Departement Industriële en Biowetenschappen Master in de biowetenschappen: landbouwkunde Plantaardige en dierlijke productie
Vruchtbaarheid en groei van het Blonde d‟Aquitaine ras
CAMPUS Geel
Jef Campforts
Academiejaar 2008-2009
2
VOORWOORD Dit eindwerk vormt het slotstuk van mijn opleiding Master in de Biowetenschappen optie landbouwkunde aan de Katholieke Hogeschool Kempen te Geel en kwam tot stand in samenwerking met de Vlaamse Overheid: Departement Landbouw en Visserij: Afdeling Duurzame landbouwontwikkeling. Het schrijven van dit eindwerk was een hele opgave en zou mij nooit gelukt zijn zonder de hulp van enkele mensen die ik daarvoor graag zou willen bedanken. Als eerste wil ik mijn externe begeleiders ir. Laurence Hubrecht en Walter Willems van de Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame landbouwontwikkeling Oost-Vlaanderen bedanken voor het mooie onderwerp, en de hulp bij het zoeken naar informatie en het verwerken van de gegevens. Ik wil ook de mensen bedankten die mij informatie bezorgd hebben. Ik richt mij dan vooral tot dierenarts Iris Kolkman, dr. Ir. Leonel Fiems en dierenarts Dieter Geentjens. Ook wil ik mijn docenten aan de Katholieke Hogeschool Kempen danken voor de goede opleiding die ze mij gegeven hebben. Vooral wil ik mijn interne begeleider Ir Fons Lommelen bedanken Mijn familie wil ik danken voor de hulp en steun, die ze mij altijd gegeven hebben. En omdat ze mij de mogelijkheid hebben gegeven om deze studie te volgen. Ik wil mijn klasgenoten en vrienden bedanken voor de hulp en het plezier tijdens en buiten de schooluren.
3
SAMENVATTING De inkomsten op een zoogkoeienbedrijf is afhankelijk van de jaargroei, de verkoopprijs van de dieren, de kosten en de premies. Van deze vier factoren is alleen de jaargroei volledig in handen van de veehouder, zonder dat derden deze kunnen beïnvloeden. Daarom is het belangrijk dat de veehouder de factoren die de jaargroei beïnvloeden goed kent, en kan beheersen. In dit werk wordt de jaargroei van een aantal Blonde d‟Aquitaine bedrijven besproken. Daarbij wordt aandacht geschonken aan de vruchtbaarheid van de koeien, de kalversterfte en de groei van de dieren. Want de jaargroei per zoogkoeienplaats hangt af van het aantal levend geboren kalveren, en hoe snel deze kalveren groeien. Één van de belangrijkste vruchtbaarheidsparameters is de tussenkalftijd. Deze bepaalt hoeveel kalveren er kunnen geboren worden per jaar. De tussenkalftijd bestaat uit drie intervallen: partus – bronst, bronst – conceptie en de drachtduur. Omdat de drachtduur meestal ongeveer gelijk is binnen één ras, worden in dit werk vooral de twee andere intervallen besproken. Er is ook aandacht geschonken aan de factoren die deze intervallen beïnvloeden. De leeftijd bij eerste partus is ook besproken. Als een vaars sneller voor de eerste keer afkalft, dan is de opfokkostprijs voor die vaars lager. Maar de kans op dystocia stijgt, omdat de vaars dan nog niet volledig volgroeid is. De veehouder moet dus zichzelf de vraag stellen wat hij het belangrijkste vind. Verder wordt de kans op afkalfproblemen besproken, en welke gevolgen dat heeft naar sterfte bij de kalving. Op welke factoren selectie mogelijk is om zo de kans op dystocia te verlagen wordt ook uitgelegd. Er is ook onderzocht of de tussenkalftijd door de manier van afkalven beïnvloed wordt. Het voorkomen van tweelingen en de invloed dat die hebben op de vruchtbaarheid van de koe wordt ook besproken. Het fenomeen van kwenen komt ook aanbod. Verder is ook onderzocht of tweelingen meer kans op verwerpingen hebben en of er meer kans is dat ze in een verkeerde positie liggen. Op een zoogkoeienbedrijf is het belangrijk om een zo laag mogelijk sterftepercentage te hebben. Daarom is er onderzocht hoe hoog het sterftepercentage is bij Blonde d‟Aquitaine, en wanneer en wat de oorzaak is dat een kalf sterft. Er is ook aandacht besteed aan de manieren om de belangrijkste sterfteoorzaken te verminderen. Als laatste is de groei van de Blonde d‟Aquitaine dieren besproken, en de factoren die deze groei kunnen beïnvloeden.
4
PUBLICEERBAAR ARTIKEL Vruchtbaarheid en groei van het blonde d’Aquitaine ras De vleesveesector haalt tradioneel een laag arbeidsinkomen. De laatste jaren zijn de kosten enorm gestegen, terwijl de inkomsten niet volgen. Hierdoor ontstaat een situatie die niet kan blijven voortduren. Steeds meer bedrijven geraken in financiële problemen. Vooral omdat de wereldwijde economische crisis een grootte impact heeft op de sector. Door deze crisis zijn banken minder snel geneigd om leningen te verstrekken. Leningen die sommige bedrijven juist nodig hebben om hun voortbestaan te verzekeren. Door deze situatie is het nog belangrijker geworden voor de veehouder om te weten waarvan zijn inkomen nu juist afhangt. Er zijn vier parameters die het inkomen op een vleesveebedrijf bepalen. Deze zijn: de jaargroei (kg vleesproductie per zoogkoeplaats per jaar), de kosten, de verkoop van de dieren en de premies. Op de inkomsten uit de verkoop van dieren en de premies heeft de veehouder geen of slechts weinig invloed. Hij kan de verkoopprijs van de dieren verbeteren door, naar verbreding te streven. Directe verkoop aan een slagerij of thuisverkoop zijn hiervan voorbeelden.De veehouder moet eerst bepalen of een eventuele meerkost die dit meebrengt, wel terug verdiend wordt door de betere verkoopprijs. Voor de premies is de veehouder afhankelijk van de overheid, want die beslist hoeveel hij krijgt. De veehouder kan alleen er voor zorgen dat hij alle premies, waarop hij recht heeft, krijgt. De kosten zijn gedeeltelijk te beheersen door de veehouder, maar de prijs van aangekochte producten wordt door de markt bepaald. Zonder de invloeden van buitenaf, is de jaargroei volledig in handen van de veehouder. Zijn beslissingen zijn bepalend voor de jaargroei op zijn bedrijf. Deze parameter is verantwoordelijk voor de grote verschillen in inkomen tussen de verschillende vergelijkbare bedrijven. Grote verschillen in kosten en inkomen worden door de jaargroei verklaard. Daarom het belang van deze parameter. De jaargroei is afhankelijk van: Vruchtbaarheid De kalversterfte De groei van de kalveren Vruchtbaarheid De vruchtbaarheid bepaalt hoeveel kalveren er per jaar en per zoogkoeplaats geboren worden. De invloed op de jaargroei is dus duidelijk. Hoe meer kalveren per jaar, hoe meer dieren vlees kunnen produceren. Het aantal kalveren dat geboren zal worden, kun je berekenen met de tussenkalftijd. Op een bedrijf van 100 zoogkoeien zullen er, als de tussenkalftijd 385 dagen (streefwaarde) is, 94,8 kalveren geboren worden. Als de tussenkalftijd echter 400 dagen is, zullen er maar 91,3 kalveren geboren worden. Niet alleen worden er bij een langere tussenkalftijd minder kalveren geboren, de kostprijs van de koe stijgt ook. De tussenkalftijd bestaat uit drie intervallen: partus – brons, bronst – conceptie, drachtduur. De gemiddelde drachtduur is binnen een ras vrij constant, maar tussen de rassen zijn er wel verschillen mogelijk. Voor Blonde d‟Aquitaine is de drachtduur gemiddeld 295 dagen, voor Charolaise is de drachtduur 287 dagen en voor BWB 282 dagen. Op de intervallen partus – bronst en bronst –conceptie heeft de veehouder wel invloed. Het interval tussen de partus en de eerste bronst kan langer worden doordat het dier een suboestrus heeft. Dit betekent dat de koe wel bronstig is, maar dat de veehouder deze bronst niet detecteert. Dit fenomeen is in de praktijk bekend onder de naam stille bronst, en kan vrij gemakkelijk opgespoord worden met hulp van de dierenarts. Een andere mogelijke oorzaak voor een verlengd interval tussen partus en bronst is het optreden van anoestrus. Dit is een periode van ovariële inactiviteit. Meerdere factoren hebben invloed op anoestrus. Als de koe te mager is, komt ze moeilijker in bronst, omdat ze al haar energie nodig heeft voor haar eigen onderhoud en de productie van melk. Daardoor is er niet genoeg energie voor de ontwikkeling van de eicellen, en zal
5
de koe dus niet bronstig worden. De aanwezigheid van een kalf kan bij sommige rassen dit interval ook verlengen, omdat de koe dan prolactine produceert. Dit hormoon remt de ontwikkeling van nieuwe eicellen. Dit fenomeen komt bij Blonde d‟Aquitaine bijna niet voor, net zoals bij de melkveerassen. Van nature uit cycleren koeien niet in de winter. Dit fenomeen wordt de winter anoestus genoemd, en kan de reden zijn voor een verlengd interval tussen partus en bronst. Het is ook zo dat de periode van anoestrus meestal langer is voor vaarzen dan voor multipare koeien. Meestal is dit het gevolg van de hogere voederbehoefte van vaarzen, omdat ze nog groeien. De belangrijkste reden voor een verlengd interval partus – bronst is de gebrekkige oestrus detectie. Dit resulteert in: Een langer interval partus – bronst en partus – conceptie Inseminatie van koeien die niet bronstig zijn Onregelmatige oestrus- en / of inseminatie intervallen Het uiteindelijk nodeloos opruimen van waardevolle vruchtbare dieren Om de oestrus te detecteren moet de veehouder de koeien 3 keer per dag gedurende 20 minuten observeren, waarbij hij let op volgende symptomen: Stareflex: Het dier blijft staan als het besprongen wordt Springactiviteit: Dit wijst op een naderende bronst Vulvaoedeem: De vulvalippen zwellen op. Dit wijst op een naderende bronst Slijmen: Het dier is dan bronstig. Niet alle dieren slijmen even duidelijk Afbloeden: Het dier was dan twee dagen eerder bronstig. Ook drachtige dieren kunnen afbloeden Het interval tussen de eerste bronst en de conceptie is best 0 dagen. Daarvoor is het belangrijk dat de bevruchting gebeurt op de goede manier en op het juiste tijdstip en met goed sperma. Het beste tijdstip voor inseminatie is 10 uur voor de eisprong die 28 uur na het begin van de bronst optreed. Gemiddeld is de tussenkalftijd voor koeien van het Blonde Aquitaine ras in dit project 382,57 dagen. Dat is iets korter dan in Frankrijk. Voor eerstekalfskoeien is de tussenkalftijd gemiddeld 389,16 dagen en voor multipare koeien 374,67. De tussenkalftijd is ook veel langer na een keizersnede. Dit komt doordat de baarmoeder langer moet herstellen na een keizersnede. De leeftijd bij de eerste partus is ook een belangrijke vruchtbaarheidsparameter, die een grootte economische impact heeft. Want als een vaars vroeger afkalft, komt ze sneller in productie en zijn de opfokkosten lager. En zijn de opfokkosten dus lager. Een lagere leeftijd bij de eerste partus zorgt er ook voor dat de genetische vooruitgang op het bedrijf sneller gaat. De leeftijd bij de eerste kalving heeft ook een invloed op de tussenkalftijd. Als de vaars kalft voor ze volgroeid is, dan is de eerste tussenkalftijd langer dan normaal. Een oude gekalfde vaars heeft ook een langeren tussenkalftijd, wat waarschinlijk duid op een mindere vruchtbaarheid. De leeftijd bij de eerste partus is voor het grootste deel afhankelijk van de groei van de vaars, want het is het lichaamsgewicht dat bepaalt wanneer de puberteit begint. Daarbij is het belangrijk dat deze puberteit twee maanden voor de eerste dekking (of inseminatie) bereikt wordt, want de fertiliteit is bij de derde bronst beter dan bij de twee eerste. Bij het Blonde d‟Aquitaine ras wachten de veehouders meestal iets langer voor de eerste dekking, omdat de vaarzen dan nog beter uitgegroeid zijn. Daardoor daalt de kans op moeilijke geboorten. Rasverschillen zijn ook bepalend. Melkverassen, in tegenstelling met vleesveerassen, bereiken veel vroeger hun puberteit. Het seizoen waarin verwacht wordt dat de vaars haar puberteit bereikt, heeft ook invloed. Vaarzen die in de winter hun puberteit bereiken, kalven meestal later af als gevolg van de winteranoestrus. Dit komt echter bij Blonde d‟Aquitaine dieren minder voor. De Blonde d‟Aquitaine vaarzen in dit project kalven gemiddeld op een leeftijd van 32,47 maanden voor de eerste keer. Dit is vroeger dan de vaarzen in Frankrijk (33 – 36 maanden). Hierdoor hebben de vaarzen gemiddeld wel meer kans op moeilijke kalvingen, dan in Frankrijk. Het is dus aan de veehouder om te beslissen of hij liever de vaarzen vroeger in productie heeft, of kiest voor gemakkelijke kalvingen. Afkalfproblemen willen de veehouders met Blonde d‟Aquitaine vermijden. Dystocia (het niet kunnen kalven doordat het kalf veel te groot en te zwaar is voor de moeder) zorgt
6
in veel landen voor grote economische verliezen, zowel op korte termijn als op (midden) lange termijn. Directe verliezen zijn het sterven van kalf, koe of beiden tijdens of kort na het kalven. Dit komt in België wel minder voor omdat de dierenartsen hier door hun grote ervaring experten zijn. In tegenstelling met andere landen zal de dierenarts hier bij ons sneller beslissen om bij een moeikijke kalving over te gaan tot een keizersnede. Deze ingreep zorgt natuurlijk voor een extra kost. Een keizernsede kost hier ongeveer 95 euro terwijl dat in het buitenland zelfs het dubbele kan bedragen. Moeilijke geboortes zorgen ook voor meer indirecte economische verliezen. Deze verliezen zijn het gevolg van langere tussenkalftijden, niet drachtige koeien, een langer kalvingseizoen en hogere arbeidskosten. Rekening houdend met het voorgaande is het belangrijk om moeilijke geboorten zo veel mogelijk te vermijden. Tabel 1: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven
In tabel 1 zie je hoe vaak moeilijke geboorten voorkomen bij Blonde d‟Aquitaine. Van alle kalvingen zijn 26,2% moeilijke kalvingen en is 9,5% een keizersnede. Dit is veel voor Blonde d‟Aquitaine, want in Frankrijk zou het percentage moeilijke kalvingen slechts 6% zijn. Dit is te verklaren door het feit dat deze projectbedrijven een hoger geboortegewicht halen dan in Frankrijk. En het geboortegewicht bepaalt in grootte mate de kans op dystocia. Het geboortegewicht van mannelijke kalveren is in Vlaanderen gemiddeld 50,48 kg, in Frankrijk is het geboortegewicht gemiddeld 47 kg. Voor vaarskalveren is het geboortegewicht in Vlaanderen gemiddeld 46,86 kg, en in Frankrijk 43 kg. De kans op dystocia is ook groter bij de eerste kalving dan bij volgende. In Vlaanderen komt bij 16,9% van de kalvingen van vaarzen een keizersnede voor, bij multipare koeien is dit bij 4,8% van de kalvingen. De kans op een keizersnede is ook hoger voor mannelijke kalveren (13,6%) dan voor vrouwelijke kalveren (5,5%), dit is een gevolg van het hogere geboortegewicht van mannelijke kalveren. En tussen de bedrijven is er ook een groot verschil in het voorkomen van keizersneden, dit varieert van 3,5% tot 14,4%. Verder hebben ook de voeding, het lichaamsgewicht en het bekkenoppervlakte van de koe een invloed op de kans op keizersnede. De voeding van de koe heeft slechts weinig invloed op het geboortegewicht van het kalf, maar wel op de conditie van de koe. Als de koe ondervoed is, dan stijgt de kans op ziekte en dystocia. Maar ook bij te een te hoge conditie is er meer kans op dystocia. Want dan zorgen vetophopingen in de buikholte en rond het bekken er voor dat de bekkenholte verkleind wordt. De oppervlakte van het bekken moet groot zijn, zodat er veel plaats is om het kalf door te laten. Deze oppervlakte is groter als de koe groter is, dit verklaart de invloed van het lichaamsgewicht van de koe. Grote koeien hebben een groter bekken , maar brengen daarentegen ook grotere kalveren ter wereld. Het is dus wel belangrijk om bij de selectie hiermee rekening te houden. Anders daalt de kans op moeilijke geboorten niet. Een normale tweelingdracht leidt tot de geboorte van twee kalveren. Dit zou voor de veehouder goed moeten zijn, want meer kalveren per koeplaats betekent dat die koeplaats meer opbrengt. Toch zijn tweelingdrachten meestal niet gewenst. Dit komt doordat tweelingen meer kans hebben op verwerpingen (7,4 tegenover 1,2), en er is meer kans dat ze in een verkeerde positie liggen (28,6 tegenover 2,1). En meestal is één van de twee kalveren ook kleiner en/of zwakker. De veehouder moet daardoor de tweeling extra verzorgen, wat dus extra werk betekent. De koe heeft meer kans op lebmaagverdraaiingen, baarmoederontsteking en op het opblijven van de nageboorte. Deze problemen leiden bij Blonde d‟Aquitaine echter niet tot een verlengde
7
tussenkalftijd. Maar de onderhoudskost van de koe is wel hoger dan normaal, omdat de koe twee kalveren moet verzorgen. Meestal zijn de tweelingen van runderen dizygoot, dit betekent dat ieder kalf uit een ander eicel gegroeid is. De kalveren zijn dan niet genetisch identiek en kunnen van geslacht verschillen. Hierdoor ontstaat een ander probleem. In de meeste gevallen vergroeien de placenta‟s van de tweeling, waardoor ook de bloedstroom vermengt. Bij een tweeling die bestaat uit een stiertje en een vaarsje leidt deze vermenging tot een zogenaamde kween, in het buitenland ook weleens een freemartin genoemd. Het vaarsje is dan door de hormonen van het stiertje niet volledig ontwikkeld. Daardoor is ze onvruchtbaar. Figuur 1: Samengegroeide placenta‟s van een dizygote tweeling
Bij deze projectbedrijven zijn gemiddeld 3% van de drachten een tweelingdracht. Dit is iets meer dan de 2,6% tweelingen die in Frankrijk voorkomen. Van deze 3% is 46,8% een tweeling die bestaat uit zowel een stiertje als uit een vaarsje. Als er een tweeling geboren wordt, is er dus 46,8% kans dat er een kween geboren wordt. Deze vaars is onvruchtbaar en kan alleen maar afgemest worden. Als op het bedrijf al meer dan genoeg vaarzen aanwezig zijn om mee verder te fokken is dat geen probleem. Maar als er een te kort aan vaarzen is, is dit wel een probleem. Kalversterfte Kalversterfte is een belangrijke verliespost op een vleesveebedrijf, en legt een zware hypotheek op het inkomen. Het meest zichtbare verlies is de verkoopswaarde of kweekwaarde van het kalf. Dit dier had geld moeten opbrengen door de verkoop van vlees, en als het een vaars was door er meer te fokken. Maar er zijn ook kosten die dikwijls vergeten wordt. Zo heeft de landbouwer minder keus aan selectie materiaal, waardoor de genetische vooruitgang vertraagt. Er zijn ook voederkosten. Als het kalf heel jong sterft zijn die bijna verwaarloosbaar, maar voor een jaarling zijn die al hoog. Daarenboven is er de jaarlijkse onderhoudskost voor de koe, zonder de inkomsten van het kalf. Verder zijn er nog eventuele dierenartskosten, kosten voor Rendac en eigen arbeid. Sterfte is net zo natuurlijk als het leven zelf, maar het moet wel vermeden worden. Een veehouder zou moeten streven naar een sterftepercentage van 5%. Bij Blonde d‟Aquitaine kalveren sterft gemiddeld 10,8% van de kalveren. Dit is minder dan het percentage in Frankrijk, en ongeveer gelijk aan de sterfte die voorkomt bij BWB kalveren. En er zijn grootte verschillen tussen de bedrijven, er is één bedrijf dat de streefwaarde van 5% bijna haalt met een sterftepercentage van 5,8%. De meeste sterfte (54,9%) vindt plaats in de eerste levensmaand van het kalf. Dus vooral in deze periode is een goede verzorging en observatie van de kalveren noodzakelijk. De drie belangrijkste doodsoorzaken zijn: ongelukken (33,9%), ademhalingstoornissen (20,3%) en verteringstoornissen (18,2%). Ongelukken zijn bij jonge kalveren meestal kalveren die vertrappelt, of door een koe doodgelegen. Onaangepaste koeienhokken zorgen ook voor ongelukken. De kalveren geraken dan geklemt in hekken of draaipoorten. Bij oudere kalveren zijn het meestal. Maar ook
8
tijdens het geboorteproces doen zich ongelukken voor. Als de kalving te lang duurt en de bloedstroom naar het kalf is niet meer voldoende, dan krijgt het kalf zuurstofgebrek. Het kalf gaat dan de inwendige bloedstroom zo sturen dat de vitale organen (hart en hersenen) nog genoeg zuurstof krijgen, daardoor ontstaat in de andere organen een te kort. Dit verstoort de stofwisseling en, als deze periode te lang duurt, leidt dit tot een te lage pH van het bloed. Het kalf sterft dan. Andere ongelukken die kunnen voorkomen zijn: een vroegtijdig loskomen van de nageboorte, het breken van de navelstreng en trauma‟s (gebroken rug, gebroken ribben) bij het toepassen van zware trekkracht. Zoals je kunt zien in tabel 2 is de sterfte door het voorkomen van ongelukken hoger tijdens en na moeilijke geboorten, dit is nog een reden om dystocia te vermijden. Tabel 2: sterfte tijdens en na het kalven Manier van afkalven % sterfte Natuurlijke kalving 2,9 Lichte trekkracht 2,8 Zware trekkracht 6,7 Keizersnede 8,1
Sterfte door verteringstoornissen (diarree) komt vooral in de eerste levensmaanden voor. Om deze sterfte te vermijden is vooral een goede biest verstrekking noodzakelijk, omdat die er voor zorgt dat het kalf zijn immuniteit bekomt. De biest zorgt in de darm er voor dat de ziekteverwekkers zich niet kunnen ontwikkelen. Verder belangrijk dat de infectiedruk laag is en dat de immuniteit van de kalveren zo hoog mogelijk is. De veehouder moet de rantsoenen steeds geleidelijk aanpassen, want plotselingen veranderingen zorgen dat het verteringsapparaat verstoord wordt. Daardoor krijgen de ziekteverwekkers sneller kans om te ontwikkelen. Na de eerste levensmaanden kom vooral sterfte door ademhalingstoornissen (griep) voor. Om deze ziekte te vermijden is het ook belangrijk om de infectiedruk zo laag mogelijk te houden en de immuniteit zo hoog mogelijk. Het is duidelijk dat in de wintermaanden de kans op griep groter is. Dit komt doordat de grootte temperatuurschommelingen de immuniteit ondermijnen. De lucht is dan meestal ook vochtiger waardoor de ziektekiemen gemakkelijker verspreid worden. Het is belangrijk dat het klimaat in de omgeving van het dier zo goed mogelijk is, dus zeker geen tocht en de luchtvochtigheid niet te hoog. De afvalgassen (CO2, ammoniak en methaan) moeten zo snel mogelijk afgevoerd worden, anders irriteren ze de slijmvliezen. Daardoor dringen de ziektekiemen gemakkelijker het kalf binnen. Verder moet het ligbed schoon en droog zijn, zodat daar geen broeinesten van ziektekiemen ontstaat. Bij de bestrijding van zowel verteringstoornissen als ademhalingstoornissen heeft de veehouder een grootte invloed. Als hij de symptomen snel genoeg opmerkt en de ziekte behandelt, dan zullen de meeste kalveren gered kunnen worden. Groei Het is de groei die bepaalt op welke leeftijd het dier verkocht wordt. Want als veehouder moet je de dieren aan de markt leveren als ze het gevraagde gewicht bereikt hebben. Hoe sneller dit gewicht bereikt wordt hoe beter. Bij een hoge dagelijkse groei is de dagelijkse voederbehoefte voor vleesaanzet hoger, maar de slachtleeftijd zal aanzienlijk korter zijn. Als gevolg hiervan zal de behoefte voor onderhoud lager zijn. Doordat de voederbehoefte voor onderhoud lager is bij een hogere groei, is de voederconversie van die dieren ook lager. Een ander voordeel van een hogere groei is dat door het sneller slachtrijp zijn van de dieren, er meer dieren op het bedrijf gehouden kunnen worden. Want dit aantal is beperkt door het aantal NER‟s dat het bedrijf mag produceren. Als dieren sneller slachtrijp is, produceren ze minder NER‟s en mogen er dus meer dieren gehouden worden. De groei is voor een deel afhankelijk van de genetica. Door een goede selectie is het vrij gemakkelijk een hogere groei in te kweken, maar ook het omgekeerde kan gebeuren. Zo is bijvoorbeeld de groei bij het BWB verminderd ten gevolge van een eenzijdige selectie op conformatie.
9
Verder is de voeding van de dieren heel belangrijk. De voeding tijdens de melkfase is voor Blonde d‟Aquitaine meestal goed, doordat de kalveren zogen. Maar tijdens deze fase moet al vast voeder beschikbaar gesteld worden om de magen van de kalveren te doen ontwikkelen. De dieren moeten veel ruwvoeder opnemen om zo de pens te vergroten, en krachtvoeder zorgt voor de ontwikkeling van de penspapillen. Als die ontwikkeling goed is, zal na het spenen de groei van het kalf niet sterk terug vallen. Verder moet het voeder van goede kwaliteit zijn, zodat aan de behoefte van de dieren voldaan wordt. Vooral in de behoefte aan mineralen wordt nog al eens niet voldaan, en Blonde d‟Aquitaine is daar heel gevoelig voor. De kwaliteit moet ook goed zijn zodat de kalveren niet ziek worden, want ziekte zorgt bijna altijd voor een groeistilstand. Omdat zieke dieren minder eten. De huisvesting is voor de groei ook belangrijk. De dieren mogen niet in te grootte groepen gehuisvest zijn. Stieren mogen maximaal met 10 tot 12 bij elkaar staan. Voor zoogkoeien met kalveren geld de norm van 12 tot 16 dieren maximum. Anders heerst er te veel onrust in de groep, omdat er meer agressiviteit in de groep is en er veel competie voor het voeder is. De groei daalt daardoor. Verder moet het hok en de voerplaatsen aangepast zijn aan de grootte van de dieren. En de vloer moet vlak en niet te glad zijn, zodat er weinig kans is op ongelukken. De groei van Blonde d‟Aquitaine vaarzen is in het eerste jaar gemiddeld 0,9828 kg per dag en in gedurende de twee eerste jaren 0,7709 kg per dag. Voor stieren is de groei in het eerste jaar gemiddeld 1,0834 kg per dag en gedurende de twee eerste jaren 1,2330 kg per dag. Dit is een vrij goed resultaat voor de groei en zelfs hoger dan de streefwaarden die voor het BWB ras voorgesteld worden. Besluit Door in te spelen op de drie besproken factoren die de jaargroei bepalen kan een veehouder zijn inkomen zelfs in deze moeilijke periode toch nog verbeteren. Blonde d‟Aquitaine is daar een goed ras voor omdat ze een goede vruchtbaarheid heeft en een hoge groei. Door in het ras goed te selecteren en het management op het bedrijf te verbeteren, kan een veehouder vrij snel de resultaten op zijn bedrijf grondig verbeteren. Daardoor stijgt niet alleen zijn jaargroei, maar dalen ook verschillende kosten. Denk maar aan de uitgespaarde dierenartskosten als er veel minder kalveren ziek worden. En de lagere voederkosten door de betere voederconversie.
10
Inhoudsopgave VOORWOORD ..................................................................................................... 1 SAMENVATTING ................................................................................................. 3 PUBLICEERBAAR ARTIKEL .................................................................................. 4 LIJST MET GEBRUIKTE FIGUREN ...................................................................... 12 LIJST VAN DE GEBRUIKTE TABELLEN ............................................................... 13 LIJST MET AFKORTINGEN ................................................................................. 15 INLEIDING ....................................................................................................... 16 1
OORSPRONG ...................................................................................... 17
2
KENMERKEN ....................................................................................... 18
2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2
Uiterlijke kenmerken ......................................................................... 18 Voeding .............................................................................................. 18 Belangrijke ziekte .............................................................................. 19 Robertsoniaanse Translocatie .................................................................. 19 Paratuberculose ..................................................................................... 21
3
VRUCHTBAARHEID ............................................................................. 25
3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 3.4.1
Tussenkalftijd .................................................................................... 25 Inleiding ............................................................................................... 25 Interval partus – bronst .......................................................................... 25 Interval bronst – conceptie...................................................................... 28 Resultaten............................................................................................. 30 De leeftijd bij eerste Partus ............................................................... 34 De lichaamsontwikkeling van de vaars ...................................................... 34 Het ras ................................................................................................. 35 Seizoen ................................................................................................ 35 Resultaten............................................................................................. 35 Afkalfproblemen ................................................................................ 37 Omgevingsfactoren ................................................................................ 38 Genetische factoren................................................................................ 39 Resultaten............................................................................................. 42 Tweelingen ........................................................................................ 59 Resultaten............................................................................................. 61
4
KALVERSTERFTE ................................................................................. 64
4.1 4.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2
Verwerpen ......................................................................................... 64 Sterfte tijdens het geboorteproces..................................................... 65 Ongeluk ............................................................................................. 66 Ademhalingsstoornissen .................................................................... 66 Omgevingsfactoren ................................................................................ 67 Individu ................................................................................................ 68
11
4.5 4.6
Verteringsstoornissen ........................................................................ 68 Resultaten.......................................................................................... 69
5
GROEI ................................................................................................ 80
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5
Genetica ............................................................................................. Voeding .............................................................................................. Huisvesting ........................................................................................ Gezondheid ........................................................................................ Resultaten..........................................................................................
6
BESLUIT ............................................................................................. 84
80 80 81 81 82
LITERATUURLIJST ............................................................................................ 86 BIJLAGEN ......................................................................................................... 92 Robertsoniaanse Translocatie .......................................................................... 92 1/23 Robertsoniaanse Translocatie ......................................................................... 92 1/29 Robertsoniaanse Translocatie ......................................................................... 93 Frequenties voor de manieren van afkalven ..................................................... 93 Bedrijf 1 ........................................................................................................... 93 Bedrijf 2 ........................................................................................................... 94 Bedrijf 5 ........................................................................................................... 94 Bedrijf 6 ........................................................................................................... 94 Bedrijf 9 ........................................................................................................... 94 Frequentie van voorkomen van sterfte ............................................................. 95 Bedrijf 1 ........................................................................................................... 95 Bedrijf 2 ........................................................................................................... 95 Bedrijf 4 ........................................................................................................... 95 Bedrijf 5 ........................................................................................................... 95 Bedrijf 6 ........................................................................................................... 95 Bedrijf 7 ........................................................................................................... 96 Bedrijf 8 ........................................................................................................... 96 Bedrijf 9 ........................................................................................................... 96 Invulformulieren .............................................................................................. 96
12
LIJST MET GEBRUIKTE FIGUREN Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur
1: www.omafra.gov.on.ca/.../beef/facts/01-051.htm ................................... 18 2: www.weekvandesmaak.n l/.../kokalf.html .............................................. 18 3: De chromosomen van een nakomeling van de stier Sunburst .................... 20 4: Kruising van een normaal dier met een dier met 1/29 translocatie ............. 21 5: uitgemergelde koe .............................................................................. 22 6: ijsberg effect van paratbc ..................................................................... 22 7: Positieve mestkweek .................................................................. 22 8: de verschillende testen ........................................................................ 22 9: computersimulatie van de verschillende bestrijdingsmethodes .................. 24 10: Tijdstip van de bronst en wanneer het best insemineren ......................... 29 11: Samengegroeide placenta‟s van een dizygote tweeling ........................... 60 12: Ontwikkeling van de vier magen .......................................................... 81
13
LIJST VAN DE GEBRUIKTE TABELLEN Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
1: gemiddelde, langste en kortste tussenkalftijd ........................................... 30 2: gemiddelde tussenkalftijd eerste en tweede kalfsdieren ............................. 31 3: gemiddelde tussenkalftijd voor multipare dieren ....................................... 31 4: Factorial design two-way ANOVA van de vaarzen ...................................... 32 5: Duncan Post Hoc test: invloed van de manier van afkalven ........................ 32 6: Duncan Post Hoc test: invloed van .......................................................... 33 7: Factorial design two-way ANOVA van de multipare koeien ......................... 33 8: Gemiddelde, maximum en minimum leeftijd bij de eerste partus ................ 35 9: Factorial design two-way ANOVA: leeftijd bij de eerste partus .................... 36 10: Duncan test: invloed van het geboorteseizoen ........................................ 37 11: de Relatie tussen de bekkenoppervlakte, geboortegewicht van het kalf en het voorkomen van dystocia ..................................................................... 40 12: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven ........................ 42 13: Afkalfproblemen bij de andere Franse vleesrassen .................................. 43 14: Invoegen en verwijderen van de Independent variables voor manier van afkalven ........................................................................................... 44 15: Model summary voor manier van afkalven ............................................. 44 16: ANOVA: manier van afkalven................................................................ 45 17: de coëfficiënten van de Independent variables ........................................ 46 18: Factorial design two-way ANOVA voor de manier van afkalven ................. 48 19: Invloed van de bedrijven op de manier van afkalven ............................... 48 20: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 3 .... 49 21: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 4 .... 49 22: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 8 .... 49 23: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 7 .... 50 24: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven van vrouwelijke kalveren ........................................................................................... 50 25: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven van mannelijke kalveren ........................................................................................... 50 26: Afkalfmoeilijkheden van vaarzen van de ................................................ 51 27: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij eerste kalfsdieren........................................................................................ 51 28: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij tweede kalfsdieren........................................................................................ 51 29: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij multipare koeien .............................................................................................. 51 30: homogeniteit van de standaardafwijkingen ............................................. 52 31: Kruskalwallis test: bedrijf 1 .................................................................. 52 32: Kruskalwallis test: bedrijf 2 .................................................................. 52 33: Kruskalwallis test: bedrijf 3 .................................................................. 52 34: Kruskalwallis test: bedrijf 4 .................................................................. 52 35: Kruskalwallis test: bedrijf 5 .................................................................. 52 36: Kruskalwallis test: bedrijf 6 .................................................................. 52 37: Kruskalwallis test: bedrijf 7 .................................................................. 53 38: Kruskalwallis test: bedrijf 8 .................................................................. 53 39: Kruskalwallis test: bedrijf 9 .................................................................. 53 40: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 2 ......................... 54 41: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 6 ......................... 54 42: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 7 ......................... 54 43: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 8 ......................... 54 44: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 9 ......................... 54 45: Gemiddeld gewogen geboortegewicht van vaarskalveren ......................... 55 46: Gemiddeld geschatte geboortegewicht vaarskalveren .............................. 55 47: Gemiddeld gewogen geboortegewicht stierkalveren ................................. 55 48: Gemiddeld geschatte geboortegewicht stierkalveren ................................ 55
14
Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
49: 50: 51: 52: 53: 54: 55:
Tabel 56: Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
57: 58: 59: 60: 61: 62: 63: 64: 65: 66: 67: 68: 69: 70: 71: 72: 73: 74: 75:
Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
76: 77: 78: 79: 80: 81:
Tabel 82: Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
83: 84: 85: 86: 87: 88: 89: 90: 91: 92: 93: 94: 95:
Kruskal-Wallis test: Geboortegewicht van stierkalveren ........................... 56 Kruskal-Wallis test: Geboortegewicht van vaarskalveren .......................... 56 Duncan Post Hoc test: geboortegewichten van stierkalveren .................... 56 Duncan Post Hoc test: geboortegewichten van vaarskalveren ................... 57 Factorial design two-way ANOVA: geschatte geboortegewicht van vaarzen 57 Factorial design two-way ANOVA: geschatte geboortegewicht van vaarzen 57 Duncan Post Hoc test: Geboortegewichten van vaarskalveren voor de bedrijven .......................................................................................... 58 Duncan Post Hoc test: Geboortegewichten van stierkalveren voor de bedrijven .......................................................................................... 58 Duncan Post Hoc test: geschatte geboortegewichten van vaarskalveren .... 59 Duncan Post Hoc test: geschatte geboortegewichten van stierkalveren ...... 59 frequentie van het aantal tweelingdrachten op het totale aantal drachten .. 61 percentages tweelingdracht .................................................................. 61 de onderverdeling van de tweelingen op basis van geslacht ..................... 61 Kruskal-Wallis test: is er een verschil in aantal verkeerde liggingen........... 62 Percentage verkeerde liggingen bij normale drachten .............................. 62 Percentage verkeerde liggingen bij tweelingdracht .................................. 62 Kruskal-Wallis test: Tussenkalftijd na tweelingdracht ............................... 63 percentage kalversterfte ...................................................................... 69 percentage kalversterfte voor Franse vleesrassen ................................... 69 Kruskal-Wallis test: Sterftepercentage voor de bedrijven ......................... 70 Duncan test voor het sterftepercentage van de verschillende bedrijven ..... 70 Het sterftepercentage van bedrijf 3 ....................................................... 71 Sterftepercentage op basis van leeftijd .................................................. 71 Kruskal Wallis: Verschilt het percentage verwerpingen voor tweelingen ..... 72 Percentage verwerpingen van normale drachten ..................................... 72 Percentage verwerpingen van tweelingen ............................................... 72 Kruskal-Wallis test: Verschilt het sterftecijfer tussen de manieren van afkalven ........................................................................................... 73 Duncan Post Hoc test: Verschil in sterfte tussen...................................... 73 Percentage sterfte van kalveren die natuurlijk geboren zijn ...................... 73 Percentage sterfte van kalveren die met lichte trekkracht beboren zijn ...... 73 Percentage sterfte van kalveren die met zware trekkracht geboren zijn ..... 74 Percentage sterfte van kalveren die met een keizersnede geboren zijn ...... 74 De percentages van voorkomen van de verschillende mogelijke oorzaken van sterfte .............................................................................................. 75 Factorial design two-way ANOVA: verschillen de oorzaken tussen de bedrijven en leeftijdscategorieën ......................................................... 75 Oorzaken van sterfte gedurende het kalven ........................................... 76 Oorzaken van sterfte binnen de 48 uur na de kalving .............................. 76 Oorzaken van sterfte gedurende de eerste 15 dagen ............................... 77 Oorzaken voor sterfte in de eerste maand .............................................. 77 Oorzaak van sterfte in de periode maand 1 tot maand 4 .......................... 78 Oorzaak van sterfte in de periode maand 4 tot maand 12 ........................ 78 Oorzaken van sterfte vanaf maand 12 ................................................... 79 Groei van vaarsen gedurende het eerste levensjaar ................................ 82 Groei van stieren gedurende het eerste levensjaar .................................. 82 Groei van vaarsen gedurende de eerste twee jaren ................................. 83 Groei van stieren gedurende de eerste twee jaren................................... 83 Kruskal-Wallis test: Verschilt de groei tussen de bedrijven ....................... 83 Duncan Post Hoc test: De verschillen tussen de bedrijven wat betreft groei 83
15
LIJST MET AFKORTINGEN ADLO: Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling BVD: Boviene Virale Diarree BWB: Belgisch witblauw DHZ - KI: Doe Het Zelf Kunstmatige Inseminatie IBR: Infectieuze Bovine Rhinotracheïtis KI: Kunstmatige Inseminatie TKT: tussenkalftijd
16
INLEIDING We leven op het moment in moeilijke economische tijden. In veel van de sectoren van de landbouw zijn de inkomsten heel laag. Het is daarom heel belangrijk dat veehouders de parameters die hun inkomen bepalen zo goed mogelijk kennen en beheren. In de vleesveehouderij zijn er vier parameters die de inkomsten van een bedrijf bepalen. Deze parameters zijn: jaargroei, verkoopprijs van de dieren, de premies en de kosten. Terwijl de verkoopprijs, de premies en de kosten gedeeltelijk of volledig bepaald worden door derden, is alleen de jaargroei bijna volledig in handen van de veehouder. Alleen de dierenarts kan nog een invloed uit oefenen op de jaargroei. Voor BWB is de jaargroei en de factoren al veelvuldig onderzocht in België, maar voor Blonde d‟Aquitaine is dat niet het geval. Daarom is het de bedoeling om in dit werk de jaargroei van de Blonde d‟Aquitaine bedrijven in het opvolg project van de Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling te onderzoeken. In dit opvolgproject werden de gegevens van kalveren van het Blonde d‟Aquitaine ras verzameld, en gegevens van de moeder en de vader. Deze gegevens zijn de naam en werknummer (sanitelnr). Verder werd het aantal kalvingen van de moeder bijgehouden. Van het kalf werden volgende gegevens ook nog verzameld: geslacht, wijze van afkalven, verkeerde ligging (J/N), of het een tweeling is en geboortegewicht (geschat of gewogen). Als het kalf stierf of verkocht werd, werd bijgehouden: de reden (van verkoop of sterfte) en de ouderdom van het dier. Mogelijke afwijkingen werden ook verzameld. De kalveren werden op latere leeftijd ook nog een aantal keren gewogen. Met deze gegevens gaan in dit werk de vruchtbaarheid, kalversterfte en groei van de kalveren besproken worden. Want het zijn deze parameters die de jaargroei op een vleesveebedrijf bepalen.
17
1
OORSPRONG
In de VI-de eeuw werden de gebieden in West Europa dikwijls geteisterd door grootte invallen vanuit Centraal Europa. De invallers trokken door het Frankische en Gallische Rijk richting Spanje en Portugal. Als lastdieren voor de wagens met wapen- en voedselvoorraden gebruikten de invallers runderen. Deze dieren dienden ook als voedsel voor de invallers (Blondestamboek, 2008). Oorspronkelijk werden hiervoor alleen runderen van het ras: de BOS AQUITAINE voor gebruikt. Vanuit dit ras ontstonden, naar gelang de streek, drie onderrassen (Blondestamboek, 2008). In de Westelijke Pyreneeën ontstond het ras: de Blonde der Pyreneeën. Dit ras was, onderinvloed van het natuurlijke milieu, kleiner geworden (Blondestamboek, 2008). In de Garonne-streek (tussen Agen en Bordeaux) ontstonden de soorten de Garonnaise des Coteaux (donker blond) en de Garonnaise des Plaines (licht blond). Samen vormden ze het ras: de Garonnaise (Blondestamboek, 2008). In 1920 splitsten de kwekers van de Tam en de Garonne-streek zich af van het stamboek van de Garonnais. Ze vormde het ras de Quercy op basis van de Garonnaise des Coteaux. Om het ras van de Garonnais te onderscheiden kruisten ze veelvuldig het ras Limousine in (Blondestamboek, 2008). Deze drie rassen kenden nogal wat invloed van de rassen: Shorthorn, Charolaise en Limousine. Maar ze werden later terug gekruist naar het originele type (embryoplus; 2008). De rassen kende een lange historie van selectief veredelen. Dit resulteerde in de economisch belangrijke rassen zo als wij ze kennen. De spierontwikkeling, hardheid en handelbaarheid van de dieren, is een gevolg van hun eerste ontwikkeling tot lastdieren (embryoplus; 2008). Later werden de drie rassen samengevoegd tot het ras Blonde d‟Aquitaine. En in 1963 ontstond in Frankrijk het stamboek Blonde d‟Aquitaine (Blondestamboek, 2008).
18
2
KENMERKEN
2.1
Uiterlijke kenmerken
Figuur 1: www.omafra.gov.on.ca/.../beef/facts/01051.htm
De kleur kan sterk verschillen, doordat het ras een samenvoeging is van drie onderrassen. Deze drie onderrassen hadden verschillende kleurtypes (Debergh A., oktober 2007). Meestal wordt de kleur omschreven als tarwekleurig (Blondestamboek, 2008). Maar deze kleur is niet egaal. Er is een vlekkenpatroon op de flanken zichtbaar, alsof de kleur in wolken is aangebracht. De kleurintensiteit verschilt met de seizoenen. In de winter is de vachtkleur eerder rood (Debergh A., oktober 2007). De gewolkte haarkleedtekening (de pommelé) is dan niet meer zichtbaar (Nantier G., januari 2008). In de zomer is de kleur bleker Figuur 2: www.weekvandesmaak.n (Debergh A., oktober 2007). Rond de ogen en muil l/.../kokalf.html is de kleur bleker dan de rest van het lichaam (Blondestamboek, 2008). De dieren hebben lichte fijne horens, die naar de uiteinden donkerder worden(embryoplus; 2008). De uiteinden zijn niet zwart (Blondestamboek, 2008). De horens staan in een ovale boog naar beneden ingeplant (Debergh A., augustus 2007). De achterhand is zeer gespierd met een ruim bekken. Ze is niet dakvormig en de staart is verzonken ingeplant. De broek is lang en rond, met dikke dijen (Blondestamboek, 2008). De voorhand is ook gespierd, met een brede gespierde schoft. De dieren beschikken over een diepe gewelfde borst. De schouders zijn goed aangesloten(Blondestamboek, 2008). Het zijn grootte dieren, de koeien hebben een gemiddelde schofthoogte van 1,50 m. En ze wegen gemiddeld ongeveer 1000 – 1100 kg (Blondestamboek, 2008). Tegenwoordig zijn er steeds meer koeien die zelfs 1300 kg halen (Debergh A., augustus 2007). De stieren hebben een gemiddelde schofthoogte van 1,60 m. En ze wegen gemiddeld ongeveer 1100 -1300 kg (Blondestamboek, 2008).
2.2
Voeding
De voeding bij Blonde d‟Aquitaine dieren verschilt van andere vleesrassen. In tegenstelling tot andere vleesrassen (dubbel gespierde rassen), halen Blonde d‟Aquitaine dieren veel van hun benodigde voedingstoffen uit ruwvoeders (Nantier G., maart 2006). Door de sterke selectie naar conformatie bij het Belgische Wit Blauwe ras en andere dubbel gespierde rassen is de hoeveelheid spierweefsel bij die dieren veel groter. Bij deze dieren kan tot 20% meer spierweefsel op de voor en achterhand voorkomen in vergelijking met normale vleesrassen. Maar door deze selectie zijn de organen kleiner geworden. Zo zijn de bijnieren ongeveer 10% kleiner, en is de zwezerik 50% kleiner. Het verteringstelsel zou ongeveer 13% kleiner zijn dan bij de minder gespierde rassen
19
(Bogaerts D.F. et al; 1997). Daardoor is de vrijwillige dagelijkse drogestof inname van dubbel gespierde dieren lager dan die van de andere rassen (Fiems L.O. et al). Ze moeten dus een voeder opnemen dat geconcentreerder is aan nutriënten om genoeg nutriënten op te nemen. Dus bevat het rantsoen meer krachtvoeders. Blonde d‟Aquitaine dieren hebben een groter verteringstelsel en kunnen daardoor meer drogestof opnemen. Daardoor kunnen ze met een karig rantsoen toch groot worden. Omdat ze niet veel krachtvoeders nodig hebben, is dit ras zeer geschikt om te gebruiken voor begrazing in natuurgebieden. Terwijl rassen als de Schotse Hooglander weinig tot geen economisch nut hebben, zouden natuurverenigingen met Blonde d‟Aquitaine dieren niet alleen hun reservaten proper houden, ze zouden ook goede dieren kweken die ze kunnen verkopen aan de vleesindustrie. Het vlees is dan van goede kwaliteit met weinig vet. Limousine dieren zijn ook geschikt voor begrazing, maar deze dieren kunnen, als ze lang alleen gelaten worden, terug wild worden. .
2.3
Belangrijke ziekte
2.3.1
Robertsoniaanse Translocatie
Koeien hebben 60 chromosomen. Daarvan zijn 29 paren autosomale chromosomen en één paar geslachtschromosomen. De autosomale chromosomen zijn druppelvormig, met de centromeren aan het uiteinde. De geslachtschromosomen hebben hun centromeer in het midden van het chromosoom (Schmutz S., 2009). Chromosomen kunnen verschillende structurele veranderingen ondergaan. Het kan gebeuren dat een deel van een chromosom afbreekt. De cel kan dit deel dan vernietigen (deletie). Of dit deel kan binden met het homologe chromosoom (duplicatie). Dit deel kan zich ook terug op het chromosoom waarvan het afgebroken is binden, daarbij kan het deel omgedraaid zijn (inversie). Soms gebeurt het dat een afgebroken deel zich bindt met een ander niet homologe chromosoom (translocatie). Als een structurele verandering geen verlies of vermeerdering van het aantal genen veroorzaakt, wordt het genetisch gebalanceerd genoemd. De verandering heeft dan geen invloed op het fenotype van de drager (King W.A., Nino-Soto M.I.; 2004). Robertsoniaanse Translocaties zijn de meest voorkomende structurele afwijkingen bij runderen. Doordat het centromeer aan het uiteinde van het autosomale chromosoom zit, is het mogelijk dat 2 chromosomen zich aan elkaar binden. Daarvoor breekt van één van de chromosomen het centromeer af. Waarna het chromosoom zonder centromeer zich bindt op het centromeer van het andere chromosoom (Schmutz S., 2009). Deze twee chromosomen vormen dan een groot submetacentrisch (centromeer in het midden, zie figuur 3) autosomaal chromosoom, zonder het verlies van genetisch materiaal. Het aantal chromosomen vermindert dan wel, zodat er maar 59 chromosomen aanwezig zijn (King W.A., Nino-Soto M.I.; 2004). De meest voorkomende translocatie is de 1/29 translocatie (Schmutz S., 2009) Hoewel dieren die één of twee Robertsoniaanse translocaties hebben fenotypisch normaal zijn, hebben ze wel fertiliteitproblemen. Doordat de dieren 59 chromosomen hebben gaan tijdens de meiose twee soorten gameten gevormd worden. Sommige gameten gaan normaal zijn (gebalanceerd) en hebben dus 30 chromosomen. Andere gameten gaan aneuploïd zijn. Dit betekent dat deze gameten ofwel één chromosoom te weinig bevat, ofwel één chromosoom te veel bevat. Als een aneuploïde zaadcel een normale eicel bevrucht, leidt dit tot zygoot die ofwel trisomie heeft, ofwel monosomie (zie figuur 4). Trisomie betekent dat in plaats van een homoloog paar van
20 Figuur 3: De chromosomen van een nakomeling van de stier Sunburst
De interessante chromosomen zijn aangeduid met een pijltje. Zoals je kunt zien heeft dit dier een volledige 1/29 translocatie (afkomstig van de moeder), maar ook een gedeeltelijke 1/8 translocatie (afkomstig van Sunburst). Bron: Christensen K., Agerholm J.S., Larsen B.; 1992
een chromosoom, er drie chromosomen aanwezig zijn (voorbeeld drie keer het chromosoom 29). Monosomie betekent dat er maar één chromosoom van het paar aanwezig is. Deze afwijkingen leiden in de meeste gevallen tot abortus. Als het kalf wel levend geboren wordt, is het meestal misvormd. Als een kweker dus dieren heeft met translocatie, is dit zeker een groot vruchtbaarheidsprobleem. De verhouding in aantal normale gameten en aneuploïde gameten verschilt per soort translocatie (Blazak W.F., Eldridge E.F.; 1977). Maar uit studies blijkt wel dat bijna de helft van de nakomelingen van koeien, die gedekt zijn met een stier met translocatie, eveneens drager zijn. Dus als een bedrijf een heterozygote stier twee jaar lang als dekstier gebruikt, zal dit bedrijf lang nadien nog een verminderde vruchtbaarheid hebben. Tenzij dat bedrijf systematisch alle dieren met translocatie gaat opruimen. Zowel opruimen als die dieren aanhouden gaat een groot financieel verlies betekenen. Het gebruik van een stier met translocatie in een K.I. programma is desastreus (Buoen L.C. et al; 1988). De 1/29 translocatie is al in meer dan 60 verschillende rassen gevonden, en dit wereldwijd (kakampuy W. et al; 2007). Maar tussen de rassen zijn er significante verschillen gevonden in de frequentie dat translocaties voorkomen (De Luca J.C. et al; 2007). In een groot aantal rassen (vb. Holstein) is de frequentie zo klein, dat er geen extra aandacht besteed wordt aan eradicatie. In andere rassen is de frequentie 1 à 3%, zoals Montbéliarde, Charolaise, Simmental en Vosgienne (De Belgische Veefokkerij; 2000). In Blonde d‟Aquitaine is de frequentie 22% (Gary F.; 1990). Dit is duidelijk een probleem. Vooral omdat zelfs met de wering van getransloceerde dieren uit de selectieprogramma‟s, het meer dan 20 jaar kan duren voordat die frequentie met de helft zal verminderd zijn. Het ras zal dus nog lang last hebben van verminderde vruchtbaarheid door translocaties. In de rassen die genetisch sterk verwant zijn aan Blonde d‟Aquitaine is er ook een hogere frequentie. Voor Limousine bedraagt de frequentie 6,9% en voor Gasconne 8,5% (De Belgische Veefokkerij; 2000).
21 Figuur 4: Kruising van een normaal dier met een dier met 1/29 translocatie
Bron: (Schmutz S., 2009)
2.3.2
Paratuberculose
Paratuberculose of paratbc wordt in de Engelstalige landen de ziekte van Johne genoemd. Johne was één van de eerste onderzoekers van deze ziekte. Paratuberculose is een besmettelijke infectieziekte die voorkomt bij herkauwers. Ze komt voor bij rundvee en bij geiten. Ze noemt paratuberculose omdat de symptomen op die van tuberculose lijken (Paratuberculose; 2009). Het is de zuurvaste bacterie Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis die paratbc veroorzaakt. Deze bacterie heeft een beschermende waslaag waardoor ze lang kan overleven in de buitenwereld. Ze is zeer resistent in de omgeving waar rundvee leeft. De bacterie kan niet tegen UV licht, maar wel tegen sommige ontsmettingsmiddel (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). Hoe jonger een kalf is hoe groter de kans dat het besmet geraakt met paratbc. Een kalf van 1 jaar oud kan niet meer besmet worden. De besmetting gebeurt via mest, biest of melk van een besmet dier, of producten of oppervlakken die bevuild zijn met mest. Zo kan de bacterie lang overleven op gras of op kuilgras, maar ook in water en grond (dierenartsenoisterwijk; 2009). Een ongeboren kalf kan al in de baarmoeder besmet geraken (Paratuberculose; 2009). De paratbc bacterie nestelt zich in de darmwand, en veroorzaakt dan een ongeneeslijke darmontsteking (enteritis). Via de bloedbaan verspreidt de bacterie zich naar onder andere de uier (Paratuberculose; 2009). Na de besmetting duur het lang voor de koe zelf de bacterie begint te verspreiden. Ten vroegste op een leeftijd van twee jaar begint de verspreiding van de bacterie. Vanaf dat moment verspreiden de koeien enorm veel bacteriën via hun melk en mest. Ze kunnen dan ook hun ongeboren kalf besmetten (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005).
22
De dieren beginnen pas ziekteverschijnselen te vertonen vanaf drie tot zes jaar ouderdom. De melkgift van het dier vermindert dan en de conditie neemt langzaam af. Het dier behoudt wel een goede eetlust. De koe heeft ook terugkomende of aanhoudende diarree. In de mest zijn er dan gasbelletjes zichtbaar. Het dier heeft geen koorts en sterf uiteindelijk aan uitputting (Paratuberculose; 2009). Meestal beginnen de symptomen na een rantsoen verandering. Als de koe gekalfd heeft, waarbij het dier omschakelt van een droogstandsrantsoen naar een productierantsoen, bij het omweiden of bij verandering van krachtvoeder (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). Paratbc is een sluimerende ziekte. Op moment dat bij een dier de diagnose gesteld wordt, heeft dit dier al een hele tijd de bacterie verspreidt. Dus kun je er van uitgaan dat als je één ziek dier vindt, er een groot aantal dieren op het bedrijf al besmet zijn. Sommige van die dieren zijn zelfs al subklinisch ziek, of zelfs klinisch ziek (zie figuur 6) (dierenartsenoisterwijk; 2009). Daar komt nog bij dat, door de lange incubatietijd van de ziekte, de ziekte niet altijd tot uiting komt. Want sommige dieren zijn al lang opgeruimd voor de symptomen zichtbaar zijn. Maar die koeien hebben wel de besmettingsdruk verhoogd (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). Om te weten welke dieren besmet zijn, kan de landbouwer zijn dieren laten testen. Met verschillende testen kunnen ofwel antistoffen ofwel de bacteriën worden aangetoond. Maar iedere test heeft nadelen. Is de test positief, dan weet de landbouwer zeker dat het dier besmet is. Figuur 5: uitgemergelde koe Figuur 6: ijsberg effect van paratbc
Bron: figuur 6: Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005; figuur 7: dierenartsenoisterwijk; 2009 Figuur 7: Positieve mestkweek
Figuur 8: de verschillende testen
Bron: Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005
Maar als de test negatief is, betekent dat niet altijd dat het dier niet besmet is. Niet alle besmette dieren scheiden de bacterie altijd uit. En de besmette dieren hebben pas na een aantal jaren genoeg afweerstoffen in het bloed om de ziekte aan te tonen. De dieren moeten ouder zijn dan drie jaar om genoeg antistoffen te hebben. Mestonderzoek is de meest gevoelige en betrouwbare methode om besmette dieren op te zoeken. Met een mestmonster gaan de onderzoekers een kweekplaat besmetten. Als de bacterie op de plaat groeit, is het dier zeker besmet. Geen groei geeft geen
23
zekerheid of het dier al dan niet besmet is. Deze test is wel heel duur. De kweek moet twee tot vier maanden kunnen groeien. Want de paratbc bacterie vermeerdert zich erg langzaam. Bloedonderzoek (ELISA) gaat sneller. Na enkele dagen is de uitslag bekend. Maar deze test kan alleen bij dieren ouder dan drie jaar gebruikt worden. Bij een positief resultaat is het vrij zeker dat het dier besmet is. Maar het grootte nadeel van deze test is het grootte aantal vals negatieven. De test is niet gevoelig genoeg, waardoor de test een groot aantal besmette dieren niet vindt (Praktijkgids gezond melkvee; 1999). Bij een huidtest spuit de dierenarts bovine Purified Protein Derivate (PPD) tuberculine intradermale (in de onderhuid) op de linker halsvlakte in (IFN-γ aviare tuberculine; zie figuur 8) (Valkenburg S.M.). Bij koeien met een paratbc infectie leidt deze injectie tot een overgevoelige reactie, waardoor 72 uur na de inspuiting de huid (op de plaats van inspuiting) duidelijk opgezwollen is. Deze test vindt normaal 90% van de geïnfecteerde koeien. Dit betekent dat 10% van de geïnfecteerde koeien als (vals) negatieve aangeduid worden. Er kunnen ook vals positieve resultaten voorkomen. Andere (omgevings) mycobacteriën kunnen dezelfde reactie oproepen. Zelfs een infectie in het verleden door een andere mycobacterie kan leiden tot een zwelling. (Fullerton H.; 2000). Paratuberculose is een ziekte die wereldwijd voorkomt. Maar in de gematigdere streken komt de ziekte meer voor. De ziekte gedijt beter op intensief uitgebate bedrijven (veel dieren dicht opeen) waar jonge dieren veel in contact komen met oudere dieren en waar de koeien voldoende oud kunnen worden (weinig keizersneden). Dit is de reden waarom de ziekte meer voorkomt bij de Franse vleesrassen dan bij BWB dieren (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). En vooral bij Blonde d‟Aquitaine omdat de kalveren tot een leeftijd van 6 maanden zuigen bij de koe. Als de moeder besmet is, neemt het kalf dus 6 maanden lang de bacterie op. Eerst door de biest, en daarna door de melk (Blondestamboek; 2008). Aangezien paratbc een ongeneeslijke ziekte is, richt de bestrijding zich op het voorkomen dat een koe besmet geraakt. De bestrijding richt zich op twee fronten: het voorkomen dat nieuwe infecties op het bedrijf binnenkomen, en het tegengaan dat een eventuele aanwezige infectie zich verspreid. Daarom is het nodig om een gesloten bedrijf te hebben. Geen nieuwe dieren aankopen voorkomt het aankopen van zieke dieren. Dit is alleen mogelijk als de landbouwer werkt met K.I. Bij Blonde d‟Aquitaine passen de landbouwer meestal natuurlijke dekking toe. Het aankopen van een dekstier is dan niet te vermijden. Ook het gebruik van mest, stallen of materialen van andere bedrijven moet vermeden worden. Zo kan de bacterie in het bedrijf binnen gebracht worden. Bezoekers moeten bedrijfseigen kledij aandoen om zo insleep te vermijden (Praktijkgids gezond melkvee; 1999). De verspreiding van een aanwezige infectie tegen gaan is bij Blonde d‟Aquitaine moeilijk, daarom is de ziekte een groot probleem bij Blonde d‟Aquitaine. De belangrijkste maatregel die gebruikt wordt, namelijk jonge dieren (jonger dan 2 jaar) gescheiden houden van de oudere dieren, is niet mogelijk. Want de kalveren zuigen tot 6 maanden. In die tijd zijn ze juist het gevoeligst. Geen melk geven na de biest is ook een maatregel die bij melkvee of BWB gebruikelijk is, maar niet mogelijk bij Blonde d‟Aquitaine, want de kalveren willen geen kunstmelk drinken. Daarom is de enige methode om paratbc te bestrijden bij Blonde d‟Aquitaine de bacterie buiten het bedrijf houden. Als er wel besmetting is in het bedrijf moet de landbouwer de zieke dieren zo snel mogelijk opruimen. Alleen zo kan hij voorkomen dat andere kalveren besmet geraken. Voorkomen dat het kalf bij verschillende koeien drinkt gaat de verspreiding op het bedrijf wel verminderen. Als een besmette koe alle kalveren laat drinken, dan zal die koe een groot deel van de kalveren kunnen besmetten. Laat koeien afkalven in een aparte zuivere afkalfstal. Dan is er minder kans dat het kalf mest opneemt van andere (besmette) dieren. En houdt de koe en haar kalf daar een tijdje apart. Zo leert het kalf de moeder kennen, en is er meer kans dat het kalf alleen bij de eigen moeder drinkt (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). In figuur 9 zijn de gevolgen van de verschillende bestrijdingsmethodes te zien. Als de ziekte niet bestreden wordt, dan stijgt het aantal besmette dieren exponentieel. Landbouwers die alleen de verspreiding van de ziekte gaan aanpakken (Husbandry
24
changes), zullen hun bedrijf uiteindelijk ziekte vrij krijgen. Maar dit kan 20 jaar duren. Door alleen de dieren te testen en de besmette dieren op te ruimen, kan de veehouder de ziekte ook uitbannen. Maar dit duurt nog langer. De verspreiding voorkomen en besmette dieren opruimen is de snelste manier om het bedrijf ziekte vrij te krijgen. En zal uiteindelijk het goedkoopst zijn. Maar omdat een aantal van de maatregelen, om de verspreiding te stoppen, niet toepasbaar zijn bij Blonde d‟Aquitaine, zal het langer duren eer het bedrijf terug besmetting vrij is. En zal het bedrijf dus meer en langer economische schade hebben, dan bedrijven die wel alle maatregelen kunnen nemen (Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005). Figuur 9: computersimulatie van de verschillende bestrijdingsmethodes
Bron: Dierengezondheidszorg Vlaanderen; 2005
25
3
VRUCHTBAARHEID
3.1
Tussenkalftijd
3.1.1
Inleiding
De tijd tussen twee opeenvolgende kalvingen van een koe is de tussenkalftijd(TKT). Deze vruchtbaarheidsparameter is wellicht de economisch belangrijkste parameter voor een zoogkoeienhouderij (Dijckmans D., 2005). De ideale tussenkalftijd is 378 – 385 dagen. Als de TKT langer is, zullen de kosten voor dat dier stijgen. Want de kostprijs om een zoogkoe te houden bedraagt bij benadering 1,75€ per dag (deze kostprijs is niet specifiek voor Blonde d‟Aquitaine dieren, maar voor alle vleesvee rassen en vooral voor BWB) (Stevens R.; 2008). Dus ieder dag dat de tussenkalftijd langer is kost de koe 1,75€ meer, terwijl de opbrengst van het kalf hetzelfde blijft. Als een dier dus een TKT heeft van 450 dagen, stijgt de kostprijs met (450-385)*1,75€ =113,75€ (Hubrecht L. et al; 2005). Verder heeft de TKT invloed op het aantal geboren kalveren per jaar. Als de TKT 385 dagen bedraagt en het bedrijf heeft 30 vruchtbare koeien, dan zullen er 28,4 kalveren per jaar geboren worden. Bij een TKT van 450 dagen zijn dat maar 24,3 kalveren. Aangezien dat een zoogkoeienbedrijf zijn geld verdient met de verkoop van vlees, en de hoeveelheid vlees dat een bedrijf per jaar produceert afhankelijk is van de groei van de dieren en het aantal levend geboren kalveren, heeft de TKT een grootte invloed op de rendabiliteit van het bedrijf (De Swaef P., 2008) De tussenkalftijd hangt af van zowel factoren eigen aan de koe als factoren eigen aan het bedrijfsmanagement (Dijckmans D., 2005). Het interval tussen twee kalvingen bestaat uit drie delen: Interval kalving – bronst: 70d Interval bronst – conceptie: 21d Drachtduur: · 295d Tussenkalftijd: 386d De drachtduur is vrij constant en de bedrijfsleider heeft er weinig invloed op. Tussen de rassen is er wel duidelijk een verschil in drachtduur. Zo is de gemiddelde drachtduur voor BWB koeien 282 dagen, voor Charolaise koeien 287 dagen en voor Blonde d‟Aquitaine koeien 295 dagen (Petit N.; 2009). Een langere TKT komt meestal door slecht bronstigheid en/of drachtig geraken van de koe. Op deze delen van de TKT moet de bedrijfsleider dus ingrijpen (Veulemans P.; 2007). 3.1.2
Interval partus – bronst
Dit is de tijd tussen de partus en de eerste bronst (eerste inseminatie) (Dijckmans D., 2005). Om een goede tussenkalftijd te krijgen moet de landbouwer 60 en zeker 70 dagen post partum beginnen de dieren te insemineren of laten dekken (Hubrecht L. et al, 2005). Dit gaat niet altijd want één van de belangrijkste vruchtbaarheidsproblemen is moeilijk bronstig worden. Het interval partus – bronst kan uiteen lopen van 46 tot 168 dagen (Dijckmans D., 2005). Er zijn drie mogelijke oorzaken die er voor zorgen dat een dier moeilijk in bronst komt: De suboestrus De hypoplasie van de ovaria De anoestrus Suboestrus betekent dat het dier wel bronstig is, maar dat de landbouwer dit niet ziet. Dit verschijnsel noemen landbouwers weleens een stille bronst. Het dier laat dan geen of weinig bronstsymptomen zien. Een dierenarts zal dit probleem kunnen detecteren met een rectaal onderzoek. Hypoplasie van de ovaria betekent dat de ovaria van een vaars op een leeftijd van 18 à 19 maanden nog niet volgroeid zijn. Meestal gaat het over een van de ovaria die nog te
26
klein is. Deze aandoening is erfelijk, daarom kan dit een bedrijfsprobleem worden als je deze dieren toch bevrucht (Hubrecht L. et al, 2005). De belangrijkste oorzaak voor een verlengde TKT is een lange periode van ovariële inactiviteit (Dijckmans D., 2005). Dit fenomeen noemt anoestrus en komt bij de meeste rundveerassen voor. De dieren cycleren dan niet, en vertonen dus ook geen bronst. Anoestrus kent drie oorzaken: Pre-puberale anoestrus: het dier heeft de puberteit nog niet bereikt Winter anoestrus: Dit fenomeen treedt op vanaf het late najaar tot in het vroege voorjaar, en is een gevolg van onvoldoende daglichtlengte. Winter anoestrus is een normaal verschijnsel in de natuurlijke cyclus van het rund. De voortplantingsactiviteit vermindert met het verminderen van de daglichtlengte. Lactatie anoestrus: Als zoogdieren hun jongen zogen, produceren ze het hormoon prolactine. Ook runderen produceren dit hormoon, daardoor komt de cyclus later opgang en komt het dier later in bronst (Hubrecht L. et al, 2005). Meerdere factoren hebben invloed op anoestrus. In volgorde van belangrijkheid zal ik volgende parameters behandelen (Dijckmans D., 2005). 1. Lichaamsconditie 2. Aanwezigheid van het kalf 3. Seizoen 4. Leeftijd van de koe 5. Oestrusdetectie 3.1.2.1
Lichaamsconditie
Een magere koe komt niet of moeilijk in bronst. Dit welbekende en logisch fenomeen is een natuurlijk overlevingsmechanisme. Als een dier leidt aan voedselschaarste gaat het alle beschikbare energie voor zichzelf houden. Het dier gaat dan niet de bijkomende last van een kalf dragen, en zal dus een nieuwe bronst uitstellen (Hubrecht L. et al, 2005). Vaarzen die in het late najaar kalven hebben meer kans op een slechte conditie. Deze vaarzen kregen niet genoeg energie binnen omdat ze, toen ze hoogdrachtig waren, op een schrale herfstweide stonden. Dit gras heeft een lagere VEM waarde (Dijckmans D., 2005). En de foetus is dan al zo groot dat ze de pens indrukt. De dieren kunnen dan niet zoveel ruwvoeder opnemen als normaal (Hereford, 2005). De vaarzen gaan in zulke omstandigheden alle energie naar de foetus sturen, zodat die behoeften vervuld zijn. Daardoor blijft er niet genoeg energie over voor onderhoud en de groei van de vaars zelf. Het dier zal dus haar reserveweefsel gaan aanspreken (Dijckmans D., 2005). Na het kalven blijft er nog een extra vraag naar energie voor het uitgroeien van de vaars. Er is dan ook nog energie nodig voor de melkproductie. De conditie zal dan dus niet hard verbeteren. Het is daarom belangrijk dat vaarzen met een goede conditie kalven (Hubrecht L. et al, 2005). Een te vette koe is ook niet goed. Het dier heeft dan wel genoeg energie en zal dus in bronst geraken, maar meestal geraakt ze dan niet drachtig. Als de koe te vet is, is er ook meer kans dat de kalving moeilijker verloopt (Hereford, 2005). 3.1.2.2
Aanwezigheid van het kalf
De koe produceert prolactine niet alleen als ze melk produceert, maar ook als het kalf aanwezig is. Deze prolactine remt de productie van het follikelstimulerend hormoon. Zonder dit follikelstimulerend hormoon kan de koe niet in bronst geraken (Hereford, 2005). Want dit hormoon zorgt voor het afrijpen van de follikels (de eicellen). Als de follikels rijp zijn, produceren de wanden van de follikels oestrogeen. Dit hormoon zet een aantal veranderingen in het lichaam ingang. Dit is het begin van de bronst (Van Thielen J., 2008-2009). Dus zolang de koe melk geeft (of het kalf aanwezig is) is de follikel rijping geremd, en komt de koe moeilijk in dracht (Hubrecht L. et al, 2005). Lactatie anoestrus komt niet bij elk ras voor. Bij melkvee rassen komt het niet meer voor, deze zouden melk kunnen geven tot de volgende kalving. Ook bij Blonde d‟Aquitaine dieren komt lactatie anoestrus niet voor. De meeste kwekers spenen de
27
kalveren pas na zes maanden, maar de koeien kunnen dan al vier à vijf maanden drachtig zijn (Blondestamboek, 2008) 3.1.2.3
Seizoen
In de natuur is de cyclus van runderen zo geregeld dat de koeien kalfden in het voorjaar. Zodat de koeien genoeg voedsel vinden om voor hun kalveren te zorgen. De daglengte en lichtintensiteit zorgen ervoor dat het dier weet welk seizoen het is. De anoestrus zorgt ervoor dat de dieren alleen in het goede seizoen kalven (Hubrecht L. et al, 2005). Het is nu wel mogelijk om de dieren het jaar rond te doen kalven, maar dieren die kalven in het late najaar tot vroeg voorjaar gaan toch last hebben van winter anoestrus. Deze dieren hebben een langere post partum – anoestrus dan dieren die kalven in het late voorjaar tot vroeg najaar (Dijckmans D., 2005). Bij dieren die in de herfst afkalven is het interval partus – conceptie 25 tot 30 dagen langer, dan bij koeien die in het voorjaar kalven (de Kruif A.; 2007). Landbouwers die de natuurlijke cyclus respecteren hebben dus minder problemen met de vruchtbaarheid dan landbouwers die hun dieren het jaar door laten kalven (Hereford, 2005). 3.1.2.4
De leeftijd van het dier
Anoestrus is een groter probleem bij vaarzen en eerste kalfsdieren, dan bij oudere dieren. Het niet volgen van de natuurlijke cyclus bij vaarzen zorgt voor grootte problemen (Hereford, 2005). Vaarzen hebben meer last van winter anoestrus, dan koeien (Hubrecht L. et al, 2005). Daarom is het heel belangrijk dat ze pas in het vroege voorjaar kalven. Het is beter om vaarzen, als ze te jong zijn, later dan normaal te insemineren in plaats van ze in de wintermaanden (november – februari) te insemineren. De voeding van deze dieren moet wel aangepast worden, zodat ze niet te vet zijn op het ogenblik van kalven (Hereford, 2005). Anders gaan deze dieren problemen hebben om drachtig te geraken (Hubrecht L. et al, 2005). Een andere reden voor post partum anoestrus bij vaarzen is een te kort aan energie. Dit komt het meeste voor bij de dieren met een te lage conditie (zie lichaamsconditie) (Hereford, 2005). 3.1.2.5
De Oestrusdetectie
Het oog van de meester speelt een belangrijke rol bij het al dan niet winst maken op een zoogkoeienbedrijf. Vooral wat de vruchtbaarheid betreft is dit waar. Als een landbouwer voor kunstmatige inseminatie kiest, is een goede oestrusdetectie vereist (Hubrecht L. et al, 2005). Een slechte oestrusdetectie resulteert in (de Kruif A.; 2007): Een langer interval partus – bronst en partus – conceptie Inseminatie van koeien die niet bronstig zijn Onregelmatige oestrus- en / of inseminatie intervallen Het uiteindelijk nodeloos opruimen van waardevolle vruchtbare dieren Voor een goede oestrusdetectie is niet alleen een goede vakkennis nodig, maar ook veel aandacht en tijd (Dijckmans D., 2005). De landbouwer moet drie keer per dag gedurende 20 minuten de dieren zorgvuldig bekijken. Daarbij moet hij op deze symptomen letten (Hereford, 2005): Stareflex: Het dier blijft staan als het besprongen wordt Springactiviteit: Dit wijst op een naderende bronst Vulvaoedeem: De vulvalippen zwellen op. Dit wijst op een naderende bronst (Hubrecht L. et al, 2005) Slijmen: Het dier is dan bronstig. Niet alle dieren slijmen even duidelijk Afbloeden: Het dier was dan twee dagen eerder bronstig. Ook drachtige dieren kunnen afbloeden Deze controles gebeuren het best ‟s morgens vroeg, rond de middag en na 18 uur (Dijckmans D., 2005).
28
Als de veehouder de oestrus niet goed kan detecteren, kan hij ook een zoekstier gebruiken. Deze stier duidt dan de tochtige koeien aan. De landbouwer moet er wel voor zorgen dat de zoekstier de tochtige koeien niet dekt (Hubrecht L. et al, 2005). Door contact met de zoekstier gaan sommige koeien (meestal magere koeien) sneller bronstig geraken. De zoekstier moet dan wel genoeg libido hebben, een stier van een melkveeras gaat daarom meer effect hebben dan een stier van een vleesras (Dijckmans D., 2005). Er zijn wel nadelen verbonden aan het gebruik van een zoekstier. Als je een stier tussen de kudde laat lopen, is er meer gevaar voor de personen die met de kudde werkt. De landbouwer moet de meerkost van de zoekstier ook terug verdienen. Dus als hij zelf een goede oestrus detectie doet, kan hij beter geen zoekstier kopen. 3.1.3
Interval bronst – conceptie
Dit interval is, als men kwalitatief goed sperma op het juiste tijdstip in een gezonde baarmoeder brengt, 0 dagen. Want dan is de koe met één inseminatie drachtig. Als ze niet drachtig is, dan is er meestal aan deze voorwaarde niet voldaan. Om aan deze voorwaarde te voldoen moeten deze vier factoren goed zijn (Hubrecht L. et al, 2005): Inseminator of stier Sperma Tijdstip van inseminatie Baarmoeder 3.1.3.1
Inseminator of stier
De inseminator moet over beroepskennis en –ernst beschikken om een goede inseminatie te kunnen uitvoeren. Hij moet de inseminatie op een technisch correcte wijze uitvoeren. Het sperma moet op de goede manier ontdooid worden, het materiaal moet hygiënisch zijn en juist gebruikt worden (De Swaef P., 2008). De inseminator moet ook over genoeg ervaring beschikken. Dit is soms een probleem op de bedrijven die DHZ – KI (Doe Het Zelf – KI) toepassen (Hubrecht L. et al, 2005). Een DHZ – inseminator zou op jaarbasis minstens 150 inseminaties moeten doen, om genoeg ervaring te hebben. Dus DHZ – KI is interessanter op redelijk grootte bedrijven (80 koeien). Maar DHZ – KI heeft wel een aantal voordelen. Op deze bedrijven is er minder kans op insleep van ziektes, want de inseminator bezoekt niet dagelijks meerdere bedrijven. Ook zal een DHZ – inseminator meer kans hebben om de koeien op het juiste moment te insemineren (Dijckmans D., 2005). Bij vaarzen zou 60% van de vaarzen na de eerste inseminatie drachtig moeten zijn. Dit betekent een efficiëntie getal van 1,5 à 1,7. (Hubrecht L. et al, 2005). Het efficiëntie getal is het getal dat weergeeft hoeveel inseminatie er nodig zijn om een dier drachtig te krijgen. Normaal wijst een laag efficiëntie getal op een goede vruchtbaarheid (Hubrecht L. et al, 2005). Maar je moet dan wel rekening houden met het moment van de eerste inseminatie. Start de landbouwer snel post partum met de dieren terug te insemineren, dan gaat zijn efficiëntie getal stijgen. Maar de gemiddelde tussenkalftijd zal voor zijn bedrijft meestal lager zijn. Wacht hij echter lang post partum voor de eerste inseminatie, dan zal zijn efficiëntie getal laag zijn. De tussenkalftijd zal dan wel langer zijn (Dijckmans D., 2005). Economisch is het voordeliger dat de tussenkalftijd kort is, ook al is het efficiëntie getal dan hoger. Voor koeien is een efficiëntie getal van 2 aanvaardbaar. Koeien hebben soms een lagere vruchtbaarheid. Dit kan een gevolg zijn van vergroeiingen van de baarmoeder ten gevolge van de keizersnede (Hubrecht L. et al, 2005). Als de landbouwer kiest voor natuurlijke dekking is een goed stierenmanagement nodig. De stier is verantwoordelijk voor de helft van de vruchtbaarheid op een bedrijf. Het is dan ook belangrijker om de vruchtbaarheid van de stier op peil te houden, in plaats van zich druk te maken over de verminderde vruchtbaarheid van een paar koeien (Dijckmans D., 2005).
29
Een jonge stier leert men best eerst op stal dekken. De landbouwer ziet dan direct of alles goed gaat. En de stier verliest geen tijd in de weide met foutief opstijgen en met oefensprongen (Hubrecht L. et al, 2005). De landbouwer weet dan ook of de stier genoeg libido heeft (Dijckmans D., 2005) 3.1.3.2
Sperma
Om de koeien drachtig te krijgen moet het sperma kwalitatief goed zijn. Bij KI is dit normaal geen probleem omdat het sperma gecontroleerd is op vruchtbaarheid. De hoeveelheid levende zaadcellen en het percentage misvormde zaadcellen hebben een grootte invloed op de kwaliteit van het sperma (Hubrecht L. et al, 2005). Bij natuurlijke dekking kunnen er wel eens problemen voorkomen. Meestal laat de landbouwer de spermakwaliteit van zijn dekstier niet controleren. Daardoor kunnen er grootte problemen optreden. Jaarlijks zou de landbouwer het sperma van zijn dekstieren aan het begin van het dekseizoen moeten laten controleren. Ook bij aankoop van een nieuwe dekstier is dit aangewezen (Dijckmans D., 2005). Tijdens de zomermaanden kunnen er dagen zijn dat de dekstier aan hitte stress leidt. Daardoor kan het zijn dat de stier in het najaar (september) tijdelijk onvruchtbaar is (Dijckmans D., 2005). De gezondheid van de stier moet goed zijn, anders zal zijn libido verzwakken. De conditie van de stier heeft ook invloed op zijn prestaties. Daarom is het belangrijk dat er genoeg goed gras aanwezig is, en is bijvoederen aangewezen (Hubrecht L. et al, 2005). 3.1.3.3
Tijdstip van inseminatie
Het tijdstip van de inseminatie is heel belangrijk want een eicel kan slechts enkele uren overleven na de eisprong. Het sperma moet dus in die tijd bij het eicel geraken, of er gebeurt geen bevruchting (Dijckmans D., 2005). Figuur 10: Tijdstip van de bronst en wanneer het best insemineren
Bron: http://info.vee.be/Bronstkenmerken.php
De eisprong is 28 uur na het begin van de bronst (zie figuur 10). Tien uur voor de eisprong is het beste moment voor de inseminatie. Het is dus nodig om te weten wanneer de bronst begonnen is, wil je de koeien op het beste moment insemineren. Daarom is een goede bronstdetectie noodzakelijk (Hubrecht L. et al, 2005). Het tijdstip van inseminatie is nog belangrijker als de kwaliteit van het sperma niet goed is (de Kruif A.; 2007).
30
3.1.3.4
Baarmoeder
Als de baarmoeder niet in orde is zal een koe niet of moeilijk drachtig geraken. Anatomische afwijkingen of baarmoederontsteking (endometritis) kunnen ervoor zorgen dat een koe niet drachtig geraakt. Anatomische afwijkingen kunnen aangeboren of verworven zijn. Een dubbele baarmoederhals (cervix) is een voorbeeld van aangeboren afwijkingen (Hubrecht L. et al, 2005). Een veel voorkomende verworven afwijking een locale peritonitis. De baarmoederwand is dan vergroeid. Als dit een geringe vergroeiing is valt het nog mee. Ernstige vergroeiingen leiden dikwijls tot steriliteit. Vergroeiingen komen vaak voor na keizersneden (Dijckmans D., 2005). Pneumo of urovagina en Hydro of pyosalpinx zijn ook verworven afwijkingen. Pneumo of urovagina ontstaan na een zware verlossing. De vagina is dan uitgeroken waardoor er soms urine (urovagina) in de vagina blijft staan na het urineren. Of er lucht aangezogen wordt van buitenaf (pneumovagina). Hydrosalpinx is vocht ophoping in de eileider. Pyosalpinx is eter ophoping in de eileider. Als een van die twee voorkomen, kan een eicel niet meer gemakkelijk van de eierstok naar de baarmoeder geraken (Hubrecht L. et al, 2005). De landbouwer doet best 1 à 2 maanden post partum een rectaal onderzoek, waarbij hij onderzoekt of de baarmoeder nog gezond is. Indien hij ernstige vergroeiingen vaststelt zal hij het dier moeten opruimen. Bij baarmoederontsteking zal hij het dier moeten behandelen (Dijckmans D., 2005). 3.1.4
Resultaten
Gedurende de jaren 1999 tot 2008 heeft de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling van het Departement Landbouw en Visserij de gegevens van kalveren van het Blonde d‟Aquitaine ras van negen bedrijven verzameld. Met die gegevens heb ik voor vier van die bedrijven de tussenkalftijd berekend. Van de andere bedrijven waren niet genoeg gegevens beschikbaar om statistisch te verwerken. De tussenkalftijd werd berekend door de tijd tussen twee kalvingen van eenzelfde koe te bepalen, verwerpingen vanaf zeven maanden dracht werden meegenomen in de berekening. Verwerpingen voor zeven maanden dracht werden niet geregistreerd. Verder gebruik ik geen tussenkalftijden langer dan 670 dagen. Van die tussenkalftijden zou het mogelijk zijn dat ze te wijten zijn aan fouten in de gegevensverzameling. De kortste tussenkalftijd bedraagt slechts 282 dagen (zie tabel 1). Een TKT die zo kort is kan alleen als het kalf te vroeg geboren is, of dat de koe verworpen heeft na zeven maanden dracht. Want de normale draagtijd is 295 dagen (zie eerder). Tabel 1: gemiddelde, langste en kortste tussenkalftijd
De langste TKT is 624 dagen. Hoe het komt dat deze koe een zo lange tussenkalftijd heeft weet ik niet. De andere tussenkalftijden van haar zijn wel normaal. De gemiddelde TKT is 382,5727 met een standaardafwijking van 43,82150. Dit betekent dat 68% van de onderzochte koeien een TKT hebben tussen 338,7512 en 426,3942 dagen. De gemiddelde TKT van 382,5727 dagen is zelfs beter dan de streefwaarde van 385. Deze TKT is vergelijkbaar met die uit een Frans onderzoek, waarbij de TKT 385dagen bedroeg (Besson J.L.; 2008). In andere onderzoeken vonden de onderzoekers langere tussenkalftijden, zoals een TKT van 402 dagen (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M), of van 394 dagen (Petit N.;2009).De TKT is duidelijk minder dan de gemiddelde TKT voor het Belgische Wit Blauwe ras. Deze bedraagt volgens een studie van VRV 458 dagen. Een studie van 45 BWB bedrijven geeft een TKT van 406 dagen (Hubrecht L. et al, 2005). Dit verschil is nog groter als je bedenkt dat BWB een
31
drachtduur heeft van 282 dagen en Blonde d‟Aquitaine een drachtduur heeft van 295 (zie eerder). De andere Franse vleesrassen halen betere of vergelijkbare tussenkalftijden. Zo varieert de tussenkalftijd bij Charolaise van 369 dagen (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M) tot 382 dagen (Besson J.L.; 2008) en 385 dagen (Petit N.; 2009) (dit ras heeft ook een kortere drachtduur, zie eerder). Bij Limousine zijn er tussenkalftijden gevonden van 376 dagen (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M), 379 dagen (Besson J.L.; 2008) en 381 dagen (Petit N.; 2009). Parthenaise heeft een gemiddelde tussenkalftijd van 380 dagen (Besson J.L.; 2008), bij Aubrac is die 379 dagen (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M), en bij Maine Anjou 383 dagen (Besson J.L.; 2008). Vaarzen kunnen een langere tussenkalftijd hebben dan multipare dieren, daarom heb ik de tussenkalftijd voor eerste en tweede kalfsdieren bepaald en de tussenkalftijd voor multipare dieren. Tabel 2: gemiddelde tussenkalftijd eerste en tweede kalfsdieren
Tabel 3: gemiddelde tussenkalftijd voor multipare dieren
De tussenkalftijd voor de vaarzen (389,1641 standaardafwijking 44,78893) is, zoals verwacht langer dan die voor de oudere koeien (374,6728 standaardafwijking 41,30852). Maar dit verschil is wel kleiner dan verwacht. Bij Franse gegevens is dit verschil groter. Daar is de gemiddelde TKT voor vaarzen 402 dagen en voor multipare koeien 376 dagen (Besson J.L, 2008). Ook bij de andere Franse vleesrassen zijn er grotere verschillen tussen de jongere en oudere koeien. Zo is de tussenkalftijd voor vaarzen bij Charolaise 391 dagen, en voor koeien 379 dagen. Bij Limousine is het verschil 387 dagen voor vaarzen en 376 dagen voor koeien. En bij Maine Anjou (respectievelijk Parthenaise) hebben de vaarzen een gemiddelde tussenkalftijd van 396 dagen (387 dagen), en hebben de koeien een gemiddelde tussenkalftijd van 379 dagen (376 dagen) (Besson J.L., 2008). Dit verschil tussen vaarzen en multipare koeien komt doordat kalvingen een grotere impact hebben op de jongere vaarzen. En omdat bij vaarzen er meer kans is op anoestrus (zie eerder)/ Omdat de TKT afhankelijk kan zijn van zowel het bedrijf als de manier van afkalven, heb ik onderzocht of deze factoren een invloed hebben op de TKT. Voor dit onderzoek heb ik de Factorial design two-way ANOVA test gebruikt. Bij dit statistische onderzoek zijn er twee factor variables die ieder een aantal treatment levels hebben. Je onderzoekt dan of die factor variables invloed hebben op de stochastische variabele waarin je geïnteresseerd bent (Coppens M., 2007 – 2008). De stochastische variabele die ik onderzocht was de tussenkalftijd, de factor variables zijn de bedrijven en de manier van afkalven. Manierafkalven staat voor de normale verdeling in manieren van afkalven. Deze zijn: natuurlijke afkalving (code 4 in het project), lichte trekkracht (code 1), zware trekkracht (code 2), en keizersnede (code 3). Ik maak hier weer de onderverdeling tussen vaarzen en multipare koeien.
32 Tabel 4: Factorial design two-way ANOVA van de vaarzen
De p-waarde bij “Model” is kleiner dan 0,001 (tabel 4). Dit is een zeer sterk significante aanduiding dat dit model van toepassing is op de onderzochte gegevens. De p-waarde bij het interactie-effect “bedrijf*manierafkalven” is groter dan 0,05 (tabel 4). Er is dus geen significante aanduiding dat er interactie zou zijn tussen de twee factor variabelen. Als er wel interactie tussen de factor variabele was, dan kon ik deze test niet gebruiken. Er is een significante aanduiding dat de factor variabele “manierafkalven” (p-waarde = 0,003 < 0,05) invloed heeft op de tussenkalftijd van vaarzen. Dit was te verwachten omdat zowel zware trekkracht als keizersnede een zware impact hebben op de baarmoeder. Zoals je in tabel 5 kunt zien, is er volgens de Duncan Post Hoc test geen significant verschil in de tussenkalftijd van de vaarzen die normaal gekalfd hebben en de vaarzen die lichte trekkracht nodig hadden om te kalven. Maar de test geeft wel aan dat de tussenkalftijd van de vaarzen die normaal gekalfd hebben korter is. Volgens de test is er ook geen significant verschil tussen de vaarzen die lichte trekkracht nodig hadden om te kalven en de vaarzen die zware trekkracht nodig hadden. De vaarzen met keizersneden hebben een duidelijk langere tussenkalftijd. Tabel 5: Duncan Post Hoc test: invloed van de manier van afkalven op de TKT van vaarzen
Voor de factor variabele “bedrijven” (p-waarde = 0,000 < 0,001) is er een zware significante aanduiding dat ze invloed heeft op de tussenkalftijd (tabel 4). Dit komt omdat de bedrijfsleider een grootte invloed heeft op de tussenkalftijd. Niet alleen beslist hij wanneer een vaars gedekt wordt, hij heeft ook een grootte invloed op de ander factoren die invloed hebben op de tussenkalftijd (zie eerder). Verder hebben de verschillende bedrijven meestal ook een andere dierenarts. De dierenarts kan bij het uitvoeren van een keizersnede of een kalving met zware trekkracht een invloed hebben op de tussenkalftijd. Zo geeft een slecht uitgevoerde keizersnede meer kans op vergroeiingen van de baarmoeder.
33 Tabel 6: Duncan Post Hoc test: invloed van de bedrijven op de TKT van Vaarzen
In tabel 6 zie je de onderverdeling in de bedrijven volgens de Duncan Post Hoc test. Volgens de test hebben Bedrijf 6 en Bedrijf 8 een vergelijkbare tussenkalftijd. En is de tussenkalftijd voor Bedrijf 7 en Bedrijf 4 eveneens vergelijkbaar. In tabel 7 zie je de resultaten van de Factorial design two-way ANOVA test voor de tussenkalftijden van de multipare koeien. De p-waarde van het model is weer kleiner dan 0,001, dus mag ik de test gebruiken. De p-waarde voor interactie is 0,117. Er is dus geen interactie tussen de manier van afkalven en de bedrijven. Volgens de test is er zowel voor de factor variabele “manierafkalven” (p-waarde = 0,608) als voor de factor variabele “bedrijven” (p-waarde = 0,824) geen invloed op de tussenkalftijd. Dit is onverwacht. Zeker omdat bij de vaarzen deze twee factor variabelen wel invloed hebben. Blijkbaar vermindert de invloed van die factoren als de koeien meerdere keren kalven. Tabel 7: Factorial design two-way ANOVA van de multipare koeien
34
3.2
De leeftijd bij eerste Partus
Na tussenkalftijd is de afkalfleeftijd van vaarzen een heel belangrijke factor. Deze is best zo jong mogelijk. Om deze doelstelling te bereiken is een goede puberteitfase belangrijk (Dijckmans D., 2005). Voor vaarzen die bedoeld zijn als vervangingsvee is het management compleet anders dan bij vaarzen die dienen voor vleesproductie. Bij vaarzen die als vervangingsvee dienen, moeten de factoren, die het optreden van de puberteit regelen, extra aandacht krijgen. Want het vroeger afkalven van de vaarzen heeft een grootte economische impact. Door de kortere niet-productieve levensduur van de vaarzen is er een grootte besparing op de opfokkosten mogelijk. Het sneller in productie komen van de vaarzen, versnelt ook de genetische vooruitgang in het bedrijf (Dijckmans D., 2005). De leeftijd bij de eerste partus heeft ook invloed op de latere resultaten van het dier. Zo is er een hoge correlatie tussen de leeftijd bij de eerste partus en de tussenkalftijd. Een vaars die oplater leeftijd kalft, zou dit nooit kunnen compenseren met een kortere tussenkalftijd (Goyache F. en Gutierrez J.P.; 2001). De leeftijd van eerste partus heeft geen invloed op het aantal inseminaties, die nodig zijn om het eerste kalfsdier drachtig te krijgen. Maar wel op de tijd tussen de partus en de eerst volgende inseminatie (Hachez J.P.; 1997). Te vroeg insemineren van een pink moet ook vermeden worden. Het dier moet voldoende volgroeit zijn. Anders is de baarmoeder nog niet groot genoeg om een kalf zo lang te dragen, en stijgt de kans op dystocia. Het blijkt ook dat vaarzen die op een te jonge leeftijd afkalven een langere tussenkalftijd hebben. De vaarzen hebben dan een langer interval partus – bronst. Dit is het gevolg van de zware belasting van de nog niet volgroeide baarmoeder, die heeft meer tijd nodig om te herstelen (Hubrecht L. et al; 2005). Factoren die een invloed hebben op de leeftijd bij eerste partus zijn: 1. De lichaamsontwikkeling van de vaars 2. Het ras 3. Seizoen 3.2.1
De lichaamsontwikkeling van de vaars
Het is de ontwikkeling van de vaars die bepaalt wanneer ze begint te cycleren. Daarom is het gewicht van de vaars een betere parameter om te bepalen wanneer de landbouwer begint met dekken of insemineren. Om zo vroeg mogelijk de vaars voor de eerste keer laten te kalven is een goede voeding dus belangrijk (Hubrecht L. et al; 2005). Om een goede productiviteit te halen, is het belangrijk dat de vaarzen hun puberteit bereiken twee maanden voor dat de landbouwer ze wil dekken. Het is namelijk gebleken dat de fertiliteit beter is bij de derde oestrus. De vaarzen geraken dan gemakkelijker drachtig, dan vaarzen die tijdens de eerste puberale oestrus gedekt zijn. De reden voor dit verschijnsel is nog niet gekend (Dijckmans D., 2005). Maar het fenomeen is ook gekend bij varkens. Gelten die bij de derde bronst drachtig werden geven gemiddeld drie keer meer biggen, dan gelten die bij de eerste bronst gedekt zijn (Van Thielen J.; 2008-2009). Bij Blonde d‟Aquitaine vaarzen stellen de landbouwers de eerste kalving best iets uit. Doordat de eerste kalving pas op 2,5 tot 3 jaar is, kunnen de vaarzen beter uitgroeien en is er minder kans op geboorteproblemen (Willems W.; 2009)(Keuper J.;2008). Om geboorteproblemen te vermijden, moet een vaars op het moment van dekken minstens 65% van haar verwachte volwassen gewicht wegen. En op het moment van de eerste partus moet ze al 85% van haar volwassen gewicht wegen. Een goede voeding en opvolging van het gewicht van de vaars is dus belangrijk. Want die zorgt er niet alleen voor dat ze vroeger begint te cycleren, maar ook dat de kans op een keizersnede vermindert (Anderson P.; 1990).
35
3.2.2
Het ras
Vleesvee rassen zijn van nature uit later rijp dan melkveerassen. Terwijl de puberteit van melkvee rassen al kan beginnen op zes maanden, is dat voor vleesvee rassen pas op twaalf maanden en soms zelfs later. Dit betekent dat melkvee vaarzen op een jongere leeftijd kunnen afkalven (Dijckmans D., 2005). 3.2.3
Seizoen
Het is mogelijk dat vaarzen, hoewel ze volgroeid zijn, in de winter nog geen oestrus vertonen. Daarbij stelt zich de vraag of de pubertijd nog niet is opgetreden, of dat de ovaria niet opnieuw inactief zijn (Dijckmans D., 2005). De kans is groot dat die vaarzen in een winter anoestrus zitten. Zoals al eerder aangehaald, cycleren runderen normaal vanaf het voorjaar tot de zomer, als er veel licht is en de dagen lang zijn. De koeien kalven dan terug in het voorjaar van het volgende jaar, wanneer er genoeg voedsel is. De koeien kunnen dan genoeg energie opnemen om genoeg melk te produceren voor hun kalveren. Bij vaarzen is dit fenomeen nog altijd duidelijk aanwezig. Vanaf het najaar tot het voorjaar maken ze een winter anoestrus mee. Hun ovaria zijn dan in rusttoestand (Hubrecht L. et al; 2005). Als een jonge vaars in de puberteit komt in het najaar, gaan haar ovaria direct terug in rust. Ze zal dan tot in het voorjaar niet bronstig gezien worden. Daardoor heeft het seizoen een duidelijke invloed op de leeftijd bij eerste partus (Dijckmans D.; 2005). 3.2.4
Resultaten
Van de negen bedrijven waar de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling van het Departement Landbouw en Visserij gegevens verzamelt, waren maar van drie bedrijven genoeg gegevens beschikbaar om de leeftijd bij de eerste partus te berekenen. Van één bedrijf waren wel leeftijden bij de eerste partus bekend, maar dat waren er niet genoeg om statisch te verwerken. Tabel 8: Gemiddelde, maximum en minimum leeftijd bij de eerste partus
De leeftijd bij de eerste partus wordt uitgedrukt in maanden. In tabel 8 zie je dat de minimum leeftijd 24, 5260 maanden is. Dat is heel jong voor een Blonde d‟Aquitaine vaars, omdat het Blonde d‟Aquitaine ras laat rijp is (Dijckmans D.; 2005). Hoewel deze leeftijd bij BWB wordt aangeraden (Hubrecht L. et al; 2005), vinden kwekers dit voor Blonde d‟Aquitaine nog te vroeg. Op deze leeftijd is de vaars nog niet volledig uitgegroeid, waardoor er meer kans zou zijn op geboorteproblemen (Willems W.; 2009). Bij deze kalving was dit toch niet waar, er was alleen lichte trekkracht nodig. De maximum leeftijd bij de eerste partus van 46,8822 maanden is laat. De vaars is dan al bijna vier jaar, terwijl de eerste partus rond de leeftijd van 2,5 tot 3 jaar zou moeten liggen (Willems W.; 2009). Gemiddeld is de leeftijd bij de eerste partus 32,4671 maanden, met een standaardafwijking van 2,6479 maanden. Dus 68% van de vaarzen kalft de eerste keer bij een leeftijd tussen 29,8192 maanden en 35,1150 maanden. De gemiddelde leeftijd bij de eerste partus is lager dan in Frankrijk. Daar spreken sommige onderzoekers van een goede leeftijd bij eerste partus als die ligt tussen 33 en 36 maanden. Die onderzoekers geven bij Limousine ook dit interval aan als een goede leeftijd voor de eerste kalving (Benoit F.; 2006). Andere onderzoekers geven als gemiddelde leeftijd bij de eerste partus 35,59 maanden voor Blonde d‟Aquitaine (Besson J.L.; 2008). Dan is
36
de gemiddelde leeftijd van de Vlaamse vaarzen toch jonger. Door drie maanden eerder in productie te komen, is de opfok kost voor deze vaarzen minder. Als de andere kosten niet stijgen doordat de vaarzen vroeger afkalven, is dit een verbetering. Maar bij het deel over afkalfproblemen kun je zien dat de vaarzen meer keizersneden hebben dan in Frankrijk. Het is dus niet zeker of die drie maanden sneller in productie komen wel goed is. Vooral omdat meer keizersneden een slechte invloed hebben op de vruchtbaarheid. Zoals je bij het deel over de tussenkalftijd kunt zien, is de tussenkalftijd van vaarzen die een keizersnede hebben gehad, langer dan die van vaarzen die normaal gekalfd hebben. Maar uit mijn onderzoek naar de tussenkalftijd blijkt ook dat de gemiddelde tussenkalftijd voor vaarzen in België korter is dan in Frankrijk. In vergelijking met andere Franse vleesrassen kalven deze vaarzen ook eerder. Charolaise haalt bij de eerste kalving een leeftijd van 33,36 maanden (Dijckmans D.; 2005), of 34,69 maanden (Besson J.L.; 2008). Voor Limousine wordt gesproken van een leeftijd bij eerste kalving van 34,2 maanden (Dijckmans D.; 2005), of van 33,10 maanden (Besson J.L.; 2008). Voor Maine Anjou (Rouge des Prés) is de leeftijd 33,89 maanden, en voor Parthenaise 33,10 maanden (Besson J.L.; 2008). Het Belgische Wit Blauw ras doet het beter, de gemiddelde leeftijd bij de eerste partus is daar 30 maanden (Dijckmans D.; 2005). Maar als de kweker een goed vaarzenmanagement heeft kan hij zijn BWB vaarzen al laten kalven op 24 maanden (Hubrecht L. et al; 2005). De veehouder heeft een grootte invloed op de leeftijd dat een vaars de eerste keer kalft. En ook het seizoen kan die leeftijd beïnvloeden, daarom onderzoek ik of er verschillen zijn tussen de drie bedrijven en tussen de geboorteseizoen van de vaarzen. Ik gebruik weer de Factorial design two-way ANOVA test. De seizoenen zijn als volgt: winter zijn de maanden december, januari en februari; lente zijn de maanden maart april en mei; zomer zijn de maanden juni, juli en augustus; herfst zijn de maanden september, oktober en november. Tabel 9: Factorial design two-way ANOVA: leeftijd bij de eerste partus
De resultaten van de test staan in tabel 9. De p-waarde van “Model” is 0,000. Dit is kleiner dan 0,001, dus is er een sterk significante aanwijzing dat ik deze test op deze gegevens mag gebruiken. Er is geen interactie tussen “Bedrijven*seizoen” (p-waarde > 0,10) Voor de bedrijven (p-waarde > 0,10) is er geen aanduiding dat de leeftijd bij de eerste partus verschilt. Het management op de drie bedrijven is dus gelijkwaardig, de vaarzen kalven ongeveer rond dezelfde leeftijd voor de eerste keer. Het seizoen waarin de vaars geboren is, heeft ook weinig invloed op de leeftijd bij de eerste partus. De p-waarde is 0,079, dit is groter dan 0,05. Er is dus slechts een zwakke significante aanduiding dat het seizoen invloed zou hebben. De vaarzen van de drie onderzochte bedrijven hebben dus weinig last van winter anoestrus. Anders zouden die vaarzen die in het winter seizoen 22,77 maanden (gemiddelde leeftijd is 32,4671 maanden en de drachtduur is 295 dagen, dus de dekking gebeurt gemiddeld op 22,77 maanden ouderdom) werden veel later voor de eerste keer kalven.
37
In tabel 10 staan de resultaten van de Duncan Post Hoc test die is uitgevoerd op de gegevens. Volgens deze test zijn de leeftijden bij eerste partus van de vaarzen die in de herfst geboren zijn, gelijkwaardig aan die van de vaarzen die in de lente geboren zijn. De leeftijden van de vaarzen die geboren zijn in de lente, de winter en de zomer zijn ook gelijkwaardig. Deze resultaten zijn merkwaardig. Want de vaarzen die in de zomer (en in de maand september) geboren worden, zullen voor de eerste keer in de maanden april tot juli gedekt worden. Die vaarzen kalven dan de eerste keer in de maanden februari tot mei. Dat is het natuurlijke kalfseizoen (Hubrecht L. et al; 2005). Toch zijn het juist die vaarzen die met een gemiddelde leeftijd bij eerste kalving van 32,88 maanden, het oudst zijn bij hun eerste partus. Terwijl de andere vaarzen die gedekt zijn op momenten die van de natuurlijke cyclus afwijken, toch vroeger hun eerste partus hebben. Dus ook die vaarzen die in de wintermaanden gedekt zijn, die normaal door de slechte omstandigheden (te weinig lichtintensiteit en daglengte) moeilijker drachtig zouden geraken. Dat verschil is wel niet significant. Het zijn de vaarzen die geboren zijn in de maanden januari tot april, die gedekt worden in de maanden november tot februari. Tabel 10: Duncan test: invloed van het geboorteseizoen op de leeftijd bij de eerste partus
3.3
Afkalfproblemen
Het Nederlands Blondestamboek wil afkalfproblemen vermijden. Ze willen dat de landbouwers grootte, lange en sierlijke dieren kweken, zonder af te zakken naar het dikbil type (Blondestamboek; 2008). Ook de fokkers willen zo weinig mogelijk keizersneden. Ze helpen liever niet bij het afkalven. Daarom is het bekken van groot belang. Het bekken moet lang, breed en hellend zijn om de lange grootte kalveren gemakkelijk te laten afkalven (Debergh A., oktober 2007). Dystocia (het niet kunnen kalven doordat het kalf veel te groot en te zwaar is voor de moeder) zorgt in veel landen voor grootte economische verliezen, zowel op korte termijn als op (midden) lange termijn. Directe verliezen zijn het sterven van kalf, koe of beiden tijdens of kort na het kalven (Anderson P.; 1990). Dit komt in België wel minder voor omdat de dierenartsen hier door hun grootte ervaring experten zijn. Hierdoor gaan de dierenartsen sneller over tot keizersnede, terwijl in andere landen het voorkomt dat de dierenarts te lang wacht voordat hij met de keizersnede begint (Delezie C.; 2003). Maar de minder opvallende economische verliezen komen ook in België voor. Deze verliezen zijn het gevolg van langere tussenkalftijden, meer niet drachtige koeien, een langer kalvingseizoen en hogere arbeidskosten (Anderson P.; 1990). De dierenarts kosten zijn ook hoger. Bij een natuurlijke kalving is er geen dierenarts nodig, terwijl een keizersnede ±95 euro kost. In het buitenland kan deze ingreep zelfs het dubbele kosten (Kolkman I. et al; 2007). Occasionele dystocia komt bij bijna alle vleesrassen en melkrassen voor, en is bijna niet te vermijden. Maar door aandacht te besteden aan genetica en milieu kan de kweker toch het aantal gevallen van dystocia verminderen. En zo het percentage keizersneden
38
op zijn bedrijf verlagen (Anderson P.; 1990). Dit wordt wel bemoeilijkt door het grootte aantal factoren, en de interactie die tussen de verschillende factoren voorkomen (Horckmans W.; 1998). De verschillende factoren die besproken gaan worden zijn: Omgevingsfactoren o Bedrijfsinvloed o Voedingstoestand o Leeftijd bij afkalven o Omgevingstemperatuur o Seizoen van afkalven Genetische factoren o Geboortegewicht o Bekkenoppervlakte o Het weke geboortekanaal o Lichaamsgewicht van het moederdier o Ras o Drachtduur o Geslacht 3.3.1
Omgevingsfactoren
3.3.1.1
Bedrijfsinvloed
Tussen bedrijven zijn er verschillen in voorkomen van dystocia, maar ook bij het geboorteverloop. Zo zorgt schaalvergroting dat het niveau van toezicht verslechtert. Daardoor stijgt de kans op problemen bij de geboorte. De hygiëne op het bedrijf, en zeker bij de partus, verschilt ook. Een ontoereikende hygiëne leidt tot meer perinatale infecties en sterfte. Huisvesting heeft ook een invloed op de partus. Vaarzen die aangebonden of opgesloten zijn, hebben een tragere partus. Daardoor hebben die vaarzen meer kans op dystocia dan dieren die op de weide staan (Delezie C.; 2003). De vlotte bereikbaarheid van de bedrijven in België heeft er toe geleid dat de dierenartsen snel genoeg op het bedrijf zijn, zodat een keizersnede op tijd uitgevoerd wordt. Daardoor en door het feit dat in België minder bezwaren tegen keizersneden bestaan, is er minder selectie naar het verminderen van dystocia gebeurd (Horckmans W.; 1998). Het feit dat dierenartsen in België steeds bereid zijn om een keizersnede uit te voeren, ook ‟s nachts en in het weekeinde, zorgt er ook voor dat dystocia minder als een probleem gezien wordt op Belgische bedrijven (Kolkman I. et al; 2007). 3.3.1.2
Voedingstoestand
De dracht heeft een hoge biologische prioriteit. Daarom hebben tijdelijke nutritionele ontberingen weinig invloed op het geboortegewicht van het kalf (Horckmans W.; 1998). Het moederdier offert haar eigen lichaamsreserve op die momenten op voor de overleving van de foetus. Op momenten dat de foetus nutritionele stress heeft, is het instaat op het placentale weefsel te vergroten. Daardoor vergroot de efficiëntie waarmee de foetus nutriënten ontrekt aan het maternale bloed. Als het moederdier echter gedurende lange tijd te weinig voeder kan opnemen, leidt dit wel tot een lager geboortegewicht. Dit is zeker het geval als de ondervoeding gebeurt tijdens de vroege dracht, omdat dan het aantal spiervezels al wordt vastgelegd (Delezie C.; 2003). Daarom denken veel landbouwers dat dit een manier is om dystocia te verminderen. Maar uit onderzoek blijkt dat bij de ondervoedde koeien de kans op dystocia stijgt (Anderson P.; 1990). De kans op ziekte van de koe neemt dan ook toe (Delezie C.; 2003). Verder heeft het te kort aan voeder ook een negatieve invloed op de tussenkalftijd (zie eerder), dus moet ondervoeding zeker vermeden worden. De koeien overvloedig voorzien in energie is ook niet goed. Hoewel dit geen invloed heeft op het geboortegewicht van het kalf, hebben extreem vette koeien en vooral vaarzen wel een hoger percentage dystocia (Delezie C.; 2003). Door de hoge
39
energieniveaus, is er meer vet ophoping. Dit vermindert de nuttige ruimte in de buikholte en vooral in het bekken. Waardoor de kans dat het kalf door het beken kan verkleint. Magere dieren hebben dus een groter vermogen om natuurlijk af te kalven (Horckmans W.; 1998). 3.3.1.3
Leeftijd bij het afkalven
Ondanks het feit dat landbouwers vaarzen aandachtiger opvolgen en sneller helpen bij het kalven, komt dystocia meer voor bij eerste kalfsdieren. Bij tweede kalfsdieren is de kans ook nog hoger dan bij oudere dieren. Dit is vooral te wijten aan het feit dat deze dieren nog niet volgroeid zijn, met als gevolg dat de ruimte in het bekken nog niet zo groot is. Maar ook omdat de vorm van de bekkenholte licht van vorm verandert als het eerste kalf geboren is (Anderson P.; 1990). De oppervlakte van het bekken blijft toenemen als de koe ouder wordt, dus neemt de kans op dystocia af. De grootste toename van het bekken treedt op tussen de leeftijd van twee en drie jaar (Delezie C.; 2003). 3.3.1.4
Omgevingstemperatuur
Onderzoek heeft in de Verenigde Staten vastgesteld dat het geboortegewicht in de noordelijke regio‟s gemiddeld hoger is, dan in de meer zuidelijke regio‟s. Dit is een gevolg van de lichaamstemperatuur regeling van de koe. In de warmere streken vloeit meer bloed naar de huid, de longen en andere organen die helpen bij de thermoregulatie. Dit heeft als gevolg dat de andere (interne) organen minder bloed krijgen, zo ook de baarmoeder. Door deze vermindering in volume van de bloedstroom heeft een invloed op de grootte van de placenta en op het geboortegewicht (Delezie C.; 2003). 3.3.1.5
Seizoen van afkalven
In de meeste studies heeft het seizoen van afkalven een significante invloed op het geboortegewicht. Deze invloed is echter wel variabel en niet constant. Sommige onderzoeken leiden toch tot de bevinding dat het geboortegewicht bij koeien die in de winter kalven hoger is dan bij koeien die afkalven in de zomer (Horckmans W.; 1998). Temperatuursverschillen zouden eventueel ook hier de oorzaak kunnen zijn (zie 3.3.1.4 omgevingstemperatuur) (Delezie C.; 2003). 3.3.2
Genetische factoren
3.3.2.1
Geboortegewicht
Door de aanhoudende selectie op een hoger gewicht bij het spenen en daggroei, met als resultaat ook een groter frame, in de laatste decennia, heeft er toe geleid dat het geboortegewicht dramatisch is toegenomen. Daardoor is de incidentie van dystocia ook geweldig toegenomen (Anderson P.; 1990). Voor selectie naar het verminderen van de gevallen van dystocia, is het geboortegewicht de belangrijkste factor. De landbouwers kunnen door selectie het geboortegewicht grondig beïnvloeden, want de erfelijkheidsgraad voor geboortegewicht is 0,44 (Horckmans W.; 1998). Daarbij moeten ze wel rekening houden met het feit dat, tegen alle verwachtingen in, te lage geboortegewichten verantwoordelijk zijn voor evenveel kalversterfte als hoge geboortegewichten. Te kleine kalfjes zijn veel gevoeliger voor koudestress, infecties en hebben meer moeite met het overwinnen van de stress van de partus (Delezie C.; 2003). Het effect van het geboortegewicht op dystocia heeft een drempelwaarde. Het verlagen van het geboortegewicht tot deze waarde, zal de kans op dystocia sterk verminderen in dat ras. Maar onder deze waarde heeft het verlagen van het geboortegewicht weinig tot geen invloed meer op het voorkomen van dystocia, het verhoogt alleen de kans op te
40
kleine kalfjes. Omgekeerd kan bij een ras met weinig dystocia problemen (zoals Blonde d‟Aquitaine) een kleine verhoging van het geboortegewicht leiden tot een sterke stijging van de kans op dystocia (Anderson P.; 1990). Bij selectie naar lagere geboortegewichten moeten de landbouwers ook op passen dat ze het probleem niet een generatie verschuiven in plaats van het op te lossen. Dit effect is in de melkveehouderij bekend als het probleem van de pinkenstier. Het lagere gewicht van het vrouwelijke kalfje zorgt er wel voor dat de eigen geboorte (direct effect) beter verloopt, maar de groeisnelheid van het kalfje is veel lager dan bij zwaardere kalven. Daardoor heeft dit dier later als vaars meer kans dat ze niet volgroeid is bij de eerste partus, en heeft ze dus meer kans op geboorteproblemen (indirect effect) (Horckmans W.; 1998). 3.3.2.2
Conformatie
Niet alleen het gewicht van het kalf heeft invloed op de kans op dystocia, ook de conformatie. Het zijn meestal de schouders of het bekken van het kalf dat te groot is voor het geboortekanaal. Kalveren die bij de geboorte al de conformatie van een dikbil hebben, gaan veel meer kans hebben op dystocia dan smalle kalveren (Delezie C.; 2003). Blonde d‟Aquitaine kalveren zijn op het tijdstip van de geboorte lang en smal, waardoor ze ondanks hun hoge geboortegewicht toch gemakkelijk geboren worden. Het is pas vanaf vier of zes weken ouderdom dat de echte spieropbouw begint, waardoor ze de gespierde achterhand beginnen te ontwikkelen (Alberta Blonde d‟Aquitaine Association; 2008). 3.3.2.3
Bekkenoppervlakte
De bekkenmaten krijgen tegenwoordig meer aandacht als een factor die gerelateerd is aan dystocia. Onderzoek aan de South Dakota State University toont aan dat de frequentie van afkalfproblemen meer dan dubbel zo hoog is bij koeien met een bekkenoppervlakte dat kleiner is dan gemiddeld, in vergelijking met koeien waarbij de bekkenoppervlakte groter is dan gemiddeld. In tabel 11 is te zien hoe de oppervlakte van het bekken en het geboortegewicht invloed hebben op het voorkomen van dystocia (Anderson P.; 1990). Tabel 11: de Relatie tussen de bekkenoppervlakte, geboortegewicht van het kalf en het voorkomen van dystocia
Geboortegewicht Pond Kg 55 24,95 65 29,48 75 34,02 85 38,56 95 43,09
210 47 78 100 100 100
Bekkenoppervlakte (cm²) bij het kalven 230 250 270 Percentage dystocia dat voorkomt 32 19 8 62 48 37 88 74 62 100 96 83 100 100 100
290 0 28 52 73 90
Bron: Anderson P.; 1990
Onderzoek ondersteunt de algemene opinie van veetelers dat selectie naar een groter bekkenoppervlakte dystocia kan verminderen. Uit onderzoek blijkt wel dat selectie naar een groter bekkenhoogte meer invloed heeft (Delezie C.; 2003). De bekkenoppervlakte heeft wel een drempelwaarde. Dit wil zeggen dat vanaf een bepaalde grootte nog verder selecteren naar een groter oppervlakte, geen invloed meer heeft op het voorkomen van dystocia. De bekkenoppervlakte is ook sterk gecorreleerd met frame grootte. Grootte koeien hebben dus een groter bekkenoppervlakte. Maar deze correlatie is niet perfect. Jersey koeien zijn klein van gestalte maar hebben toch grootte bekkenoppervlaktes, in vergelijking met andere rassen van vergelijkbare grootte (Anderson P.; 1990).
41
3.3.2.4
Het weke geboortekanaal
Normaal gebeurt voor de partus een hormonale voorbereiding. Daarbij spelen de hormonen oestrogeen en repaxine een rol bij. Bij primiparen gebeurt het soms dat deze voorbereiding niet of onvoldoende plaatsvindt. Daardoor is de ontsluiting van de weke delen van de geboorteweg (vulva, vagina en/of cervix) onvoldoende (Horckmans W.; 1998). Als dit zich voordoet kan de dierenarts door uitrekken van de vulva, of eventueel episiotomie, en met gebruik van geforceerde trekkracht het kalf toch op de natuurlijke manier ter wereld helpen (Delezie C.; 2003). Episiotomie is een ingreep waarbij de dierenarts een snee knipt in de vulva, om zo het geboortekanaal te vergroten. Dit passen verloskundige bij de mens nog al eens toe als ze verwachten dat tijdens de bevalling de vulva gaan scheuren (Episiotomie; 2009). Als de partus abnormaal lang bezig is, door dit fenomeen, gebeurt het soms dat de baarmoeder zich voortijdig opsluit nadat die eerst volledig ontsloten is geweest. In dat geval zal een keizersnede de beste resultaten leveren (Horckmans W.; 1998). Vanuit een zuiver fysiologisch standpunt gezien is de eerste partus ook duidelijk de moeilijkste. Dit komt omdat het de eerste keer is dat de geboorteweg sterk moet oprekken (Delezie C.; 2003). 3.3.2.5
Lichaamsgewicht van het moederdier
Het lichaamsgewicht van de koe heeft ook een (iets minder belangrijke) rol op het voorkomen van dystocia. Het geboortegewicht van het kalf is gemiddeld 7% van het gewicht van de koe. En onderzoek heeft aangetoond dat als het lichaamsgewicht van de koe stijgt, het geboortegewicht ook stijgt. Ook de oppervlakte van het bekken is afhankelijk van het lichaamsgewicht van de koe (Delezie C.; 2003). Daarom zou selectie op alleen een groter bekkenoppervlak leiden tot een verhoging van het geboortegewicht. Als de incidentie van dystocia moet verminderen door selectie op bekkenoppervlak, dan moet de oppervlakte van het bekken sterker toenemen dan het geboortegewicht (Horckmans W.; 1998). Dystocia zou veel nauwer gerelateerd zijn met de verhouding van het geboortegewicht van het kalf ten opzichte van het lichaamsgewicht van de moeder, dan met het geboortegewicht afzonderlijk (Delezie C.; 2003). 3.3.2.6
Ras
Het ras van de koe heeft, weliswaar gecorrigeerd voor lichaamsgewicht, een significant effect op de oppervlakte van het bekken. Maar ook moedersvader heeft invloed op deze bekkenoppervlakte (Delezie C.; 2003). Ook de sterk genetische relatie tussen pre- en postnatale groeicapaciteit heeft een invloed. Rassen met een hoge groeikracht zouden de meeste problemen bij het kalven kennen. Dit is de reden waarom bij gebruikskruisingen van BWB met melkveerassen veel minder keizersneden voorkomen, dan in het zuivere ras (Horckmans W.; 1998). Het ras van de stier heeft ook grootte invloed op het voorkomen van dystocia. Vooral de op de conformatie en op het geboortegewicht van het kalf heeft het ras invloed. Hoewel ieder ouderdier 50% van de genetische informatie aan het kalf geeft, heeft de koe meer invloed op het geboortegewicht. Dit komt doordat de koe de foetale omgeving bepaalt. Het ras van de koe heeft dus ook een invloed op het geboortegewicht (Delezie C.; 2003). 3.3.2.7
Drachtduur
De lengte van de dracht heeft invloed op het geboortegewicht. Aan het einde van de dracht is de groeisnelheid van de foetus 0,1361 tot 0,4536 kg per dag (Anderson P.; 1990). De drachtduur is wel relatief constant voor een ras, maar door een verlenging van de dracht met een paar dagen stijgt het geboortegewicht wel drastisch. En dus ook de kans op geboorteproblemen (Delezie C.; 2003).
42
Uit studies blijkt ook dat de drachtduur voor mannelijke kalveren significant langer is dan voor vrouwelijke kalveren. Dit is één van de redenen voor de grotere kans van dystocia bij mannelijke kalveren (Horckmans W.; 1998). 3.3.2.8
Geslacht
Mannelijke kalveren zijn significant zwaarder op het moment van de geboorte dan vrouwelijke kalveren. Doordat ze 5% tot 8% zwaarder zijn, veroorzaken mannelijke kalveren meer dystocia bij alle leeftijdsgroepen van koeien (Delezie C.; 2003). Dit fenomeen zou een gevolg zijn van het feit dat mannelijke foetussen na de differentiatie van de teelballen beginnen met testosteron productie. Al vanaf dag 45 van de dracht zet testosteron de androgeenreceptoren ter hoogte van de skeletspiercellen aan tot een anabole activiteit. Daardoor zouden mannelijke foetussen sneller groeien dan vrouwelijke foetussen. Door deze grotere daggroei is het normaal dat mannelijke kalveren zwaarder wegen bij de geboorte (Horckmans W.; 1998). Vaarskalveren zijn gevoeliger aan inteelteffecten dan stierkalveren. Ze hebben om onbekende redenen een meer uitgesproken depressie van het geboortegewicht, dan mannelijke kalveren. Dit is nog een reden waardoor de kans op dystocia kleiner is dan bij mannelijke kalveren (Horckmans W.; 1998). 3.3.3
Resultaten
Bij de verzameling van de gegevens werden volgende codes gegeven: lichte trekkracht=code 1; zware trekkracht=code 2; keizersnede= code 3 en natuurlijke kalving=code 4. Voor het statistisch verwerken heb ik dit moeten aanpassen. Ik heb natuurlijke kalving code 1 gegeven (lichte trekkracht code 2; zware trekkracht=code 3 en keizersnede code 4). Dit was nodig omdat bij lineaire regressie er anders verwarring zou optreden. Want om waarde 3 te halen voor de manier van afkalven is een hoger geboortegewicht nodig, terwijl om waarde 4 te halen er een laag geboortegewicht nodig is. Met de codes zoals ik ze gebruik, stijgt de waarde voor manier van afkalven als het geboortegewicht stijgt. Want zwaardere kalveren hebben meer kans op dystocia. Tabel 12: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven
In tabel 12 staan de frequenties voor de verschillende manieren van afkalven. Bij 9,5 van de kalvingen is een keizersnede noodzakelijk. Hoewel dit duidelijk minder is dan bij BWB (90%) (Delezie C.; 2003)(Horckman W.; 1998)(Hubrecht L. et al; 2005), is het voor Blonde d‟Aquitaine toch veel. Het percentage zware trekkracht is met 16,7% ook veel. Blonde d‟Aquitaine kan veel betere resultaten halen. Volgens het Belgium Herdbook Blonde d‟Aquitaine (2008) zijn 98% van de kalvingen zonder moeilijkheden. In Frankrijk zouden van alle kalvingen 72% natuurlijke zijn, en is er bij 22% lichte trekkracht nodig (Upra; 2008) (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M.). Dus zou er slecht in 6% van de kalvingen zwarte trekkracht of een keizersnede nodig zijn. In Luxemburg spreekt het stamboek zelfs van 99% van de kalvingen zonder hulp (Association des éleveurs; 2008). Volgens onderzoek zouden de goede bedrijven in Frankrijk minder dan 4% moeilijke kalvingen hebben, de slechte meer dan 8% (Benoit F.; 2006). Ander onderzoek zegt dat 4,5% van de kalvingen keizersneden zijn, en 8,7% moeilijke
43
kalvingen (keizersneden en zware trekkracht) (Besson J.L.; 2008). In een onderzoek uit 2004 hadden de Blonde d‟Aquitaine koeien maar 1,6% keizersneden, en waren 69% van de kalvingen natuurlijke kalvingen (Phocas F.; Laloë D.; 2004). In vergelijking met andere Franse vleesrassen zijn de percentages voor de kalvingen met zware trekkracht en keizersneden ook hoog. De resultaten van een aantal onderzoeken naar die rassen staan in tabel 13. Tabel 13: Afkalfproblemen bij de andere Franse vleesrassen Benoit F.;2006 Keizersneden Ras Goede Slechte Limousine ≤2% >5 Charolaise nt nt Maine Anjou nt nt Nt= niet onderzocht
Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M. Gemakkelijke kalvingen 98% 93% 86%
Besson J.L.; 2008 Moeilijke kalvingen 5,6% 10,1% 17%
keizersnede n 1,2% 4,1% 7,9%
Phocas F., Laloë D.; 2004 Natuurlijke kalvingen 95% 57% 57%
keizersnede n 0,2% 3% 3%
De reden waarom er bij de negen bedrijven die de Afdeling Duurzame Landbouw opvolgt meer moeilijke kalvingen voorkomen, kan een gevolg zijn van meerdere factoren. Omdat in België keizersneden aanvaard zijn en de resultaten goed zijn, zijn de Belgische veehouders minder snel geneigd om te selecteren op minder keizersneden. Ze vinden dat geboortegemak niet ten koste van geboortegewicht mag gaan (Debergh A., september 2007). Een andere mogelijke reden is dat de Belgische veehouders hun koeien tegoed voederen, waar door de koeien te vet worden (Willems W.; 2009) (Geentjens D.; 2009). Hierdoor stijgt de kans op dystocia (zie eerder). 3.3.3.1
Lineaire Regressie
Met behulp van Lineaire Regressie heb ik onderzocht welke factoren invloed hebben op de manier van afkalven. Met Lineaire Regressie zoek je met behulp van “Independent(s)” een vergelijking waarmee je de waarde van je “Dependent variable” (in dit geval manier van afkalven) benaderd. De test bepaalt welke van de “Independents” invloed hebben op de “Dependent”, en welke coëfficiënten bij de “Independents” horen (Coppens M.; 2008). Mogelijke “Independents” zijn: geboortegewicht, pariteit (eerste kalfs, tweede kalfs of multipare), bedrijf, geslacht, koe (sanitelnummer), stier en seizoen. Als methode gebruikte ik “Stepwise”. In tabel 14 zie je de verschillende stappen die de test gedaan heeft om tot de beste vergelijking te komen. Als eerste heeft de test “geboortegewicht” toegevoegd. Dit betekent dat van alle Independent variables die ik onderzocht, geboortegewicht de meeste invloed heeft op de manier van afkalven. Daarna voegde de test “pariteit” toe. Dus na geboortegewicht heeft pariteit de meeste invloed. Daarna heeft het “bedrijf” de meeste invloed. Gevolgd door “koe”, “geslacht” en als laatste “stier”. Het seizoen heeft op het model, dat er dan is om de manier van afkalven te voorspellen, geen significante invloed meer. Daarom is “seizoen” niet toegevoegd aan de vergelijking. Merk ook op dat de test tussenin geen van de al toegevoegde Independent variables heeft verwijderd. Dit zou gebeurd zijn als door het toevoegen van een Independent variable de invloed van een andere Independent variable te klein geworden is.
44 Tabel 14: Invoegen en verwijderen van de Independent variables voor manier van afkalven
In tabel 15 staat het vervolg van de output van de test. Hierin staan de waardes van R² en Adjusted R² voor de verschillende modellen. Zowel R² en Adjusted R² stijgen als een volgende Independent variable toegevoegd was. Dit betekent dat we Model 6 het best kunnen gebruiken voor het voorspellen van de manier van afkalven. Hoe groter R² en Adjusted R² hoe meer je van de variatie van de manier van afkalven kunt verklaren. Tabel 15: Model summary voor manier van afkalven
45 Tabel 16: ANOVA: manier van afkalven
In tabel 16 staat het deel van de output die aangeeft of het model bruikbaar is. Voor ons is alleen de p-waarde van Model 6 belangrijk. Die p-waarde is 0,000, dat is kleiner dan 0,001 dus er is een zeer sterk significante aanduiding voor de bruikbaarheid van het lineaire model.
46 Tabel 17: de coëfficiënten van de Independent variables
In tabel 17 staan voor de verschillende modellen de coëfficiënten van de variabele. Voor ons zijn alleen de coëfficiënten van Model 6 van belang. De kleinste kwadraatschatting van het model is: Y = -1,341 + 0,054X1 – 0,338X2 + 0,164X3 + 8,198E-9X4 + 0,180X5 -0,002X6 De p-waarden geven bij alle variabele aan dat er een zeer sterke aanduiding is dat ze invloed hebben op de manier van afkalven. Merk op dat de coëfficiënt van “pariteit” en “stier” negatief is. Dit betekent dat als de pariteit stijgt de waarde voor de manier van afkalven daalt. Dit was te verwachten, aangezien verschillende onderzoeken al aangetoond hadden dat eerste kalfsdieren meer keizersneden hebben (zie eerder). Dat de coëfficiënt voor “stier” negatief is geeft aan dat (toevallig) de stieren met een hoger nummer een negatieve invloed hebben op dystocia. Hoe dit komt is mij niet duidelijk. Ik heb alleen namen van de stieren gekregen. Omdat voor deze test de variabele numeriek moest zijn heb ik dan aan iedere stier een nummer gegeven. Daarvoor had ik de stieren alfabetisch gesorteerd, dus de stieren die verder in het alfabet voorkomen hebben een groter nummer. En de kalveren van die stieren komen blijkbaar gemakkelijker ter wereld. Voor “bedrijven” en “koe” is dit blijkbaar andersom. Bedrijf 9 heeft blijkbaar meer keizersneden dan bedrijf 1. En de koeien met een groter
47
sanitelnummer hebben meer keizersneden. De test geeft alleen aan dat de koe een invloed heeft op de kans dat een keizersnede nodig is. Maar de richting kan je met deze gegevens niet afleiden omdat het sanitelnummer van een dier toeval is, en niet afhankelijk van kenmerken van dat dier. Dat de coëfficiënten voor geslacht en geboortegewicht positief zijn, was te verwachten. In ieder studie naar het voorkomen van dystocia wordt het belang van geboortegewicht besproken. Als het geboortegewicht stijgt, stijgt de kans op dystocia. Deze test bewijst dat dit ook geldt voor Blonde d‟Aquitaine. Ook bij “geslacht” (1=vrouwelijk, 2=mannelijk) stijgt de kans op dystocia als de waarde voor “geslacht” groter is. Dit komt ook overeen met wat in de literatuur beschreven is, mannelijke kalveren hebben meer kans op dystocia. De grootte van de coëfficiënten geven geen informatie over het belang van de onafhankelijke variabelen. Het is niet omdat de coëfficiënt van “koe” kleiner is dan die van “stier”, dat de stier meer invloed heeft op het voorkomen van dystocia. Maar aangezien dat de variabele “koe” eerder in het model opgenomen is dan de variabele “stier”, heeft de koe meer invloed. Dit onderzoek geeft dus aan dat je als bedrijf een invloed hebt op het voorkomen van dystocia, zowel rechtstreeks als met de invloed die je hebt op de koeien en de stierkeuze. Door selectie en aanpassingen in het management kan de bedrijfsleider de kans op dystocia verminderen, en zo het aantal keizersneden verminderen. 3.3.3.2
Factorial design two-way ANOVA
Met Lineaire Regressie kun je wel onderzoeken welke factoren invloed hebben op de kans op afkalfproblemen, maar met de test Factorial design two-way ANOVA kun je beter zien hoe een factor invloed heeft. Neem nu de bedrijven, je weet met Lineaire regressie dat bedrijven invloed hebben. En je weet ook dat bedrijf 9 meer dystocia heeft dan bedrijf 1, maar met Factorial design two-way ANOVA kom je te weten welke bedrijven ongeveer evenveel kans heeft op dystocia. Maar deze test kan alleen factoren onderzoeken die niet te veel waarden kunnen hebben. Daarom kan ik met deze test alleen Bedrijven, Pariteit, Geslacht en seizoen onderzoeken. In tabel 18 staat de output van de test. De p-waarde voor “Model” is 0,000. Deze test mag dus gebruikt worden om deze gegevens te onderzoeken. De p-waarde van de interactie tussen Bedrijven en Pariteit is kleiner dan 0,05. Ik kan dus met deze test niet onderzoeken welke Pariteit meer kans heeft op dystocia. De andere p-waarden voor interactie zijn groter dan 0,05, dus kan ik die gegevens wel onderzoeken met deze test. Voor seizoen is de p-waarde 0,118, het seizoen heeft dus geen invloed op de kans op geboorteproblemen. Dit komt overeen met het resultaat dat van de Lineaire Regressie. In andere onderzoeken was er wel een invloed gevonden, maar deze was slechts klein en niet constant (Delezie C.; 2003). Voor Bedrijven en Pariteit is er een zeer sterk significante aanduiding (p-waarde < 0,001) dat ze een invloed hebben op de manier van afkalven. Bij Lineaire regressie waren deze twee factoren als 2de en 3de toegevoegd aan het model. Dit duidt ook op een grootte invloed. Voor geslacht is de aanduiding sterk significant (p-waarde < 0,01). In tabel 19 staan de resultaten van de Duncan test, waarmee de verschillen in de manier van afkalven tussen de verschillende bedrijven onderzocht is. Deze test vond geen significant verschil tussen bedrijf 1, bedrijf 2, bedrijf 3, bedrijf 5 en bedrijf 6. Ze geeft wel aan dat bedrijf 3 van deze bedrijven de minste dystocia heeft. Volgens de test is er ook geen significant verschil tussen bedrijf 4 en bedrijf 8. De kans op dystocia zou voor bedrijf 8 en bedrijf 9 ook niet significant verschillend zijn. Ook bedrijf 9 en bedrijf 7 hebben een vergelijkbare kans op dystocia. In deze eerste groep van bedrijven varieert de frequentie van keizersnede van 0% tot 4,3%. Daarbij is het wel belangrijk om op te merken dat de bedrijven die geen keizersneden hebben (bedrijf 1 en bedrijf 5) slechts weinig kalvingen hebben in de test (respectievelijk 97 en 25). Hoewel deze twee bedrijven waarschijnlijk wel proberen om het aantal keizersneden zo laag mogelijk te houden, zal op die bedrijven soms toch een keizersnede voorkomen. Occasionele dystocia kun je niet vermijden (Anderson P.; 1990). Het is alleen door dat er slechts
48
weinig kalvingen, geregistreerd zijn voor die twee bedrijven, dat er geen keizersneden zijn. Tabel 18: Factorial design two-way ANOVA voor de manier van afkalven
Tabel 19: Invloed van de bedrijven op de manier van afkalven
Opmerkelijk voor de groep, met de minste keizersneden, is de frequentie van het voorkomen van natuurlijke kalvingen (Zie tabellen 20 tot 23, voor de frequenties van de andere bedrijven zie de bijlagen). Gemiddeld is voor de negen bedrijven slecht 38,8% van de kalvingen een natuurlijke kalving. In deze groep varieert dit percentage
49
van 52 (bedrijf 5) tot 84,2 (bedrijf 3). Het percentage van gemakkelijke kalvingen (natuurlijke en lichte trekkracht) varieert in deze groep van 91,8% (bedrijf 6) tot 96,9% (bedrijf 1). Deze waarden komen beter overeen met de waarden die de landbouwers in Frankrijk halen (zie eerder). Hieruit blijkt dat voor een deel van de bedrijven in België moeilijke kalvingen toch ongewenst zijn. Ze selecteren op dieren die minder kans op dystocia hebben. Het verschil in de verdeling tussen natuurlijke kalving en lichte trekkracht is in deze groep vooral te wijten aan managementverschillen. Een deel van de veehouders (vb. bedrijf 3) wilt zo weinig mogelijk helpen bij kalvingen. Terwijl op andere bedrijven (vb. bedrijf 5) de veehouder sneller te hulp schiet. Daardoor worden op die bedrijven sommige kalveren, die op de natuurlijke manier konden geboren worden, met lichte trekkracht geboren (Willems W.; 2009). Ook bij de andere bedrijven verklaart dit een deel van het hoge percentage lichte trekkracht in vergelijking met natuurlijke kalving. Maar op die bedrijven zal de kans dat een kalf lichte trekkracht nodig heeft wel groter zijn, want de kans op dystocia is er ook groter. Tabel 20: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 3
Tabel 21: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 4
Tabel 22: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 8
50 Tabel 23: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven voor bedrijf 7
Uit de output van de factorial design two-way ANOVA test blijkt dat tussen de twee geslachten er een verschil is in de kans op het voorkomen van geboorteproblemen. In tabel 24 staan de percentages van de verschillende manieren van afkalven voor de vrouwelijke kalveren, in tabel 25 staan de percentages voor de mannelijke kalveren. Daaruit blijkt dat de mannelijke kalveren meer kans hebben op dystocia. Bij de vrouwelijke kalveren is 82,1% gemakkelijke kalvingen, bij de mannelijke is dit slechts 65,2%. Dit is het gevolg van het hoger geboortegewicht van de mannelijke kalveren. De reden voor dit fenomeen heb ik al eerder uitgelegd. Tabel 24: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven van vrouwelijke kalveren
Tabel 25: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven van mannelijke kalveren
De kans op dystocia is bij eerste en tweede kalfsvaarzen groter dan bij multipare koeien. Dat kun je zien in tabel 27 tot 29. Bij eerste kalfsvaarzen is 59,3% van de kalvingen gemakkelijk, 23,8% is zware trekkracht en 16,9% keizersneden. Bij tweede kalfsvaarzen is het percentage gemakkelijke kalvingen gestegen tot 76,1%, en is nog maar 14,9% zware trekkracht en 9% keizersneden. Bij multipare koeien is de verdeling 82,3% gemakkelijke kalvingen, 12,9% zware trekkracht en 4,8% keizersnede. Dit komt door het feit dat vaarzen nog niet volgroeid zijn. Daardoor is het bekken nog niet zo groot, en is er dus meer kans dat het kalf te groot is voor het bekken. Dit is al wel bekend, ook in de praktijk. Het is de reden waarom Blonde d‟Aquitaine kwekers langer wachten voor ze hun vaarzen de eerste keer laten afkalven (Willems W.; 2009). In Frankrijk is het percentage van keizersneden bij eerste kalfsdieren wel lager. Daar zouden slecht 4,9% van de kalvingen van eerste kalfsdieren keizersneden zijn, en
51
slechts 11,5% zouden moeilijke kalvingen zijn. Ook de andere Franse vleesrassen halen daar betere resultaten (zie tabel 26). Tabel 26: Afkalfmoeilijkheden van vaarzen van de andere Franse vleesrassen
Ras Limousine Charolaise Main Anjou
Moeilijke kalving 4,8% 17,2% 21,8%
Keizersnede 1,1% 10,2% 15,3%
Bron: Petit N.; 2007
Merk wel op dat de vaarzen in België eerder afkalven (zie leeftijd bij eerste partus) dan in Frankrijk. Het hogere percentage keizersneden in België kan daar een gevolg van zijn. Tabel 27: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij eerste kalfsdieren
Tabel 28: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij tweede kalfsdieren
Tabel 29: Frequenties voor de verschillende manieren van afkalven bij multipare koeien
52
Volgens de Factorial design two-way ANOVA is dit echter verschillende voor de verschillende bedrijven (p-waarde voor interactie <0,05). Daarom moet dit onderzocht worden voor ieder bedrijf apart. Daarvoor heb ik de Kruskal-Wallis Test gebruikt. Deze is voor die gegevens beter dan de One-way Tabel 30: homogeniteit van de ANOVA omdat de Kruskal-Wallis Test een standaardafwijkingen niet-parametrische test is. Ze maakt dus niet de aanname dat de gegevens normaal verdeeld zijn, en dezelfde standaardafwijkingen hebben. Want dat is zo niet. In tabel 30 staat de output van de test die dat onderzoekt. De p-waarde is 0,000, dus is er een zeer sterke aanduiding dat de standaardafwijkingen verschillend zijn voor de verschillende pariteiten. Het gebruik van de ANOVA test wordt dan afgeraden. In tabel 31 tot 39 staat de output van de Kruskal-Wallis Test voor de verschillende bedrijven. Voor bedrijf 1, bedrijf 3, bedrijf 4 en bedrijf 5 zijn de pwaarden groter dan 0,05. Dit betekent dat voor deze bedrijven de manier van afkalven niet significant verschillend is voor de verschillende pariteiten. Voor bedrijf 3 is er wel een zwak significante aanduiding dat de manier van afkalven verschilt voor de verschillende pariteiten. Dit is opmerkelijk, normaal zou je verwachten dat er wel een verschil is. De reden voor dit fenomeen is mij onbekend, het valt wel op dat de drie bedrijven met minder dan 100 kalvingen (bedrijf 1: 97, bedrijf 3: 57, bedrijf 5: 25) bij deze groep zijn. Dit kan voor die bedrijven een (gedeeltelijke) verklaring zijn. Als er niet genoeg kalvingen in de drie groepen van pariteiten zijn, is het moeilijker om te besluiten of er een verschil is. Maar daarmee kan ik niet verklaren waarom bij bedrijf 4 er geen significant verschil is tussen de verschillende pariteiten. Ik heb geen gegevens van de gemiddelde leeftijd bij de eerste partus van deze bedrijven. Het is mogelijk dat deze vier bedrijven hun vaarzen later voor de eerste keer laten afkalven. Door te wachten tot ze volgroeit zijn daalt de kans op dystocia (Anderson P.; 1990). Tabel 31: Kruskal-Wallis test: bedrijf 1 Tabel 32: Kruskal-Wallis test: bedrijf 2 Tabel 33: Kruskal-Wallis test: bedrijf 3
Tabel 34: Kruskal-Wallis test: bedrijf 4 Tabel 35: Kruskal-Wallis test: bedrijf 5 Tabel 36: Kruskal-Wallis test: bedrijf 6
53 Tabel 37: Kruskal-Wallis test: bedrijf 7 Tabel 38: Kruskal-Wallis test: bedrijf 8 Tabel 39: Kruskal-Wallis test: bedrijf 9
Voor bedrijf 9 is er een significante aanduiding (p<0,05) dat de manier van afkalven verschilt voor de verschillende pariteiten. Voor bedrijf 7 en bedrijf 6 is die aanduiding zelfs sterk significant (p<0,01). En voor bedrijf 2 en bedrijf 8 is er een zeer sterke significante aanduiding dat de manier van afkalven verschilt. Hoewel de Kruskal-Wallis test beter is om deze gegevens te onderzoeken, heeft deze test wel het nadeel dat ze geen Post Hoc testen heeft. Je kunt dus met deze test alleen onderzoeken of er verschillen zijn tussen de verschillende pariteiten, maar niet welke pariteiten nu juist van elkaar verschillen. Daarom heb ik hetzelfde onderzoek ook gedaan met de One-way ANOVA test, omdat ik daarmee wel een Post Hoc test kan doen. Daarbij doe ik wel alleen Post Hoc testen voor de bedrijven waarvan de KruskalWallis test vindt dat er significante verschillen zijn tussen de pariteiten. Want de ANOVA test vindt voor alle bedrijven lagere p-waarden. Volgens de ANOVA-test is er wel een significant verschil tussen de verschillende pariteiten van bedrijf 3. Voor zowel bedrijf 2 (tabel 40), bedrijf 6 (tabel 41) als bedrijf 7 (tabel 42) vind de Duncan Post Hoc test dat er geen significant verschil is tussen de manier van afkalven van de tweede kalfsdieren en de multipare koeien. De kans op dystocia is bij die bedrijven wel significant groter voor eerste kalfsdieren. Bij deze bedrijven is de toename van de oppervlakte van het bekken tussen de eerste kalving en de tweede kalving dus groot genoeg om de kans op dystocia sterk te verminderen. Voor bedrijf 8 (tabel 43) vindt de test dat de verschillende pariteiten allemaal significant van elkaar verschillen. De multipare koeien van bedrijf 8 hebben de minste kans op dystocia, gevolgd door de tweede kalfsdieren. Bij dit bedrijf hebben de eerste kalfsdieren ook de meeste kans op dystocia. De bekkenoppervlakte van de tweede kalfsdieren van dit bedrijf zijn blijkbaar nog niet groot genoeg om de kans op dystocia te verminderen. Bij bedrijf 9 (tabel 44) vindt de Duncan Post Hoc test dat er geen significant verschil is tussen de manieren van afkalven van de eerste kalfsdieren en de tweede kalfsdieren. De multipare koeien verschillen wel significant. Opmerkelijk bij dit bedrijf is dat de test aangeeft dat bij de tweede kalfsdieren er iets meer kans is op dystocia dan bij de eerste kalfsdieren. De reden daarvoor is mij onbekend. Het kan zijn dat de tweede kalfsdieren op dat bedrijf een rijkere voeding krijgen dan de eerste kalfsdieren. Daardoor krijgen de tweede kalfsdieren een vettere conditie, met als gevolg meer kans op dystocia. Een andere reden kan zijn dat deze veehouder bij tweede kalfsdieren, die bij de eerste kalving moeilijkheden hadden, sneller kiest voor een keizersnede als hij denkt dat het kalf weer te groot is.
54 Tabel 40: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 2
Tabel 41: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 6
Tabel 42: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 7
Tabel 43: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 8
Tabel 44: Duncan test van de verschillende pariteiten van bedrijf 9
3.3.3.3
Geboortegewicht
Zowel uit de literatuur als uit de test Lineaire Regressie blijkt dat het geboortegewicht een grootte invloed heeft op het voorkomen van dystocia. Daarom zijn de gemiddelde
55
gewichten voor vaarskalveren en stierkalveren berekend. In het opvolg project moedigt de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling de veehouders aan om al hun kalveren te wegen na de geboorte, maar niet alle veehouders doen dit. Van meer dan 50% van de kalveren wordt het geboortegewicht geschat. Omdat met deze methode veel fouten kunnen gebeuren, worden deze resultaten apart verwerkt. Het blijkt ook uit de literatuur dat vaarzen minder wegen bij de geboorte dan stieren (zie eerder). Daarom zijn de gemiddelde gewichten voor zowel vaarzen als stieren berekend. Het gemiddeld gewogen geboortegewicht van vaarskalveren is 46,86 kg met een standaardafwijking van 7,0144 kg (tabel 45). Het gemiddeld geschatte gewicht is 44,07 met een standaardafwijking van 5,396 kg (tabel 46). Het minimum geboortegewicht is 24 kg (gewogen, geschatte = 25kg) en het maximum is 70 kg (gewogen, geschatte = 71 kg). Voor stierkalveren is het gemiddeld gewogen geboortegewicht 50,48 kg met een standaardafwijking van 7,842 kg (tabel 47). Het gemiddeld geschatte geboortegewicht voor stierkalveren is 48,02 kg met een standaardafwijking van 7,199 kg(tabel 48). Het minimum geboortegewicht is 21 kg (gewogen, geschatte = 20kg) en maximum 73 kg (gewogen, geschatte= 72 kg). Uit deze gegevens blijkt dat vaarskalveren ongeveer 7,2% (gewogen gewichten, geschatte gewichten = 8,2%) minder wegen dan stierkalveren. Dit is een normaal verschil in geboortegewicht tussen vaarskalveren en stierkalveren (Delezie C.; 2003)(Horckmans W.; 1998). In Frankrijk is het geboortegewicht lager, 43 kg voor vaarskalveren en 46 kg voor stierkalveren (Qualités d'élevage; 2009). Een andere bron spreekt van 44 kg voor vaarskalveren en 47 kg voor stierkalveren (Upra; 2008). Deze lagere geboortegewichten zullen ook één van de redenen zijn dat in Frankrijk minder keizersneden voorkomen. Maar in België zou het geboortegewicht ook maar 44 kg voor vaarskalveren zijn er 47 kg voor stierkalveren (Belgium Herdbook Blonde d‟Aquitaine 2008). Tabel 45: Gemiddeld gewogen geboortegewicht van vaarskalveren
Tabel 46: Gemiddeld geschatte geboortegewicht vaarskalveren
Tabel 47: Gemiddeld gewogen geboortegewicht stierkalveren
Tabel 48: Gemiddeld geschatte geboortegewicht stierkalveren
56
Volgens Lineaire Regressie stijgt de kans op moeilijke geboortes als het geboortegewicht stijgt. Ik heb onderzocht hoe groot de verschillen zijn in geboortegewicht tussen de verschillende manieren van afkalven. Ik wou ook onderzoeken of het geboortegewicht verschilt tussen de bedrijven, maar dit kon ik alleen maar doen bij de geschatte geboortegewichten. De gewogen geboortegewichten komen vooral van één bedrijf. Er zijn wel andere bedrijven die ook hun kalveren (of sommige kalveren) wegen, maar dat zijn weinig kalveren in vergelijking met dat andere bedrijf. Deze onderzoeken zijn steeds apart uitgevoerd voor vaars- en stierkalveren. Tabel 49: Kruskal-Wallis test: Geboortegewicht van stierkalveren
Tabel 50: Kruskal-Wallis test: Geboortegewicht van vaarskalveren
In tabel 49 staat de output van de Kruskal-Wallis test waarmee onderzocht is of het gewogen geboortegewicht van stierkalveren verschilt tussen de manieren van afkalven. In tabel 50 staat de output voor vaarskalveren. Van beide testen is de p-waarde kleiner dan 0,001, dus is er voor beide geslachten een zeer sterke significante aanduiding dat het geboortegewicht verschilt. In tabel 51 en tabel 52 staat de output van de Duncan Post Hoc testen. Bij stierkalveren is er geen significant verschil tussen de geboortegewichten van kalveren die op een natuurlijke wijze afkalven en die met lichte trekkracht afkalven. Maar er is wel een significant verschil tussen deze groep van kalveren en de kalveren die met zware trekkracht afkalven. De geboortegewichten van kalveren die met een keizersnede geboren zijn verschillen significant van de andere kalveren. Bij vaarskalveren is er geen significant verschil tussen de geboortegewichten van kalveren die op normale wijze geboren zijn en die met lichte trekkracht geboren zijn. Er is ook geen significant verschilt tussen de kalveren die met zware trekkracht geboren zijn en die met keizersnede. Tabel 51: Duncan Post Hoc test: geboortegewichten van stierkalveren voor de manieren van afkalven
57 Tabel 52: Duncan Post Hoc test: geboortegewichten van vaarskalveren voor de manieren van afkalven
Voor de geschatte geboortegewichten kon ik wel onderzoeken of er verschillen zijn tussen de bedrijven. In tabel 53 staat de output van de Factorial design two-way ANOVA test voor de geboortegewichten van vaarzen, in tabel 54 de output voor stieren. Bij beide testen is de p-waarde voor model kleiner dan 0,001, en de p-waarde voor interactie groter dan 0,05. De resultaten van de test mogen dus gebruikt worden. Zowel voor vaarskalveren als voor stierkalveren is de p-waarde van bedrijven kleiner dan 0,001, er is dus voor de beide geslachten een zeer sterke significante aanduiding dat het geboortegewicht verschilt tussen de bedrijven. Voor vaarskalveren is er een significante aanduiding (0,038) dat het geboortegewicht verschilt tussen de manieren van afkalven, voor stieren is die aanduiding zeer sterk significant (p-waarde = 0,000). Tabel 53: Factorial design two-way ANOVA: geschatte geboortegewicht van vaarzen
Tabel 54: Factorial design two-way ANOVA: geschatte geboortegewicht van vaarzen
58 Tabel 55: Duncan Post Hoc test: Geboortegewichten van vaarskalveren voor de bedrijven
Tabel 56: Duncan Post Hoc test: Geboortegewichten van stierkalveren voor de bedrijven
In tabel 55 zie je welke bedrijven verschillen in geboortegewicht voor vaarskalveren en welke niet, in tabel 56 zie je dat voor stierkalveren. Over bedrijf 5 kan je niet veel besluiten omdat er te weinig gegevens beschikbaar zijn. In tabel 57 zie je dat de Duncan Post Hoc test geen significant verschil vindt in het geschatte geboortegewicht van vaarskalveren tussen “natuurlijke kalving” en “lichte trekkracht”. De test vindt ook geen significant verschil tussen “keizersnede” en “zware trekkracht”. Voor stierkalveren (tabel 58) vind de test hetzelfde resultaat. Het Geboortegewicht van de kalveren is bij zowel vaars- als stierkalveren duidelijk hoger bij de moeilijke geboortes. Het geboortegewicht heeft dus duidelijk een invloed op de kans op dystocia.
59 Tabel 57: Duncan Post Hoc test: geschatte geboortegewichten van vaarskalveren
Tabel 58: Duncan Post Hoc test: geschatte geboortegewichten van stierkalveren
3.4
Tweelingen
Tweelingen dracht leidt tot de geboorte van twee kalveren, dit zou in de vleesveehouderij een groot voordeel kunnen zijn. Want meer kalveren per koeplaats betekent dat die koeplaats meer opbrengt. Toch is tweelingdracht meestal ongewenst, door de nadelen die er aan verbonden zijn (Kirkpatrick B.W.; 2002). Koeien die drachtig zijn van een tweeling hebben meer kans op het opblijven van de nageboorte, baarmoederontsteking, lebmaagverdraaiingen en abortussen (29,3% tegenover 12%). De kalveren hebben meer kans op perinatale sterfte (15,7% tegenover 3,2%). Het geboortegewicht van de tweeling is meestal ook minder dan normaal (Fricke P.M., Shaver R.D.; 2009). Door het opblijven van de nageboorte is de tussenkalftijd meestal ook langer na een tweelingdracht. En tweelingen liggen ook dikwijls in een afwijkende positie, daardoor is er meer hulp nodig tijdens het kalven. Koeien die drachtig zijn van een tweeling hebben ook meer behoefte aan voedingstoffen, omdat ze voor twee kalveren moeten zorgen. Het is dus niet zo dat de onderhoudskost van de koe hetzelfde is als bij een normale dracht. Een ander probleem is dat meestal één van de twee kalveren kleiner en/of zwakker. Daarom moet de landbouwer tweelingen extra goed verzorgen (Thys M., Van Loo H.; 2009). De meeste tweelingen zijn dizygote (twee-eiige) tweelingen. Ze zijn het gevolg van twee follikels die gelijktijdig afgerijpt zijn. Dit betekent dat de regulatie niet normaal verlopen is, waardoor er sprake is van co-dominatie. In plaats van één follikel zijn er dan twee die de afrijping van de andere follikels verhinderen. Uit deze twee follikels komen twee eicellen (oöcyten), die dan aanleiding geven tot twee zygoten. Deze zygoten zijn niet genetisch aan elkaar gelijk, en kunnen dus van verschillend geslacht zijn. Monozygote (eeneiige) tweelingen ontstaan als een normale zygote zichzelf splitst in twee gelijke delen. Waardoor er twee zygoten ontstaan die genetisch volledig aan elkaar gelijk zijn. En ze hebben dus hetzelfde geslacht. Deze soort tweelingen komt niet veel voor bij runderen. Het percentage varieert van 7,4% tot 13,6% van de tweelingen,
60
dit is minder dan 0,3% van alle geboortes bij runderen (Fricke P.M., Shaver R.D.; 2009). Figuur 11: Samengegroeide placenta’s van een dizygote tweeling
Bron: studentsguide; 2009
Dizygote tweelingen ontwikkelen normaal elk een eigen placenta (vruchtvlies), maar bij runderen vergroeien die meestal. Maar in minder dan 5% van de gevallen gebeurt zulke vergroeiing niet (Ravenshorst M.M.; 1991). Als de placenta‟s vergroeien, worden de afzonderlijke bloedbanen verbonden, daardoor krijgt ieder kalf een mengeling van zijn (haar) eigen bloed met dat van zijn (haar) broer (zus) (Thys M., Van Loo H.; 2009). Dit fenomeen komt bijna niet voor bij andere zoogdieren. Door de verbinding tussen de twee bloedbanen krijgen de kalveren ook hormonen van hun broer (zus). Het geslacht van een kalf is genetisch bepaald, maar de ontwikkeling van de geslachtsdelen is een feedbacksysteem. Door de ontwikkeling van sommige delen komt de hormonen productie opgang, die er voor zorgt dat de andere geslachtsdelen ontwikkelen. Bij heteroseksuele tweelingen wordt dit systeem verstoord. Doordat in het kalf hormonen van de twee geslachten voorkomen ontwikkelen de geslachtsdelen van vrouwelijke kalveren niet normaal. Waardoor het kalf een kween wordt (=kwee, of in Engels “Freemartin”). Op het mannelijke kalf van de tweeling heeft dit fenomeen geen (of weinig) invloed. De reden daarvoor is dat de productie van de mannelijke hormonen een paar dagen eerder begint dan de productie van de vrouwelijke hormonen. Daardoor is de ontwikkeling van de geslachtsdelen in het stiertje al verder gevorderd, voordat er vrouwelijke hormonen in het bloed voorkomen. De ontwikkeling van de vrouwelijke geslachtsdelen is dan al verstoord (Capel B., Coveney D.; 2004). De vulva is bij een kween kleiner dan normaal en/of de clitoris is abnormaal groot en/of er staan extra lange haren op het onderste deel van de vulva. Bij inwendig onderzoek blijkt dat kwenen geen uterus hebben. Soms is er zelfs geen vagina aanwezig. Is deze wel aanwezig, dan is ze meestal aan het einde afgesloten (eindigt blind) en is ze veel nauwer dan normaal (Een kween is een interseksueel dier; 2009). De vagina is meestal ook korter dan normaal (4cm in plaats van 12cm), maar daar zijn veel variaties op mogelijk (Thys M., Van Loo H.; 2009). Bij vaarzen met deze afwijking zijn de eierstokken ook niet normaal ontwikkeld. Zulke vaarzen zullen dus nooit tochtig worden (Een kween is een interseksueel dier; 2009). Een landbouwer moet dus bij een tweelingdracht er altijd op bedacht zijn dat de vruchtbaarheid van de koe kan verslechteren, maar ook dat een vaarskalfje van een heteroseksuele tweeling onvruchtbaar kan zijn. En dat een koe door tweelingdracht een te kort aan voedingstoffen kan hebben. Daarom is het vroeg opmerken van tweelingdracht zeker aan te bevelen. Dit kan zowel door echografie als door een normaal drachtigheidsonderzoek (palperen), deze tweede methode is wel niet gemakkelijk (Thys M., Van Loo H.; 2009).
61
3.4.1
Resultaten
Het percentage tweelingdrachten op het totale aantal drachten op de negen bedrijven in het project van de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling is 3% (tabel 59). Dit is iets meer dan het percentage in Frankrijk, daar is 2,6% van de drachten een tweelingdracht (Besson J.L.; 2008). In tabel 60 staan de percentages tweelingdrachten van een paar andere Franse vleesrassen. Tabel 59: frequentie van het aantal tweelingdrachten op het totale aantal drachten
Tabel 60: percentages tweelingdracht
Ras Charolaise Limousine Maine Anjou Parthenaise
Percentage tweelingdracht 5,1 1,6 5,4 2,0
Bron: Besson J.L.; 2008
Omdat bij heteroseksuele tweelingen de vaarsje bijna altijd onvruchtbaar is, heb ik onderzocht in hoeveel van de gevallen de tweeling bestaat uit een vaarsje en een stiertje. De resultaten staan in tabel 61. Tabel 61: de onderverdeling van de tweelingen op basis van geslacht
In 24,7% van de tweelingdrachten zijn beide kalfjes vrouwelijk, en in 28,6% van de gevallen zijn beide kalfjes mannelijk. Dit betekent dat 46,8% van de tweelingen heteroseksuele zijn. En dat bij 46,8% van de tweelingen een kween geboren wordt. Je kunt de kans op een heteroseksuele tweeling berekenen. Als je A de kans noemt op een vrouwelijk kalf en B de kans op een mannelijk kalf, dan kan je de kansen voor het geslacht van de tweeling berekenen met volgend merkwaardig product (Van Thielen J.; 2007): (A + B)² = A² + 2AB +B² A² is dan de kans dat de tweeling bestaat uit twee vaarskalveren, en B² de kans dat het twee stierkalveren zijn. De kans op een heteroseksuele tweeling is gelijk aan 2AB. Volgens de genetica is de kans op een vaarsje 50%, de kans op een stiertje is ook 50%. Maar uit de praktijk blijkt dat 47% van de kalveren een vaarskalf is, en 53% een stiertje (Ryckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2008). De kans dat de twee kalfjes van een tweeling vaarskalveren zijn is dan gelijk aan 22,1%, de kans dat het twee stierkalveren zijn is 28,1%. De kans op een heteroseksuele tweeling is dan 49,8%. Deze verdeling komt niet overeen met die op de negen bedrijven. Dit komt doordat niet
62
alle tweelingen dizygote tweelingen zijn, 7,4% tot 13,6 van de tweelingen zijn monozygoot (Fricke P.M., Shaver R.D.; 2009). Daardoor is de kans dat de tweeling uit alleen maar vaarskalveren of alleen maar stierkalveren bestaat groter. Doordat er slecht 77 tweelingdrachten geregistreerd werden, is het niet mogelijk om te onderzoeken of op sommige bedrijven er meer tweelingen voorkomen. Om dit goed te kunnen onderzoeken zou ik voor ieder bedrijf minstens 30 geregistreerde tweelingdrachten moeten hebben. Aan deze voorwaarde voldoet slechts één bedrijf. Omdat uit eerder onderzoek bleek dat bij tweelingen zich procentueel meer verkeerde liggingen voordoen, heb ik onderzocht of dit bij deze bedrijven ook geldt. Voor dit onderzoek gebruik ik de Kruskal-Wallis test omdat de gegevens duidelijk niet normaal verdeeld zijn. In tabel 62 staat de output van deze test. De p-waarde (0,000) is kleiner dan 0,001, er is dus een zeer sterk significante aanduiding dat het aantal verkeerde Tabel 62: Kruskal-Wallis test: is er liggingen verschilt. In tabel 63 staat het percentage een verschil in aantal verkeerde verkeerde liggingen bij normale drachten, dit is 2,1%. liggingen Bij tweelingdrachten is dit percentage 28,6% (tabel 64). Het is dus duidelijk dat bij tweelingen er meer kans is op verkeerde ligging. Daardoor stijgt de kans op sterfte tijdens het geboorteproces als er niet tijdig de juiste hulp geboden wordt. Tweelingdrachten hebben dus meer aandacht en tijd van de landbouwer nodig. Zeker omdat tweelingen dikwijls vroeger geboren worden dan verwacht (Thys M., Van Loo H.; 2009).
Tabel 63: Percentage verkeerde liggingen bij normale drachten
Tabel 64: Percentage verkeerde liggingen bij tweelingdracht
Dat bij tweelingdrachten de tussenkalftijd verlengd wordt, geldt blijkbaar niet voor de onderzochte bedrijven. In tabel 65 staat de output van de Kruskal-Wallis test waarmee ik onderzocht heb of de tussenkalftijd na een tweelingdracht langer is dan normaal. De p-waarde is 0,064. Dit is groter dan 0,05, er is dus geen significant verschil in de tussenkalftijd. Maar ik heb slechts 26 tussenkalftijden na een tweelingdracht, dit is eigenlijk te weinig om goede besluiten te kunnen trekken.
63 Tabel 65: Kruskal-Wallis test: Tussenkalftijd na tweelingdracht
64
4
KALVERSTERFTE
Om een maximale productie van vlees te halen, moeten er veel kalveren geboren worden op een zoogkoeienbedrijf. Daarvoor is de vruchtbaarheid van de koeien belangrijk. Hoe korter de tussenkalftijd is, hoe meer kalveren ter wereld komen per jaar. Maar de kalveren moeten ook blijven leven (Hubrecht L. et al; 2005). Kalversterfte is een belangrijke verliespost op een vleesveebedrijf, en kan een zware hypotheek op de inkomsten leggen (Clauwers M., Willems W.; 1998). Het meest zichtbare verlies is de verkoopswaarde of de kweekwaarde van het kalf. Dit dier moet geld opbrengen door de verkoop van vlees, en als het een vaars is door er mee te fokken. Maar er zijn ook kosten die dikwijls vergeten wordt. Zo heeft de landbouwer minder keus voor selectie materiaal, waardoor de genetische vooruitgang vertraagt (Geypen B.; 2004). Er zijn ook voederkosten. Als het kalf heel jong sterft zijn die bijna verwaarloosbaar, maar voor een eenjaarsdier zijn die al hoog. Daarenboven is er de jaarlijkse onderhoudskost voor de koe, zonder de inkomsten van het kalf. Deze stijging in kostprijs is vergelijkbaar met een koe waarvan de tussenkalftijd een jaar langer is dan normaal. En de kosten voor KI (als er KI toegepast is) zijn ook nutteloos geweest. Verder zijn er nog eventuele dierenarts-kosten, kosten voor Rendac en eigen arbeid (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Sterfte is net zo normaal als leven. Op een bedrijf met dieren kan altijd wel eens een dier sterven. Maar als landbouwers een gemiddeld sterftecijfer van 15% of zelfs meer tijdens het eerste jaar aanvaardbaar vinden, dan scheelt er toch iets aan de mentaliteit (Vijfpuntenplan van Quartes; 2009). Als de tussenkalftijd op een bedrijf 385 dagen (streefwaarde) is, zullen er op dat bedrijf 94,8 kalveren geboren worden. Met een sterfte percentage van 15% sterven er nog 14,22 kalveren. Dus zal dit bedrijf jaarlijks maar 80,58 levende kalveren hebben. Bij een BWB bedrijf is de streefwaarde 85 levende kalveren op 100 drachtige dieren (Hubrecht L. et al; 2005). Dat een gemiddeld sterftecijfer van 15% onaanvaardbaar is, word bewezen door bedrijven die duidelijk minder sterfte hebben. Zo realiseert een bedrijf BWB in het opvolgproject van de Afdeling Duurzame Landbouw jaar na jaar een sterftecijfer van net boven de 2% (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Dit bedrijf heeft met een tussenkalftijd van 385 dagen en 100 koeien gemiddeld 92,9 levende kalveren per jaar. Een resultaat dat de streefwaarde van 85% levende kalveren per jaar ver overstijgt. Op een Blonde d‟Aquitaine bedrijf zal een sterftecijfer van iets meer dan 2% halen, moeilijker zijn omdat bij BWB de landbouwers al een keizersnede laten doen als de koe nog maar 4cm opening heeft. Daardoor sterven minder kalveren tijdens het geboorteproces (Hubrecht L. et al, 2005). Om kalversterfte te verminderen moet de landbouwer weten waaraan zijn kalveren sterven. Daarom ga ik volgende veel voorkomende redenen voor sterfte bespreken: 1. Verwerpen 2. Sterfte tijdens het geboorteproces 3. Ongeluk 4. Ademhalingsstoornissen 5. Verteringsstoornissen
4.1
Verwerpen
Niet iedere bevruchting leidt uiteindelijk tot de geboorte van een levend kalf, een deel van de drachten worden verworpen. Dit is een vrij normaal fenomeen dat ook in de natuur voorkomt (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Maar bij Blonde d‟Aquitaine is er een verhoogd risico op verwerpingen doordat in het ras meer Robertsoniaanse translocaties voorkomen (zie eerder). De veehouder moet ook aandacht schenken aan bepaalde ziekte, zoals Neospora caninum, BVD en IBR, omdat die bij drachtige koeien verwerpingen kunnen veroorzaken (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005).
65
Neospora caninum is een eencellige parasiet die de hond als eindgastheer heeft. Ze veroorzaakt bij koeien verwerpingen, onregelmatige terugkomers (embryonale sterfte), en steenvruchten. Besmetting gebeurt op horizontale wijze en op verticale wijze. Bij horizontale wijze is een hond meestal de oorzaak. Dit kan door dat het dier al besmet was toen het op het bedrijf kwam, maar ook doordat de hond nageboorten van besmette dieren op at. Door ontlastingen op de voedergang of op het voer besmet de hond de koeien. Verticale besmetting gebeurt als de koe haar kalf besmet. Er bestaat geen geneesmiddel, dus is de verspreiding tegengaan noodzakelijk (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005). Boviene Virale Diarree (BVD) is een hele belangrijke besmettelijke ziekte bij rundvee in onze streek. BVD kent twee vormen: diarree en slijmhuidziekte. Diarree komt voor als het virus een niet-cytopathogene (doodt weinig of geen cellen) virusstam is. Deze vorm geeft alleen de eerste keer, dat het op een bedrijf voorkomt, hevige symptomen. Daarna hebben de meeste dieren antistoffen waardoor de symptomen minder hevig zijn. De slijmhuidziekte wordt veroorzaakt als het BVD virus van een cytopathogene (dood veel cellen) virusstam is. De ziekte is dan agressief en loop snel dodelijk af (Rijckaert I. et al; 2000) De gevolgen van het virus op de dracht hangt af van het moment wanneer de besmetting gebeurt. In het eerste deel van de dracht (0 tot 50 dagen) leidt een besmetting tot afsterven van het embryo en resorptie van het embryo, de koe wordt dan terug bronstig. Als de besmetting gebeurt tussen dag 50 en dag 120, dan zijn er een aantal mogelijkheden. De foetus kan afsterven, met als gevolg dat de koe verwerpt of dat er een steenvrucht gevormd wordt. Het kalf kan ook overleven, maar misvormt zijn. Of het lijkt een normaal kalf, maar is het niet instaat om antistoffen tegen dat type van het virus te vormen (“immunotolerante” kalveren of permanente dragers). Als de besmetting gebeurt na de 120ste dag van de dracht, kan de koe ook verwerpen. Maar als dat niet gebeurt, dan is het kalf normaal (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005). Infectieuze Bovine Rhinotracheïtis (IBR of Canadese griep) wordt veroorzaakt door het Bovine Herpesvirus type 1. Na besmetting is het rund levenslang een drager, en kan de ziekte soms terug opflakkeren. Naast de symptomen zoals koorts, snotteren, oog- en neusuitvloei en verminderde eetlust veroorzaakt de ziekte ook verwerpingen. Soms kan de koe ook sterven aan de ziekte. Tegen de ziekte vaccineren is dus aangewezen (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005).
4.2
Sterfte tijdens het geboorteproces
De sterfte tijdens het geboorteproces is meestal te wijten aan een slechte observatie van de einde dracht koeien. Daardoor duurt de geboorte te lang, waardoor het kalf zuurstofgebrek krijgt. Want door de samentrekkingen van de baarmoeder en de persweeën tijdens de kalving verslechtert de bloedvoorziening naar het kalf. Het kalf gaat de zuurstof dan sturen naar de meest vitale organen zoals het hart en de hersenen. Daardoor krijgen de andere organen tijdelijk geen of slechts weinig zuurstof, waardoor de stofwisseling verstoord wordt. Als deze periode te lang duurt, dan zal dit leiden tot een te lage pH van het bloed en de dood van het kalf. Zuurstofgebrek kan ook optreden als de nageboorte te vroeg loslaat, de navelstreng breekt en bij te zware trekkracht (van der Kolk L.J., van Laarhoven W.; 2005). Een andere reden voor sterfte zijn trauma‟s die zijn opgelopen tijdens de geboorte. De kalveren lopen trauma‟s op als de landbouwer (dierenarts) te sterke trekkracht gebruikt tijdens de verlossing. De kalveren overlijden dan aan een gebroken rug of aan ribfracturen (van der Kolk L.J., van Laarhoven W.; 2005).
66
4.3
Ongeluk
Sterfte door ongeluk is meestal te vermijden. Bij jonge kalveren zijn het meestal kalfjes die vertrappeld worden, of waarop de koe is gaan liggen. Daarom is het beter als een deel van het hok niet bereikbaar is door de koeien. De kalveren hebben dan een veilige plaats waar ze kunnen liggen en in geval van onrust naartoe kunnen vluchten. Er verongelukken ook veel jonge kalveren omdat de koeienboxen niet aangepast zijn voor jonge kalveren. Daardoor komen kalveren soms gekneld te zitten in afscheidingspoorten en voederhekkens. Bij oudere kalveren is de sterfte door ongeluk meestal te wijten aan een gebroken poot na een valpartij, met als gevolg dat het dier afgemaakt moet worden. Daarom is het noodzakelijk dat er voldoende aandacht besteed wordt aan een goede grondbedekking, dat de vloer niet te glad is en dat er geen gaten in de vloer zijn waarin het dier zijn poot kan breken (Vandenberghe K., Willems W.; 2002).
4.4
Ademhalingsstoornissen
Ademhalingsstoornissen (griep) kunnen oorzaak zijn voor de sterfte van een groot aantal kalveren op een bedrijf. Daarom is het vermijden van deze ziekte zeker aan te raden. Bij alle ziekten geldt dat als er geen ziekteverwekkers aanwezig zijn, de ziekte niet optreden. Maar de ziekteverwekkers die ademhalingsstoornissen veroorzaken zijn bijna overal aanwezig, daarom zijn het vooral de omgeving en het individu die bepalen of de ziekte kan optreden. Dit is hier onder schematisch voorgesteld (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). OMGEVING
- weer
INDIVIDU
- conditie
- ventilatie - ligbed
- haarvacht
ZIEKTE
-immuniteit
- management
- leeftijd
- voeding
- geslacht
- stalklimaat
- ouderlijn - ras
ZIEKTEVERWEKKER - virussen - bacteriën - mycoplasmen Bron: Vandenberghe K., Willems W.; 2002
67
4.4.1
Omgevingsfactoren
4.4.1.1
Weer
De invloed van het weer is duidelijk. De meeste ademhalingsstoornissen doen zich voor in de periode najaar tot voorjaar. Het is dan meestal kouder met soms grootte temperatuurschommelingen, waardoor de kalveren vatbaarder zijn voor ziekten omdat de immuniteit daalt. In die periode is er meestal ook een hogere luchtvochtigheid en komt er meer mist voor, daardoor kunnen de ziekteverwekkers zich beter verspreiden. Ze gebruiken daarvoor de minuscule waterdruppeltjes. En doordat het kouder is staan de dieren meestal ook dichter op elkaar waardoor horizontale besmetting gemakkelijker gaat (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). 4.4.1.2
Ventilatie
Ventilatie is belangrijk om een goed stalklimaat te creëren ter hoogte van het dier (microklimaat). Met een goed microklimaat wordt bedoeld dat er een lage concentratie aan afvalstoffen is (CO2, methaan, NH3, …), een temperatuur in de “comfortzone”, met een goede luchtvochtigheid en een goede luchtverversing zonder tocht. De temperatuur is voor runderen echter niet zo belangrijk, omdat ze een hoge tolerantie hebben voor extreme temperaturen. Maar tocht moet zeker vermeden worden (Pieters D.; 2009). De luchtvochtigheid is belangrijk omdat zoals eerder gezegd de ziekteverwekkers zich verplaatsen met de minuscule waterdruppels. Dus hoe hoger de luchtvochtigheid, hoe beter de ziekteverwekkers zich kunnen verspreiden. En hoe hoger het risico. Een lage concentratie aan gassen zoals CO2, methaan en NH3 is belangrijk, niet alleen omdat ze schadelijk zijn, maar ook omdat bij hoge concentraties ze de slijmvliezen irriteren. Daardoor kunnen ziekteverwekkers gemakkelijker in het dier binnendringen (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Ook stof kan de slijmvliezen irriteren en ziektekiemen helpen verspreiden (Pieters D.; 2009). 4.4.1.3
Het ligbed
Het ligbed moet schoon en droog zijn. Als er veel nat stro gemengd met mest aanwezig is, dan zal dit een broeinest worden voor de ziektekiemen. Zeker bij jonge kalveren gaat dat de reden zijn voor veel ademhalingsproblemen (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). 4.4.1.4
Management
De bedrijfsleider heeft een grootte invloed op de ernst van de ademhalingsstoornissen. Door attent te zijn op afwijkend gedrag, zoals verminderde eetlust en hoesten, zal hij de zieke dieren veel sneller opsporen. Daardoor gebeurt de behandeling op tijd, en zullen er minder kalveren sterven. Pas aangekochte dieren een tijdje in quarantaine plaatsen is zeker ook aan te raden. Want ieder dier kan, zonder zelf ziek te zijn, ziektekiemen uitscheiden. Als dit een bedrijfsvreemde ziekte is, hebben de dieren tegen die ziekte geen weerstand opgebouwd. Als je het nieuwe dier dan zomaar in de groep brengt, zal dit een grootte uitval als gevolg hebben (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). 4.4.1.5
Voeding
Een kalf heeft na de geboorte nog geen eigen immuniteit opgebouwd, daarom is het volledig afhankelijk van de immuniteit die het krijgt van de moeder in de vorm van biest (passieve weerstand). Daarom zijn de vier “V”‟s in verband met de biestverstrekking zo belangrijk. De vier “V”‟s zijn: vroeg, vaak, veel en vers. Het kalf moet zo vroeg mogelijk biest opnemen omdat de opname van antistoffen alleen in de eerste levensfase kan. Zes uur na de geboorte is de opname capaciteit al met 50%
68
verminderd. Het kalf moet vaak biest opnemen omdat de lebmaag niet te veel biest ineens kan verwerken. Het is daarom beter dat het kalf drie keer 1,5 liter biest drinkt dan twee keer twee liter. Het kalf moet zo veel mogelijk biest opdrinken omdat het dan meer antistoffen opneemt, daardoor is het beter beschermd tegen ziektes. De biest moet zo vers mogelijk zijn omdat ze dan meer antistoffen bevat. De veehouder moet er dus op toezien dat de koe het kalf snel laat drinken, en indien nodig het kalf helpen (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005). Ook bij oudere kalveren heeft de voeding invloed. Door de kalveren minder te laten eten als ze ademhalingsmoeilijkheden hebben, verminderd de druk van de pens op de longen. Daardoor zal het kalf beter kunnen ademhalen. Ook de kwaliteit van het voeder is van belang. In beschimmelt voeder kunnen bepaalde mycotoxines aanwezig zijn die longproblemen veroorzaken bij de kalveren (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). 4.4.2
Individu
Niet alle kalveren zijn even gevoelig voor ziekten. Of een kalf al dan niet ziek wordt hangt voor 40% van het kalf zelf af. De factoren die daarop een invloed hebben zijn: de longgrootte en capaciteit, de conditie van het kalf, het haarkleed en de immuniteit. Als de longen groter zijn en ze meer capaciteit hebben, dan is het kalf minder gevoelig voor longpathogene. De grootte van de longen is vooral erfelijk aangelegd. Er zijn dan ook grootte verschillen tussen de rassen gekend. BWB is bijvoorbeeld gekend voor zijn verminderde longcapaciteit, en de bijhorende ademhalingsproblemen. De conditie van het kalf is belangrijk omdat te magere kalveren meestal gevoeliger zijn. Magere kalveren hebben geen of weinig reserves, en van zodra de etenslust krijgen ze een te kort aan voedingstoffen. Maar ook te vette kalveren zijn gevoeliger voor ademhalingsstoornissen, omdat die dieren meer druk op de longen hebben. De longen geraken daardoor sneller geïrriteerd. Het haarkleed is belangrijk voor de thermoregulatie van het kalf. Daarom is het belangrijk dat de vacht dik genoeg is, zodat tussen de haartjes een dikke isolerende luchtlaag ontstaat. Een natte vacht heeft echter geen isolerende functie. Daarom is het belangrijk dat de ligplaatsen van de dieren droog zijn. Het is ook belangrijk dat de vacht niet te dik is, omdat de dieren dan beginnen te zweten als het wat warmer is. Als daarna de temperatuur daalt, dan zal het kalf snel afkoelen. Op deze momenten is het kalf vatbaarder voor ziekten. Verder is de immuniteit van het kalf een belangrijke factor die mee bepaalt of het kalf ziek wordt of niet. Voor de immuniteit van het kalf is de biestverstrekking belangrijk (zie eerder). Maar ook een goed vaccinatie programma gaat de immuniteit van het kalf verbeteren (Vandenberghe K., Willems W.; 2002).
4.5
Verteringsstoornissen
Verteringsstoornissen (Diarree) hebben een aantal zichtbare gevolgen die voor iedereen duidelijk zijn. Van de kalveren met diarree sterft ongeveer 11%, terwijl dat bij kalveren zonder diarree slechts 1,5% is. Maar er zijn ook minder zichtbare gevolgen. Kalveren die diarree overleven hebben wel schade opgelopen aan de wanden van hun darmen. Daardoor gaan de kalveren tijdelijk minder voedingstoffen kunnen opnemen (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Een ander gevolg van diarree is dat de kalveren meer kans hebben op uitdroging (Rijckaert I., Anthonissen A., Winters J.; 2005). Net als bij ademhalingsstoornissen komen de ziektekiemen die verteringsstoornissen veroorzaken veelvuldig voor op een bedrijf. Het is dus van belang, dat enerzijds de infectiedruk niet te hoog wordt en anderzijds de immuniteit van het kalf zo hoog mogelijk is. Daarbij zijn de meeste factoren die invloed hebben op de ademhalingsstoornissen hier ook belangrijk. Zo zal de verspreiding van de ziektekiemen door een goede ventilatie verminderen. Het droog en proper houden van de ligplaats is ook belangrijk. De biestverstrekking is zelfs nog belangrijker omdat ze in de darm ook een invloed heeft. Zelfs al kan het kalf geen antistoffen meer opnemen door de darm, dan hebben ze nog altijd hun werking in de darm. Dus zolang het kalf genoeg antistoffen opneemt met de melk, zullen de ziektekiemen die verterings-stoornissen opwekken
69
minder kans hebben. Bij de voeding is het ook belangrijk dat plotselinge veranderingen vermeden worden. Door plotselinge veranderingen in de voeding komt het verteringsapparaat onder stress te staan, met als gevolg dat ziektekiemen gemakkelijker diarree kunnen veroorzaken. Vooral de bedrijfsleider heeft een bepalende rol. Net zo als bij de meeste ziekten is het bij verteringsstoornissen belangrijk om zo vroeg mogelijk in te grijpen. Want bij diarree gaan de kalveren snel uitdrogen, met de dood tot gevolg. Een goed quarantaine beleid is ook belangrijk. Je vermijdt best dat je met nieuwe dieren ook nieuwe ziektekiemen in je bedrijf haalt. Verder is de veebezetting best zo laag mogelijk, zodat horizontale besmetting vermeden wordt (Vandenberghe K., Willems W.; 2002).
4.6
Resultaten
In het opvolg project van de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling zijn de gegevens van 2657 kalveren verzameld. Hierbij zijn verwerpingen vanaf 7 maanden dracht mee geregistreerd. Van de kalveren die stierven werd de oorzaak van sterfte en de leeftijd van sterfte bijgehouden. De leeftijd is onderverdeeld in categorieën. De categorieën zijn: voor kalven (verwerpen), gedurende kalven, binnen 48 uur, binnen 15 dagen, binnen 1 maand, 1-4 maand, 4-12 maand en 12 maand en meer. In tabel 66 staat het percentage kalversterfte dat voorkomt op de negen bedrijven die de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling opvolgt. Bij dit percentage zijn ook de verwerpingen vanaf zeven maanden meegeteld. Dus van de foetussen die al zeven maanden oud zijn, valt nog 12,3% af. Het percentage sterfte vanaf de geboorte tot meer dan 12 maand is 10,8%. Kalveren die tijdens het geboorteproces sterven zijn daarbij meegeteld. Hoewel dit toch veel uitval is, doen deze bedrijven het toch beter dan in Frankrijk. Daar is de gemiddelde uitval 10,8% in de periode vanaf geboorte tot 210 dagen ouderdom (Besson J.L.; 2008). De goede bedrijven in Frankrijk halen een sterftepercentage in de periode geboorte tot spenen (6-7maanden) van minder dan 7% (Benoit F.; 2006). In tabel 67 staan de percentages sterfte voor enkele andere Franse vleesrassen. Daaruit blijkt dat Blonde d‟Aquitaine na Limousine het minste sterfte kent in Frankrijk. Maar de veehouders zouden toch moeten streven naar een sterftepercentage van 5% (Hubrecht L. et al). Tabel 66: percentage kalversterfte
Tabel 67: percentage kalversterfte voor Franse vleesrassen
Besson J.L.; 2008 Sterfte 0-210 dagen Ras Limousine Charolaise Maine Anjou Parthenaise
8,9% 11,5% 13,7% 11,2%
Benoit F.; 2006 Sterfte geboorte tot spenen (beste bedrijven) <5 nt nt nt
Nt=niet onderzocht
In het opvolg project van BWB van de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling is het percentage kalversterfte van de geboorte tot meer dan een jaar 10,33% (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). Dat is vrij vergelijkbaar met het percentage op de Blonde d‟Aquitaine bedrijven.
70
Omdat de veehouder een grootte invloed heeft op het percentage sterfte, heb ik onderzocht of het percentage sterfte verschilt tussen de negen bedrijven. Daarvoor gebruik ik de Kruskal-Wallis test. De output van deze test staat in tabel 68. De pwaarde is 0,000, dit is kleiner dan 0,001 dus is er een zeer sterk significante aanduiding dat het percentage sterfte verschilt tussen de bedrijven. In tabel 69 staat de output van de Duncan test, waarmee onderzocht is welke bedrijven nu juist verschillen Tabel 68: Kruskal-Wallis test: Sterftepercentage voor de bedrijven
Tabel 69: Duncan test voor het sterftepercentage van de verschillende bedrijven
Volgens de Duncan test verschilt het sterftepercentage van bedrijf 3 significant met dat van de acht andere bedrijven. De test vindt geen significant verschil tussen bedrijf 1, bedrijf 2, bedrijf 4, bedrijf 5; bedrijf 7, bedrijf 8 en bedrijf 9. Volgens de test is er ook geen significant verschil tussen bedrijf 4, bedrijf 5, bedrijf 6, bedrijf 7 en bedrijf 8. In tabel 70 staat het sterfte percentage van bedrijf 3. Dat percentage is 31,6%, dit is heel veel. Dit is een gespecialiseerd melkveebedrijf met een grote ligboxenstal voor de melkveestapel en het had daarnaast een kleine kudde Blonde koeien. De bedrijfsstructuur was niet aangepast aan de vleeskoeien waardoor er veel ongelukken gebeurden. Bovendien was ook het management niet aangepast. Bij gebrek aan een ingestrooide box werden sommige blonde kalveren gespeend bij de geboorte en opgefokt als emmerkalveren, met veel sterfte tot gevolg. Ondertussen zijn de vleeskoeien verkocht en vervangen door melkkoeien. In de bijlage staan de tabellen met de sterftepercentages van de andere bedrijven.
71 Tabel 70: Het sterftepercentage van bedrijf 3
In tabel 71 staan de percentages sterfte onderverdeeld over de leeftijdscategorieën. Je kunt daarin ook zien dat van de 326 kalveren die sterven er 12,3% sterven voor het kalven. Dit zijn dus verwerpingen die gebeurt zijn na zeven maanden dracht. Het percentage verwerpingen na zeven maanden dracht op het totale aantal kalveren is 1,51% (=12,3%*12,3%). Uit de tabel blijkt ook dat 48,1% van de gestorven kalveren sterft tussen de geboorte en één maand ouderdom (5,9% van alle kalveren). Daaruit blijkt dat dit de belangrijkste periode is als de veehouder het sterftepercentage wil verminderen. Vooral tijdens de kalving (2,68%) en 48 uur na de kalving (1,32%) sterven veel kalveren. Tussen maand 1 tot maand 4 sterft nog 1,85% van de kalveren, en tussen maand 4 tot maand 12 sterft nog 1,92%. Na één jaar sterft nog 1,1% van de kalveren. Verder in de tekst zal ik de oorzaken van kalversterfte bespreken per leeftijdscategorie. Tabel 71: Sterftepercentage op basis van leeftijd
Één van de nadelen van tweelingdracht zou de verhoogde kans op verwerpingen zijn. Ik heb onderzocht of dit ook geldt voor deze negen bedrijven. Merk wel op dat alleen verwerpingen vanaf zeven maanden dracht geregistreerd zijn. Een verhoogde kans op verwerpingen voor zeven maanden dracht kan dus niet onderzocht worden met deze gegevens. Zoals eerder aangehaald sterft 1,51% van de kalveren als gevolg van een verwerping. Of dit voor tweelingen verschillend is, heb ik onderzocht met behulp van de Kruskal-Wallis test, de resultaten staan in tabel 72. De p-waarde (0,000) is kleiner dan 0,001, er is dus een zeer sterk significante aanduiding dat het percentage verwerpingen bij tweelingen anders is dan bij kalveren van een normale dracht. In tabel 73 staat het percentage verwerpingen van gewone kalveren (niet tweelingen). Dit percentage is 1,2%, terwijl het percentage verwerpingen van tweelingen (tabel 74) 7,4% is.
72 Tabel 72: Kruskal-Wallis: Verschilt het percentage verwerpingen voor tweelingen
Tabel 73: Percentage verwerpingen van normale drachten
Tabel 74: Percentage verwerpingen van tweelingen
Gedurende de kalving en kort na de kalving sterft 32,2% van de gestorven kalveren. Dit betekent dat 3,96% van alle kalveren sterft in die periode. Het is logisch om aan te nemen dat de manier van afkalven invloed heeft op dit sterftepercentage. Daarom is met behulp van de Kruskal-Wallis test onderzocht of het percentage verschilt al naar gelang de wijze van kalven. De p-waarde (tabel 75) is kleiner dan 0,001, er is dus een zeer sterke significante aanduiding dat het sterftepercentage verschilt tussen de manieren van kalven. Met een Duncan Post Hoc test is onderzocht tussen welke manieren het percentage verschilt. In tabel 76 staat de output van de test. Volgens de test is er geen significant verschil tussen het sterftepercentage bij de kalveren die met lichte trekkracht geboren zijn en de kalveren die natuurlijk geboren zijn. De test vindt ook geen significant verschil tussen het sterftepercentage bij de kalveren die met zware trekkracht geboren zijn en de kalveren die met een keizersnede geboren zijn. Het verschil tussen die twee groepen is echter wel significant. In tabel 77 en 78 staan de sterftepercentages voor natuurlijke kalvingen en kalvingen met lichte trekkracht. Het percentage sterfte van kalveren die met lichte trekkracht geboren zijn is iets lager (niet significant) dan dat van de kalveren die natuurlijk geboren zijn. Zoals ik reeds eerder zei, is er tussen de bedrijven een duidelijk verschil in kalvingsmanagement. Sommigen bedrijfsleiders streven naar zo weinig mogelijke tussenkomst, terwijl anderen veel sneller zullen helpen. Uit deze gegevens blijkt dat die bedrijven toch voordeel doen met die snellere hulp. In tabel 79 en 80 staan de sterftepercentages voor kalvingen met zware kalvingen en keizersneden. Kalveren die met keizersnede geboren worden hebben de meeste kans om te sterven in die periode. Dit is anders bij BWB. Daar sterven de meeste kalveren na een natuurlijke kalving. En de minste na een keizersnede (Delezie C.; 2003). Dit is te verklaren door het gebruik van de
73
keizersnede. Bij Blonde d‟Aquitaine is de keizersnede een laatste redmiddel. De dierenarts voert een keizersnede alleen uit als er geen alternatief is. Bij BWB voert de dierenarts de keizersnede automatisch uit in het begin van het geboorteproces (Hubrecht L. et al, 2005). Daardoor is er minder kans dat het kalf zuurstofgebrek krijgt. Het sterftepercentage gedurende de kalving is bij BWB dan ook veel minder. In het opvolg project voor BWB door de Afdeling Duurzame Landbouw-ontwikkeling sterft minder dan 0,5% van de kalveren gedurende de kalving, en b innen de 48 uur sterft minder dan 1% van de kalveren (Vandenberghe K., Willems W.; 2002). In onderzoeken uit het buitenland sterft 11,7% tot 20% van de kalveren, die met een keizersnede geboren worden, tijdens of vlak na de geboorte. Van de kalveren die op een natuurlijke wijze geboren zijn, is dit 3% to 5% (Anderson P; 1990). Tabel 75: Kruskal-Wallis test: Verschilt het sterftecijfer tussen de manieren van afkalven
Tabel 76: Duncan Post Hoc test: Verschil in sterfte tussen de manieren van afkalven
Tabel 77: Percentage sterfte van kalveren die natuurlijk geboren zijn
Tabel 78: Percentage sterfte van kalveren die met lichte trekkracht geboren zijn
74 Tabel 79: Percentage sterfte van kalveren die met zware trekkracht geboren zijn
Tabel 80: Percentage sterfte van kalveren die met een keizersnede geboren zijn
Voor ieder sterftegeval wordt de oorzaak gezocht. Voor de gegevens van de negen bedrijven is onderzocht welke oorzaken er het meest voorkomen. Mogelijke oorzaken voor sterfte zijn: Code 12: ongeluk Code 20: afwijking Code 21: kortademig kalf Code 22: plotse dood Code 27: evenwichtstoornis Code 30: ademhalingsstoornis Code 31: verteringsstoornis Code 32: andere ziekten Code 50: onvoldoende lactatie Code 51: bloeding na afkalven Code 90: andere Code 52 (verwerpingen) is hier boven al besproken. In tabel 81 kun je zien hoeveel keer een sterftegeval voorkomt voor een mogelijke oorzaak. Spijtig genoeg komt nog in 6,6% van de sterftegevallen code 90 voor. Dit betekent dat de juiste oorzaak, waaraan die kalveren gestorven zijn, niet geweten is. Of dat de doodoorzaak niet onder voorgaande code‟s thuishoort. Met 33,9% is ongeluk de meest voorkomende doodsoorzaak op deze bedrijven. Zoals ik eerder al gezegd heb, verschilt het soort ongeluk met de leeftijdscategorieën. De twee volgende doodsoorzaken die veel voorkomen zijn verteringsstoornissen (18,2%) en ademhalingsstoornissen (20,3). Deze twee oorzaken zijn eerder al grondig besproken. Er sterft nog 10,5% van de kalveren aan andere ziekten. Met plotse dood wordt een kalf bedoeld dat het ene moment nog gezond oogt, en een beetje later dood is. Meestal blijft het beperkt tot één dood kalf, maar soms sterven meerdere kalveren in een korte tijdspanne op die manier, waarna zonder speciale maatregelen de sterfte stopt. Er zijn meerder mogelijke oorzaken voor dit probleem. Zo kan een gebrek aan magnesium, selenium of vitamine E deze plotse sterfte veroorzaken. Maar ook enterotoxemie kan plotse sterfte veroorzaken. Enterotoxemie is ziekte waarbij het kalf vergiftigd wordt door de gifstoffen (exotoxines) die geproduceerd worden door de bacterie Clostridium perfringens. Deze bacterie komt veel voor in de dikke darm van gezonde dieren, als de omstandigheden dan gunstig worden begint ze overvloedig die exotoxines te produceren. Daardoor sterft het kalf. Plotse rantsoenwijzigingen zorgen voor een verstoring van het spijsverteringsstelsel waardoor de bacterie kan toeslaan. Het
75
vermijden van deze omstandigheden is dan ook de methode om de sterfte door enterotoxemie te verminderen (Hoflack G.; 2008). Er komt ook sterfte voor wegens afwijkingen. In de meeste gevallen krijgt die afwijking de code 90, deze betekent “andere”. Het is een afwijking die niet thuishoort onder de voorgaande code's (zie de bijlage voor de andere code‟s). Veel voorkomende afwijkingen zijn kromme achterpoten ofwel zijn de voorpoten afwijkend van vorm. Tabel 81: De percentages van voorkomen van de verschillende mogelijke oorzaken van sterfte
Met de test Factorial desing two-way ANOVA heb ik onderzocht of er verschillen zijn tussen de bedrijven in het voorkomen van de oorzaken van sterfte, en of het voorkomen van de oorzaken verschilt tussen de leeftijdscategorieën. De output van deze test staan in tabel 82. Het model is bruikbaar voor deze gegevens (p-waarde < 0,001) en er is geen interactie tussen “leeftijd” en “bedrijven” (p-waarde > 0,05). De p-waarde voor bedrijven is groter dan 0,05, er is dus geen aanduiding dat de percentages van het voorkomen van de oorzaken voor sterfte verschillend is voor de verschillende bedrijven. Dit is wel zo voor de verschillende leeftijdscategorieën (pwaarde < 0,01 = sterk significante aanduiding). Daarom zal ik voor iedere categorie de oorzaken van sterfte bespreken. Tabel 82: Factorial design two-way ANOVA: verschillen de oorzaken tussen de bedrijven en leeftijdscategorieën
76 Tabel 83: Oorzaken van sterfte gedurende het kalven
Als een kalf sterft gedurende het kalven, dan is dit in 80% van de gevallen te wijten aan een ongeluk (zie tabel 83). Meestal is dit te wijten aan één van de factoren die ik besproken heb in het deel over “sterfte tijdens het geboorteproces”. Verder sterft 12,9% van de gestorven kalveren aan oorzaken die niet duidelijk omschreven kunnen worden (code 90: andere). Van de kalveren was 1,4% kortademig, deze kalveren waren dus niet instaat om genoeg adem te halen. Verder sterft 2,9% van de kalveren een plotse dood en 1,4% sterft aan een afwijking. En nog eens 1,4% sterft aan een bloeding opgelopen tijdens het kalven. Het kan gebeuren dat de navelstreng inwendig afscheurt en zo een bloeding doet ontstaan waardoor het kalf sterft (Willems W.; 2009) Tabel 84: Oorzaken van sterfte binnen de 48 uur na de kalving
Van de kalveren die binnen de 48 uur na de kalving sterven, sterft 42,9% (zie tabel 84) aan een ongeluk. De meeste van deze kalveren zullen vertrappelt zijn of de koe is er op gaan liggen, maar een deel daarvan kunnen nog sterven aan gevolgen van de kalving. Andere veel voorkomende oorzaken zijn afwijkingen (17,1) en ademhalingsstoornissen (14,3). Om de ademhalingsstoornissen te verminderen moet de landbouwer in deze fase er opletten dat het kalf voldoende biest opneemt, want het kalf is voor zijn weerstand volledig afhankelijk van de biest (passieve weerstand). Dit geldt ook voor de verteringsstoornissen (5,7%) en andere ziekten (5,7%). Verder sterft nog 5,7% van die kalveren aan plotse dood, en 2,9% aan “andere”. Is deze periode sterft nog 2,9% als gevolg van een bloeding. Er sterft ook nog 2,9% aan “onvoldoende lactatie”, dit betekent dat de moeder niet genoeg melk (biest) produceert om te voldoen aan de behoefte van het kalf. Dit komt slechts zelden voor, meestal gaat het dan om een eerste kalfsvaars of om een koe die ziek is. Als de veehouder dit niet op tijd opmerkt
77
sterft het kalf, omdat het te sterk verzwakt is. En zelfs als dit probleem op tijd gezien wordt kan het kalf sterven. Omdat Blonde d‟Aquitaine een sterke zuigdrang hebben, is het in veel gevallen onmogelijk om het kalf uit een emmer te laten drinken. Als er dan geen andere koe is waar het kalf kan zuigen, dan heeft het kalf geen kans (Willems W.; 2009). Tabel 85: Oorzaken van sterfte gedurende de eerste 15 dagen
In tabel 85 staan de oorzaken waaraan kalveren sterven in de periode na 48 uur tot 15 dagen. Verteringsstoornissen (31,2%) zijn in deze periode de oorzaak voor de meeste sterfte, maar ook ongeluk (25%) en andere ziekten (25%) komen veel voor. In deze periode moet de landbouwer dus vooral aandacht schenken aan deze oorzaken van sterfte, door snel in te grijpen bij verteringstoornissen en andere ziekten kan hij de sterfte aan deze oorzaken verminderen. Hij moet er ook opletten dat kalveren niet vertrappeld worden of dat de koe er op gaat liggen. Zoals eerder al aangehaald is een kalverschuilplaats of kalvernest een goed hulpmiddel in het verminderen van deze sterfte. Verder moet hij ook zorgen dat er genoeg rust in het hok is (Willems W.; 2009). Tabel 86: Oorzaken voor sterfte in de eerste maand
Zoals in tabel 86 te zien is, is in de periode van 15 dagen tot één maand vooral diarree de doodsoorzaak onder de kalveren. In deze periode is de voeding van de kalveren dus heel belangrijk. Het preventief enten van de moederdieren nog tijdens de dracht, met als doel de antistoffen in de biest te verhogen zal het zuigkalf helpen om zijn weerstand te verhogen. Daardoor daalt de kans op diarree (Vandenberghe K., Willems W.; 2002).
78 Tabel 87: Oorzaak van sterfte in de periode maand 1 tot maand 4
Tabel 88: Oorzaak van sterfte in de periode maand 4 tot maand 12
Zoals in tabel 87 te zien is, is in de periode maand 1 tot maand 4 verteringsstoornissen (46,9) de belangrijkste oorzaak van sterfte. Maar het percentage ademhalingsstoornissen (26,4%) begint sterk te stijgen, en in de periode maand 4 tot maand 12 (tabel 88) is dit de belangrijkste reden voor sterfte (64,7%). Dus moet er meer aandacht geschonken worden aan preventie tegen griep. Een goed vaccinatieprogramma is heel belangrijk. Merk wel op dat de sterfte aan verteringsstoornissen in deze periode laag is (3,9%), terwijl de kalveren in deze periode gespeend worden. De omschakeling naar ruwvoeder verloopt dus zonder veel problemen. In tabel 89 staan de oorzaken voor sterfte bij kalveren ouder dan één jaar. Daaruit blijkt dat vooral andere ziekten (31%) een belangrijke doodsoorzaak is. Ook ongelukken zijn een belangrijke doodsoorzaak (20,7%), meestal gaat het hier om kalveren die tijdens verplaatsingen (naar andere hokken of naar de weide) een poot breken. Deze moeten dan afgemaakt worden. Door zo veel mogelijk veilige gangpaden (geen hindernissen) te gebruiken, is deze sterfte te verminderen. Verder zijn ademhalingsstoornissen (17,2%) en plotse dood (10,3%) nog oorzaken voor sterfte. Van deze groep dieren sterft er ook een gedeelte aan bloeding na afkalven (6,9%). Dit zijn dieren waarbij tijdens een kalving de baarmoeder uitgeperst wordt of de vagina scheurt. Het scheuren van de vagina gebeurt meestal als er sterke trekkracht toegepast wordt (Willems W.; 2009).
79 Tabel 89: Oorzaken van sterfte vanaf maand 12
80
5
GROEI
Zoals eerder aangehaald moet een zoogkoeienbedrijf veel vlees produceren om rendabel te zijn. Daarom is de jaargroei op het bedrijf belangrijk. De jaargroei is de verkochte hoeveelheid vlees in kg per zoogkoe per jaar. De jaargroei is afhankelijk van de vruchtbaarheid, van de kalversterfte en van de groei (kg/dag of g/dag) van de dieren. Het is de vruchtbaarheid die bepaalt hoeveel kalveren er geboren worden, en de kalversterfte bepaald hoeveel daarvan er uiteindelijk verkoopbaar zullen zijn. De groei van de dieren bepaald op welke leeftijd ze verkoopbaar zijn. Want de veehouder verkoopt zijn dieren als afhankelijk van de vraag van de markt. Hoe sneller een dier verkoopbaar is, hoe minder onderhoudsvoer dat dier heeft opgegeten. Een hoge groei is dus voordelig. Ook voor vaarzen, want als een vaars hard groeit dan zal ze sneller voor de eerste keer kunnen kalven. Een ander voordeel van een hogere groei is dat door het sneller slachtrijp zijn van de dieren, er meer dieren op het bedrijf gehouden kunnen worden. Want dit aantal is beperkt door het aantal NER‟s dat het bedrijf mag produceren. Als dieren sneller slachtrijp is, produceren ze minder NER‟s en mogen er dus meer dieren gehouden worden. Volgende factoren hebben invloed op de groei (Hubrecht L. et al; 2005): 1. Genetica 2. Voeding 3. Huisvesting 4. Gezondheid
5.1
Genetica
De groei die een kalf kan halen is voor een groot deel vastgelegd in zijn genen. Er zijn grote verschillen mogelijk tussen de rassen. Het is duidelijk dat vleesrassen een andere groei kennen dan melkrassen. Maar ook in de rassen zijn grootte verschillen mogelijk tussen de individuen. Daarom verzamelen de verschillende stamboeken indexen van de stieren, zodat met de juiste selectie de groei van een ras kan stijgen. Jammer genoeg zijn van veel stieren (vooral bij natuurlijke dekking) deze indexen niet bekend. Er is ook aangetoond dat de aanleg voor andere kenmerken een invloed kan hebben op de groei. Zo is de voederconversie meestal laag als het dier een hoge groei kent. En een sterke selectie op extra bespiering (zoals gebeurd is bij BWB) heeft meestal een daling van de groei als gevolg (Hubrecht L. et al). Selectie naar meer hoogtemaat en lengte van de dieren, zoals bij Blonde d‟Aquitaine gebeurt is, zal een positieve invloed hebben op de groei (Willems W.; 2009).
5.2
Voeding
Zoals eerder al vermeldt is, heeft de voeding een grootte invloed op het immuniteitssysteem. Dit is niet alleen belangrijk om de kans op sterfte als gevolg van ziekte tegen te gaan, maar ook om een goede groei te verzekeren. Want dieren met diarree of ademhalingstoornissen, die de ziekte overwinnen, zullen tijdens hun ziekte een verminderde groei hebben. Daarom is de voeding belangrijk om een egale groei zonder groeistilstand periodes te bekomen (Hubrecht L. et al). Het belang van de biestverstrekking is al eerder besproken, en over de melkverstrekking moet een Blonde d‟Aquitaine houder zich niet al te veel zorgen maken omdat de kalveren allemaal zuigen. Maar hij moet er wel op letten dat de koe (of vaars) genoeg melk produceert (Willem W.; 2009). Het verstreken van vast voedsel is nodig om de vier magen (en vooral de pens) te laten ontwikkelen. Zolang het kalf alleen maar melk drinkt, gebeurt de vertering in de lebmaag. De andere magen hebben dan nog geen functie. Als de melk in de pens geraakt is dat zelfs nadelig, want de melk begint daar dan te rotten. Het voeder dat verstrekt wordt om de ontwikkeling van de magen op gang te brengen bestaat het best uit hooi en een beetje krachtvoeder. Het hooi (ruwvoeder) zorgt er voor dat het
81
pensvolume vergroot, terwijl het krachtvoeder de penspapillen doet ontwikkelen. Het kalf moet zodanig gestimuleerd worden om vast voeder op te nemen, dat het bij het spenen een volledig ontwikkeld verteringsapparaat heeft. Anders gaat de groei na het spenen sterk terug vallen. Er moeten ook extra mineralen verstrekt worden, want in koemelk is er meestal een te kort aan magnesium en selenium (Hubrecht L., Willems W.; 2008). Ook na het spenen is dit belangrijk, omdat Blonde d‟Aquitaine dieren heel gevoelig zijn voor mineralen gebrek (Willems W.; 2009). Figuur 12: Ontwikkeling van de vier magen
5.3
Huisvesting
Het is belangrijk dat het ontwerp van de stal aangepast is aan de grootte van de dieren en de groei die de dieren halen. Daarbij is het ook belangrijk dat de dieren in groepen van de ongeveer dezelfde leeftijd samen leven. En dat die groepen bestaan uit maximaal 10 tot 12 stieren en 12 tot 16 zoogkoeien met hun kalveren. Dit is belangrijk om agressie en hiërarchie problemen te vermijden (Boussery K.; 2005). Want deze problemen veroorzaken onrust en stress, waardoor de groei vermindert (Nantier G.; 2006). Bij het ontwerp van de stal moet de veehouder ook genoeg aandacht schenken aan een goed ligcomfort. Zeker in roosterstallen kan dit een probleem zijn, waardoor de dieren problemen aan het beenwerk kunnen krijgen. Dat heeft dan weer een nadelige invloed op de groei. Ook de afmetingen van het voederhek zijn belangrijk. Die moeten zodanig zijn dat kwetsuren en competitie voor het voer vermeden worden. Als de dieren maar één keer per dag gevoederd worden, is voor ieder dier een voederplaats nodig. Als er altijd voer beschikbaar is kan de landbouwer eventueel overwegen om slechts één voederplaats per drie dieren te voorzien. Maar dan stijgt de kans op competitie. De voederplaatsen moeten ook aangepast zijn aan de grootte van de dieren (Boussery K.; 2005). De ventilatie is ook belangrijk. Een slecht microklimaat (vooral tocht) ter hoogte van de dieren heeft niet alleen een slechte invloed op de immuniteit van het dier, de groei is dan meestal ook slecht. Bij vleesvee stallen is natuurlijke ventilatie meestal voldoende. Maar dan moet de oriëntatie wel zo zijn dat de zijgevel gericht is op de meest voorkomende windrichting, zodat er dwarsventilatie is. De luchtinlaat- en luchtuitlaatopeningen moeten voldoende groot zijn. Als aan één van deze voorwaarde niet voldaan is, dan is mechanische ventilatie soms noodzakelijk (Pieters D.; 2009).
5.4
Gezondheid
Zoals reeds eerder aangehaald zijn de jonge kalveren vooral gevoelig voor verteringsstoornissen, terwijl de oudere kalveren vooral gevoelig zijn voor ademhalingsstoornissen. Als de dieren aan één van deze ziekten leiden (of aan andere), dan zullen ze niet hun optimale groeisnelheid halen. Want zieke dieren eten minder en zullen dus minder groeien (Hubrecht L. et al; 2005). Daarom zijn de maatregelen, die ik
82
besproken heb om kalversterfte door ziekte te verminderen, ook belangrijk om een goede groei te garanderen.
5.5
Resultaten
Hoeveel een dier groeit wordt meestal bepaald tussen vaste intervallen (vb. geboorte tot spenen). Maar doordat in het opvolg project de dieren niet gewogen worden op vaste leeftijden, kan dit zo niet berekend worden voor deze bedrijven. Daarom bereken ik de groei van de dieren die op ongeveer één jaar terug gewogen zijn, en de groei die de dieren over de twee eerste levensjaren halen. Tabel 90: Groei van vaarzen gedurende het eerste levensjaar
Tabel 91: Groei van stieren gedurende het eerste levensjaar
In tabel 90 staat de groei die de vaarzen halen in hun eerste levensjaar. De laagste groei, die in het project gehaald is, is 0,49 kg per dag. De hoogste groei is 1,41 kg per dag. De gemiddelde groei is 0,9828 kg per dag, met een standaardafwijking van 0,17094 kg per dag. Dit is iets meer dan in andere bronnen te vinden is, daar halen de vaarzen een groei van 0,910 kg per dag (Upra; 2008) (Belgium Herdbook Blonde d‟Aquitaine; 2008). In tabel 91 staat de groei van de stieren. Daar is de laagste groei 0,58 kg per dag, en de hoogste groei is 1,64 kg. Dit is een zeer hoge groei voor een jong dier (LA BLONDE D‟AQUITAINE; 2009). De gemiddelde groei is 1,0834 kg per dag met een standaardafwijking van 1,0834 kg per dag. Dit is minder dan wat andere bronnen zeggen dat Blonde d‟Aquitaine dieren kunnen halen. Volgens die bronnen halen de stieren een groei van 1,203 kg per dag (Upra; 2008) (Belgium Herdbook Blonde d‟Aquitaine; 2008). In tabel 92 staat de groei die de vaarzen halen gedurende hun twee eerste levensjaren. De laagste groei is 0,40 kg per dag, met deze vaars is niet verder gefokt. Ze is verkocht met als reden dat er teveel koeien aanwezig zijn. De hoogste groei die een vaars haalde is 1,22 kg per dag. De gemiddelde groei van de vaarzen is 0,771 kg per dag met een standaardafwijking van 0,095 kg per dag. Dit is minder dan vaarzen die de veehouder aan het voederen is voor de slacht, die kunnen tot 1 kg per dag groei halen (Belgium Herdbook Blonde d’Aquitaine; 2008). Maar deze vaarzen worden opgekweekt als fokvaars en daarom niet zo intensief gevoederd. De groei is iets beter dan de groei die BWB vaarzen (0,750 kg per dag) zouden moeten halen (Hubrecht L. et al; 2005). De groei van de stieren staat in tabel 93. De laagste groei die een stier gehaald heeft is 0,78 kg per dag, de hoogste groei is 1,59 kg per dag. De gemiddelde groei is 1,233 kg per dag met een standaardafwijking van 0,14458 kg per dag. Dit is meer dan de groei die BWB stieren (1,100 kg per dag) zouden moeten halen (Hubrecht L. et al; 2005). Tijdens de afmestfase zouden Blonde d‟Aquitaine stieren een groei kunnen halen die varieert van 1,5 kg per dag tot 2 kg per dag (LA BLONDE D‟AQUITAINE; 2009) (Perrin D.; Chevalier P.; Hamel M) (Belgium Herdbook Blonde d’Aquitaine; 2008).
83 Tabel 92: Groei van vaarzen gedurende de eerste twee jaren
Tabel 93: Groei van stieren gedurende de eerste twee jaren
De groei is voor een groot deel afhankelijk van milieuomstandigheden (voeding, huisvesting, …), daarom kun je verwachten dat er verschillen zijn tussen de bedrijven. Of die er zijn kan alleen maar bepaald worden voor de groei van stieren gedurende de twee eerste jaren. Dit is de enige groep van gegevens, waar er voor meer dan één bedrijf genoeg gegevens beschikbaar zijn om statistisch te verwerken. En dat zijn dan nog maar drie bedrijven van de negen. In tabel 94 staat de output van de Kruskal-Wallis test waarmee onderzocht is of de groei van stieren gedurende de twee eerste jaren verschilt tussen de bedrijven. De pwaarde is 0,000, er is dus een zeer sterke aanduiding dat de groei verschilt. In tabel 95 staat de output van de Duncan Post Hoc test waarmee onderzocht is hoe deze bedrijven nu verschillen wat betreft de groei van de stieren. Volgens de test verschillen de drie bedrijven significant van elkaar. De groei varieert van 1,1111 kg per dag (bedrijf 6) tot 1,2664 kg per dag (bedrijf 7). Een bedrijfsleider kan dus, als hij voldoende aandacht schenkt aan de milieuomstandigheden, een grootte invloed hebben op de groei van zijn dieren. Tabel 94: Kruskal-Wallis test: Verschilt de groei tussen de bedrijven
Tabel 95: Duncan Post Hoc test: De verschillen tussen de bedrijven wat betreft groei
84
6
BESLUIT
Op de jaargroei heeft de bedrijfsleider zeker een grootte invloed. Op ieder besproken parameter, die een invloed heeft op de jaargroei, kan de bedrijfsleider een sturende werking uitoefen. Niet alleen door de keuze van het ras dat hij gaat gebruiken, maar ook door management keuzes. Blonde d‟Aquitaine heeft gemiddeld een goede tussenkalftijd. Met 382 dagen op de 9 bedrijven uit het opvolgingsproject ADLO is die gemiddelde tussenkalftijd zelfs minder dan de streefwaarde van 385, en is ook minder dan de tussenkalftijd die Blonde d‟Aquitaine haalt in Frankrijk. De tussenkalftijd is gemiddeld iets langer voor vaarzen dan voor multipare koeien. Maar dit verschil is bij de onderzochte bedrijven niet zo groot als in andere onderzoeken. De wijze van afkalven heeft een significante invloed op de tussenkalftijd van vaarzen. Gemiddeld is de tussenkalftijd van vaarzen langer na een keizersnede. Bij gebruik van lichte trekkracht of zware trekkracht blijkt er weining verschil te bestaan in de vruchtbaarheid van de vaarzen. Na een natuurlijke kalving is de tussenkalftijd het kortst, maar er is geen significant verschil met een kalving waarbij lichte trekkracht gebruikt is. Het bedrijfsmanagement heeft ook een invloed op de vruchtbaarheid van de vaarzen. Er zijn significante verschillen tussen de bedrijven. Maar voor de berekeningen over vruchtbaarheid zijn de gegevens van slechts vier bedrijven meegenomen. Daarom lijkt het mij intressant om dit onderzoek over te doen met meer beschikbare gegevens. Bij de tussenkalftijden van multipare koeien zijn er geen aanduidingen dat de wijze van afkalven of het bedrijfsmanagement invloed hebben. De leeftijd bij de eerste partus op de 9 bedrijven uit het opvolgingsproject ADLO is met 32,47 maanden kort voor Blonde d‟Aquitaine. Dit heeft een aantal voordelen, zoals lagere opfokkosten. Maar een groot nadeel van een vroege kalving, is dat de vaarzen gemiddeld ook meer keizersneden hebben. Er is slechts een zwakke significante aanduiding dat de leeftijd van bij eerste partus beïnvloed wordt door het seizoen waarin de vaars geboren is. Daaruit blijkt dat de Blonde d‟Aquitaine vaarzen weinig last hebben van winteranoestrus, terwijl dat bij andere rassen (zoals BWB) wel een probleem is. Uit de gegevens van dit proçject blijkt dat, 26,2% van de kalvingen een moeilijke kalving is, en 9,5% van de kalvingen een keizersnede is. Dit is meer dan in Frankrijk, dus is het mogelijk om door selectie nog betere resultaten te halen. Uit de testen blijkt dat volgende factoren een invloed hebben: “geboortegewicht”, “pariteit”, “bedrijf”, “koe”, “geslacht van het kalf” en “stier”. Door aandacht te schenken aan deze factoren is de kans op dystocia dus terug te dringen. Uit de testen blijkt dat als het geboortegewicht stijgt de kans op dystocia ook stijgt, dus selectie op een lager geboortegewicht doet het percentage keizersneden dalen. Deze selectie mag wel niet te ver gaan, anders krijg je te kleine kalveren die meer kans op sterfte hebben. Vaarzen die voor de eerste keer kalven hebben ook meer kans op dystocia. Voor een deel wordt deze kans bepaald door de leeftijd waarop de vaars kalft. Hoe ouder de vaars (en dus volgroeider) hoe minder kans op dystocia. Bij vaarskalveren komen minder keizersneden voor dan bij stierkalveren. Dit is te wijten aan het feit dat stierkalveren een hoger geboortegewicht hebben (stierkalveren 50,48 kg en vaarskalveren 46,86 kg). Verder heeft de bedrijfsleider nog invloed op de kans op dystocia, door ondermeer de voeding. En heeft de genetische achtergrond van zowel de koe als de stier een invloed. Gemiddeld is 3% van de drachten een tweelingdracht. Dit is iets meer dan in Frankrijk (2,6%). Door een tweelingdracht daalt meestal de vruchtbaarheid van de koe, maar in dit onderzoek was de tussenkalftijd toch niet langer. Maar bij tweelingdrachten is er veel meer kans op verkeerde liggingen (28,6%, bij normale drachten 2,1%). Verder zijn van dizygote tweelingen een aantal heteroseksuele tweelingen (stiertje en vaarsje).
85
Meestal is het vaarsje van een heteroseksuele tweeling onvruchtbaar, dit noemt men een kween. Tweelingdrachten zijn dus niet aan te raden. De kalversterfte op de 9 bedrijven uit het opvolgingsproject ADLO is gemiddeld 10,8%, hoewel dit een vrij normaal resultaat is (bij BWB gemiddeld 10,33%), is dit eigenlijk toch te veel. Het ideale sterftepercentage zou beter de 5% benaderen. Er zijn ook grote verschillen tussen de bedrijven vastgesteld, dus de veehouder speelt hierin een bepalende rol. De meeste sterfte vindt plaats in de eerste levensmaand, dus vooral in die periode is er aandacht vereist. De veehouder moet dan vooral letten op sterfte als gevolg van een ongeluk, verteringsstoornissen en ademhalingstoornissen. Dit zijn de drie meest voorkomende doodsoorzaken. Uit de cijfers van dit project blijkt ook dat bij de kalving de meeste kalveren sterven na het toepassen van een keizersnede. Het verminderen van het percentage keizersneden is dus aan te raden, en een goede observatie op het einde dracht is nodig. Van de drachtige koeien verwerpen 12,3%. Redenen voor verwerpingen zijn BVD, IBR, Neospora caninum, maar ook Robertsoniaanse translocaties. De eerste drie redenen komen bij alle rundvee rassen ongeveer even veel voor, maar in het Blonde d‟Aquitaine ras is er meer kans op Robertsoniaanse translocaties. De fokdieren en zeker de dekstieren op deze afwijking laten testen kan dus vele verwerpingen voorkomen. Bij tweelingen komen ook iets meer verwerpingen voor (7,4% tegenover 1,2% bij normale drachten). Dit is nog een reden waarom tweelingen minder gewenst zijn. Door de goede vruchtbaarheid van Blonde d‟Aquitaine koeien en de aanvaardbare sterfte (hoewel voor verbetering vatbaar), zijn er per zoogkoeienplaats genoeg kalveren op jaarbasis. Samen met de goede groei van de dieren betekent dit dat er een goede jaargroei per zoogkoeienplaats gerealiseerd wordt. Met dit ras zou het dus mogelijk moeten zijn om een rendabel zoogkoeienbedrijf te leiden.
86
LITERATUURLIJST ALBERTA BLONDE d‟AQUITAINE ASSOCIATION. Blonde d’ Aquitaine: The best kept secret in the cattle business. Gevonden op 25 maart 2008 op het internet: http://www.albertablondecattle.com/about_us.htm Anderson, P. (1990). Minimizing calving difficulty in beef cattle. Prepared for the Minnesota Beef Cattle Improvement Association Annual Beef Cattle Conference. Association des éleveurs Blonde d’Aquitaine du G.-D. de Luxembourg. (2008). Informatiebrochure uitgegeven door Association des éleveurs Blonde d‟Aquitaine du Grand-Duché de Luxembourg op de landbouwbeurs in Libramont. Baerends, A., Hoitink, H., Koopman, W., Menting, B., Nederpel, M. (Red.) (1999). Praktijkgids gezond melkvee: Het bestrijden en voorkomen van para-tbc, BVD, salmonellose en leptospirose. Zutphen: Roodbont Uitgeverij. Benoit, F. (2006). Repères techniques et économiques en viande bovine. Gevonden op 3 februari 2009 op het internet: www.mp.chambagri.fr/IMG/pdf/rep_tech_eco_bv_mp.pdf Besson, J.L. (2008). Élevages viandes bovines: Résultats de reproduction – Campagne 2008. Bovicap Info, 2008 (12), 1. Blazak, W.F., Eldridge, F.E. (1977). A Robertsonian Translocation and its effect upon fertility in Brown Swiss cattle. Journal of Diary Science, 60 (7), 1133-1142. Blonde d’Aquitaine. (2008). Informatiebrochure uitgegeven door Upra Blonde d‟Aquitaine op de landbouwbeurs in Libramont. Bogaerts, D.F., Boucqué, Ch.V., Cottyn, B.G., Fiems, L.O., Vanacker, J.M., Van Eenaeme C. (1997). Effect of beef type, body weight and dietary protein content on voluntary feed intake, digestibility, blood and urine metabolites and nitrogen retention. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 77 (1), 1-9. Boussery, K. (2005). CIGR-aanbevelingen voor huisvesting vleesvee. Agrabeton, 2005 (1), 16-17. Buoen, L.C., Weber, A.F., Meiske, J.C., Hooker, E.C. (1988). Cases of 1/29 Robertsonian Translocation (centric fusion) in Charolais cattle. The Canadian Veterinary Journal, 29, 455-457. Capel, B., Coveney, D. (2004). Frank Lillie’s freemartin: Illuminating the pathway to 21st century reproductive endocrinology. Journal of Experimental Zoology, 301A, 853856. Christensen, K., Agerholm, J.S., Larsen, B. (1992). Dairy breed bull with complex chromosome translocation: Fertility and linkage studies. Hereditas, 117, 199-202. Clauwers, M., Willems, W. (1998). Rundvleesproductie: Resultaten projectbedrijven Vlaanderen deel 1. Brussel: Ministerie van Middenstand en Landbouw Bestuur Onderzoek en Ontwikkeling – DG 6 Dienst Ontwikkeling Dierlijke productie. Coppens, M. (2007-2008). Biostatistiek. Onuitgegeven nota‟s bij een cursus voor het derde jaar van de opleiding Master in de Biowetenschappen, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Industriële en Biowetenschappen Geel. p16-87.
87
De 1/29 translocatie bij het rund: een genetische afwijking waarmee rekening moet worden gehouden. (2000). De Belgische Veefokkerij, 54 (11), 43-45. De Kruif, A. (2006-2007). Bedrijfsdiergeneeskunde Rund. Onuitgegeven cursus voor de Vakgroep voortplanting, verloskunde en bedrijfsdiergeneeskunde, Faculteit Diergeneeskunde, Ugent. De Luca, J.C., Sister, P., Prando, A., Baldo, A., Giovambattista, G. (2007). Absence of 1/29 Translocation in Aberdeen Angus breed. Analecta Veterinaria, 27 (2), 5,7. De Swaef, P. Rendement=inkomen. Gevonden op 20 november 2008 op het internet: http://info.vee.be/rendement.php#Top Debergh, A. (augustus 2007). Fokkerij op economische toer: André Bouas: „Een stier zonder index komt er niet in‟. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 6 (8), 14-15. Debergh, A. (oktober 2007). Opkijken naar Rinène: Patrick Sazy: „Ik kan niet op de grootste dieren en het zwaarste vee blijven selecteren‟. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 6 (10), 16-17. Debergh, A. (september 2007). Van paprika‟s naar blondes: Mark Muskens: „Het grootste verschil is dat blondes ook bewegen‟. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 6 (9), 12-13. Delezie, C. (2002-2003). Selectie van het Belgische Witblauw ras met nadruk op de mogelijkheid tot natuurlijke kalving. Onuitgegeven eindwerk voor het behalen van het diploma Industrieel Ingenieur in Landbouw en Biotechniek Optie Landbouw. Hogeschool Gent. Dierengezondheidszorg Vlaanderen (2005). Gevonden op 21 februari 2009 op het internet: http://www.dgz.be/ondersteuning/praktijk_advies_publikaties_runderen/paratbc.asp#1 Dijckmans, D. (2005). Vruchtbaarheidsmanagement bij het Belgisch witblauw ras. Onuitgegeven eindwerk voor het behalen van het diploma Gegradueerde in Landbouw en Biotechnologie. Katholieke Hogeschool Kempen, campus Geel. Een kween is een interseksueel dier met een afwijkend geslachtsapparaat. Gevonden op 30 maart 2009 op het internet: http://www.ybema.org/html/kween.htm EMBRYO PLUS. Blonde d’Aquitaine. Gevonden op 25 maart 2008 op het internet: http://www.embryoplus.com/cattle_blonde.html EPISIOTOMIE. Oorsprong. Gevonden op 23 maart 2009 op het internet: http://nl.wikipedia.org/wiki/Episiotomie Fiems, L.O., Moermans, R.J., Boucqué, Ch.V. , Cottyn, B.G., De Campeneere, S. 1999. Voluntary feed intake in dual-purpose and double-muscled Belgian White-Blue bulls. Pages 21–25 in van der Heide, D., Huisman, E.A., Kanis, E., Osse, J.W.M., Verstegen, M.W.A., (ed.), Regulation of feed intake (pp. 21–25) Wallingford, UK: CABI Publishing. Free Martin. Gevonden op 30 maart 2009 op het internet: http://www.studentsguide.in/genetics/sex-determination-in-animals/free-martin.html
88
Fricke, P.M., Shaver, R.D. Managing reproductive disorders in dairy cows. Gevonden op 3 maart 2009 op het internet: www.wisc.edu/dysci/uwex/rep_phys/pubs/MngReproDisorders.pdf Fullerton, H. (2000). Bovine tuberculosis: A nutritional solution. Farming and Livestock Concern, 29 augustus 2000, 1-36. Gary, F., Concordet, D., Berland, H.M., Berthelot, X., Darré, R. (1991). 1/29 Robertsonian translocation in Blonde d’Aquitaine bulls: Frequency and effects on semen characteristics. Genetics Selection Evolution – For Integrative Research on Quantitative and Molecular Genetics, 23 (1), 117s-119s. Geentjens D. (2009). Mondelinge informatie Geypen, B. (2004). Gebruikskruisingen bij melkvee: Economische impact op het melkveebedrijf. Onuitgegeven eindwerk voor het behalen van het diploma Gegradueerde in Landbouw en Biotechnologie. Katholieke Hogeschool Kempen, campus Geel. Goyache, F., Gurierrez, J.P. (2001). Heritability of reproductive traits in Asturiana de los Valles beef cattle breed. Arch. Tierz., Dummerstorf, 44 (5), 489-496. Gustavsson, I. (1979) Symposium: Cytogenetics of farm animals: Distribution and effects of the 1/29 Robertsonian translocation in cattle. Journal of Diary Science, 62, 825-835. Hachez, J.P. (1997). Goed beheer van een kudde zoogkoeien. Brussel: Ministerie van Middenstand en Landbouw Bestuur Onderzoek en Ontwikkeling – DG 6 Dienst Ontwikkeling Dierlijke productie Hoflack, G. (2008). Plotse dood: Weinig verweer mogelijk tegen enterotoxemie bij kalveren. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 7 (8), 6-8. Horckmans, W. (1997-1998). Geboorteproblematiek bij vleesvee: Moeder- en kalfinvloed. Onuitgegeven eindwerk voor het behalen van het diploma Dierenarts. Universiteit Gent Faculteit Diergeneeskunde. Hubrecht, L., Vandenberghe, K., Willems, W. (2005). Rendabiliteit in de zoogkoeienhouderij: Belang van groei en vruchtbaarheid. Brussel: Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Hubrecht, L., Willems, W. (2008). Voeding van runderen van het Belgisch Witblauwe ras. Brussel: Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Voorlichting en Vorming Kakampuy, W., Tanomtong, A., Chaveerach, A., Sanfpakdee, W. (2007). New Robertsonian Translocation chromosomes in Captive Thai Gaur (Bos gaurus readei). Pakistan Journal of Biological Sciences, 10 (13), 2185-2191. Keuper, J. (2008). Echt malse Blondes zijn fijn gebouwd en elegant. Boerderij, 94 (8), 36-37. King, W.A., Nino-Soto, M.I. (2004). Genetic factors that affect normal reproduction and fertility in domestic cattle, Proceedings of the WBC Congress, Québec, Canada.
89
Kirkpatrick, B.W. (2002). Management of twinning cow herds. Journal of Animal Science, 80 (2), E14-E18. Kolkman, I., Matthys, K., Hoflack, G., Fiems, L., Lips, D., de Kruif, A., Opsomer, G. (2007). De herhaalbaarheid van bekkenmetingen van Belgisch Witblauwe runderen met de pelvimeter van Rice en de verschillen tussen deze metingen rond het afkalftijdstip. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 76, 431-437. La Blonde d‟Aquitaine (2008). Gevonden op 4 april 2009 op het internet: http://arripechristine.unblog.fr/2008/01/07/la-blonde-daquitaine/ La Blonde d’Aquitaine: La race à viande dont on parle. (2008). Informatiebrochure uitgegeven door Belgium Herdbook Blonde d‟Aquitaine op de landbouwbeurs in Libramont. Met vijfpuntenplan van Quartes: Rendabel BWB-vleesvee houden, ook zonder premies. Gevonden op 15 maart 2009 op het internet: http://www.landbouwleven.be/nl/article/metvijfpuntenplanvanquartesrendabelbwbvlees veehoudenookzonderpremies/5233.aspx Nantier, G. (2006). Wereldprimeur quantumchip: Weldoend milieu en snellere groei bij afmesting van vleesvee door bio-energetische chip. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en Belgie, 5 (6), 16-17. Nantier, G. (januari 2008). Goed gevoel: Ex-melkveehouder Robert Boogers houdt blondes in ligboxenstal. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 7 (1), 10-11. Nantier, G. (maart 2006). Marktgericht produceren: Constant Verhaert: „Blondes moet je met zorg omringen‟. VeeteeltVlees: vakblad voor vleesveehouders in Nederland en België, 5 (3), 24-25. Paratuberculose. Gevonden op 21 februari 2009 op het internet: http://nl.wikipedia.org/wiki/Paratuberculose Paratuberculose. Gevonden op 21 februari 2009 op het internet: http://www.dierenartsenoisterwijk.nl/informatie/rund/paratbc.htm Perrin, D., Chevalier, P., Hamel, H. L’élevage bovin : Les filières Françaises lait et viande. Chambéry Cedex: Upra Tarentaise Petit, N. (2007) Performances de reproduction; Effet race déterminant. Gevonden op 2 maart 2009 op het internet: http://www.web-agri.fr/conduite-elevage/santeanimale/article-performances-reproduction-races-allaitantes-1090-44372.html Phocas, F., Laloë, D. (2004). Genetic parameters for birth and weaning traits in French specialized beef cattle breeds. Livestock production Science, 89, 121-128. Pieters, D. (2008-2009). Agrarische bouwkunde en klimatisatie deel 3. Onuitgegeven nota‟s bij een cursus voor het vierde jaar van de opleiding Master in de Biowetenschappen, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Industriële en Biowetenschappen Geel. Pinheiro, L.E.L., Ferrari, I., Lobo, R.B. (1979). Robertsonian translocation in imported bulls utilized at artificial insemination centers in Brazil. Brazilian Journal of Genetics, 2, 135-143.
90
Qualités d’élevage. Gevonden op 30 maart 2009 op het internet: http://cf.geocities.com/blondaquitaineqc/elevage.html Ravenshorst, M.M. (1991) Praktijkreeks veehouderij, Tochtig zien en drachtig krijgen. Doetinchem: de Groep Landbouw van Uitgeversmaatschappij C. Misset bv. Ryckaert, I., Anthonissen, A., Winters, J. (2005). Preventie en ziekten bij opfok van jongvee voor de melkveehouderij. Brussel: Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling. Ryckaert, I., Anthonissen, A., Winters, J. (2008). Inkomensverschillen op melkveebedrijven: Verklarende parameters. Brussel: Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling. Ryckaert, I., Hubrecht, L., Anthonissen, A., Winters, J., Van Gansbeke, S. (2000). Succesvolle opfok van jongvee op het melkveebedrijf. Brussel: Vlaamse Overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling. Schmutz, S. (2005). Chromosome Considerations in Cattle......Fertility: Chromosome anomalies affecting fertility and abortion in cattle. Gevonden op 23 februari 2009 op het internet: http://homepage.usask.ca/~schmutz/chromosome.html STAMBOEK BLONDE d‟AQUITAINE NEDERLAND. Eigenschappen. Gevonden op 25 maart 2008 op het internet: http://www.blondestamboek.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=28&Ite mid=48 STAMBOEK BLONDE d‟AQUITAINE NEDERLAND. Kenmerken. Gevonden op 25 maart 2008 op het internet: http://www.blondestamboek.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Ite mid=47 STAMBOEK BLONDE d‟AQUITAINE NEDERLAND. Oorsprong. Gevonden op 25 maart 2008 op het internet: http://www.blondestamboek.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=24&Ite mid=44 Stevens, R. (2008). Kilo’s per zoogkoe bepalen rendement. Boerderij, 94 (7), 36-37. Thys, M., Van Loo, H. (2009). Tweelingdracht bij melkkoeien: Een extra zorg. Melkveebedrijf, 2009 (1), 16-17. Valkenburgh, S.M. Protocol Tuberculose. In Protocollen Zoönosen KvW. Gevonden op 21 februari 2009 op het internet: www.vwa.nl/cdlpub/servlet/CDLServlet?p_file_id=10438 Van der Kolk, L.J., van Laarhoven, W. (2005). Werken aan duurzaam melkvee: Een aanpak voor het bevorderen van de duurzaamheid van de Nederlands melkveestapel. s.l.: Fis/Sirned Van Thielen, J. (2006-2007). Genetica. Onuitgegeven nota‟s bij een cursus voor het tweede jaar van de opleiding Master in de Biowetenschappen, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Industriële en Biowetenschappen Geel.
91
Van Thielen, J. (2008-2009). Zoötechnie Intensieve veehouderij: Varkenshouderij deel 1. Onuitgegeven nota‟s bij een cursus voor het vierde jaar van de opleiding Master in de Biowetenschappen, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Industriële en Biowetenschappen Geel. Vandenberghe, K., Willems, W. (2002). Rundvleesproductie: Resultaten Belgisch Witblauw projectbedrijven Vlaanderen deel 3: Afwijkingen, Sterfte & impact van ademhalings- en verteringsproblemen op kalveropfok. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie Beheer en Kwaliteit Landbouwproductie (ABKL) Afdeling Voorlichting (VLT). Veulemans, P. (2007). Vruchtbaarheid bij het Belgisch witblauw. Onuitgegeven eindwerk voor het behalen van het diploma Gegradueerde in Landbouw en Biotechnologie. Katholieke Hogeschool Kempen, campus Geel. Vruchtbaarheid bij Vleesvee. (2005). Gevonden op 20 november 2008 op het internet: http://www.hereford.nl/nieuws/nieuws_spec.asp?ne_id=170 Willems W. (2009). Mondelinge informatie
92
BIJLAGEN Robertsoniaanse Translocatie 1/23 Robertsoniaanse Translocatie
Bron: Cribiu E.P. et al; 1989
93
1/29 Robertsoniaanse Translocatie
Bron: Gustavsson I.; 1979
Frequenties voor de manieren van afkalven Bedrijf 1
94
Bedrijf 2
Bedrijf 5
Bedrijf 6
Bedrijf 9
95
Frequentie van voorkomen van sterfte Bedrijf 1
Bedrijf 2
Bedrijf 4
Bedrijf 5
Bedrijf 6
96
Bedrijf 7
Bedrijf 8
Bedrijf 9
Invulformulieren 1ste moet ingevuld worden bij de geboorte 2de bij volgende bezoeken
97
98
