VOORWOORD. We zijn er van overtuigd dat deze aanpak voor deelnemers leidt tot succesvoller samenwerken met politiek bestuurders

Publieke organisaties liggen onder een vergrootglas. Dat stelt bijzonder hoge eisen aan de professionals die binnen deze organisaties werkzaam zijn. Ambtenaren en politici worden beiden gedreven door de overtuiging een bijdrage te kunnen leveren aan maatschappelijke issues. Tegelijk constateren ze in toenemende mate dat ze een verschillende kijk hebben op feitelijke gebeurtenissen en de manier waarop doelstellingen gerealiseerd moeten worden. Inhoud, rationaliteit en macht werken anders in de arena’s van politiek en ambtenarij. De cursus ‘Politiek-bestuurlijke sensitiviteit’ voorziet in de behoefte van ambtenaren om meer inzicht en gevoel te krijgen voor de processen en rationaliteiten aan ‘de overzijde’ van het publieke spectrum: die van de politiek. Deze vierdaagse opleiding is de optelsom van jarenlange praktische ervaring van Simons Van de Wiel Versterking op het gebied van politiekbestuurlijke sensitiviteit en de academische reflectie van wetenschappers van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht. Daarmee durven we de stelling aan dat deze opleiding uitstijgt boven een reguliere training over dit onderwerp. Onze ambitie is dat deelnemers meer inzicht krijgen in politieke processen, nadenken over hun rol in de politiek-bestuurlijke arena en zo effectiever leren opereren in de dagelijkse praktijk. Kortom, we willen een programma aanbieden dat beklijft. Naast deze opleiding bieden we de mogelijkheid tot ‘terugkomdagen’ en/of het behandelen van casuïstiek binnen de eigen organisatie. Omdat we zien dat juist bij dit onderwerp de praktijk weerbarstig kan zijn. We zijn er van overtuigd dat deze aanpak voor deelnemers leidt tot succesvoller samenwerken met politiek bestuurders. We hopen je als deelnemer te mogen begroeten. Paul Adriaanse, managing director EMP/USBO Advies

VOORWOORD

V OORW OORD

2 |3

I NTRO D U C T I E

P OLIT IE K- B E S T UUR LIJKE S E NS IT IVITEIT

Als ambtenaar werk je in een politieke omgeving en dat vraagt de nodige sensitiviteit. Wanneer wordt een dossier politiek gevoelig? Hoe ga ik om met alle actoren in het politieke krachtenveld? Wat is mijn rol als ambtenaar ten opzichte van de politieke bestuurders en volksvertegenwoordigers? Hoe ontstijg ik mijn rol als inhoudelijk expert en word ik volwaardig adviseur van de bestuurder?

INTRODUCTIE

Deze opleiding geeft antwoord op alle vragen waar ambtenaren mee te maken krijgen in hun werk met een politiek bestuur. We behandelen de theorie achter politieke sensitiviteit, nemen de politieke cultuur onder de loep en reiken instrumenten aan die je in de dagelijkse praktijk kunt gebruiken bij het werken in een politiekbestuurlijke omgeving.

DOEL

DOEL

DO EL G R O E P

Het ontwikkelen van politiek-bestuurlijke sensitiviteit bij ambtenaren die werken met politiek bestuurders, door: f het krijgen van meer inzicht in de verhouding politiek en ambtenarij en in manieren om met eventuele spanningen om te gaan die deze verhouding met zich meebrengt (rolopvatting, integriteit en loyaliteit); f het beter begrijpen van de politieke omgeving en in te spelen op wensen vanuit de samenleving (actoren, krachtenveld); f het beter inschatten welke vraagstukken politiek gevoelig kunnen worden en hoe je hierover effectief kunt adviseren.

Deze opleiding richt zich op ambtenaren die werken binnen gemeenten, provincies of het Rijk en hun politiek-bestuurlijke sensitiviteit willen vergroten. Van beleidsmedewerkers tot projectleiders, van bestuursadviseurs tot afdelingshoofden. Van belang is dat je als ambtenaar regelmatig met een bestuurder te maken hebt (van het schrijven van een stuk voor de bestuurder tot het afhandelen van een vraag van/aan de bestuurder). Bij de aanmelding hoort een korte intake. De opleidingsgroep bestaan uit maximaal 20 deelnemers en wordt samengesteld met deelnemers uit dezelfde bestuurslaag (gemeente/ provincie/Rijk). De opleiding kan ook in company worden gegeven.

DOELGROEP

Individuele leerdoelen, zelfinzicht én zelfreflectie. Dat zijn de elementen waarmee deze opleiding zich onderscheidt. We koppelen de jarenlange praktijkervaring van Simons Van de Wiel Versterking aan de bewezen academische kwaliteit van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) . Het programma Politiek-bestuurlijke sensitiviteit is opgebouwd langs drie lijnen: kennis, houding en gedrag. f Kennis is nodig om je bewust te worden van het politiek-bestuurlijke proces en de context waarin je als ambtenaar opereert. f Maar politiek-bestuurlijke sensitiviteit heeft vooral te maken met een houding. Inzicht in je eigen houding tegenover politiek in het algemeen en het politiek bestuur waarmee je werkt in het bijzonder is nodig om met die houding aan de slag te gaan. f Vanuit een politiek sensitieve houding kan je vervolgens bepaalde vaardigheden ontwikkelen zodat je als ambtenaar politiek sensitief gedrag kan toepassen. Zo boren we politiek gevoel aan en vertalen we dat naar werken in de politiek bestuurlijke praktijk.

DI D A C T I E K E N L EERD OEL EN

Gedurende vier dagen krijg je een mix van theorie en praktijk, van kennis opdoen en toepassen. Op de eerste dag wordt de theoretische basis gelegd, die in de overige trainingsdagen op verschillende manieren terugkomt. We volgen in het programma de verschillende fasen van besluitvorming: de (ambtelijke) voorbereiding, de besluitvorming in college of ministerraad en het debat door volksvertegenwoordigers en in de samenleving.

PROG RA M M A

DAG 1 DE BASIS: VERKENNEN VAN HET SPEELVELD

De Weekendmap. We beginnen bij het begin: de theorie over politieke besluitvorming, maatschappelijke netwerken en de scheiding van ambtenarij en politiek. Met bovendien aandacht voor de “achterkant” van de politiek: hoe komen besluiten tot stand? DAG 2 DE VOORBEREIDING: HET AMBTELIJKE VOORSTEL

Maandagochtend: de stafvergadering met de bestuurder. Wat is je rol aan tafel bij de bestuurder? We oefenen adviesvaardigheden: hoe krijg je de bestuurder en je collega-ambtenaren mee?

PROGRAMMA

DAG 3 HET PROCES: BESTUURLIJKE AFSTEMMING

Dinsdagochtend: vergadering van het bestuur. Welke vragen kan de bestuurder van zijn collega-bestuurders verwachten? We oefenen kernboodschappen en het opstellen van Q&A’s en leren boven de inhoud uit te stijgen. De dag eindigt met een gesprek met een (oud)bestuurder.

DIDACTIEK EN LEERDOELEN

4|5

P OLIT IE K- B E S T UUR LIJKE S E NS IT IVITEIT

DAG 4 DE UITKOMST: HET POLITIEKE SPEL

Woensdagavond: de volksvertegenwoordiging aan zet. Hoe zien de krachtsverhoudingen eruit, wie heeft welke belangen en heb jij een rol als ambtenaar in dit politieke theater? We gaan aan de slag met de analyse van actoren in het (politieke) krachtenveld.

geven mede vorm aan beleid. Om welke partijen gaat het, zijn zij medestanders of juist een hindermacht en hoe betrek je hen op een constructieve wijze in het netwerk om de overheid heen, bij het bedenken en uitvoeren van beleid?

DAG 2 TOELICHTING PROGRAMMAONDERDELEN

DAG 1

Politiek-ambtelijke verhoudingen Waar ligt de grens tussen politiek en ambtenarij en is deze grens wel zo eenduidig te trekken? We bediscussiëren de antwoorden die twee klassieke denkers, Wilson en Weber, op deze vraag hebben gegeven. Hoe houdbaar zijn hun ideeën in een tijd dat het primaat van de politiek ter discussie staat en in de vorm van “bureaupolitiek” verschillende onderdelen van de overheid bovendien met elkaar concurreren? Beleidscyclus Hoe komt beleid tot stand? Analytisch beschouwd komt beleid tot stand in een aantal fasen, die samen een cyclus vormen. Nadat een probleem op de agenda is gekomen en alternatieve oplossingen zijn afgewogen, volgt besluitvorming en uitvoering van het beleid. In de evaluatie blijken vervolgens tekortkomingen, die met nieuw beleid aangepakt kunnen worden (feedback mechanisme) en begint de cyclus weer van voren af aan. Maar hoe realistisch is dit beeld van een cyclus in de praktijk? We zetten tegenover deze analytische benadering ook een politieke visie die beleid ziet als object van voortdurende strijd en daarmee deze geordende werkelijkheid flink nuanceert.

PROGRAMMA

Wat is je rol als ambtenaar in de cyclus van politieke besluitvorming? Blijf je op de achtergrond of treed je op de voorgrond? Heb je bij alle stappen een rol? Ben je verantwoordelijk voor het creëren van draagvlak voor beleid? Naast deze vragen komt ook de politieke cultuur aan de orde en hebben we het over de “achterkant” van de politiek: wat gebeurt er achter de schermen en hoe houd je hier als ambtenaar rekening mee in je werk? Governance/netwerken In de afgelopen jaren is een verschuiving zichtbaar van een overheid die een centrale rol speelt in het beleid naar een overheid als één van de spelers in een netwerk van verschillende partners. Marktpartijen en maatschappelijke organisaties, maar ook (georganiseerde) burgers

Spelsimulatie; de stafvergadering Het gaat op deze dag om het kweken van begrip en respect voor een andere belevingswereld: die van de politiek bestuurders. Pas als je werkelijk voelt in welke wereld de bestuurder zich beweegt en ziet wat er gebeurt als je daar als ambtenaar geen rekening mee houdt, zul je politieke sensitiviteit (verder) kunnen ontwikkelen. De spelsimulatie speelt zich af in een fictieve setting. Er worden verschillende groepjes gevormd bestaande uit vier of vijf deelnemers van wie één de rol van politiek bestuurder op zich neemt. De opdracht is het voorbereiden van de stafvergadering en vervolgens een advies te formuleren voor de bestuurder. Gedurende het spel wordt veel tijd besteed aan de relatie met de eigen werkpraktijk. Politieke adviesvaardigheden en gesprekstechnieken Adviseren in een politieke omgeving vraagt specifieke vaardigheden. Er wordt van je verwacht dat je tegenwicht biedt aan de macht van de politiek, maar dat wel doet binnen de grenzen van het politieke mandaat en met draagvlak bij het bestuur. Praten over alternatieven of wijzen op risico’s mag op de bestuurder niet overkomen als een ‘ja, maar’-houding. De politieke en de ambtelijke wereld verschillen van elkaar: in taal, cultuur, mores etc. Om effectief te adviseren moet je je als ambtenaar bewust zijn van de wereld van de politicus, maar ook van je eigen wereld. Het vraagt dus ook iets van jezelf. Hoe kun je loskomen van de inhoud – waarover jij als expert het meeste weet – en de bestuurder in zijn (politieke) rol zetten? De adviesvaardigheden en gesprekstechnieken die we oefenen in de vorm van rollenspellen zijn onder andere: PROGRAMMA f constructief ‘tegendenken’ f alternatieven aandragen en wijzen op risico’s f de vraag achter de vraag herkennen f je verplaatsen in denkbeelden van een ander f van inhoud naar proces f gesprekstechnieken (LSD)

6|7

P OLIT IE K- B E ST UUR LIJKE S E N SIT IVITEIT

DAG 3

PROGRAMMA

Kernboodschappen Een onmisbare vaardigheid van de politiek sensitieve ambtenaar is het vermogen een complex dossier terug te brengen tot de (politieke) kern. Een kernboodschap helpt niet alleen in de communicatie met alle partijen in het krachtenveld, maar kan de politiek bestuurder ook ‘wapenen’ bij alle stappen in de politieke besluitvorming. We oefenen het ontdekken en formuleren van een goede kernboodschap. Ook bekijken we het instrument van de Q&A (Questions & Answers) nader. Deze tool wordt veel gebruikt in de communicatie, maar kan ook helpen om als inhoudelijk expert ‘uit de inhoud’ te komen, en met afstand naar het eigen dossier te kijken. Spelsimulatie; de bestuursvergadering Zowel de bestuurder als de ambtenaren werken voor de gemeente/ provincie of het land en hebben er het beste mee voor. Maar hóe beide groepen dat doen, waar ze naar kijken en waar ze op sturen, verschilt. Begrip en respect voor elkaars werelden is nodig om goed samen te werken. In dit deel van de spelsimulatie maken de deelnemers kennis met de wereld van het politiek bestuur. Je leert meer over de positie van de bestuurder en over je eigen rol als ambtenaar in het politieke besluitvormingsproces. Op deze dag wordt de black box van de vergadering van college of ministerraad geopend. De deelnemers gaan aan de slag met het voorbereiden van deze vergadering. Gesprek met de bestuurder(s) Omdat een van de belangrijkste onderdelen van politieke sensitiviteit het besef is dat bestuurders en ambtenaren gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor goede politieke besluitvorming, nemen we ook een kijkje in de keuken van de bestuurder. Hoe kijkt hij/zij naar de samenwerking met de ambtenaren en de rolverdeling tussen politici en ambtenaren? Voorafgaand aan het gesprek met de bestuurder brengen we vijf verschillende typen bestuurders in kaart waar je als ambtenaar mee te maken kunt krijgen. Deelnemers krijgen een bril om naar deze verschillende archetypen te kijken en leren wat het betekent voor de verschillende typen bestuurders te werken.

DAG 4

Instrumenten voor een krachtenveldanalyse Aan de hand van een aantal instrumenten leren de deelnemers het politieke, ambtelijke en maatschappelijke krachtenveld rondom een issue in kaart te brengen. Deze krachtenveldanalyse kan je helpen om je te verplaatsen in de wensen en belangen van bewoners, instellingen en andere stakeholders. Door zo’n analyse in een vroeg stadium uit te voeren kun je deze ook strategisch inzetten om de samenwerking, het beleid en de uitvoering te verbeteren: wie heb je wanneer nodig? Spelsimulatie; de politieke arena PROGRAMMA Op deze laatste dag kruipen de deelnemers in de huid van de volksvertegenwoordigers. Wat drijft de raads-/Staten-/Kamerleden en hoe proberen zij beleid naar hun hand te zetten? En hoe anticipeer je op het verloop van een raads-/Staten-/Kamerdebat? Voorop staat de vraag hoe je als ambtenaar, werkend voor een politiek bestuur, om kunt gaan met het volksvertegenwoordigende orgaan. De deelnemers worden verdeeld in verschillende politieke fracties met een eigen politieke opdracht.

DOCENTEN

ORG A N I-

Drs. Ing. Maud van de Wiel heeft een bestuurskundige en bedrijfstechnische achtergrond. Zij was voorheen werkzaam voor de gemeente Amsterdam en heeft zich vanuit verschillende functies verdiept in alle aspecten van het openbaar bestuur.

SATORI SC H E I N F O R M AT I E

Drs. Marike Simons is trainer en arbeids- en organisatiepsycholoog. Als politiek adviseur van het gemeentebestuur in Amsterdam leerde zij het politiek-strategische vak. Ook was zij werkzaam als communicatieadviseur bij adviesbureau Boer & Croon. In 2007 richtten Simons en Van de Wiel het politieke adviesbureau Simons Van de Wiel Versterking op, dat zich specialiseert in de ondersteuning van politici en ambtenaren op het gebied van bestuurlijke effectiviteit en politieke sensitiviteit.

O RGANISATORI S CHE INFORMATIE

P OLIT IE K- B E S T UUR LIJKE S E NS IT IVITEIT

Dr. Harmen Binnema is universitair docent en coördinator van het executive masterprogramma Bestuur en Beleid aan de USBO en onderzoeker bij USBO Advies. Hij houdt zich bezig met de thema’s lokale politiek, bestuurskracht en politieke partijen. Het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) verzorgt opleidingen voor studenten en professionals, het verricht academisch en toegepast onderzoek en is een zeer gewaardeerde partner voor trainingen, in company opleidingen en organisatieadvies. Kenmerkend voor onze aanpak is een combinatie van wetenschappelijke inzichten, praktische toepasbaarheid en grote toegankelijkheid. OPLEIDINGSDAGEN, LOCATIE EN TIJDEN

Het programma wordt drie keer per jaar aangeboden voor de verschillende doelgroepen (gemeente, provincie, Rijk). Op de website staan de actuele opleidingsdagen vermeld: www.uu.nl/usbo/emp/pbs TOETSING EN CERTIFICERING

Wie aan alle vier dagen heeft deelgenomen en de opdrachten heeft afgerond, ontvangt aan het eind van het programma een certificaat van de Universiteit Utrecht. AANMELDING, DEELNAME EN KOSTEN

In het cursusgeld zijn de kosten voor accommodatie, studiemateriaal en catering inbegrepen. Het studiemateriaal (boeken, artikelen, readers) zal vanuit de USBO beschikbaar worden gesteld. De kosten van de opleiding zijn te vinden op www.uu.nl/usbo/emp/pbs. Aanmelding gaat via het bijgevoegde formulier, op basis waarvan we bepalen of je tot de doelgroep behoort. Je ontvangt een schriftelijke bevestiging van je inschrijving. Meer informatie over deze opleiding kun je krijgen bij Gemma Pfaff, projectassistent, tel: 030 253 9382 / 8101 of e-mail: [email protected].

ORGANISATO RIS CHE INFORMATIE

V OR M G E V I N G O NT WER P JANH AAND R I KM AN , D O O R N ENB UR G

8|