Vorming
Wat doet de bank met mijn geld? Ontwikkeld door Netwerk Vlaanderen Aanbod KWB, werkjaar 2010-2011
Inhoud 1. 2. 3.
4.
DOEL OPBOUW METHODIEK EN TIMING A. Voorbereiding B. Kennismaking C. Uitsmijter: de Kredietcrisis D. Bankgeheimen 1. Introductie 2. Concrete voorbeelden 3. Wat kan de bank doen? 4. Nabespreking en ruimte voor reacties E. Alternatieven 1. Direct investeren 2. Indirect investeren 3. Een duurzame spaarrekening 4. Duurzaam beleggen F. Afsluiting ACHTERGRONDINFORMATIE
pag. 2 pag. 3 pag. 4 pag. 4 pag. 4 pag. 4 pag. 11
pag. 16
pag. 21 pag. 22
1
1. DOEL Welke kennis/houding willen we met deze vorming aan de deelnemers meegeven? Minimaal Kennis: Banken investeren ons spaar- en beleggingsgeld in concrete bedrijven en projecten. Deze investeringen zijn van cruciaal belang voor deze bedrijven. Sommige van deze bedrijven tonen geen respect voor milieu of mensenrechten. De investeringen door banken in deze bedrijven, betekenen een steun voor deze wanpraktijken. De bank en een spaarder-belegger (wij) kunnen hierin ook andere keuzes maken. Er is een campagne van Netwerk Vlaanderen voor duurzame investeringen, die mensen hiertoe wil aanzetten. Je kan meer informatie hierover vinden op www.bankgeheimen.be en
www.netwerkvlaanderen.be -
Basisbegrip van de financiële, economische en landencrisis
Optimaal Kennis: Er zijn verschillende soorten van investeringen en de verschillende niveaus van engagement van banken in controversiële bedrijven: verschil tussen aandelen, obligaties, spaargeld en wat banken met dit geld doen. Er zijn verschillende vormen en niveaus van duurzaam sparen en beleggen + niet ieder product dat er duurzaam uit ziet, is dat ook. Er zijn een aantal concrete aandachtspunten bij het kiezen van een alternatief product. Er zijn actiemiddelen om druk uit te oefenen op banken om tot een duurzamer algemeen investeringsbeleid te komen. Bereidheid: Zelf op zoek gaan naar duurzame spaar- of beleggingsvormen Hierbij kritisch zijn (aandachtspunten meenemen) Banken oproepen tot een algemeen duurzaam beleid, door één van de actiemiddelen van Netwerk Vlaanderen te gebruiken
2
2. OPBOUW Hieronder een beknopt overzicht van de opbouw van de vorming.
A.
Kennismaking
B. Uitsmijter: de kredietcrisis De kredietcrisis begon in 2007 maar laat tot op vandaag de gevolgen voelen. We beginnen dus met een uitsmijter. We vragen niet 'wat doet de bank met uw geld', maar ‘op welke manier is een financiële crisis kunnen ontstaan’? Het concrete verhaal achter de kredietcrisis biedt enig inzicht in een vorm van schadelijke investeringen die potentieel ontwrichtend is voor het systeem.
C. Bankgeheimen Het publiek krijgt aan de hand van de video 'ACE Bank' een inleiding in Netwerk Vlaanderens campagnewerking rond onethische investeringen. We zoomen in op een aantal concrete investeringen die controversieel is. Per investering laten we middels een voorbeeld zien hoe ons spaar- en beleggingsgeld hieraan is gekoppeld. Dit via een geleid bezoek aan www.bankgeheimen.be Geef kort mee dat Netwerk Vlaanderen hieraan iets wil doen, onder meer door mensen te informeren en actiemiddelen aan te reiken. Uitleg: deze schadelijke investeringen zijn symptomatisch voor ons financieel systeem, dat gekenmerkt wordt door: Gebrek aan transparantie: we weten niet wat er met ons geld gebeurt; Gebrek aan langetermijndenken: banken genereren en multipliceren geld met allerhande financiële constructies, zonder criteria over de duurzaamheid van deze activiteiten. Dat ons financieel systeem niet duurzaam is, in de brede zin van het woord, voelden we allemaal heel goed met de financiële crisis, die een economische crisis en zelfs een landencrisis tot gevolg had.
D.
Info over alternatieven
Wie als particulier wat geld aan de kant wil zetten, weet misschien niet meer waar hij/zij terecht kan. Dit laatste deel geeft een aantal alternatieven. Het geeft ook wat aandachtspunten waarmee men rekening moet houden bij de keuze van een product.
Noot: De totale voorziene duur van de vorming = 120 min. Het is krap getimed. Indien blijkt dat de groep meer tijd nodig heeft, kan er geschrapt worden door in deel B voorbeelden weg te laten of de duur van deel D te beperken.
3
3. METHODIEK EN TIMING Hieronder nemen we de vorming stap voor stap uitgebreid door. Tekst waarop je je uitleg kunt baseren, staat steeds in een cursief lettertype.
A. Voorbereiding Zorg ervoor dat de computer aanstaat en dat volgende schermen geopend zijn:
-
www.banksecrets.eu http://www.ace-bank.eu/ace_nl.wmv (het filmpje van de ACE Bank op voorhand laten
inladen)
www.triodos.be http://www.netwerkvlaanderen.be/nl/index.php? option=com_content&task=blogcategory&id=34&Itemid=321 -
Powerpoint presentatie: Wat doet de bank met mijn geld?
Zorg ervoor dat je de volgende documenten klaar hebt liggen: − prints van de petitie tegen klimaatschadelijke investeringen − de folder over het BNP Paribas fonds − de folder over het Triodos fonds − het magazine RAAK (sept '10) − het magazine Anders Omgaan met Geld (maart-mei '09) Zorg ervoor dat de powerpointpresentatie klaar staat.
B. Kennismaking 5 min Deelnemers verwelkomen, namenrondje, evt polsen naar verwachtingen over de vorming. Grote lijnen van opzet vorming uitleggen (zie 1/Doel)
C. Uitsmijter: de Kredietcrisis 25 min De kredietcrisis toont tot op vandaag zijn gevolgen. We willen dan ook graag wat uitleg geven bij het ontstaan van die crisis, en hoe die gevolgen kreeg voor de hele financiële markt. Om dit uitleg te geven bestaat een heel goed filmpje op internet (www.crisisofcredit.com), alleen is dit enkel in het Engels te bekijken. Daarom geven we hier bijkomend een uitleg in verschillende stappen. 1. De kredietcrisis Het verhaal achter de kredietcrisis uitgelegd in 5 stappen: 1. Lage rente zorgt voor goedkoop krediet Banken konden in de V.S. reeds jaren zeer goedkoop aan krediet geraken. De rente van de Amerikaanse centrale bank, de Federal
4
Reserve Bank, bedroeg slechts één procent. Na 11 september en de dot com crisis werd gevreesd voor recessie. Om de economie sterk te houden werd de rente laag gehouden. Dit maakt kredietverlenening aantrekkelijk. 2. Kuddegedrag op de woonmarkt Vastgoed blijkt een betere investeringsopportuniteit. Steeds meer mensen kochten een huis of speculeerden op een waardestijging in de huizenmarkt. Banken en kredietmakelaars verdienden goed. Politici waren blij dat veel kiezers zich rijk waanden. 3. Kredieten worden gegeven zonder na te gaan of mensen nog kredietwaardig zijn Het probleem ligt niet in het geven van hypotheken aan kredietwaardige huisgezinnen. Het probleem was echter dat het risico dat mensen hun hypotheek niet konden terugbetalen, ontkoppeld werd van de eigen resultaten van de bank. Hypotheken werden samengenomen en gebundeld in zogenaamde CDO's (collateralised debt obligations), en die gebundelde hypotheken werden opnieuw doorverkocht. Banken en andere investeerders zagen een goudmijn in de stijgende prijzen op de huizenmarkt. Ze belegden massaal geld en investeerden het in de herverpakte hypotheekleningen. Ze kochten deze leningen over van hypotheekverleners, die hypotheekleningen verstrekken aan mensen die een huis willen kopen. Hypotheekobligaties waren zogezegd even veilig als staatsobligaties maar gaven een tijdlang een hoger rendement. Op die manier ontstond een situatie die economisch interessant was, omdat het risico op wanbetaling werd gespreid, maar een explosieve situatie opleverde omdat het risico op wanbetaling niet langer werd gevoeld. Bovendien trad kuddegedrag op: het investeren in deze producten werd collectief gezien als een goeie investering. De situatie leek dus een win-win situatie voor hypotheekverstrekkers en financiële instellingen... Hypotheekverleners werden door de rest van het financiële systeem onder druk gezet om meer hypotheken te verkopen. Om de vraag naar hypotheken te vergroten, begonnen de hypotheekbanken leningen aan te bieden aan mensen die niet aan de normen voldoen om een hypotheek te krijgen. Mensen die niet genoeg kapitaal hebben. De banken vonden dit geen probleem. Als deze mensen hun huizen niet zouden terugbetalen, kreeg de hypotheekeigenaar het huis in onderpand en konden ze dit huis verkopen. Dit vond men geen probleem, want de prijzen op de huizenmarkt stegen al jaren. [Een luchtbel ontstaat steeds zo: er wordt vastgesteld dat enkelen, wellicht toevallig, veel geld verdienen. Beleggers merken dit, geraken overtuigd dat de hoge opbrengsten zullen aanhouden en hebben er dus alle belang bij vandaag te kopen. Als dit lange tijd aanhoudt, dan wordt het vertrouwen steeds groter. Beleggers laten zich als een kudde leiden en verwaarlozen het risico. Er heerst een sfeer van 'vandaag is het anders'. Bovendien hebben beleggers het gevoel dat ze slimmer zijn dan de anderen en dat ze dus op tijd zullen kunnen verkopen mocht zich een probleem voordoen. Probleem is natuurlijk dat als iedereen tegelijk wilt verkopen, de luchtbel uiteenspat.] Na verloop van tijd waren er veel wanbetalers: veel niet kapitaalkrachtige mensen konden hun hypotheeklening niet afbetalen. Dit zorgde ervoor dat hypotheekeigenaars meer en meer huizen begonnen aan te bieden op de huizenmarkt. Het gevolg hiervan was dat de prijs van de huizenmarkt begon te dalen. Hierdoor begon ook de waarde te dalen van de hypotheken die over heel het financieel systeem verspreid zaten. Hoeveel de waarde van deze hypotheken daalde kon niemand met zekerheid zeggen, want het was onduidelijk hoe groot de risico’s waren van de herverpakte hypotheken die als financiële producten verkocht werden.
5
[Sommige managers verwijten leners huizen te kopen die ze zich niet kunnen veroorloven. Maar veel van deze leners waren financieel analfabeet en begrepen niet waaraan ze begonnen. Bovendien werden mensen gewoon opgebeld met de vraag of ze wat geld nodig hadden en werd hen daarna een soort van hypotheek aan de man gebracht. De uitkomst van de kredietcrisis is dat mensen uit hun huis werden gezet, wat tot sociale drama's heeft geleid.] 4. Kredietbeoordelaars hebben niet opgetreden (systemisch risico) Kredietbeoordelaars beoordelen het kredietrisico van een bepaalde belegging en geven ratings aan beleggingen of bedrijven. Ze worden blindelings vertrouwd door beleggers en financiële instellingen: hun beoordeling geeft een duidelijke indicatie van het risico dat gelopen wordt. De beoordelaars hebben dit risico onvoldoende ingeschat. Pas na het uitbreken van de kredietcrisis werden de ratings van de gestructureerde producten herhaaldelijk verlaagd. Dit heeft tot een domino-effect geleid: prijsdalingen van gestructureerde obligaties resulteerden in verliezen voor financiële instellingen. 5. Wantrouwen tussen banken, liquiditeitsproblemen, .. De luchtbel op de vastgoedmarkt had grote internationale gevolgen, omdat de wereldwijde financiële sector erbij betrokken was. Banken lenen veel aan elkaar en zijn dus onderling afhankelijk; banken financieren zich meer met geld van elkaar dan van klanten. Toen bepaalde banken met betalingsproblemen kampten, kwamen ook andere banken in de problemen. De overheid voelde zich dus genoodzaakt tussen te komen.
2. Vragen en antwoorden Zie bijlage Zie tekst RAAK Zie achtergrondartikels online Zie volgende documenten: − filmpje Jonathan Jarvis: www.crisisofcredit.com − Jef Vluchelen - De essentie: de kredietcrisis − De Swert Gilbert - Crisismoordenboek − Joseph Stiglitz - Vrije Val
3. Conclusie De kredietcrisis toont dat risico's soms worden doorgeschoven, waardoor risico en rendement niet langer in verbinding staan. Het ging om risicovolle en schadelijke investeringen, met enorme gevolgen. Eén van de achterliggende oorzaken is een zoektocht naar een zo groot mogelijke winst. Dit gedrag werd in berichtgeving vaak bestempeld als de hebzucht van de bankiers. Er wordt echter vergeten dat de zoektocht naar zoveel mogelijk winst een basiskenmerk is van de vrije markt economie. Een ander symptoom van het huidige financieel systeem kan in een andere vorm van schadelijke investeringen gevonden worden: doordat de banken veelal internationaal functioneren, komt ons spaargeld soms terecht in bedrijven die een loopje nement met internationale normen. Daarom startte Netwerk Vlaanderen in 2001 de campagne Mijn Geld Goed Geweten rond schadelijke investeringen.
6
D. Bankgeheimen 50 min 1. ACE bank video 15 min Toon de ACE bank video. Op deze manier wordt het publiek ingeleid in de campagnewerking rond onethische investeringen. http://www.ace-bank.eu/ace_nl.wmv; min 1 - 12 Achtergrond Brussel, oktober 2006. Een mysterieuze bank probeert de Belgische markt te veroveren. De bank pakt trots uit met haar investeringen in de wapenindustrie, olie en gas en bedrijven die mensenrechten schenden. ACE-bank staat voor totale transparantie: “wij kiezen enkel voor rendement, zonder compromissen.” ACE bank roept onmiddellijk reacties op. Na weken van ongeloof, enthousiasme, verontwaardiging en speculaties bij pers en publiek, onthult Netwerk Vlaanderen achter deze fictieve bank te zitten. De actie blijkt een opgezet spel te zijn (een ‘hoax’) en deel uit te maken van de campagne 'Mijn geld: Goed geweten?' waarmee de organisatie opkomt tegen schadelijke investeringen. Meer informatie over de Ace-bank campagne en de artikels die toen in de Belgische pers verschenen vind je via www.ace-bank.eu. 2. Nabespreking 5 min Vraag het publiek wat ze denken dat de opzet van deze video is. Vraag mensen naar hun mening over wat ze in de video te zien kregen. Ideaal gezien heeft het publiek nu een duidelijk beeld van de centrale problematiek van banken en hun onethische investeringen: grootbanken investeren het spaargeld van hun klanten in onethische producten, maar zijn niet transparant. Ze communiceren hier zo min mogelijk over. Hoe functioneert een bank? De basisfunctie van een bank bestaat eruit dat ze het geld verzamelt dat mensen niet direct nodig hebben. Ze financiert daarmee bedrijven, overheden, particulieren die in geldnood zitten. Banken investeren meer geld dan ze in kas hebben om er rendement voor zichzelf uit te halen. Banken hebben verschillende manieren waarop ze geld voorzien voor bedrijven (straks wordt uitgelegd wat vermogensbeheer, kredietverlening en investeringsbankieren juist inhoudt). In een situatie waarin banken vooral op nationaal niveau aan financiële dienstverlening doen, worden de grenzen bepaald door wat toegelaten is binnen een bepaald land. België bepaalt bijv. dat ze geen kinderarbeid toelaat, een bank die nationaal opereert kan daarin dus ook niet investeren. Aangezien het bankenlandschap vandaag vooral internationaal georiënteerd is, worden geen ethische grenzen bepaald door de politiek. De campagne Bankgeheimen van Netwerk Vlaanderen wil mensen informeren over wat er fout loopt, en hoe de bankwereld kan veranderen. De banken worden opgeroepen om hun algemeen investeringsbeleid duurzamer te maken, maar ook de klanten krijgen informatie over hoe ze zelf anders kunnen omgaan met hun geld. Verder in deze vorming gaan we het hebben over alternatieve spaar- en beleggingsproducten
3. Bankgeheimen 30 min
7
Open de website www.banksecrets.eu Kies voor Nederlands (een animatie wordt vertoond terwijl de website wordt opgeladen). Ondertussen vertel je wat op deze website te zien zal zijn: een aantal grote Europese banken en hun investeringen wereldwijd. Klik na de animatie op ‘banken’ Hieronder staan 4 uitgewerkte voorbeelden van verschillende investeringsproducten die banken hebben. Om deze voorbeelden te laten leven, is het goed om de groep te vragen bij welke van de banken op de site (KBC, Dexia, BNP..?) ze klant zijn. Zo wordt direct duidelijk waarvoor 'ons' geld wordt gebruikt. Twee mogelijke methodes: Je vertrekt van de opgelijste voorbeelden en vraagt aan de mensen wie klant is bij de besproken bank. OF Je vraagt een willekeurig iemand bij welke bank hij/zij zit om vervolgens een voorbeeld te geven van een controversiële investering deze bank maakt. Deze optie vergt wel iets meer kennis over de verschillende controversiële investeringen. Per voorbeeld beantwoord je volgende vragen: Waarom is dit bedrijf controversieel? Welke vorm van financiering heeft de bank hierin lopen? (leningen, eigen aandelen en obligaties, marktlancering aandelen of obligaties, projectfinanciering) Hoe relevant is deze financiering voor dit bedrijf? Welk engagement neemt de bank hiermee in dit bedrijf/project? Welke link bestaat er tussen dit soort financiering en ons spaar- of beleggingsgeld (spaargeld, aandelenportefeuilles, verzekeringen en pensioenfondsen)? Voorbeeld 1 5 min Wie? Deutsche Bank Wat? Steenkoolcentrale Hoe? Projectfinanciering Wie en wat: gebruik de site Klik op Deutsche Bank - een aantal kruisjes verschijnt Op de wereldkaart zie je verschillende voorbeelden van schadelijke investeringen waar Deutsche Bank bij betrokken is. Klik op icoon in Duitsland met thermometer. Leg uit wat het project inhoudt, waarom het controversieel is en hoeveel Deutsche Bank hierin investeert. Dit is een voorbeeld van een project dat ernstige en onomkeerbare milieuschade veroorzaakt, nl. een steenkoolcentrale. In mei 2009 kondigde het Duitse bedrijf Grosskraftwerk Mannheim (GKM) aan dat het projectfinanciering zocht voor de ontwikkeling van een 911 MW kolencentrale voor zijn Mannheim site. De centrale zou operationeel worden in 2013, en zal twee bestaande blokken met een gecombineerde output van 440 MW vervangen. Energieopwekking uit steenkool is dubbel zo vervuilend als die uit aardgas. Het staat in voor 25% van de totale opgewekte energie in de wereld, maar veroorzaakt 42% van de mondiale CO2-uitstoot bij energieopwekking. Maar steenkool is goedkoop en er zijn enorme reserves van. De elektriciteitsproductie
8
uit steenkool stijgt spectaculair met 5-10% per jaar. Die evolutie bedreigt de cruciale inspanningen om zo ver mogelijk uit de buurt van de 2°C opwarming te blijven. De klimaatwinst die we boeken door windmolens en zonnepanelen wordt zelfs in de meest optimistische scenario's volledig uitgewist door extra steenkoolproductie. Deutsche Bank nam deel aan een projectfinanciering voor deze steenkoolcentrale ter waarde van € 800 miljoen. Hoe: leg uit wat een projectfinanciering is. Een projectfinanciering is een vorm van lening waarbij de terugbetaling voortkomt uit de opbrengsten van een specifiek project, bijvoorbeeld een grote oliepijplijn of een stuwdam voor elektriciteit. Verschillende banken verenigen zich hiervoor in een bankensyndicaat, onder leiding van 1 bank. Ze lenen elk een bedrag om het project te kunnen opstarten en krijgen later, als het project goed loopt, het geleende geld en de interesten terug. Als het project niet goed loopt, mogen de banken geen beroep doen op de middelen van het bedrijf dat het project runt, dus alles staat of valt met het slagen van het project. Deze methode van financiering wordt meestal gebruikt voor grootschalige constructieprojecten die veel kapitaal vergen, zoals dammen, olie- en gasleidingen, en telecommunicatie infrastructuur, petrochemische bedrijven, elektriciteitsbedrijven enz. Leg uit dat dit gebeurt met middelen van de bank, dus ook met ons spaargeld. Het geld dat wij evt op een spaarboekje hebben staan, kan de bank gebruiken voor dit soort leningen. Leg uit dat dit een directe steun is van een bepaalde praktijk. Het hele proces om tot een projectfinanciering te komen is langdurig en omslachtig. Eerst moet het project goedgekeurd worden door de overheid, daarna gaat het bedrijf op zoek naar financiers, nl. een leidende bank en de anderen leden voor het bankensyndicaat. Deze leggen de voorwaarden voor de financiering vast en maken onderlinge afspraken. Iedere bank die in projectfinanciering stapt, heeft dus alle tijd om alle mogelijke problemen met het project te leren kennen. De bank maakt een bewuste keuze om een project al dan niet te steunen. Projectfinanciering is een directe manier om een bepaald project te steunen, in dit geval dus een controversieel olieproject met ernstige gevolgen voor het milieu. Maar er zijn ook investeringen die meer het algemene beleid van een bedrijf ondersteunen:
Voorbeeld 2 5 min Wie? Dexia en KBC Wat? Steunen van dictatoriale regimes Hoe? Vermogensbeheer Wie en wat: gebruik de site Klik op banken om terug de lijst van banken te zien, klik daarna op Dexia Klik op icoon ter hoogte van Birma (met vliegtuigje) Leg uit waarom Dong Feng controversieel is + voor hoeveel geld Dexia aandelen van Dongfeng in bezit of beheer heeft. Dit is een voorbeeld van een investering in een bedrijf dat samenwerkt met repressieve regimes, zoals de militaire dictatuur in Birma. Dongfeng levert militaire trucks aan Birma. Het brutale militaire regime in Birma toonde al meermaals haar ware gelaat in de afgelopen jaren. De protesten voor democratie van monniken werden bloedig onderdrukt. Toen een natuurramp het land
9
teisterde werd de verpauperde bevolking aan haar lot overgelaten. De Nobelprijs winnares San Suu Kyi wordt al voor meer dan 14 jaar onder huisarrest gehouden, zonder eerlijk proces. Een dochteronderneming van Dongfeng, DFL, leverde 900 militaire trucks aan Birma in 2008. Het ethisch comité van het Noors Pensioenfonds kwam tot de conclusie dat zulke leveringen nog voort gaan en dat er ook nog reserve onderdelen worden nagestuurd. Zowel de EU als de VS hebben een embargo op wapenuitvoer naar Birma. Militaire trucks vallen onder dat embargo. Door militaire trucks te exporteren naar Birma, ondersteunt het Chinese bedrijf Dongfeng een regime dat 3000 slaven inzet, meer dan 10.000 politieke gevangenen achter de tralies houdt en dat regelmatig de ergste inbreuken op de mensenrechten begaat zoals willekeurige executie, foltering en verkrachting van burgers. Dexia heeft aandelen in bezit of beheer van Dongfeng, ter waarde van 1,47 miljoen US$. Hoe: leg uit wat de relevantie is van deze vorm van financiële steun. Waarom zijn onze aandelen cruciaal voor het bedrijf? Een beursgenoteerd bedrijf haalt middelen binnen via de verkoop van aandelen op de markt. Een aandeel is een waardepapier dat een aantal rechten met betrekking tot een vennootschap geeft. Alle aandeelhouders samen kunnen economisch gezien als eigenaren van de vennootschap worden beschouwd. (Dus verklaart men zich ook principieel akkoord met het beleid van dit bedrijf.) Een aandeel geeft zeggenschap in de onderneming en men kan winstuitkeringen in de vorm van dividend ontvangen. Maar een aandeelhouder neemt ook mee de bedrijfsrisico’s. Als een bedrijf veel verlies maakt, is het geld dat in een aandeel zit ook in gevaar. De risico’s die een bedrijf neemt, door bijvoorbeeld mensenrechten te schenden, kunnen dus ook een weerslag hebben op de inkomsten of het verlies bij dit soort aandelen. Wat is de link met ons geld? Leg twee soorten aandelen bezit uit: aandelen voor eigen rekening van de financiële instelling, en aandelen in handen van de klanten. Aandelen ‘voor eigen rekening van de bank’ betekent dat de bank zelf beslist aandelen te nemen in het bedrijf. ‘Aandelen voor derden’ betekent dat de bank aandelen koopt omdat de klant haar hiertoe de opdracht geeft. Bepaalde klanten kiezen hierin zelf, maar de doorsnee klant maakt hier geen bewuste keuze voor. Veel investeringen gebeuren immers via beleggingsfondsen, korven waarin aandelen zitten van een hele lijst bedrijven. Een beleggingsfonds is in feite een ‘verzamelpunt’ voor beleggers. Op dat punt komt het geld van alle in het betreffende fonds investerende beleggers samen. Het totaalbedrag wordt het fondsvermogen genoemd. Een beleggingsfonds is vaak een naamloze vennootschap. Beleggers kopen aandelen in deze vennootschap en kopen daarmee indirect aandelen, obligaties, onroerend goed, enz. Het beleggingsfonds ontvangt inkomsten zoals dividend, rente en/of huur, enz. en er zijn waardeschommelingen in de bezittingen van het fonds. Na aftrek van kosten worden de positieve en negatieve resultaten doorgegeven aan de aandeelhouders van het fonds in de vorm van koersschommelingen in het fonds en meestal ook dividend. Via pensioensparen, verzekeringsproducten, indexfondsen etc. komt ons geld in dergelijke fondsen terecht. Een fondsbeheerder van, bijvoorbeeld, Dexia beheert deze fondsen en beslist in welke bedrijven je gaat beleggen. Hij/zij volgt hierin dikwijls bepaalde indexen, of lijsten van bedrijven waarin mag worden belegd voor een specifiek fonds. Deze min of meer vaste lijsten vormen bij de banken een argument om hun investeringsbeleid niet te moeten aanpassen. Ze kunnen er immers ‘niets aan doen’. Nochtans heeft een fondsbeheerder altijd de keuze om al dan niet in bepaalde bedrijven (of indexen) te stappen. Dexia maakt het mogelijk dat jouw geld geïnvesteerd wordt in bedrijven die de militaire dictatuur in Birma steunen. Voorbeeld 3 5 min Wie? ING Wat? Schenden van arbeidsrechten
10
Hoe? Uitgifte van obligaties Wie en wat: gebruik de site Klik op banken om de lijst van banken weer te zien, klik daarna op ING Klik op icoontje in USA Leg uit wat de kritiek op Wal-Mart is en dat ING hier uitgifte van obligaties voor organiseert. Walmart is een Amerikaans bedrijf dat systematisch de rechten van werknemers schendt. De grootste distributieketen ter wereld is befaamd. Niet enkel om haar lage prijzen, maar ook omwille van haar inbreuken op de arbeidsrechten. Wal-Mart censureert vakbondsinformatie, ontslaat vakbondsleden en sluit zelfs hele vestingen als dat de syndicalisering kan dwarsbomen. De mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch besluit: “Het effect van Wal-Marts tactieken is dat de werknemers hun internationaal erkend recht om zich te organiseren, ontnomen wordt.” Het Noors pensioenfonds wees eerder al op de houding van de Amerikaanse onderneming: “Het is uitgebreid gedocumenteerd dat WalMart regelmatig minderjarigen tewerkstelt in overtreding met internationale regels, dat de werkomstandigheden bij veel toeleveranciers gevaarlijk en ongezond zijn, dat werknemers gedwongen worden tot overwerk zonder vergoeding, dat er loondiscriminatie is tegen vrouwen en dat werknemers tenslotte in sommige gevallen onredelijk worden gestraft en in de bedrijfsgebouwen worden opgesloten.” Hoe: leg uit wat een obligatie-uitgifte van een bedrijf inhoudt. Een bedrijf heeft naast eigen kapitaal (onder meer in de vorm van aandelen) ook nood aan financiering door middel van leningen. Bijvoorbeeld om een nieuwe fabriek te bouwen. Hiervoor kan het bij een bank een groot bedrag lenen, of het kan obligaties uitbrengen. Een obligatie is een verhandelbaar bewijs voor een lening die door een overheid, een onderneming of een instelling is aangegaan. Als een bedrijf geld nodig heeft, kan het door het uitgeven van een obligatielening aan financiering komen. De koper van de obligatie ontvangt van de uitgever rentevergoeding. Het is eigenlijk een lening die in allemaal kleine stukken wordt verdeeld, om ze vervolgens te koop aan te bieden op de markt. Hiervoor doet het bedrijf beroep op een bank, die de obligaties op deze markt lanceert. De bank die obligaties lanceert, zorgt er zo voor dat dit bedrijf aan het nodige kapitaal geraakt bij de beleggers. Leg uit dat aandelenpakketten ook obligaties kunnen bevatten. Een beleggingsfonds kan bestaan uit enkel aandelen en/of obligaties. De meeste obligaties zijn die bij de overheid, maar ook bedrijven schrijven obligaties uit. Het kan dus zijn dat je via je brandverzekering of je pensioensparen aandelen hebt in een bedrijf als Wal-Mart. Voorbeeld 4 5 min Wie? BNP Paribas Wat? Controversiële wapens Hoe? Lening Wie en wat: gebruik de site Klik op banken om de lijst van banken te zien, klik daarna op BNP Paribas Klik op icoontje in de USA Leg uit wat verkeerd loopt bij Textron. Leg uit dat BNP Paribas aan dit bedrijf een lening heeft lopen. Dit voorbeeld toont dat bedrijven die controversiële wapens produceren die het internationaal recht schenden, gefinancierd worden door banken actief in België.
11
Textron, een Amerikaans bedrijf, produceert clustermunitie. Clustermunitie verspreidt tientallen kleine bommetjes over een immens gebied. Veel van die bommen exploderen niet direct en blijven zo gevaarlijk, lang nadat een conflict beëindigd is. 98% Van de slachtoffers van clustermunitie zijn burgers. Het CBU-97 en het CBU-105 Sensor Fused Weapon, geproduceerd door Textron, zijn gebruikt door het leger van de VS tijdens de Iraqi Freedom Operation in 2003. BNP Paribas verstrekte in 2007 verschillende leningen aan dit bedrijf, ter waarde van in totaal minstens US$ 200 miljoen. Hoe: leg uit dat banken leningen kunnen geven met een portefeuille die o.m. bestaat uit spaargeld. Banken hebben de beschikking over geld dat door de klanten bij hen in bewaring gegeven is. Die personen willen daar graag rente over ontvangen. De bank kan die rente vergoeden als de bank rendement op het in bewaring gegeven geld kan bereiken. Dit kan de bank doen door het geld te beleggen, of door het uit te lenen. De rente die wij ontvangen op ons spaarboekje, wordt gecreëerd door ons geld opnieuw uit te lenen tegen een hogere rente. Het verschil tussen de twee is de winst voor de bank. (Er bestaan verschillende soorten leningen. Bij een bedrijf kan het gaan om: • Een lening met een onderpand, bijvoorbeeld een bedrijfsgebouw of aandelen. • Een doorlopend krediet. Hierbij ligt het bedrag niet vast, er wordt naar behoefte geld opgenomen en afgelost. • Een achtergestelde lening. Een lening, vooral door bedrijven aangegaan, die slechts terugbetaald zal worden als de andere schuldeisers (inclusief de gewone leningen) eerst uitbetaald zijn. Dit verhoogt het risico en dus is de rente ook hoger. • Een overbruggingskrediet. Typisch hierbij is dat het een beperkte periode in de tijd moet overbruggen, bijv. de tijd tussen de aankoop van een nieuw gebouw, dat eerst betaald moet worden en de verkoop van de ander gebouw, waarvan de eigenaar pas later het geld kan krijgen, om het overbruggingskrediet terug te betalen.) De klant heeft bij de meeste banken geen inspraak in de bedrijven waaraan de bank zijn of haar geld investeert. Het is dus best mogelijk dat een klant van KBC ongewild een lening verstrekt aan een controversieel olieproject in Soedan.
3. Mogelijke oplossingen 10 min Een bank heeft met zijn investeringsgedrag een belangrijke hefboom in handen om bepaalde bedrijven te steunen of niet. Een bank kan op verschillende manieren deze keuze maken:
−
Een bank kan onverbeterbaar gedrag afstraffen door te desinvesteren in een bepaald bedrijf. Een bedrijf dat zwaar over de schreef gaat op het vlak van mensenrechten of verboden wapens produceert, krijgt dan geen financiering van deze bank.
−
Een bank kan overtreders van bepaalde normen tot verbetering aanzetten: de bank, die vaak ook aandeelhouders is bij de bedrijven in kwestie, probeert haar invloed dan aan te wenden om het bedrijf van gedrag te doen veranderen. Dit 'engagement', zoals dat heet, kan een belangrijke stap zijn, maar alleen als er tegenover dit engagement een duidelijke tijdslijn en verwachting staat: een stok achter de deur als het ware.
−
Aanmoedigen van de beste in de klas door extra te investeren kan een manier zijn om bepaalde voorlopers, bedrijven die boven de anderen uitsteken, te stimuleren.
12
Een bank kan heel duidelijk stellen dat ze een bepaalde praktijk niet wil financieren: door haar beleid te wijzigen kan een bank ervoor zorgen dat bedrijven die bepaalde normen schenden niet voor investering in aanmerking komen. Zo'n uitsluitingsbeleid legt criteria vast; een bedrijf dat aan de criteria voldoet kan niet gefinancierd worden. Belangrijk bij zo'n uitsluitingsbeleid is dat dit geldt voor alle producten van een bank: sommige financiele instellingen sluiten wel bepaalde bedrijven uit, maar doen dit enkel voor vermogensbeheer en niet voor kredietverlening bijvoorbeeld. Op die manier worden die bedrijven nog steeds gefinancierd. Het meeste vooruitgang is vandaag geboekt op het gebied van controversiële wapens, meer specifiek clustermunitie en anti-persoonsmijnen. Maar Netwerk Vlaanderen ijvert voor een uitlsuitingsbeleid op andere domeinen ook. Die domeinen worden bepaald door internationale conventies en regulering die door staten werd overeengekomen. Het gaat meer specifiek over: bedrijven die ernstige of onomkeerbare milieuschade veroorzaken en bedrijven die de leefomstandigheden van lokale bevolkingsgroepen ernstig schaden (bijv. financieren van steenkoolcentrales) bedrijven die systematisch de arbeidsrechten schenden: kinderarbeid, dwangarbied, onderdrukking vakbondsvrijheid, etc. (Wal-Mart) bedrijven die samenwerken met repressieve regimes (bijv. Dongfeng) bedrijven die controversiële wapens produceren (= wapens die het Internationaal Humanitair Recht schenden), naast clustermunitie en anti-persoonsmijnen gaat het hier over bv. Nucleaire wapens. Of bedrijven die wapens exporteren naar landen die de mensenrechten systematisch schenden. Op basis van deze vier domeinen heeft Netwerk Vlaanderen het beleid van acht grootbanken in België onderzocht om te zien welk risico een spaarder loopt op schadelijk investeren. Het resultaat is een ranking van deze banken; waarbij enkel Triodos een laag risico heeft op schadelijk investeren. De andere banken hebben ofwel geen (voldoende) beleid, ofwel slechts op één van de domeinen (KBC, Dexia en ING).
De overheid kan hier ook een rol in spelen: ze kan via regulering vastleggen welke bedrijven wel of niet voor investering in aanmerking komen. Eén van de successen die de voorbije jaren op dit vlak geboekt zijn, is de wetgeving in België: sinds 2007 is in België investeren in producenten van clustermunitie en anti-persoonsmijnen bij wet verboden. Elke bank actief in België moet zich aan deze wet houden. Er zijn weliswaar nog wat problemen bij de controle van de wet, maar hij heeft er al voor gezorgd dat elke bank actief in België
13
vandaag producenten van deze wapens uitsluit van hun investeringen. De laatste jaren heeft een aantal andere landen België gevolgd en een verbod geïnstalleerd op investeringen in producenten van clustermunitie. Op die manier worden die bedrijven gedwongen een einde te maken aan hun productielijn. Ook de klant kan zijn keuze duidelijk maken: door te kiezen voor duurzame producten kan de klant ervoor zorgen dat geen geld naar mensenrechtenschenders of overtreders van internationale conventies gaat. Later in deze vorming komen we hierop terug. Netwerk Vlaanderen probeert op deze drie terreinen te werken om tot meer duurzame geldstromen te komen. 4. Nabespreking/ruimte voor reacties 5 min of langer, door een voorbeeld weg te laten Vraag het publiek welke afweging ze maken over het ethische karakter van de investeringen met hun geld. Zijn ze bereid winst te ontvangen uit bovengenoemde activiteiten? Zien ze voor zichzelf een ondergrens? Hoewel een duurzame investering geen lager rendement genereert, kan ook de vraag gesteld worden of je noodzakelijk voor het hoogste financieel rendement gaat, of ook tevreden bent met een lagere return op kapitaal dat zinvol wordt geïnvesteerd.
14
E. Alternatieven 20 min Toon de website
http://www.netwerkvlaanderen.be/nl/index.php? option=com_content&task=blogcategory&id=34&Itemid=321 OF Deel het Netwerk Vlaanderen magazine uit waarin de wegwijzer in het kort beschreven staat (nr. maart-mei 09) In de menubalk bovenaan de site vind je onder 'duurzame wegwijzer' de verschillende mogelijke manieren om anders om te gaan met geld. Je kan dit als leidraad bij je verhaal gebruiken. Als je zeker wilt zijn dat je geld op een positieve manier wordt geïnvesteerd, heb je verschillende mogelijkheden. Dit kan bij een klassieke bank, of bij een bank die zich specialiseert in duurzaam investeren. We overlopen een aantal mogelijkheden en gaan hierbij telkens in op een aantal elementen waar je bij je keuze best rekening mee houdt. 1. Direct investeren Met deze vorm van investeren geef je een lening of teken je in op een aandeel of obligatie van een organisatie of bedrijf uit de duurzame en sociale economie. Deze formule is wat risicovoller dan andere investeringsmogelijkheden. Maar je bouwt wel een directe band op met een initiatief, en je weet dat een goede bestemming van je spaargeld gegarandeerd is. Enkele voorbeelden van direct investeren: Ecopower zet duurzame energieprojecten op. Ze bouwen windturbines, beheren waterkrachtcentrales en leveren groene stroom aan hun coöperanten. Het Hinkelspel is een coöperatieve kaasproducent die enkel met biologische grondstoffen werkt. Oxfam Fairtrade cvba is een coöperatieve vennootschap die fairtrade goederen aankoopt, invoert, verhandelt en verdeelt. 2. Indirect investeren Als je indirect wilt investeren in duurzaamheid, teken je in op aandelen of obligaties van organisaties die zelf gespecialiseerd zijn in het financieren van initiatieven uit de duurzame en sociale economie. Enkele voorbeelden van indirect investeren: Alterfin financiert microkredietinstellingen (kleine leningen aan lokale, kleinschalige bedrijven) en fair-trade organisaties in het zuiden. Netwerk Rentevrij is gespecialiseerd in het verlenen van rentevrije leningen aan organisaties en initiatieven met een hoge maatschappelijke meerwaarde. Trividend is risicokapitaalverschaffer (aandelen en achtergestelde leningen) voor de sociale economie. 3. Een duurzame spaarrekening Het spaarboekje is het bekendste en meest veilige bankproduct. Als je kiest voor een duurzame spaarrekening, krijg je hetzelfde rendement en voorwaarden als bij
15
gewone spaarboekjes. En bovendien de garantie dat je geld wordt geïnvesteerd in plaatselijke projecten en activiteiten met een meerwaarde voor de maatschappij. Duurzaam sparen voorbeeld 1 Een duurzame spaarrekening bij een klassieke bank: BNP Paribas Krekelsparen Het Krekelsparen, een duurzame en solidaire spaarformule waarbij Netwerk Vlaanderen aan de wieg stond, dateert uit 1985. Bij de start bestond de Krekelspaarovereenkomst met de toenmalige ASLK bank voornamelijk uit het vastleggen van de vergoeding die ontvangen werd voor het geld op de spaarrekeningen. Na verloop van tijd zijn daar ook wederbeleggingscriteria bijgekomen. Onlangs heeft Netwerk Vlaanderen, samen met de bank de sociale, ecologische en ethische investeringscriteria aangescherpt. De wederbeleggingscriteria bevatten twee luiken: positieve criteria en uitsluitingscriteria. Positieve criteria De positieve criteria omschrijven de initiatieven die met Krekelspaargelden gefinancierd mogen worden. De criteria bepalen dat Krekelspaargelden belegd mogen in volgende segmenten: - duurzame sectoren of activiteiten: welzijn, cultuur, opvoeding en onderwijs, gezondheidszorg, tewerkstelling kansengroepen, duurzaam transport, hernieuwbare energie, energie-efficiëntie, milieutechnologie, duurzame landbouw en vis- en houtwinning - sociale huisvesting tegen gunsttarief - waardepapieren van lokale en nationale overheden uit de euro-zone - openbare nutsbedrijven waarin de overheid een belangrijke aandeelhouder is. Uitsluitingscriteria Alle onder de positieve criteria geselecteerde bedrijven of initiatieven mogen ook niet betrokken zijn bij een reeks uitgesloten activiteiten. Zo worden bedrijven uitgesloten die betrokken zijn bij de productie en handel in wapens en kernenergie. Ook financieringen van bedrijven en initiatieven betrokken bij de dienstverlening rond, handel in of productie van fossiele brandstoffen en omstreden biobrandstoffen, schadelijke grootschalige projecten, bont, omstreden gentechnologie, voor mens of milieu schadelijke wettelijk verboden producten en financiële diensten zonder duurzaam investeringsbeleid, worden uitgesloten. Verder worden uitgesloten: bedrijven die ongewenste dierproeven, schending van de mensenrechten en inbreuken op het wettelijk kader, belastingontduiking en onverantwoorde exploitatie van gemeenschapsgoederen en diensten ten laste worden gelegd. Duurzaam sparen voorbeeld 2 Een spaarrekening bij een duurzame bank: Triodos spaar- en termijnrekening Triodos Bank gebruikt uw spaargeld ter financiering van initiatieven die een positieve meerwaarde hebben voor mens en milieu. Triodos werkt, net als bij het Krekelsparen, met zowel positieve als negatieve criteria. De kredieten van Triodos Bank gaan naar volgende sectoren (positieve criteria): - Natuur & milieu: biologische landbouw, natuurvoeding, duurzame energie, milieutechnologie, ... - Sociale economie: detailhandel non-food, productie, recreatie, woningbouw, ... - Cultuur & welzijn : onderwijs, kinderopvang, gezondheidszorg, kunst en cultuur, … - Noord-Zuid: fair-trade en ontwikkelingssamenwerking. Daarnaast belegt Triodos Bank in waardepapieren van overheden die de mensenrechten niet met voeten treden
16
Triodos Bank sluit ook een aantal activiteiten en bedrijfsprocessen uit van financiering (negatieve criteria). Triodos Bank verleent geen kredieten aan organisaties, bedrijven en projecten die voor meer dan 5% van hun activiteiten betrokken zijn bij niet-duurzame producten en diensten. Dit zijn: bontindustrie, kansspelen, pornografie en tabak. Voor wapenindustrie, kernenergie en milieugevaarlijke stoffen ligt de grens zelfs op 0%. Ze sluiten ook niet-duurzame bedrijfsprocessen uit. Dit zijn : bio-industrie, corruptie, bijdragen aan of profiteren van repressieve regimes, dierproeven, genetische modificatie en frequente en ernstige overtreding van wetgeving – gedragscodes of conventies Triodos noemt zichzelf de eerste duurzame bank ter wereld. Triodos Bank is in België de enige bank die al zijn activiteiten toelegt op duurzaam bankieren. De bank bestaat 30 jaar, waaronder ruim 15 jaar in België. Het aanbod aan particulieren, ondernemingen of instellingen is uitsluitend duurzaam. Triodos biedt leningen en projectfinanciering aan bedrijven of organisaties met een sociale, culturele of ecologische meerwaarde. Voor particulieren zijn er hypotheekkredieten voor passiefwoningen of voor ecologische renovaties. Deze leningen gebeuren met het geld van de spaarder. Triodos biedt verschillende spaarformules aan: gewone spaarrekeningen , Junior spaarrekeningen en termijnrekeningen , waarvan het geld wordt gebruikt om duurzame projecten en bedrijven te financieren. In tegenstelling tot bij een klassieke bank, kan je als klant volgen waar je geld naartoe gaat. Op de website staat een korte beschrijving van de projecten die gesteund worden. (eventueel online gaan naar www.triodos.be en door website navigeren tot bij interactieve kaart) GOED OM WETEN Rente ligt vandaag heel laag voor alle spaarrekeningen, komt omdat de rente bepaald door de nationale bank heel laag ligt; wat dan weer zijn oorsprong heeft in het feit dat de economische crisis op die manier aangepakt moet worden. 4. Duurzaam beleggen Voor wie wil beleggen op de beurs biedt het merendeel van de banken momenteel beleggingsproducten (fondsen, structured notes, …) aan onder de noemer ‘ethisch’, ‘groen’, ‘goed voor een betere wereld’, ‘duurzaam’, …. Maar let hierbij op: deze vlag dekt niet altijd de lading. Veel producten zien er groen of duurzaam uit, maar zijn dat niet automatisch. Vragen die je kan stellen: • Worden sociale, ethische en/of ecologische criteria gebruikt? Gaan de criteria slechts over één domein of over de drie domeinen? • Welke positieve niet-financiële criteria worden gehanteerd? Wordt er gekozen voor de ‘Beste van de Klas’ benadering (de beste bedrijven binnen een specifieke sector)? • Worden bepaalde bedrijven niet gefinancierd op basis van uitsluitingscriteria? Zo ja, welke? • Is het product transparant over zijn beleggingscriteria? • Wordt er in organisaties zonder winstdoelstelling geïnvesteerd? Voorbeeld 'duurzaam beleggen' 1: Coupon Note 1 Sustainable van BNP Paribas Deel het document van de ‘Coupon Note 1 Sustainable’ uit. Vraag aan de mensen of ze hierin zouden beleggen, waarom wel/niet. Vraag hen of ze bovenstaande
17
aandachtspunten in het product herkennen. Checklist Coupon Note 1 Sustainable van BNP Paribas > Worden sociale, ethische en/of ecologische criteria gebruikt? Gaan de criteria slechts over één domein of over de drie domeinen? Ja. Het rendement wordt bepaald door aandelen uit het Socially Responsible Investment – universum van Fortis Investments. Dit universum bestaat uit een lijst van ondernemingen die op duurzaamheidscriteria gescreend zijn. > Welke positieve niet-financiële criteria worden gehanteerd? Het betreft ondernemingen die: aan specifieke criteria beantwoorden op het vlak van milieubewustzijn, op sociaal vlak en inzake «Corporate Governance» of die producten en diensten aanbieden die bijdragen tot het oplossen van problemen die te maken hebben met milieu of met duurzame ontwikkeling. > Worden bepaalde bedrijven niet gefinancierd op basis van uitsluitingscriteria? Zo ja, welke? Zeer onduidelijk. Wie leest « Het betreft ondernemingen die aan specifieke criteria beantwoorden op het vlak van milieubewustzijn, op sociaal vlak en inzake « Corporate Governance » , verwacht allicht van wel. Maar is dat ook zo ? Als we in de korf van ondernemingen kijken, zien we bedrijven staan zoals WalMart… Het voorliggend document licht niet toe of en welke uitsluitingscriteria gehanteerd worden. > Is het product transparant over zijn beleggingscriteria en de bedrijven waarin het investeert ? Het zegt niet op welke andere plaats meer info te vinden is over de gehanteerde criteria en/of onderzoeksmethoden. De namen van de geselecteerde bedrijven worden wel gegeven. Daaruit leren we dat « Wal-Mart », een beruchte schender van arbeidsrechten, behoort tot de geselecteerde bedrijven. > Wordt er in organisaties zonder winstdoelstelling geïnvesteerd? ? Nee. Beleggingsproducten investeren in beursgenoteerde bedrijven en organisaties zonder winstoogmerk zijn nooit beursgenoteerd.. Wie wil investeren in not for profit organisaties, zoals bv. een Wereldwinkel, een sociaal tewerkstellingsinitiatief, e.a., moet kiezen voor direct investeren of spaarproducten. Conclusie: Hoewel dit fonds het label ‘duurzaam’ draagt, zien we een notoir schender van arbeidsrechten in de korf zitten. Dit wekt vragen op over de criteria voor investeringen en het duurzame karakter van het fonds.
Voorbeeld 'duurzaam beleggen' 2: Triodos Sustainable Pioneer Fund Deel het document van de ‘Triodos Sustainable Pioneer Fund’ uit. Vraag aan de mensen of ze hierin zouden beleggen, waarom wel/niet. Vraag hen of ze de genoemde aandachtspunten in het product herkennen. Checklist Triodos Sustainable Pioneer Fund > Worden sociale, ethische en/of ecologische criteria gebruikt? Ja.
18
> Welke positieve niet-financiële criteria worden gehanteerd? Triodos kiest voor bedrijven die als hoofdactiviteit producten en diensten leveren die bijdragen tot een schone aarde, klimaatbescherming of een gezond leven. Daarnaast werkt Triodos met een ‘Beste in de Klas’ benadering. Ook bedrijven die binnen hun sector het best scoren op een reeks duurzaamheidscriteria komen in aanmerking. Opmerking : Ook de in de Triodosfondsen opgenomen bedrijven zijn niet vrij van kritiek. Triodos fondsen nemen bijvoorbeeld bedrijven op die op het vlak van maatschappelijk verantwoord ondernemen tot de beste van hun sector behoren. Zo kan een bedrijf dat in de luchtvaartsector zit, opgenomen zijn in de beleggingsproducten van Triodos. Je kan de luchtvaartsector moeilijk milieuvriendelijk noemen. > Worden bepaalde bedrijven niet gefinancierd op basis van uitsluitingscriteria? Zo ja, welke? Betrokkenheid bij niet-duurzame producten en diensten en niet-duurzame bedrijfsprocessen leidt onder bepaalde voorwaarden tot uitsluiting. Niet-duurzame producten en diensten zijn: bontindustrie, kansspelen, kernenergie, milieugevaarlijke stoffen, pornografie, tabak, wapenindustrie. Niet-duurzame bedrijfsprocessen zijn : bio-industrie, corruptie, repressieve regimes, dierproeven, genetische modificatie, overtreding wetgeving – gedragscodes of conventies, mens- en arbeidsrechten. > Is het product transparant over zijn beleggingscriteria en de bedrijven waarin het investeert? Op de website van Triodos kan je zowel de positieve als uitsluitingscriteria vinden, alsook een overzicht van de beursgenoteerde bedrijven waarin de fondsen van Triodos investeren. > Wordt er in organisaties zonder winstdoelstelling geïnvesteerd? Nee. Beleggingsproducten investeren in beursgenoteerde bedrijven en organisaties zonder winstoogmerk zijn nooit beursgenoteerd.. Wie wil investeren in not for profit organisaties, zoals bijv. een Wereldwinkel, een sociaal tewerkstellingsinitiatief, e.a., moet kiezen voor direct investeren of spaarproducten.
Omdat veel beleggingsproducten die als duurzaam verkocht worden, niet per definitie duurzaam zijn, hanteert Netwerk Vlaanderen een aantal scherpe criteria in de beleggingsfondsen die ze mensen aanbiedt: Netwerk Vlaanderen kiest voor producten die inhoudelijk sterke en strenge selectiecriteria hanteren. Concreet staan we achter: de Triodos producten, producten met een Ethibel label of AlterVision Balance Europe. Deze producten hanteren beleggingscriteria die bedrijven betrokken bij door Netwerk aangeklaagde schadelijke praktijken (wapenindustrie, schending mensenrechten, steun aan dictaturen, ernstige milieuschade) in grote mate uitsluiten. De selectiecriteria van deze producten en de lijst met bedrijven waarin deze producten mogen beleggen is publiek consulteerbaar op het internet. Afsluitend stel je de vraag of beleggen op de beurs de noemer ‘duurzaam’ verdraagt. Zelfs bij beleggingsfondsen via een duurzame bank kan je je nog vragen stellen, want het blijft beleggen op de beurs. Investeren of speculeren? Je geld, ook al is dat ‘duurzaam’ belegd op de beurs, zorgt niet noodzakelijk voor extra financiering van het bedrijf waarin belegd wordt. Het bedrijf waarin geïnvesteerd wordt ontvangt enkel bij de beursintroductie extra geld. Wanneer een beleggingsfonds nadien een aandeel van een andere aandeelhouder overneemt, zorgt dit niet voor extra financiering van het bedrijf. Ook via duurzame beleggingsfondsen draait je geld mee in een wereld waarin aandelen en obligaties met het oog op korte termijnwinsten en het incasseren van commissies gekocht en verkocht worden. Niet het aangaan van aandeelhoudersrelaties of een kredietbehoefe geeft er aanleiding tot investeren, maar wel het speculeren op een verwachte stijging of daling van de waarde van de aandelen/obligaties van een bedrijf. De drijfveer tot de handel in aandelen is het halen van een zo hoog mogelijk financieel rendement, liefst op korte termijn.
19
Wat heet ‘duurzaam’? Het risico dat je bij het ‘duurzaam’ beleggen investeert in schadelijke activiteiten is kleiner dan bij klassiek beleggen, maar blijft bestaan. Je geld blijft immers voor het overgrote deel terecht komen bij multinationale ondernemingen. (zie bijv. korf bij Coupon Note 1 Sustainable). Deze ondernemingen zijn geselecteerd op slechts enkele criteria. De bedrijven die het op deze criteria beter doen dan hun sectorgenoten, krijgen het etiket ‘duurzaam’. Deze screening en selectie sluit betrokkenheid bij maatschappelijk schadelijke praktijken echter niet uit. Zo kan een bedrijf dat een windmolenpark heeft, en daarom goed scoort op vlak van milieucriteria, ondertussen wel de rechten van zijn werknemers schenden. Investeer in de duurzame economie Bij duurzaam sparen en (in)direct investeren wordt vooral geïnvesteerd in not for profit bedrijven en kleinschalige initiatieven actief in duurzame sectoren. De kans dat zij betrokken zijn in het ondersteunen van dictators, zware milieudelicten of uitbuiting van arbeiders is veel kleiner dan bij multinationale ondernemingen. Tot slot. Vergeet ook het financieel risico niet. Beleggen op de beurs belooft een hoger rendement dan het sparen of (in)direct investeren. Daar staat tegenover dat je bij het beleggen al je geld kan kwijtraken. Je spaargeld daarentegen wordt tot 100.000 euro beschermd.
20
F. Afsluiting 5 min Actiemiddelen naar banken toe presenteren • Petitie tegen klimaatschadelijke investeringen (op print laten invullen) uitleg bij • E-kaart via bankgeheimen.be (tonen op www.bankgeheimen.be)hoe er geraken? • Vermelden van website www.netwerkvlaanderen.be en vragen of iemand interesse heeft in tijdschrift Netwerk Vlaanderen. Naam en adres noteren.
21
4. ACHTERGRONDINFORMATIE 1. Vragen en antwoorden Waarom heeft de kredietcrisis tot een algemene economische crisis geleid? Door de problemen in de bankwereld raakte de economie in de Westerse landen uit vorm. Mensen vreesden voor hun spaargeld en hun job; bedrijven vreesden voor moeilijker te verkrijgen bankkrediet en overheden wisten niet waar de volgende brand zou uitbreken. Al die onzekerheid en angst zorgden voor minder consumptie en investeringen. De economie vertraagde en belandde uiteindelijk heel 2009 in een recessie. Gevolg? De VS tekende in 2009 een krimp op van 2,4%, de EU 27 van 4,7% van het BNP. De werkloosheid steeg vaak naar 10% of meer van de actieve bevolking. In de Europese welvaartstaten zorgde de sociale zekerheid voor minder leed bij de gewone man. Maar voor de 6,7 miljoen mensen die in VS hun werk verloren, betekende werkloosheid vaak ook een uithuiszetting, een onbetaalbare ziekenhuisfactuur of zelfs bittere armoede. Keerpunt? De centrale banken van de landen in recessie lieten de rente naar bijna 0% dalen. Goedkoop geld zou de economie terug aanzwengelen. Deze lage-rente-kuur werd echter ook toegepast toen het niet goed ging met de economie vóór de kredietcrisis en was een van de elementen die de kredietcrisis mogelijk gemaakt hebben. Overheden timmerden investeringsplannen in elkaar. Hoewel een ‘green new deal’, met massale investeringen in duurzame technologieën, hoog op de agenda stond, bleef het in de meeste landen bij een lappendeken aan maatregelen van slooppremies tot BTW vermindering voor de bouw. Een echt keerpunt in de economie is nog niet in zicht: zodra de groei herneemt zal ze opnieuw aanbotsen tegen de begrensde draagkracht van de aarde, haar ecosystemen en de eindige grondstoffen. Is ons spaargeld veilig? De Belgische overheid heeft de banken gered, en heeft op die manier het spaargeld veilig gesteld. Dat is positief, maar het is evenwel gebeurd met belastinggeld uit de Belgische staatskas. Bovendien bestaat er zoiets als het ‘Beschermingsfonds voor deposito’s en financiële instrumenten’. Dat fonds zorgt ervoor dat je je spaargeld (gedeeltelijk) kan recupereren als het fout loopt: sinds oktober 2008 is de drempel op de depositogarantie in België opgetrokken tot 100 000 euro per persoon en per instelling. Voor de verzekeringsproducten van tak 21 geldt dezelfde bescherming (tak 21 verzekeringsproducten zijn langlopende contracten met rendementsgarantie). De bedragen die beschermd zijn, gelden per persoon, en enkel voor banken actief in België. Netwerk Vlaanderen ijvert ervoor om spaarbanken en investeringsbanken te splitsen, zodat spaargeld niet langer in gevaar kan komen. Narrow banking heet dat dan; banken die enkel spaardeposito's beheren, daarmee aan kredietverlening doen en voor de rest zo weinig mogelijk risico's nemen. Ze houden zich dus niet bezig met speculatieve investeringen. Ook zijn eigen middelen beheert het zo veilig mogelijk: niet beleggen in aandelen of riskante effecten bijvoorbeeld. Ze beperken het risico en bieden stabiele rendementen, die weliswaar lager liggen dan die van
22
investeringsbanken. De narrow bank focust zich op de publieke nutsfunctie van een bank. Het staatsgarantiefonds zou hieraan gekoppeld kunnen worden, zodat geen overheidsgeld gebruikt moet worden om speculatieve activiteiten van een bank te dekken. Wat is er met Griekenland gebeurd? Landen zijn voor de (her)financiering van hun staatsschuld afhankelijk van de financiële markten. Pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen of banken willen wel wat staatsschuld kopen als de rente in verhouding staat tot de kans op wanbetaling door de overheden. Net daar knelde het schoentje. De staatsschuld van heel wat landen was spectaculair gestegen door de banken- en economische crisis. Het risico voor wanbetaling groeide, volgens de markt het meest in Griekenland, maar ook in Spanje, Portugal, Ierland, Italië of zelfs België. Die landen moeten een steeds hogere rente betalen om investeerders te overtuigen nog schuldpapier te kopen. Maar die hogere rente dreigt een gevaarlijke rentesneeuwbal in gang te zetten waarbij de overheid steeds meer betaalt en toch haar schuld verder ziet aandikken. Griekenland kwam in de problemen omdat het haar staatsschuld niet meer gefinancierd kreeg op de financiële markten. Bovendien bleek dat de Griekse begrotingscijfers vervalst waren, soms met de hulp van Amerikaanse grootbanken en dat Griekenland reeds lang meer staatsschuld had dan de afspraken tussen de landen van de Eurozone loelieten. Hoewel dit grote onenigheid veroorzaakte tussen de landen van de Eurozone, schoten ze uiteindelijk toch te hulp met een pakket van 750 miljard euro. Tegelijk eiste de EU en het IMF draconische besparingen van de probleemlanden. Enkel door het tekort op de begroting terug te brengen, kan op termijn de staatsschuld dalen en het vertrouwen op de markten terugkeren, luidde de redenering. Dezelfde overheden die een jaar eerder nog de economie zouden stimuleren, gaan nu stevig snoeien in de ambtenarenlonen, de pensioenen en andere grote kostenposten. Wacht België hetzelfde scenario als Griekenland? In de laatste maanden werd in het rijtje van landen dat in de problemen zit wegens zijn schulden naast Griekenland, Spanje, Portugal en Ierland, soms ook naar België verwezen. Er zijn echter een aantal redenen om te geloven dat België weinig risico loopt op een Griekenland-scenario. De staatsschuld is minder groot als in Griekenland en onze economie staat er ook wat beter voor. Bovendien zijn de schuldeisers van de Belgische staat vooral Belgen, terwijl Griekenland veel schulden heeft bij internationale financiële instellingen die minder affiniteit hebben bij het lot van het land. Japan, bijvoorbeeld, heeft een staatschuld van bijna 200 procent, maar het is een binnenlandse schuld. Het land kent niet de problemen die Griekenland kent, hoewel de schuldenberg van Griekenland minder hoog is als die van Japan. Aan de andere kant hebben de financiële markten wel een effect gegenereerd op alle landen wier staatsschuld verhoogd is na de financiële crisis. De regeringen zijn allemaal bang voor een Grieks scenario waarbij het IMF ter hulp komt en aan de regering zegt welk beleid ze moeten volgen. Politici in deze landen voeren daarom op advies van de financiële markten zo snel mogelijk grote besparingen door om de staatsschuld in evenwicht te brengen. Besparingen waar elke burger voor opdraait en die negatief effect zullen hebben op onze levensstandaard. Besparingen waar elke burger voor opdraait. Het antwoord van de politiek en de financiële wereld is eensluidend: “Het zullen voor iedereen harde tijden zijn.” Hierbij gaan ze wel voorbij aan de feit dat het bedrag dat we in België moeten besparen ongeveer 20 miljard euro is. Dat is hetzelfde bedrag dat de staat heeft toegestopt aan BNP Paribas, KBC en Dexia. Hieraan heeft de gewone burger echter geen enkele verantwoordelijkheid. Wel de financiële wereld en de manier waarop de politiek ze gedereguleerd heeft. In België zijn de besparingen om de overheidsschuld weg te werken nog niet doorgevoerd omdat er nog geen regering gevormd is, maar eens er een nieuwe regering is, zal het een van haar eerster opdrachten zijn.
23
Is de euro veilig? Het is onduidelijk om op dit moment te zeggen of de Euro echt in gevaar is of niet. Hier is in de laatste maanden veel over gezegd en geschreven, maar naar de uitkomst is het gissen. De voornaamste reden die de Euro destabiliseert is het feit dat de Euro een munt is van verschillende landen en dat de afspraken die deze landen hebben gemaakt om de positie van de Euro te verstevigen, niet door alle lidstaten gerespecteerd zijn. De belangrijkste afspraak tussen deze landen is dat ze de staatsschuld niet laten ontsporen, zodat de kredietwaardigheid van alle lidstaten intact blijft. Vooral Griekenland, dat reeds jaren de staatsschuld boven de afgesproken grens had laten groeien, veroorzaakte wrevel binnen de Eurozone. Samen met de andere landen met een hoge staatsschuld in de Eurozone, brachten zij immers de kredietwaardigheid van de Eurozone aan het wankelen. De andere landen in de Eurozone, Duitsland op kop, voelden zich bedrogen door Griekenland en waren zeer weigerachtig om Griekenland goedkopere leningen aan te bieden dan de markt. Deze onenigheid binnen de Eurozone wekte de aandacht van speculanten in de financiële markt, die het probleem nog veel erger maakten. Ze maken immers winst door slecht nieuws te verspreiden over de kredietwaardigheid van een land en het effect dat dit heeft op hun korte termijninvesteringen. Ze gokken daarmee op een paniekreactie op financiële markten. Deze speculatie heeft dus een negatieve impact op het reële probleem. Het reddingspakket van 750 miljard euro voor de probleemlanden in de Eurozone diende ook in belangrijke mate om de speculatiegolf stop te zetten en de Euro veilig te stellen, wat voorlopig gelukt is. Maar critici zeggen dat het geen echte oplossing is, omdat de EU dit geld eigenlijk niet heeft en dat ze het geld gewoon bijgedrukt hebben, waardoor het basisprobleem, de kredietwaardigheid van de eurozone, onopgelost blijft. Langs de andere kant zijn er ook stemmen die vrezen dat door de drastische besparingen die tegenover het reddingspakket staan de economie en de samenleving in een neerwaartse spiraal terecht zullen komen. Het laatste woord is hierover zeker nog niet gezegd. Komt er een nieuwe crisis aan? Op dit moment (augustus 2010) lijkt de nieuwe crisis de verzekeringen en pensioenproducten te treffen: levensverzekeraars en pensioenfondsen hebben heel wat langlopende verplichtingen uitstaan, met gegarandeerde (hoge) rendementen. Door de lage rente (= de rente met een looptijd van 10 jaar) komen ze hiermee in de problemen. Dit houdt volgens sommigen het gevaar in dat verzekeraars in meer risicovolle producten gaan beleggen om toch hogere rendementen te halen. En dit is opnieuw heel risicovol; de financiële crisis heeft immers niet tot een fundamentele hertekening van het financiële landschap geleid, speculatie werd niet aan banden gelegd, banken kunnen nog steeds ‘too big to fail’ worden. Geen fundamentele veranderingen dus. 2. Krantenartikels en achtergrondinformatie via GoogleDocs
24
