd, waarvan er nog twee over zijn. De wandeling gaat over de remise heen. Daarnaast staan er ook Duitse bunkers in het park. Bijzonder is de bunker aan de andere kant van het park, die functioneerde als hospitaal. In Nederland werden er hiervan slechts zes gebouwd en deze bunker is één van de laatste die nog intact is. Huisduiner poldertje
Timorpark
Bomvrije remise
16
Het Huisduiner poldertje wordt door vogelliefhebbers gewaardeerd vanwege de aanwezigheid van onder meer grutto’s, tureluurs, zwaluwen, kwikstaarten en de tapuit. Door het brakke milieu als gevolg van de zeewind komen er bijzondere plantensoorten voor. Opvallend in het landschap is de rode vuurtoren De Lange Jaap. Met 64 meter de hoogste gietijzeren vuurtoren van West-Europa. Om boven te komen moet je 284 ijzeren treden bestijgen, verdeeld over negentien verdiepingen. Bij hevige storm veert de toren, naar men zegt, mee. Het licht bovenin heeft een sterkte van 5,5 miljoen kaars en is tot op 54 kilometer afstand zichtbaar.
17
Vanaf hier is Fort Erfprins goed zichtbaar. Door het ontbreken van begroeiing had men vanuit het fort goed zicht op de vijand. Om die reden wordt dit open landschap een schootsveld genoemd.
Luchtopname Fort Erfprins
Aan het eind van het pad door het Huisduiner poldertje steekt u bij de manege de doorgaande weg over naar rechts en vervolgt uw weg aan de binnenzijde van de dijk. Bij de eerstvolgende opgang loopt u de dijk op en vervolgt u de route over de kruin van de Zeedijk.
Uitzicht op Fort Erfprins 13. Fort Erfprins U ziet Fort Erfprins aan uw rechterhand liggen. Het fort is tussen 1811 en 1813 gebouwd en heette toen ‘fort Lasalle’. Het fort is een groot, vijfhoekig, gebastionneerd verdedigingswerk en had oorspronkelijk drie ravelijnen. Dit zijn versterkte eilanden die zich aan de buitenkant van de vestingwal bevinden en dienden als toegangspoort of verdedigingspunt. In 1836 werden twee bomvrije poorten gebouwd en in 1861 een bomvrij hospitaal op het fort. Deze zijn alle drie nog aanwezig. De noordelijke gracht werd in 1875 gedeeltelijk gedempt waarbij één ravelijn verviel.
18
14. Bomvrije kazerne Aan uw rechterzijde ziet u een grondwal. Hieronder ligt een Nederlandse bomvrije kazerne, die was ingericht voor de huisvesting van 1000 man. Daarbovenop stond een grote kustbatterij. Het is met 283 meter de langste bomvrije kazerne van Nederland. De kazerne is eigendom van Defensie en is enkel bij hoge uitzondering te bezichtigen.
19
15. Batterij Kaaphoofd Het weidse uitzicht over het Marsdiep was de reden dat hier batterij Kaaphoofd werd gebouwd. De Nederlandse Batterij werd bewapend met kanonnen en voorzien van twee kogelgloeiovens (ovens waarin men de kogels roodgloeiend stookte om deze gloeiend en wel weg te schieten), een wachthuis dat ruimte bood voor de huisvesting van 30 man en de opslag van munitie. Als gevolg van de ophoging van de zeewering tot Deltahoogte in de jaren ’60 is de batterij grotendeels verdwenen. Van de Nederlandse batterij Kaaphoofd is nu alleen nog het kruitmagazijn aanwezig.
Voormalige Batterij Kaaphoofd (1942) 16. Dijk ‘Een dijkie pikken’ is onder Nieuwediepers, zoals inwoners van Den Helder worden genoemd, een geliefde bezigheid. De zeepromenade biedt aan wandelaars en fietsers een prachtig uitzicht op Texel, de scheepvaart en natuurlijk de zandplaat de Razende Bol, waar dagelijks tientallen zeehonden liggen. De oorspronkelijke dijk was van zand en wier, bijeengehouden met palen en planken. Na de WOI kwam er een keermuur en waren er ook geschutsbatterijen. De Duitsers maakten tijdens de laatste oorlog de dijk onderdeel van de Atlantikwall, die van Noorwegen tot aan Frankrijk de Geallieerden buiten de deur moest houden. De dijk kreeg bunkers, versperringen en schuilplaatsen. In de jaren zeventig is de zeewering op deltahoogte gebracht. Dat ging ten koste van veel historische bebouwing op en direct achter de dijk. Het badhotel, het zeezwembad en het meteorologische station op de dijk zijn allemaal verdwenen. Wat bleef zijn de hellingen, van waaraf vissers hun Helderse vletten te water laten.
Vervolg de route over de Zeedijk tot u beneden een kruispunt met verkeerslichten ziet. Neem de trap naar beneden, ga onderaan linksaf en steek bij de voetgangerslichten over. Over het voetpad loopt u oostwaarts richting haven tot aan de fietsoversteekplaats tegenover het Marinemuseum en de drooggezette onderzeeboot. Hier steekt u over. 17. Marinemuseum Het Marinemuseum bestaat uit een monumentaal gebouw, ‘t Torentje genaamd (1826), en nieuwbouw. ‘t Torentje was oorspronkelijk een brandstofmagazijn. De toren met klok moest de arbeiders van de marinewerf (‘wervianen’) vertellen hoe laat het was want horloges hadden zij niet. De stenen bank op het voorplein dateert uit 1919 en herinnert aan de luitenant ter zee J. A. de Jongh die op 4 oktober 1917 probeerde een op de torpedoboot Pangrango overboord geslagen matroos te redden en daarbij zelf verdronk. Naast het museum staat de onderzeeboot Tonijn, die van 1968 tot 1991 dienst deed en daarna op het droge werd getrokken. In deze 78 meter lange, een miljoen kilo zware boot leefden en werkten 67 mensen tijdens wekenlange zeereizen. Achter het museum bevinden zich de mijnenveger Abraham Crijnssen en ramschip De Schorpioen. De Crijnssen werd beroemd doordat het schip in 1942, gecamoufleerd als eilandje met behulp van netten, takken en ander groen, van Soerabaja naar Australië ontsnapte. De Schorpioen werd in 1868 gebouwd als ramschip, maar is nooit als zodanig gebruikt. Vanaf eind jaren veertig was het decennia lang in gebruik als logement voor de marva’s, een afkorting voor Marine Vrouwenafdeling.
Marinemuseum met ‘t Torentje (l) en onderzeeboot Tonijn
20
21
U vervolgt de route langs het natte dok, over de deuren van droogdok I en over de voetgangersbrug die u over de scheepshelling leidt.
U vervolgt uw weg rechtdoor tot voor de Schorpioen, hier gaat u rechts en dan direct links, zodat u om het natte dok heen loopt. 18. Natte dok Het natte dok is aangelegd tussen 1812 en 1823 en meet, na een tussentijdse verlenging, 325 bij 135 meter. Feitelijk is de Rijkswerf er omheen gebouwd. Fregatten, onderzeeboten, torpedoboten, alles paste in dit dok en soms lagen ze er ook met grote aantallen tegelijk.
19. Scheepsbouwhal (gebouw 51) Tussen de beide droogdokken in ligt gebouw 51. ‘Scheepmakers ijzer’, is de officiële aanduiding voor deze grote hal, waar vanaf 1939 sleepboten, lichtschepen en allerlei andere vaartuigen werden gebouwd en onderhouden. Aan de oostzijde, grenzend aan het natte dok, bevindt zich de scheepshelling. Erboven grote kraanbanen, die van kort na de oorlog dateren. Toen zijn ook de reusachtige deuren in het gebouw aangebracht. In de scheepshal bevinden zich nu een bioscoop, bowling, een amusementscentrum en horeca. Werkzaamheden op de scheepshelling, 1964 U vervolgt de route langs droogdok II naar de Kathedraal. U bent aangekomen bij het eindpunt van de wandeling.
20. Fort Kijkduin, ook een bezoek waard luchtfoto Rijkswerf, ca 1928 Om er te komen moesten de schepen vanuit de buitenhaven door de Zeedoksluis. Maar omdat het een kleine sluis is, kon dat alleen als de waterstand in de zeehaven gelijk was aan die van het natte dok. Dan gingen alle sluisdeuren tegelijk open. Er is ook nog een sluis aan de zuidzijde van het Historische foto DokII natte dok. Deze vormt de verbinding met de binnenhaven en moet worden gerestaureerd. Zodra dat is gebeurd, is het de bedoeling de Zeedoksluis permanent open te zetten. Het natte dok wordt dan een voor zeezeilers goed bereikbare getijdenjachthaven. Willemsoord heeft nog twee werkende droogdokken die in verbinding staan met het natte dok. Deze dokken worden nog altijd gebruikt om schepen droog te zetten voor onderzoek, onderhoud of reparatie.
22
Fort Kijkduin is altijd een belangrijk punt geweest voor de kustbewaking. Aan het begin van de 19e eeuw was er al een batterij aanwezig en in opdracht van Napoleon werd hier in 1811 begonnen met de bouw van fort Morland. In 1814 kreeg dit fort de naam Kijkduin, genoemd naar het duin waarop het was gebouwd. Het fort bood aan meer dan 700 soldaten huisvesting en kent een uitgebreid onderaards gangenstelsel dat voor publiek toegankelijk is. Diamantgracht Fort Kijkduin In 1996 opende Prins Willem-Alexander het schitterend gerestaureerde fort en het voor Europa unieke zeeaquarium in de onderaardse beuken. Wilt u meer weten over de restauratie en de geschiedenis van het fort, en wat er allemaal op deze historische plek is gebeurd, breng dan een bezoek aan het fort. Ook kunt u hier wat eten of drinken.
23
MUSEA Maritiem KUNST & Cultuur AmusEment ETEN EN DRINKEN
Willemsoord, vroeger de scheeps- en onderhoudswerf voor de Koninklijke Marine, is nu een prachtig monumentaal deel van Den Helder dat zich gaandeweg ontwikkelt tot open stadsdeel. Willemsoord ligt direct tegen het stadshart en de buitenhaven aan wat de ligging van de jachthaven op Willemsoord uniek maakt. Het fraai gerestaureerde complex huisvest een diversiteit aan ondernemers en instellingen.
Jachthaven
Er is voor ieder wat wils:
tIFUOBUJPOBBMSFEEJOHNVTFVN%PSVT3JKLFST tIFUNBSJOFNVTFVNtLVOTUDVMUVVStEJWFSTFFFUFO ESJOLHFMFHFOIFEFOtCJPTDPPQtDBTJOP tLJOEFSTQFFMQBSBEJKTCPXMJOHtTQPSUHFMFHFOIFEFO tNVTFBMFTDIFQFOt FFOOBVUJTDILXBSUJFS Op Willemsoord is de VVV gevestigd, waar u uitgebreide informatie over alle bezienswaardigheden en activiteiten op Willemsoord kunt verkrijgen.
Wij heten u van harte welkom op Willemsoord
oon tele6f16100 0223 b We oordbv.nl s
willem
www.
s adllermesoord
elder wi Den H S A 1 178
