Waanzin is geen ziekte

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

Interview

‘Waanzin is geen ziekte’ Door Carolina Lo Galbo 10 december 2014 - Leestijd: 19 minuten

Filosoof Wouter Kusters maakte tweemaal een psychose door, stopte beide malen met zijn medicatie en schreef twee dwarse boeken tegen de medicalisering van de waanzin. ‘Het brein-denken van Swaab ontkent de filosofische kracht van een psychose. Je kunt een psychose niet los zien van de persoon.’

‘D

oorbreek het taboe,’ riep minister Edith Schippers twee weken geleden haar publiek op tijdens het Nationaal Congres ‘Anders denken over psychische aandoeningen’. Onder de aanwezigen in de Haagse Fokker Terminal: leden van patiëntenverenigingen, vertegenwoordigers van GGZ Nederland, de voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW en andere ervaringsdeskundigen. Premier Mark Rutte eindigde zijn openingstoespraak al even strijdlustig: ‘De revolutie start vandaag,’ zei hij. ‘Vanaf morgen denken we anders over stigma.’

‘Filosofie van de waanzin plaatst deze waar hij thuishoort: niet bij de suikerziektes en gebroken benen maar tussen bijzondere ervaringen van wijsheid, mystiek en creativiteit' http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

1/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

Filosoof Wouter Kusters (47) is niet onder de indruk. ‘Er is helemaal geen revolutie gaande,’ zegt hij. ‘Want het achterliggende idee is nog steeds dat het om ziektes gaat. Daarmee neem je het taboe niet weg, maar maak je slachtoffers van mensen. Waanzin is geen ziekte.’ Kusters spreekt uit ervaring, vertelt hij bij een kop koffie in hotel Belvédère in Schoonhoven, dat een weids uitzicht biedt over de rivier de Lek. Hij oogt jongensachtig met zijn paarse T-shirt en nonchalante haar, maar spreekt zacht en bedachtzaam. Tweemaal maakte hij een psychose door, op zijn twintigste en op zijn veertigste. Over zijn eerste psychose schreef hij zijn boek Pure waanzin, waarvoor hij in 2005 de Socrates Wisselbeker won. Aangemoedigd door het succes ruilde hij zijn taalwetenschappelijke carrière in voor een studie filosofie. Dit jaar verscheen zijn alom geprezen boek Filosofie van de waanzin. Het begon als een thesis voor zijn filosofiestudie en mondde uit in een indrukwekkend boekwerk van 760 pagina’s. Kusters koppelt daarin ideeën van filosofen als Foucault en Sloterdijk over waanzin aan zijn eigen psychotische ervaringen en die van anderen. Zijn onderzoeksvraag: wat is waanzin, hoe ziet je wereld er tijdens een psychose uit? Met Filosofie van de waanzin betoogt Kusters vurig om de ervaringen van mensen met psychoses serieus te nemen. Daarmee verzet hij zich naar eigen zeggen tegen de neurobiologische psychiatrie. Hij schrijft: ‘Filosofie van de waanzin plaatst de waanzin waar deze thuishoort: niet tussen de suikerziektes en gebroken benen, zoals veel psychiaters ons willen doen geloven, maar tussen bijzondere ervaringen van wijsheid, mystiek en creativiteit.’ Wat heeft u tegen de neurobiologische psychiatrie? ‘Het medische discours heeft de waanzin geclaimd. Het brein-denken van Dick Swaab is veel te dominant in de psychiatrie. Volgens die stroming is een psychose een symptoom van een hersenziekte, zonder enige betekenis, en moet de “wartaal” zo snel mogelijk gedempt worden met medicatie. Daarmee wordt de filosofische kracht van een psychose ontkend. Je kunt een psychose niet los zien van de persoon.’ Erkent u de bestaande diagnoses dan niet? ‘Ik begrijp dat een psychiater een richtlijn nodig heeft, het handboek voor psychiatrie vol diagnoses, de DSM-V. Maar een slimme behandelaar behoudt een open houding en staart zich niet blind op het brein om een http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

2/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

psychiatrisch probleem te doorgronden. Ik zou nooit de eerste de beste psychiater geloven die de diagnose schizofrenie stelt en zegt dat je je leven lang pillen moet slikken.’

'De filosofische kracht van een psychose wordt ontkend. Je kunt een psychose niet los zien van de persoon’ De mate van disfunctioneren of van lijden vormen toch zinnige criteria om iets een ziekte te noemen? ‘Ik zal zelf niet snel het woord ziekte in de mond nemen, maar dan nog: iets kan een hersenziekte zijn en tegelijkertijd betekenisvol. Ook dan moet je de mens blijven zien, en die wordt niet alleen maar door zijn biologie, zijn chemische stoffen, geleid.’ In uw boek beschrijft u hoe Patrick Bateman, de seriemoordenaar in de roman ‘American Psycho’ van Bret Easton Ellis, vrouwen opensnijdt omdat hij hun innerlijk wil begrijpen. Een parallel met Dick Swaab? Lachje. ‘En hij kan het maar niet vinden, dat innerlijk! Dick Swaabachtigen denken echt dat ons innerlijk in de hersenen zit. Ze reduceren alles wat ons boeit en beweegt tot chemische sto es. Ik vind die visie van intellectuele verdwazing getuigen, van oogkleppen. Het zit allemaal in de hersenen, so what! Het is zo’n dooddoener. Dan wil je toch alsnog nadenken over leven en dood, de liefde? Als je naar een schilderij kijkt, wil je het geschilderde begrijpen, niet de verf analyseren.’ Ieder jaar krijgt een op de tienduizend Nederlanders voor het eerst een psychose, vooral in de leeftijdscategorie 15 tot 45 jaar. Als het geen hersenziekte is, hoe ontstaat een psychose dan? ‘Een psychose kan wel uitgelokt worden door een hersenziekte of drugsgebruik, maar ontstaat vaak uit een zware crisis in de liefde of op je werk. Velen maken jong een psychose door waarin ze door hun bestaansgrond zakken. Als je aan de omgeving van zo’n jongere vraagt wat er aan de hand is, zal die zeggen: hij is gewoon in de war, hij heeft nachten niet geslapen omdat hij heeft liggen piekeren over de breuk met zijn vriendin. Een psychiater zegt dan: hij is niet in de war, hij is ziek. Bij mij werd de psychose beide keren ingegeven door liefdesperikelen, http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

3/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

cannabisgebruik en een filosofische zoektocht. Die vormden de basis van mijn vlucht ins Blaue hinein. Een psychose is een ontsnapping aan de kwellende werkelijkheid, een vlucht. En vervolgens ga je razendsnel oplossingen en antwoorden zoeken. Een psychose is geen ziekte maar een existentiële worsteling. In de waanzin ben je op een associatieve, ongecontroleerde manier bezig om de meest fundamentele vragen van het bestaan op te lossen.’

Intiem dagboek Filosofie van de waanzin begint als een filosofische verhandeling, maar leest gaandeweg als een intiem dagboek van Kusters’ eigen gekte. Want al schrijvende aan zijn thesis in 2007 werd hij zélf de waanzin ingezogen. ‘Ik dook zo diep in de filosofie dat ik voor een tweede keer psychotisch werd,’ zegt Kusters. ‘Ineens zag ik het licht. Ik begreep de totale samenhang der dingen en zag alles zo scherp dat ik ervan overtuigd was dat mijn thesis op een A4’tje zou passen. Het is zo klaar als een klontje, mailde ik mijn begeleider. Ik voelde me extatisch.’ Kort daarna werd hij gedwongen opgenomen en belandde hij in een isoleercel, zoals de eerste keer. En net als toen stopte hij al snel zijn medicatie om na drie maanden hersteld naar huis terug te keren. ‘Ik wil laten zien dat wat ik tijdens mijn psychoses zag erg lijkt op wat bejubelde filosofen als Plotinus, Sartre of Schelling gepubliceerd hebben,’ zegt hij. ‘Dat een psychose betekenisvol kan zijn. Waar houdt de filosoof op filosoof te zijn en wordt hij waanzinnig?’ Vertelt u het maar. Wat delen de psychoticus en de filosoof precies? ‘Beiden verkennen ze de randvoorwaarden van het menselijk bestaan. Ze durven afstand te nemen van grootheden als tijd, ruimte, het “ik” en de buitenwereld om dichter bij de werkelijkheid te komen. Die grootheden zijn cruciaal voor ons zel egrip. Als je eraan tornt, komt alles op losse schroeven te staan. Filosofie kan leiden tot waanzin en omgekeerd zie ik de waanzinnige een beetje als filosoof. Met een psychose, of de filosofie, treed je buiten het alledaagse, routineuze leven en dring je door tot de essentie.’ U richtte zich tijdens uw onderzoek op psychoses, ‘de meest pure vorm van waanzin’ zoals u die zelf ervaren hebt en maakte er een nauwkeurige analyse van. ‘Ja, er bleek een zekere systematiek in de ervaringen van mensen met psychoses te zijn. De onderliggende thema’s en structuren van de http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

4/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

psychose komen bij veel mensen overeen. Je gevoel van tijd en ruimte wordt fundamenteel anders. Verleden, heden en toekomst vallen samen tot een oneindige tijd. Je “ik” en de buitenwereld versmelten en worden één. Dat kan een extatisch en mystiek hallelujagevoel geven, maar ook angstaanjagend zijn. Het is een extreme wereld, omdat alle zekerheden verdwenen zijn en gevoelens elkaar in een razend tempo afwisselen. Alles en iedereen krijgt een instant betekenis, ingegeven door je associaties. De zon schijnt omdat jij vrolijk bent. Je fantasie is ongeremd en je denkt de hele kosmos te begrijpen. Tegelijkertijd ervaar je als psychoticus een enorme eenzaamheid, omdat echte medemensen niet bestaan. Je zit in je eigen wereld opgesloten, alsof je in een film of een droom vastzit. Psychotici zijn niet wezenlijk anders, maar ervaren de extremen van de menselijke neigingen en mogelijkheden intenser.’

'Het is een extreme wereld, alles en iedereen krijgt een instant betekenis en je denkt de hele kosmos te begrijpen. Tegelijkertijd ervaar je een enorme eenzaamheid omdat echte medemensen niet bestaan' Wat zijn de meest voorkomende psychosethema’s die u destilleerde? ‘Zelf was ik bezig met de strijd tussen goed en kwaad, God en zijn relatie tot de wereld, de duivel, de leegte, leven en dood. Die levensvragen bleken kenmerkend voor veel psychoses. Het gaat om zaken die in conflict zijn, of er niet mogen zijn. Zo kun je in een existentiële twijfel geraken als het geloof in het diepst van je wezen zit, en je dan in een cultuur belandt waarin religie nauwelijks een rol speelt en niet begrepen wordt. Marokkaanse jongeren met een religieuze achtergrond worden vaker gediagnosticeerd met psychotische stoornissen dan jongeren zonder een religieuze achtergrond. Een psychiater die iemand pratend over Allah en het boze oog de inrichting ziet binnenkomen, zal dat vaak als wartaal bestempelen, terwijl het te duiden is vanuit diens religieuze achtergrond.’ Is elke psychose ook persoonlijk gekleurd? ‘Ja, de fantasieën verschillen per persoon, a ankelijk van de unieke voorgeschiedenis. In mijn wanen kwamen de sciencefictionboeken die ik in mijn jeugd las terug, net als mijn talige inslag. Als iemand me http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

5/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

bijvoorbeeld eet smakelijk wenste, interpreteerde ik dat als aids makelijk, in de zin van: makkelijk maakbaar. En dus dacht ik dat ik aids had. Alles wat in jou opgeslagen ligt, van herinneringen tot sprookjesboeken en krantenberichten, komt in een waanzinnige brei tot leven.’ Zegt u eigenlijk dat een psychose toegang biedt tot het onderbewustzijn? ‘Die gedachte leeft inderdaad in mijn boek, al benoem ik die niet expliciet. Iedereen heeft een gedachtewereld waarin ideeën over goed en fout opgeslagen liggen, maar ook verborgen verlangens, angsten en woede; de goede en kwade krachten. Doorgaans dekken we die af en houden we ze buiten de deur. We verschansen ons in ons veilige huis met vertrouwde kaders, en daarbuiten begint de woestenij van de psychose. Tijdens een psychose worden de muren van het huis opengebroken en gaat alles stromen. Al die archetypen van bijvoorbeeld goed en kwaad, zoals we die in onze westerse cultuur delen en die dus voorkomen in onze boeken en films, zie je dan ineens terug in de mensen op straat.’ Pleit u voor eerherstel van de psychoanalyse? ‘Zeker. Niet alle aspecten van de psychoanalyse overtuigen me, maar wel het idee dat er betekenis wordt gezocht in schijnbaar betekenisloze dingen. Juist de betekenisgeving, het geestelijke, maakt ons mens. Zonder cultuur ben je een rauw natuurdier. Ook de antipsychiatrie uit de jaren zeventig inspireert me, en gelukkig wordt die invloed steeds sterker in de GGZ. De herstelbeweging van patiënten die hun ervaring centraal stellen is sterker dan ooit. In die zin zou je wél kunnen zeggen dat er een langzame revolutie gaande is.’

Angstige tijd Met zijn eerste boek Pure waanzin toonde Wouter Kusters hoe groot de kloof is tussen de belevingswereld van de hulpverlener en die van de patiënt. Daartoe vergeleek hij de notities van verpleegkundigen in zijn psychiatrisch rapport uit 1987 met zijn eigen herinneringen. Zat hij tijdens een dienst in de kerk van de psychiatrische inrichting als enige helemaal achterin, dan noteerde de verpleegkundige in het logboek: zit dichtbij de deur, wil vermoedelijk weglopen. ‘Terwijl ik achterin was gaan zitten om het evenwicht te herstellen,’ zegt Kusters. ‘Ik was in een kosmische strijd verwikkeld en zag het als mijn missie om de wereld in balans te brengen.’ Met een lachje: ‘Een belangrijke taak.’

http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

6/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

Nee, hij zou niet sneller zijn hersteld als de verpleging hem had begrepen, maar het zou wel een ‘minder angstige tijd’ zijn geweest als er meer contact had plaatsgevonden, een praatje af en toe. ‘Vervelender dan de psychose vond ik het onbegrip, de opsluiting en de eenzaamheid. Men is geneigd om menselijk contact te vervangen door medicatie. Maar een gevoel van veiligheid komt niet uit een pil, die ontstaat in nabijheid van anderen.’ Met uw huidige boek gaat u een stap verder. U wilt meer begrip kweken voor de waanzinnige, schrijft u. Is die gebaat bij uw filosofische invalshoek? ‘Zeker. Ik heb me destijds zo geschaamd om de rare dingen die ik gezegd en gedaan heb. Mensen hebben de neiging zich na hun psychose te dissociëren van hun waanzin, vaak aangemoedigd door hun behandelaar. Zo van: ik zei gekke dingen, maar dat was mijn ziekte, niet ikzelf. Ik slik nu medicijnen om me tegen mijn zieke zelf te wapenen. Ja, als je een paar bizarre gedragingen eruit licht, dan zijn ze gek, maar tijdens je psychose waren ze volstrekt logisch en maakten ze deel uit van je totaalervaring die een en al betekenis had. Veel mensen verdringen bovendien de vreugdevolle momenten en kijken somber terug. Maar een psychose kan ook een spirituele reis zijn die leidt tot een mystieke openbaring.’

'Dat iets angstaanjagend is, maakt het nog niet betekenisloos. Het is een ingrijpende ervaring die waardevol kan zijn' Misschien heeft u gewoon geluk gehad met uw vreugdevolle psychoses. ‘Ik realiseer me dat elke psychose anders is. Zeker als die, anders dan bij mij, wordt ingegeven door een zwaar jeugdtrauma kan het een angstaanjagende ervaring zijn. Ook ik had angstige momenten en ik zou niemand een psychose aanraden, want het eist zijn tol en je weet niet of je er heelhuids uitkomt. Maar dat iets angstaanjagend is, maakt het nog niet betekenisloos. Het is een ingrijpende ervaring die waardevol kan zijn.’ Heeft uw boek geleid tot meer zel egrip bij mensen met psychoses? ‘Dat denk ik wel. Ik heb veel positieve reacties gehad van lezers. Ze zijn blij dat iemand eindelijk verwoordt wat zij gevoeld en gedacht hebben, maar tijdens hun psychose niet helder konden formuleren en nadien liever vergaten uit angst en schaamte. Ze herkennen zich in de gevoelens van http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

7/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

wedergeboorte en openbaring die ik beschrijf, of in de religieuze gevoelens die diep verborgen in mensen leven maar in deze wetenschappelijke, atheïstische tijd geen plek krijgen. Ze mailden me: “Nu jij het in een context hebt geplaatst, weet ik dat het niet allemaal onzin was. Het ging om reële levensvragen.”’ De biopsychiatrie wekt stigmatisering in de hand door een psychose een symptoom van een hersenziekte te noemen, stelt u in uw boek. Maar is het niet juist zo dat je het stigma van waanzin wegneemt door het zo gewoon te maken als bijvoorbeeld een hartziekte. ‘Tja. Organisaties als de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, het Trimbosinstituut en patiëntenvereniging Anoiksis menen dat het stigma verdwijnt als je mensen als slachtoffer gaat zien, als patiënten die niets aan hun gedrag kunnen doen. We moeten medelijden met ze hebben en ze medicijnen geven. Ik kreeg eens een kaart van een kennis met de tekst: ik heb autisme en zeg soms rare dingen waarop ik niet wil worden aangesproken. Dit is mijn coming out.’ En? ‘Nou, ik snap het wel. Het werkt. Als je mensen op je werk hebt gechoqueerd met gek gedrag, vervolgens drie maanden in een inrichting zit en dan weer terugkeert, dan is het wel het makkelijkst voor jezelf en je toekomst om te zeggen: dat was ik niet, dat was mijn ziekte.’ Maar? ‘Daarmee verloochen je je ziel. Je bewustzijn was wel door elkaar geklutst, maar je wezen is onveranderd. Er was geen duistere kracht buiten jou die je die dingen liet zeggen en doen, dat was je diepste zelf, een manifestatie van je ziel. Misschien kom je van het maatschappelijk stigma af als je je achter een ziekte verschuilt, maar het helpt niet voor een beter begrip van jezelf of het leven. Je zelfacceptatie neemt ook niet toe. Sterker: als je jezelf niet durft aan te kijken, zul je eerder wegvluchten in een volgende psychose.’ Leg uit. ‘Een psychose kan heel verleidelijk zijn. Je kan heimelijk terugverlangen naar die vlucht waarin alles zinnig en betekenisvol was. Echt herstel wordt pas mogelijk als je een betekenis aan je psychose hebt kunnen geven en inzicht hebt gekregen in je diepste angsten en verlangens. Als je die wezenlijke vragen uit de weg gaat, blijft het onder de oppervlakte http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

8/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

woekeren, hoeveel medicatie je ook neemt. Dan los je niets op. Accepteer de psychose als een ervaring die voortkomt uit een crisis: het hoort bij mij, en dit zegt het over mij.’

'Al moet je het psychotische leven afzweren, iedereen die psychotisch is geweest weet: het was niet alleen maar verschrikkelijk. Er was ook iets dat wij in ons normale bewustzijn niet toelaten. Dat koesteren wij' U pleit voor meer zelfinzicht en meer eigen verantwoordelijkheid? ‘Ja. Veel van wat ik schrijf werkt niet meteen destigmatiserend, integendeel. Want ik zeg: een psychose is deel van jou. Daarmee zeg ik eigenlijk dat in jou een soort Dr. Jekyll & Mr. Hyde schuilen. En hoe meer ik zeg dat een psychose een geestelijke vlucht is in plaats van een lichamelijke ziekte, hoe minder men zal zeggen: je bent een slachtoffer en je hebt recht op extra zorg. Maar als je een bezield leven wilt leiden, moet je je ook willen verhouden tot je schaduwzijde.’ Bij u leidde het zelfonderzoek tot een filosofisch werk van 760 pagina’s. Hoe kan een ander dat aanpakken? ‘Je kunt met een therapeut of vertrouwd persoon – als die goede vragen stelt en het luisteren niet beu wordt – de ervaring zo compleet en gekleurd mogelijk verwoorden en onderzoeken om helderheid te krijgen. Zo blijft er een soort waardevol kristal voortbestaan. Want al moet je het psychotische leven afzweren, iedereen die psychotisch is geweest weet: het was niet alleen maar verschrikkelijk. Er was ook iets dat wij in ons normale bewustzijn niet toelaten. Dat koesteren wij.’ Raadt u een jonge psychiater de DSM-V of uw ‘Filosofie van de waanzin’ aan? ‘Een psychiater kan niet buiten zijn handboek, maar hij moet de menselijke natuur onder ogen blijven zien en levensproblematiek niet medicaliseren. Psychiaters die naast medicinaal ook persoonlijke contact met hun patiënt willen, raad ik mijn boek aan. De ziel verzorgen, dát is de taak van de psychiater.’

Kees Kraaijeveld

http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

9/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

Kees Kraaijeveld 1 Reactie



Vrij Nederland

Zorgprofessionals, verenigt u!

Inloggen

Els Quaegebeur

Dokter, hoe lang heb ik nog? Column

Blijf lezen

Kees Kraaijeveld

Blijf lezen De botte bijl van het eigen risico werkt uitstekend Reportage Stephan Sanders

Gedwongen Column jeugdhulp

Blijf lezen

Baas in eigen Google Glass Reportage

Blijf lezen

Reportage

Blijf lezen

Sophie Derkzen

Neem nu een abonnement

Papier en digitaal

Alleen digitaal

€ 205

€ 120

€ 108

€ 65

€ 58

€ 35

€ 15

€8

Jaar

Half jaar

Kwartaal

Proef

http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

10/11

26-12-2014

‘Waanzin is geen ziekte’ - Vrij Nederland

http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waanzin-is-geen-ziekte.htm

11/11