1 Telescoop dr. Albert Weishaupt Bezoek aan o.a. de spiegeltelescoop van het Planetron: wat kunnen uw leerlingen daarmee? En waarom een sterrenwacht aan uw school een bijzonderheid zal blijven.
Nederland vormt het uitgangspunt voor deze workshop. Aan de hand van kaartmateriaal en grafieken zal een beeld worden geschetst van het Nederlandse klimaat. De seizoenen, regionale klimatologische verschillen en klimaatextremen zullen de revue passeren.
2 Ruimtevaart Wil van den Dool Zwaartekracht en zwaartekrachtsenergie bepalen alle bewegingen in ons zonnestelsel en niet alleen daar maar overal in het heelal.
5 Global Positioning System (GPS) ………………. Kon. Landmacht Het revolutionaire systeem waarmee de plaats van een vrachtauto tot op een paar meter nauwkeurig bekend is en waardoor u uw weg in Europa kunt vinden en waardoor de moderne scheepvaart geen ‘zonnetje’ meer hoeft te schieten.
3 Weersvoorspelling dr. Jan Barkmeijer, KNMI Wanneer begon het? Waarom? Iets meer dan een eeuw geleden dacht men nog aan kalenders waarop voor elke dag van te voren het weer kon worden bijgeschreven. Maar hoe moeilijk dat is, wordt u hier duidelijk gemaakt. 4 Klimaat en seizoenen dr. Rob Sluijters, KMNI Het leven op aarde is afhankelijk van de hoek tussen ons equatorvlak met het vlak waarin de zon draait, 231/2°. Daardoor ontstaan de seizoenen en de afwisseling tussen warm en koud. De nieuwe klimaatatlas van
6 Het project LOFAR
dr. E.J. de Geus van de Radiotelescoop Dwingeloo In het project LOFAR wordt door de belangrijkste landen op astronomisch gebied samengewerkt, waarbij Nederland het voortouw heeft. Er wordt een netwerk van honderden kleine telescopen gevormd tot een reusachtige telescoop, die radiostraling vanuit het heelal zal opvangen en detecteren. Het is één van de aansprekendste technisch-wetenschappelijke voornemens op sterrenkundig gebied van de laatste tijd
RECENSIES Gemakkelijke en moeilijke kost Deze keer twee publicaties die heel verschillend zijn, vooral qua moeilijkheidsgraad. Koos van Zomeren. Klein Kanoetenboekje. Utrecht: KNNV-uitgeverij, 2003. 96 p., ill. z.w. ISBN 90 5011 185 8. € 11,95 De gemakkelijke kost: Het Klein Kanoetenboekje is een bijzondere uitgave met een actueel thema. De media besteden op dit moment veel aandacht aan de Waddenzee, de kokkels en kanoeten. Veel biologen zijn bang dat de kanoet binnen tien jaar uitgestorven is, omdat in Nederlands ‘best beschermde natuurgebied’ nog steeds op kokkels gevist mag worden. En die kokkels zijn nu juist het hoofdvoedsel van de kanoet en andere wadvogels. De beschouwende kijk op deze bijzondere vogel en de boeiende dialogen tussen de wetenschapper Theunis Piersma en de schrijver Koos van Zomeren leveren een inspirerende uitgave op voor biologen met een zwak voor literatuur. Het boek is prachtig geïllustreerd met aquarellen van Erik van Ommen. Koos van Zomeren schreef zo’n veertig boeken, maar werd bij het grote publiek vooral bekend door de rubriek ‘Vandaag of morgen’ in NRC Handelsblad. Theunis Piersma (die onlangs hoogleraar werd) is ook bekend bij biologen door zijn verhalen over de kanoet en zijn ageren tegen de kokkelvisserij. Van Zomeren heeft in de afgelopen vijfentwintig jaar vaak en veel geschreven over de band tussen de kanoet en ons waddengebied. Daarbij zijn deze teksten ook een afspiegeling van zijn vriendschap met Theunis Piersma, de man die hem de eerste beginselen van het kanoet-kennen bijbracht. In het ‘Klein kanoetenboekje’ zijn de columns en artikelen van Koos van Zomeren gebundeld, die zijn liefde voor het wad, de kanoet en de vriendschap tussen twee liefhebbers tot leven brengen. 114 |
NVOX
2 | FEBRUARI 2004
Het is smullen geblazen. Het leukst vond ik de verhalen over de tocht naar Banc d’Arguin in Mauretanië, over het vogeleiland Griend en het NIOZ, maar dat is misschien heel persoonlijk. Marijke Domis Michael Green. Schizofrenie ontsluierd. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2003. 224 p, ill. z/w en 6 in kleur. ISBN 90 5712 158 1. € 24,95 Moeilijk te lezen, maar wel heel informatief. Op de achterkant van het boek staat: “met de vaart van een detectiveschrijver neemt Green de lezer mee op reis langs de ontwikkeling van de hersenen en verklaart hij de defecten die ten grondslag liggen aan schizofrenie”. Dat vind ik wat te veel gezegd, maar boeiend is het boek zeker. Tot voor kort was de behandeling van schizofrenie meer gericht op de psychotische symptomen dan op de neurocognitieve functiestoornissen. Het boek blikt terug op belangrijke ontwikkelingen in het schizofrenie-onderzoek van het laatste decennium. Eerst worden de kenmerken van schizofrenie behandeld. Wat is wel schizofrenie en wat niet? Een van de misvattingen is dat het bij schizofrenie gaat om een meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Schizofrenie is een stoornis, die wordt gekenmerkt door psychotische verschijnselen, waaronder gehoorsstoornissen (je hoort stemmen die je niet kunt horen) en wanen (bijvoorbeeld: geloven dat je leven wordt gecontroleerd door bewoners van een andere planeet). Deze verschijnselen treden niet op bij een meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Schizofrenie kan worden gezien als een stoornis, die begint met problemen die leiden tot neurocognitieve functiestoornissen. Tot de neurocognitieve functiestoornissen behoren: problemen met aandacht, geheugen, waarneming en probleemoplossend vermogen. Deze problemen leiden tot verkeerde
interpretaties, verwarring en uiteindelijk functionele beperkingen. De psychotische symptomen zijn een onderdeel van de aandoening, maar vormen niet de kern daarvan. In het boek worden eerst de kenmerken van schizofrenie beschreven; er is ook een tabel met diagnostische criteria (maar de diagnose is niet gemakkelijk te stellen); gelardeerd met verhaaltjes van en over patiënten. Het volgende hoofdstuk gaat over de ontwikkeling van schizofrenie: mensen worden geboren met de aanleg voor schizofrenie. Dat wil niet zeggen dat je met deze aanleg de stoornis ook ontwikkelt. Er zijn risicofactoren. Het is daarom moeilijk om over een begin van de ziekte te spreken. Sommige risicofactoren doen zich al voor in de baarmoeder tijdens de ontwikkeling van het zenuwstelsel van het ongeboren kind. Risicofactoren die genoemd worden zijn: griep (bij de moeder), rhesusantagonisme en ondervoeding. Verbazingwekkend. Eveneens verbazingwekkend is dat geconstateerd is dat er lichte lichamelijke afwijkingen waren bij mensen, die later schizofrenie kregen; bijvoorbeeld een ongewone arm- en handsstand of ogen die ver uit elkaar staan. Interessant voor biologen is het verband tussen de ontwikkeling van het zenuwstelsel tijdens de embryonale ontwikkeling en de stoornis schizofrenie. Schizofrenie is ongetwijfeld een genetische aandoening. Dat is vast komen te staan door klassiek genetisch onderzoek (familie-, tweeling- en adoptieonderzoek). Het moleculaire onderzoek heeft totnogtoe niet veel opgeleverd. De oplossing lijkt een nieuwe benadering: zoeken naar en ander fenotype (dan de klinische stoornis) dat nauw verbonden is met genotype. In het boek worden uitgebreid de neurocognitieve functiestoornissen beschreven en de gevolgen daarvan voor patiënt en omgeving. Bovendien is er een duidelijke beschrijving van de onderzoeken, die daarbij gebruikt worden. Neurocognitieve stoornissen vinden hun basis in de hersenen en daarom zijn de nieuwe
imagingtechnieken een waardevol hulpmiddel. In het hoofdstuk Neuroimaging en schizofrenie worden deze beschreven. De technieken zijn overigens niet geschikt om schizofrenie te diagnosticeren. De Petscan kan worden gebruikt om na te gaan hoe geneesmiddelen werken en hoe hersenen veranderen bij mentale activiteit. Dat laatste gaat nog beter met fMRI. Ook dit is weer een interessant hoofdstuk voor biologen. Het hoofdstuk behandeling gaat over de behandeling vroeger en nu. De behandeling kan worden beschouwd als een serie steeds hogere hordes. De eerste horde, psychotische symptomen verminderen, is het gemakkelijkst te nemen. De laatste, vermindering van de handicap, het moeilijkst. Vanaf 1910 tot 1950 was hydrotherapie de belangrijkste behandeling van psychische stoornissen, waaronder schizofrenie. Wie wil weten wat die behandeling inhield moet het boek lezen. Het lijkt me niet leuk. Ook in dit hoofdstuk weer veel verhaaltjes van en over patiënten. Er is verder een bespreking van ouderwetse en nieuwe anti-psychotische medicijnen en hun bijwerkingen. De nieuwe werken vooral in op de overdracht in de synapsen. De verdere behandelingen zijn vooral gericht op functioneel herstel: de ambulante zorg, training in sociale vaardigheden en gezinsbehandeling. Het boek sluit af met een hoofdstuk 'Behandelresultaat bij schizofreniepatiënten' toegelicht met verhalen van en over patiënten. Kortom een heel interessant, gedegen en wetenschappelijk boek over het onderwerp, maar geen lectuur om te lezen als je eens niet in slaap kunt komen. Marijke Domis
Marie en Irène Curie Greta Noordenbos, Marie en Irène Curie. De eerste vrouwelijke Nobelprijswinnaars. Delft: Uitgeverij Eburon, 2003. 216 p., ill., ingenaaid. ISBN 90-5166-988-7. € 34,90. Informatie: Uitgeverij Eburon:
[email protected]. Website: www.eburon.nl "Op 10 december 2003 was het op de kop af 100 jaar geleden dat de Nobelprijs aan Marie Curie werd toegekend. Het was een nieuwe prijs, die in 1901 voor het eerst werd uitgereikt; de waarde bestond in dat jaar uit (omgerekend) 42.000 dollar, hetgeen toen 7 keer hoger was dan de hoogste prijs uit die tijd, de Rumford Medal van de Royal Society. Intussen is het geldbedrag enorm toegenomen; in 1999 was het 960.000 dollar." Dit schrijft de Leidse onderzoekster Greta Noordenbos in haar nieuwe boek, Marie en Irène Curie, dat op 12 december 2003 aan de Rector van de Universiteit Leiden gepresenteerd werd. Onder het gezelschap bevonden zich enige vrouwelijke hoogleraren, waaronder prof. dr. Els Goulmy, winnares van de prestigieuze Spinozaprijs 2002 en sinds 1999 hoogleraar Transplantatiebiologie. Prof. Goulmy heeft een opvallende loopbaan gevolgd: van Mulo-A tot hoogleraar.
Aangezien zij in Nederland niet mocht promoveren met deze vooropleiding, moest zij uitwijken naar de Sorbonne in Parijs, net als Marie Sklodowska een eeuw vroeger. Een andere Leidse coryfee, prof. Ewine van Dishoeck, had al eerder, in 2000, de Spinozaprijs ontvangen voor haar werk in de astronomie. Betekent dit wellicht dat er binnenkort een Nederlandse Madame Curie zal opstaan? Dr. Greta Noordenbos denkt van niet; daarvoor is het aantal vrouwen, dat natuurkunde kiest, veel te klein, namelijk slechts 5% van het totale aantal afgestudeerde studenten in de fysica. In Polen en Frankrijk zijn de aantallen vrouwelijke natuurkundigen veel groter, resp. 36% en 30% van het totale aantal afgestudeerden in de natuurkunde; vandaar dat Greta Noordenbos oppert, dat daar misschien sprake zou kunnen zijn van een ‘Marie Curie-effect’. Hoe het ook zij, ze heeft een opmerkelijk boek geschreven over de levens van Marie Curie, tweevoudig Nobelprijswinnaar, en haar dochter Irène Joliot-Curie, die in 1935 de Nobelprijs ontving. Behalve de Curies portretteert Noordenbos een aantal andere opvallende vrouwelijke wetenschappers, waaronder Hertha Ayrton, Lise Meitner en de Nederlandse Toos Korvezee. Noordenbos, die in 2000 Vrouwen in de Academies van Wetenschappen had geschreven, begint het boek over Marie Curie en haar dochter met een hoofdstuk over de instelling van de Nobelprijs. Na de biografieën van Marie Curie en haar dochter volgt een hoofdstuk over seksespecifieke factoren in het leven en werk van deze beide uitzonderlijke vrouwen. Het is intrigerend hoe de sociale wetenschapper Greta Noordenbos deze factoren uit de wetenschappelijke loopbanen van beide vrouwen weet te lokaliseren en te analyseren. Voortbouwend op het onderzoek dat zij in het kader van het vorige boek over de academische wereld verrichtte, ontstaat er in het boek over de Curies een nieuw inzicht in de manier waarop deze vrouwen hun baanbrekende werk moesten doen, gehinderd door tegenwerking van een breed front van hun mannelijke collega’s (zij werden beiden afgewezen als lid van de Académie des Sciences) en publieke hetzes. Zo werd Marie Curie “een Poolse indringster” genoemd en Irène Joliot-Curie werd als communiste verdacht gemaakt. En, alsof dat niet voldoende was, werd er publiekelijk kritiek op hun kleding geleverd. Het zesde en laatste hoofdstuk behandelt de huidige positie van vrouwen in de natuurwetenschappen; daarin wordt onder meer de carrière van de eerder genoemde prof. Goulmy besproken. In dit hoofdstuk komen de docenten in het voortgezet onderwijs, wij dus, ook ter sprake: “Zolang meisjes weinig inspirerende voorbeelden hebben van vrouwelijke natuurkundigen zal het aantal van hen dat natuurkunde gaat kiezen beperkt blijven”. Greta Noordenbos reisde naar Warschau en Parijs om de Curie-sanctuaria te bezoeken en daaraan dankt zij enige onbekende foto’s. Het boek is helaas vrij duur, maar door de frisse aanpak boeiend om te lezen. En voor de leerlingen fijn dat er een goed, origineel Nederlands leesboek is over twee fascinerende vrouwen, die door hun persoonlijke geschiedenissen de broodnodige belangstelling voor de bètavakken kunnen opwekken. Marjan Bruinvels
De Blauwe Dame J.D. van der Tuin, De Blauwe Dame. Leven en werk van Jeanne Adriana Wilhelmina Warners (1899 – 1986) stichtster van het Miramar zeemuseum. Vledder: Zeemuseum Miramar.158 pp. ill. ISBN 90807807-1-5. € 9,99. E-mail:
[email protected] ; tel.: 0521 38 13 00. De Blauwe Dame bevat het levensverhaal van Jeanne Adriana Wilhelmina Warners (1899 1986), de oprichtster en eerste conservatrice van het Miramar zeemuseum, dat ligt tussen Vledder en Frederiksoord. Schrijver Van der Tuin was bestuurslid van de Stichting Vrienden van Miramar en maakte haar als zodanig van nabij mee in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Na haar overlijden stelde hij een archief samen uit de door haar nagelaten stukken. Hieruit distilleerde hij het verhaal van haar opmerkelijke levensloop, die onlosmakelijk is verbonden met het Miramar zeemuseum in Vledder (Drenthe). Op een leeftijd dat anderen voorzichtig gaan denken aan ophouden met werken, begon zij een geheel nieuwe carrière: '"Begint u nu pas met verzamelen? Dan zult u het ook niet ver meer brengen!" werd haar destijds door een collegaverzamelaar als onterechte 'opsteker' meegegeven. Waarop juffrouw Warners volgens haar memoires reageerde met: "Ik wist dat deze man mijn vijand was, hetgeen later ook is gebleken."' Het zeer goed leesbare boekje is goed gedocumenteerd en bevat vele wetenswaardigheden over juffrouw Warners, haar omgeving over de reizen die ze maakte en over haar museum. Curieus is de afgebeelde brief van Albert Schweitzer, die gericht was aan Herrn Warners, niet aan Fraulein. De inconsistenties in de tekst, bijvoorbeeld over de voornamen van Jeanne Warners en de kleine foutjes, zijn graag vergeven. Wat een interessant mens, hoewel zeker niet een gemakkelijke tante. En dan te bedenken dat ik in die tijd zeer regelmatig in die omgeving verkeerde. Waarom ben ik er nooit geweest en heb ik haar nooit ontmoet? Natuurlijk kunt u binnenkort een miniatuur verwachten over deze vrouw die dan wel niet begon met een natuurwetenschappelijke carrière, maar die er uiteindelijk wel in terechtkwam en haar steentje – of in dit geval schelpje – bijdroeg. Marianne Offereins
Watersnuffel, meidoorn en andere landschapselementen Peter Maas, Van watersnuffel tot meidoornhaag. Kleine landschapselementen in Zeeland. Middelburg, Provincie Zeeland. 147 pp. ill in kleur. ISBN 90-71565-76-9. € 5,60.
FEBRUARI 2004 |
NVOX
2 | 115
De provincie Zeeland gaat gewoon door met het uitbrengen van handige kleine boekjes over deelgebieden van landschap en natuur. In het boekje Van watersnuffel tot meidoornhaag is er vooral aandacht voor de kleine landschapselementen: een boom, een veedrinkput, een boerenerf, een heg, die herinneren aan het agrarische verleden van de provincie. Door de inundaties en de ruilverkavelingen is er in de afgelopen 60 jaar veel veranderd in het Zeeuwse landschap. Toch zijn er veel oorspronkelijke elementen bewaard gebleven. Dit boekje is geschreven om de argeloos voorbijreizende inwoner of toerist eens de ogen voor deze overblijfselen te openen. Achtereenvolgens wordt geschreven over planten en dieren die voorkomen in de gebieden van de: knotbomen; meidoornheggen (fraaie landschapselementen die in verband met bacterievuur op zo veel plaatsen werden gerooid); hoogstamfruitbomen (ook al weer uit economische overwegingen in grote delen van ons land verdwenen; bij ons in het Kromme Rijngebied was het vroeger zo romantisch mooi; nu moet je de hoogstambomen zoeken); veedrinkputten (kleine putten, door de boeren gegraven om het vee van zoet water te voorzien); en tot slot de bijzonderheden van het boerenerf. Duidelijk een met zorg en met liefde gemaakt boekje. Echt waar voor je geld. Marianne Offereins
Onverdiende Nobelprijs The Third Man of the Double Helix. The Autobiography of Maurice Wilkins. Oxford: Oxford University Press, 2003. 274 p., 39. zw/w foto’s. ISBN 0-195860665-6. £ 16.99. Maurice Wilkins speelt een merkwaardige rol in de ontdekking van de dubbele spiraal van DNA. Al vrij lang is bekend dat niet hij, maar veeleer zijn collega Rosalind Franklin de derde winnaar in de Nobel-race had moeten zijn. De titel van dit boek met zijn sinis-
tere connotaties is niet door hem, maar door zijn uitgever bedacht. Voor een deel om zijn blazoen te zuiveren, misschien wel helemaal, heeft Wilkins deze autobiografie geschreven. Uit zijn herinneringen blijkt, dat hij het goed met zichzelf heeft getroffen. Geboren uit Britse ouders in Nieuw-Zeeland, remigreert hij in 1923 en gaat in de jaren '30 studeren in Cambridge, zoals zovelen geïnfecteerd door een hang naar het pacifisme en met het communisme en de Sovjet-Unie als lichtend voorbeeld voor zich. Maar in de oorlog overwint hij zijn antimilitarisme (of geeft hij zich aan de omstandigheden gewonnen) en werkt hij uiteindelijk in Amerika mee aan de ontwikkeling van de atoombom. Na de oorlog is hij een blauwe maandag in St. Andrews. Met zijn baas Sir John Randall verhuist de biofysische groep dan naar King’s College in Londen. Daar raakt hij betrokken bij de opheldering van de structuur van DNA. Een groep in Cambridge, waarvan de jonge heren Watson en Crick deel uitmaken, is, evenals Linus Pauling, ook in de race. Het verhaal is al tientallen malen verteld maar Wilkins wil nu zijn kant laten horen hoe hij degene wordt die als derde betrokken is bij de onthulling van de dubbele spiraalstructuur. In zijn optiek is dat het gevolg van controverses, miscommunicaties en misverstanden omdat Franklin zo weinig toeschietelijk was. De rest van de autobiografie is even weinig interessant als het voorgaande. Lezen van zo’n autobiografie behoedt je voor de misvatting dat je er zelf ook een moet schrijven. En alle gedraai en ‘had ik maar’-s, alle spijt en ‘ja, als ik dat geweten had’ ten spijt, maakt het geheel op mij een weinig plezierige indruk. Qui s’excuse, s’accuse (wie zich verontschuldigt, beschuldigt zichzelf) zegt een spreekwoord, en zo voel ik dat hier ook aan. Ik kan dit boek dus niet aanbevelen. Behalve Wilkins’ zelfverdediging voegt het weinig nieuws toe aan het bekende, en ik had meermalen een gevoel van afkeer te overwinnen. Nog één opmerking: de naam Philips, de bekende gloeilampenfabriek, wordt consequent als ‘Phillips’ gespeld. Jammer toch! Hans Bouma
De kip en de graankorrel Philip Ball. Molecules. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003. 170 p., 39 zw/w ill. ISBN 0-19285430-5. £ 6.99 Kent u die van de man die dacht dat hij een graankorrel was? Toen de psychiater hem eindelijk van het tegendeel had overtuigd zei hij: “Ik weet het nu wel, maar weten die kippen het ook?” Iets dergelijks kwam me te binnen bij het lezen van deze Very Short Introduction, nog wel van Philip Ball, een auteur die ik hoog in de kast heb staan. Maar het probleem met moleculen is dat je zo’n boek leest als iemand die gewend is in moleculen te denken. Ik weet het wel, maar snappen de lezers die kort willen worden geïntroduceerd het ook? Ik geloof er niets van. Maar voor docenten en leerlingen die van de jongste stand van zaken op de hoogte gebracht willen worden, staat er geweldig veel leesbaars in. Ball richt zijn aandacht op organische moleculen, op celprocessen zoals verbranding en spierbeweging, op nanotechniek, op moleculaire motors en zo. Wat dat laatste betreft: Ben Feringa, die op de laatste Woudschotenconferentie ons (alweer: ons, ingewijden) zo goed op de hoogte bracht, wordt hier met ere genoemd. Verder noem ik nog de moleculaire communicatie en de chemische computer. Alles in vloeiende en goed leesbare stijl gebracht. Een speciale vermelding verdienen de fraaie illustraties, grotendeels door de auteur zelf bedacht en getekend. Zelfs bij het kleine formaat van de VSI’s slaagt hij er nog in zo extra informatie over te dragen. Maar liefst 150 noten geven de bewijsplaatsen aan waar Ball zijn wijsheid is gaan halen, en ook zijn er nog negen boeken vermeld bij ‘Further Reading’. Kortom, voor zeven pond een geslaagde aankoop. Maar u moet wel weten wat moleculen zijn. Hans Bouma
MEDIA Bedrijfskaartboekjes Ploegens en maaiens. De Zeeuwse boerderij te boek gesteld. Middelburg: SCEZ. ISBN 9077567-01-1. € 3,(excl. verzendkosten) In de maanden november en december 2003 is er bij de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland in 116 |
NVOX
2 | FEBRUARI 2004
Middelburg (tel.: 0118-670886) een expositie geweest van Zeeuwse bedrijfskaartboekjes in particulier bezit. Bij deze tentoonstelling is een brochure uitgebracht waarin achtergrond, verscheidenheid en betekenis van de bedrijfskaartboekjes is belicht. Deze bedrijfskaartboekjes werden voor zover bekend alleen in Zeeland gebruikt. De boeren hielden hierin het gebruik van hun gebied bij. Marianne Offereins
De magie van het vliegen Stephen Dalton, De magie van het vliegen. Natuur en Techniek, 2001. 184 pag, 150 illustraties en foto’s in kleur. ISBN 90 6-97 580 04. € 14,25 (aanbieding) bij bestellen via www.natutech.nl. Een zeer lovende recensie van Marijke Domis over dit boek stond in NVOX 2001(8), p. 449-500. Nog in te zien op
de NVOX-site bij de nummers van de oude jaargangen. Het boek is nu dus in de aanbieding; uiteraard zolang de voorraad strekt.
De volgende jaargang Chemische Feitelijkheden Chemische Feitelijkheden 2003 – 2004 verzameld. Cd-rom, verkrijgbaar via de helpdesk onder telefoon 0411-619060 van Ten Hagen Stam, uitgevers in Den Haag. Evenals vorige jaren is er van de serie Chemische Feitelijkheden, een losbladige actuele chemische encyclopedie, uitgegeven onder redactie en auspiciën van de KNCV, een nieuwe cd-rom verschenen. Ze zijn nu tot aan nummer 204 gekomen. Deze laatste gaat over textielreiniging in de stomerij. Ik heb al enkele malen de aandacht op deze voor het onderwijs heel informatieve serie willen richten en volsta deze keer dus met de aankondiging ervan. Wie op de papieren serie is geabonneerd, krijgt de cd-rom automatisch toegezonden. Als steeds aanbevolen. Hans Bouma
Everything you want to know about science, without the boring parts... Veel collega's bezochten van 8-10 januari de Annual Meeting van onze Engelse zusterorganisatie, de Association for Science Education, kortweg de ASE. Aan degenen van wie het e-mailadres bij de redactie bekend was, is (zeer kort voor de uiterste inleverdatum van de kopij) gevraagd om één tot drie websites door te geven die zij interessant vinden voor het Nederlandse onderwijs. Hieronder de eerste reacties.
Laboratory design: gratis software om in 2D en 3D een bètalab te ontwerpen http://www.ase.org.uk Op de website van de ASE is materiaal te vinden dat op de jaarlijkse bijeenkomst in een workshop werd gepresenteerd. Onder het kopje Resources, Lab Design Software, is een gratis programma te downloaden waarmee je zelf een bètalab of een sciencelokaal kunt ontwerpen. Ramen, deuren, tafels, stoelen, krukken of een rolstoel, een zuurkast, maar ook docenten en leerlingen krijgen een plaats in het ontwerp. Het eindresultaat is in 2D en ook in 3D te bewonderen en kan zo naar de architect! Anneke Thurlings-van der Lingen
Moodle: installeer en gebruik elektronische leeromgevingen zonder kosten http://www.webschool.org/science/gomood lefinal.ppt Dit is de URL van een PowerPointpresentatie op de ASE door Martyn Overy. Hij legt daarin uit wat Moodle is; hoe je eraan kunt komen en het kunt installeren; en wat je ermee kunt doen. Moodle is een elektronische leeromgeving (elo). Elo's worden ook wel digitale of
virtuele leeromgevingen genoemd. Voorbeelden zijn Blackboard en Teletop. Moodle is echter een Open Source toepassing die niet hoeft te worden gekocht, dus gratis is. Martyn Overy was vroeger de webmaster van de ASE-website. Een aantal bestanden die hij voor de ASE-website heeft gemaakt en die daar nu niet meer opstaan zijn nu op de website van zijn school te vinden (www.webschool.org ). Het betreft onder andere een mooie plaatjescollectie. Henny Kramers
Deeltjesfysica en astronomie; reis naar Mars in beeld www.pparc.ac.uk Dit is de site van de Particle Physics and Astronomy Research Council (PARC). Deze organisatie was erg actief op de ASE-conferentie. Onder haar vlag hield een aantal mensen een lezing. PARC maakt veel folders voor de jeugd om jongeren te interesseren in deeltjesfysica, astronomie en ruimtewetenschap. Er kan divers lesmateriaal worden besteld voor natuurkunde en voor het domein Zonnestelsel en Heelal bij ANW. Actueel is het lespakket Mars Expres met diverse posters over de missies naar mars, experimenten aan boord en Beagle 2. Tevens is de video The magic of total solar eclipses gratis aan te vragen; aanvraag is ook mogelijk via e-mail:
[email protected]. Leander Jansen en Marianne de Rijke
Ruimtevaart www.esa.int/spaceflight/education Je kunt hier een gratis education kit (in het Nederlands) bestellen met als titel: International Space Station. Er is een wedstrijd op de site speciaal voor Nederlandse basischolen, maar de inschrijving is al gesloten bij de verschijning van dit nummer. De prijs voor de winnende vier klassen is radiocontact met de Nederlandse astronaut André Kuipers tijdens zijn tiendaagse verblijf op het International Space Station in april. Gerry Tiemersma
Vanuit de klas via een telescoop in de ruimte kijken Er kan vanuit het klaslokaal in de ruimte worden gekeken via de Faulkes Telescopes, gerobotiseerde telescopen die op Hawaï en in Australië staan. Je moet daarvoor geboekt hebben. De eerste telescoop is in januari ’04 gereed en de tweede komt eind 2004 ter beschikking. URL: www.faulkes-telescope.com en e-mail
[email protected]. Op de URL staat dat Engelse scholen zich kunnen aanmelden, maar van de projectleider Paul Roche (
[email protected]) begreep ik dat ook scholen van buiten Engeland welkom zijn. Huib van Drooge
De wetenschap achter medicijnen GlaxoSmithKline sponsorde een cd-rom die de ontwikkeling laat zien van medicijnen voor bacteriële en virale infecties en voor astma. De voorbeelden bestaan uit eigentijdse toepassingen voor scheikunde (inclusief het tekenen van structuren) en biologie. De cd-rom, getiteld The science behind medicines, is gratis aan te vragen door een e-mail te sturen naar
[email protected]. Marianne de Rijke
Het zoeken op internet voor biologen www.thebiozone.com en daar biolinks. Via het internetadres van een uitgeverij van biologieboeken kun je worden doorverbonden naar een grote database waarop informatie over allerlei biologische onderwerpen op het internet staat, waaronder ook biotechnologie voor de chemici. Huib van Drooge Science and Special Educational Needs: materiaal voor kinderen met leermoeilijkheden http://www.ase.org.uk Onder Resources, Special Needs, vind je materiaal dat gebruikt kan worden door kinderen die speciale aandacht nodig hebben. Maar welk kind heeft dat eigenlijk niet? Het materiaal is afkomstig van docenten science uit Engeland, Schotland en Wales en is het resultaat van een project dat gefinancierd werd door ASE en NASEN, de National Association for Special Educational Needs. Je vindt er onder andere spelletjes, ‘flashcards’ met tekst, symbool en foto van de spullen die je gebruikt bij practicum; tips voor materiaal bij practicum (warmtepapier) en nog veel meer. Vooral geschikt voor de onderbouw. Anneke Thurlings-van der Lingen
Magie van metalen Op de conferentie werd door de Non-Ferrous Alliance (NFA) een demo uitgedeeld van de cd-rom The magic of metals. Er staat informatie op over de metalen magnesium, aluminium, titanium, nikkel, koper, zink en lood. Het betreft in hoofdzaak de productie, eigenschappen en recycling van deze metalen. Er staat ook gedigitaliseerd video-materiaal op. De demo is al de moeite waard. Toegezegd is dat vanaf 31 januari ’04 de volledige versievan de cd-rom van internet te halen is op de site www.nfalliance.com. Huib van Drooge en Gerry Tiemersma
Synchotron www.isis.rl.ac.uk Op deze site is te zien hoe neutronen- en muonenbundels worden geproduceerd en gebruikt om de structuur van materie te onderzoeken. De cd-rom Living in a materials world is gratis te bestellen en bedoeld voor natuurkunde en scheikunde in de bovenbouw vwo. Gerry Tiemersma
Schoolscience www.schoolscience.co.uk Dit is het internetadres waar veel Engelse bedrijven hun informatie voor de scholen op gaan zetten. Er is nu al aardig wat te vinden en wie weet wat de toekomst brengt. Een andere site met veel links naar bruikbare informatie is www.abpischools.org.uk. De links zijn geordend naar niveau (vanaf het basisonderwijs) en naar de onderwerpen in het National Curriculum voor science. Huib van Drooge en Gerry Tiemersma
Financiële ondersteuning bezoek van ASE-conferentie Van een van de Nederlandse docenten die ik tegenkwam op de ASE-conferentie hoorde ik FEBRUARI 2004 |
NVOX
2 | 117
dat hij hiervoor financiële ondersteuning had van het Europees Platform. Deze organisatie heeft een budget voor nascholing in andere landen. Het bezoeken van de ASE-conferentie is een vorm van nascholing. Terecht overigens; je leert heel veel in die paar dagen. Inlichtingen en aanvraagformulieren zijn te vinden op de website www.europeesplatform.nl. Henny Kramers
Buitenlandse tijdschriften Deze keer worden de nummers van maart en april van het Journal of Chemical Education besproken (jaargang 80). De namen van de auteurs en een samenvatting in het Engels kunt u vinden via de NVON-site, http://www.nvon.nl/nvox. Op de NVOX-site klikt u vervolgens in het menu links op Buitenlandse Tijdschriften. Op het scherm dat dan volgt, kiest u in het menu rechts het Journal of Chemical Education. Hierbij wordt naar de index van het nummer doorgelinkt. Naar de hieronder vermelde sites kunt u direct doorklikken. Het JCE heeft zelf als URL: http://jchemed.chem.wisc.edu
Maart 2003 Op de omslag van dit nummer staat een heel mooie montagefoto van de maan en een astronaut die maanmonsters trekt. Dit in verband met het artikel Teaching chemistry using From the earth to the moon (292293). De foto van de maan is genomen op de terugreis naar de aarde van de Apollo 17, de laatste bemande maanreis in 1972. Bij het artikel staat een verwijzing naar de aardige astronomie/ruimtesite van Jim Loy, http://www. jimloy.com/astro/moon0.htm. Verder ook naar een site waarop te zien is dat niet alles op de maan grijs is; op microscopische schaal is wel enige kleur te bekennen. URL: http://www. solarviews.com/cap /moon/moondust.htm. Het hoofdartikel Making most of students' abilities (231) gaat over mogelijkheden om scheikundeonderwijs aan te passen aan de studenten, ook die met lichtere of zwaardere handicaps. Een lichte handicap is bijvoorbeeld onvoldoende ruimtelijk inzicht. Bij de Book & Media Reviews (264-269) die altijd in hun geheel op de JCE-site staan, is er onder andere een bespreking van het boek Nobel women in science: their lives, struggles and momentous discoveries. De meeste van deze vrouwen zijn we al tegengekomen in de vrouwenminiaturen van Marianne Offereins. De auteur Sharon Mc Grayne gaat echter dieper. Zij heeft acht nog levende Nobelprijswinnaressen zelf geïnterviewd en verder een groot aantal familieleden en vrienden van de prijswinnaressen die niet meer leven. In het inleidend hoofdstuk gaat de auteur in op de vraag: ‘Waarom zijn er zo weinig vrouwelijke Nobelprijswinnaars?’ Verder geeft ze aan 118 |
NVOX
2 | FEBRUARI 2004
waarom de in dit boek besproken vrouwen het wel voor elkaar kregen. Even verderop in JCE staat een aankondiging van een uitbreiding met zes miniaturen op een site getiteld 'Biographical snapshots of famous women and minority chemists'. De URL http://jchemed.chem.wisc.edu/JCEWWW/ Features/eChemists/index.html. The professional career of Clifford R. Haymaker (275-278) gaat over een blinde die ondanks zijn handicap een succesvolle carrière maakte in de experimentele organische chemie. Hij is na zijn promotie vrij snel benoemd tot hoogleraar en tot zijn emeritaat actief werkzaam gebleven op zijn vakgebied. Het artikel is geschreven door twee van zijn vroegere studenten die met bewondering aan hem terugdenken. Electronegativity from Avogadro to Pauling (279-287) is het tweede deel van een serie over dit onderwerp. Dit deel gaat over de ontwikkelingen aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw. Zeer boeiend om aan de hand van één concept naar de geschiedenis van de scheikunde te kijken. Visual experiments illustrating four basic concepts in chemistry (288-291) zijn proeven die door een Franse wetenschapper worden ingezet om bezoekende scholieren duidelijk te maken wat wetenschappelijk onderzoek is. De proeven worden door hem in de context gezet van prebiotische geschiedenis, dus de geschiedenis van de aarde voorafgaand aan het ontstaan van levende wezens. Ze deden me sterk denken aan de door Wobbe de Vos ontwikkelde diffusieproeven in Chemie in duizend vragen. Effective laboratory experiences for students with disabilities: the role of a student laboratory assistant (295-298) bevat ook nuttige tips voor docenten in het voortgezet onderwijs. Using ice-cooled condensers in chemistry laboratory (299-301) bevat onder andere aanwijzingen voor het zelf maken van deze koelers. Nuttig bij het refluxen en destilleren van vloeistoffen met een laag kookpunt. Als voorbeelden van toepassing worden gegeven (1) de synthese van ethylsalicylaat uit aspirine en (2) de isolering van aceton uit nagellak-remover. Bij Incomplete combustion with candle flames (302-304) onderzoeken eerstejaarsstudenten onvolledige verbranding, de kinetiek van het verbrandingsproces en enkele thermodynamische concepten. Deze proeven lijken me ook geschikt voor het voortgezet onderwijs, mits men de beschikking heeft over een zeer goede gaschromatograaf. Bij een proef over de Stoichiometry of the reaction of magnesium with hydrochloric acid (305-310) wordt het verloop van de reactie gevolgd door de druk van het ontwikkelde waterstofgas te meten met een druksensor. Voor de verwerking van de meetgegevens wordt PASCO Science Workshop gebruikt. Learning in chemistry with virtual laboratories (346-352) bespreekt de ervaringen met een programma dat ontwikkeld is aan de uni-
versiteit van Córdoba. Een toelichting hierop in het Spaans is te vinden op de website van de universiteit, http://www.uco.es/grupos/labvir tual. De programma's zelf kon ik op deze site niet vinden. Wel zag ik dat er niet alleen voor scheikunde, maar ook voor natuurkunde programma's zijn gemaakt.
April 2003 Are textbooks dispensable? (359) vraagt hoofdredacteur John Moore zich af. Zijn antwoord is een voorzichtig: Ja, in de toekomst mogelijk wel. Hij denkt aan een onderwijsopzetten met een kerndeel voor alle studenten in combinatie met keuzemodules. Dergelijke opzetten worden over enige tijd in de USA mogelijk zijn dank zij een zich snel ontwikkelde digitale bibliotheek voor de natuurwetenschappen. De JCE-staf verzorgt daarvan het chemiegedeelte. News from Online: atmospheric chemistry (362-365) bespreekt een groot aantal sites waarin de chemie van de biosfeer aan de orde komt. Er is ook aandacht voor sites over onderzoek naar de mogelijkheid van leven in andere planeten. Behalve voor scheikunde zijn deze sites ook zeer relevant voor ANW. Op de NVOX-site staan ze allemaal, met een korte toelichting, zodat u meteen kunt doorklikken naar de voor u relevante sites. An interview with Linda Ford, 2003 Conant Award Winner (369-375) is een interview met een begeesterde docente. We zouden in Nederland meer prijzen voor docenten moeten instellen. Kwestie van op het idee komen voor welke doelgroep, een procedure bedenken om aan een prijswinnaar te komen en sponsors vinden. Het winnen van een onderwijsprijs is een kick voor de betrokken docenten, haar of zijn leerlingen en de school. Een aardige nevenopbrengst is dit soort artikelen, waarin de docenten vertellen over wat ze doen om hun onderwijs boeiend te houden en ook hoe ze hun vak bijhouden. Eén van de spreuken op Linda's prikbord die mij aansprak: "You can't run with the big dogs if you never get off the porch". In News and Announcements (381-383) staat onder andere een vermelding van een mooie poster van Watson en Crick bij hun originele DNA-model; te bestellen bij http://www.scien cephotogallery.com. Het tijdschrift Nature vierde de 50ste verjaardag (in 2003) van de ontdekking van de dubbele helix met een een speciale website met onder andere reprints van de oorspronkelijke artikelen. Nu ik dit schrijf, al in 2004, is die website nog te vinden op http://www.nature. com/nature/dna50/index.html. Het aprilnummer van JCE bevat altijd veel artikelen voor het onderwijs. Het bevat ook altijd
een verhaal waarin Sherlock Holmes en zijn onafscheidelijke vriend Watson als detective optreden in een misdaadzaak die chemische kennis vraagt voor de oplossing ervan. De titel ervan is deze keer: The chemical adventures of Sherlock Holmes; The Blackwater Escape (401-406). Een heel origineel artikel in dit kader is Arts and sciences in Nanoput: communicating synthesis and the nanoscale to the layperson (395-400). De auteurs hebben 2-nm grote moleculen gesynthetiseerd waarvan de modellen op mensfiguurtjes lijken. Ze noemen ze Nanoputters. Stamvader is NanoKid. Zie voor een aantal afstammelingen de figuur. In een supplement van het artikel op internet zijn details voor de synthese te vinden. Het is uitdrukkelijk de bedoeling om iets te doen met deze figuurtjes in een onderwijscontext. Men is bezig met animaties. Ik kreeg echter geen toegang op de daarover genoemde site, http://www.NanoArtworks.com. Het maandelijkse leerlingenwerkblad met docententoelichting heet deze keer: Apple fool! An introduction to artificial flavors (408 A en B). Het gaat over het namaken van de vulling van appeltaart met crackerkruimels, kaneel, citroensap en eventueel citroenzuur en synthetische smaakstoffen. Er zijn veel recepten in omloop voor deze namaakappeltaart, de meeste daterend uit vroegere tijden, toen appels buiten het seizoen niet verkrijgbaar waren. Op de NVOX-site zijn een aantal (aanklikbare!) internetadressen te vinden met die recepten en ook die van enkele sites die ingaan op synthetische smaakstoffen. Een heel leuke site vond ik die van de Food Ti-
meline Question Box. Van veel voedingstoffen wordt hierin de historische ontwikkeling gegeven. De URL is: http://www.gti.net/moco lib1/kid/foodfaq.html In de rubriek Featured Molecules (446) staan molecuulmodellen van sucrose en van de smaakstof vanilline die horen bij het artikel over namaakappeltaart. URL: http://jchemed.chem.wisc. edu/ JCEWWW/Fe atures/ Monthly Molecules/ 2003/Apr/
demonstraties. Iets om voor de NVOX te bewerken. Welke vrijwilliger biedt zich aan? Like dissolves like: A classroom demonstration and a guided-inquiry experiment for organic chemistry (447-449) lijkt me simpel en effectief, ook goed bruikbaar voor het Nederlandse v.o. De demonstratieproef wordt uitgevoerd op een overheadprojector. Henny Kramers, Universiteit Twente
De pagina's 409-430 bevatten een groot aantal verschillende chemische puzzels en spelletjes. Helaas zijn er geen spelletjes bij die direct bruikbaar zijn in het Nederlandse onderwijs. Docenten van scholen met een Engelstalige afdeling verwijs ik naar de index van dit nummer. (Voor dergelijke scholen zou een abonnement op JCE zeer lonen; zo duur is het niet). Evenmin vat ik ik de artikelen samen van p. 437-446. Ze betreffen alle forensische chemie als context voor het leren van chemische en biochemische begrippen en technieken. Using demonstrations to promote student comprehension in chemistry (431-435) is een nuttig artikel met veel tips over hoe je kunt bereiken dat leerlingen (meer) gaan leren van
Figuur 1. NanoKid kan in de magnetron worden behandeld met een serie 1,2- of 1,3-diolen in aanwezigheid van een zuur als katalysator. Op deze manier kan zijn kop (door acetaaluitwisseling) worden vervangen door andere koppen. In het artikel staat welke diolen nodig zijn voor welke figuurtjes.
MEDEDELINGEN Nijmeegse scholierensite in Science Online electronenmicroscoop in kolommen toptijdschrift Het prestigieuze wetenschappelijk tijdschrift Science besteedde aandacht aan de virtual classroom Biologie van de KU Nijmegen. Deze site is oorspronkelijk gemaakt om geïnteresseerde scholieren te laten proefstuderen, maar is ook populair onder studenten en docenten vanwege de enorme plaatjesgalerij. Ander opvallend onderdeel: een electronenmicroscoop die via internet te bedienen is. De Nijmeegse B-faculteit heeft bij de studentenwerving gekozen voor een mix
van verhalen over Nijmegen als studentenstad en een stevig inhoudelijk programma. Ook zijn er een steunpunt en lab-faciliteiten voor scholieren die werkstukonderzoek doen en zijn er sites met informatie voor dat doel. Dat deze tweetalige sites van hoge kwaliteit zijn, viel ook Science op. Dit Amerikaanse tijdschrift publiceerde op 2 januari een recensie van de proefstudeersite Biologie in de rubriek NetWatch. De URL van de site van deze recensie is: http://www.sciencemag.org/ netwatch/, of met beeld: http://www.sciencemag.org/cgi/reprint/ 303/5654/21a.pdf. Op de
Start Open School Technika 10 Op 27 maart 2004 start Technika 10 Nederland met de Open School Technika 10. Wilt u leren hoe u techniek leuk en aantrekkelijk maakt voor kinderen? Is het de hoogste tijd om uw techniekkennis en -vaardigheden bij te spijkeren, zodat ook u de vonk op uw leerlingen kunt laten overspringen? Of wilt u gewoon eindelijk eens toegeven aan uw nieuwsgierigheid en de eerste stappen in de wondere wereld van de techniek zetten? De Open
School Technika 10 in Utrecht biedt volwassenen praktische, ééndaagse cursussen aan op het gebied van techniek voor kinderen. Technika 10 Nederland levert al jaren het bewijs dat kinderen technieklessen leuk vinden. Als ze maar op een aantrekkelijke, bij kinderen passende manier worden gegeven. Om de kennis en ervaring van bijna twintig jaar Technika 10 te delen met zoveel mogelijk mensen biedt Technika 10
Nijmeegse site zijn een grote beeldbibliotheek te vinden, virtuele lessen en een film over studeren in Nijmegen. De aandacht van Science ging vooral uit naar de online simulatie van een electronenmicroscoop. De internetters kunnen zelf scherpstellen, het contrast vergroten en dergelijke. Ze kunnen dan preparaten bekijken van uiteenlopende structuren als een hondevlo, organellen van een cel of scheikundige aggregaten. De bezoekersaantallen bewijzen de populariteit van de site. In 2003 waren er een kleine 60.000 bezoekers. De URL van de Nijmeegse site is http://www.vcbio.sci.kun.nl/fesem/.
Nederland vanaf 27 maart een interessant en gevarieerd cursusprogramma aan. Van basistechnieken hout- en metaalbewerking, fietsreparatie en het werken met elektriciteit en sensoren tot het bouwen van webpagina’s, het ontmantelen van een computer en een cursus over veilig internetten. De cursussen hebben het educatieve materiaal van Technika 10 Nederland als uitgangspunt en worden gegeven door enthousiaste en deskundige cursusleiders. Technika 10 Nederland biedt hiermee professionele (bij)scholing FEBRUARI 2004 |
NVOX
2 | 119
