Voorwoord. Sophie Scholcz. De eerste Schilderijenzaal van het Teylers Museum 1

Voorwoord

Schilderijlijsten. Ondanks dat we ze in elk museum zien, ze onze eigen schilderijen sieren en beschermen, wordt er zelden bij stilgestaan dat dit niet enkel een product van kunstnijverheid is, maar het een kunstwerk op zich kan zijn. Zou een liefhebber van de Mona Lisa de schilderijlijst kunnen beschrijven die al eeuwen verbonden is met dit wereldberoemde schilderij? En misschien nog wel interessanter, zou er onderzoek gedaan zijn naar deze lijst? Bij de Onderzoekswerkgroep Beeldende Kunst stond het Teylers Museum in Haarlem centraal. In deze scriptie ben ik op zoek gegaan naar de antwoorden op de vragen die ik mij als museum bezoekster vaak afvraag, wat zou het verhaal zijn achter de lijsten?

Sophie Scholcz

De eerste Schilderijenzaal van het Teylers Museum

1

1

http://www.teylersmuseum.eu/index.php?item=21&lang=nl (geraadpleegd op 11-06-2011).

1

‘ It is the work which determines its own borders… The painting is a whole unto itself; the frame only delimits that which is already complete’

- Karl Philipp Moritz (1756 – 1793) -

2

Inhoudsopgave

I Inleiding……………………………………………………………………………………………………………………….

4

II Context……………………………………………………………………………………………………………………….

8

III De schilderijlijst als informatiedrager ………………………………………………………………………..

10

IV Terminologie………………………………………………………………………………………………………….….

12

4.1 Constructie………………………………………………………………………………………….………

12

4.2 Ophangvoorziening …………………………………………………………………………………….

19

4.3 Bevestiging van schilderij en lijst………………………………………………………………….

19

4.4 Materiaal……………………………………………………………………………………………………..

20

4.5 Vormgeving………………………………………………………………………………………………….

22

V Eerste Schilderijenzaal………………………………………………………………………………………………..

32

VI Tweede Schilderijenzaal…………………………………………………………………………………………….

67

VII Conclusie………………………………………………………………………………………………………………….

93

VIII Literatuurlijst……………………………………………………………………………………………………………

95

8.1 Boeken…………………………………………………………………………………………………………

95

8.2 Artikelen………………………………………………………………………………………………………

96

8.3 Overige bronnen………………………………………………………………………………………….

96

Bijlage I Bijlage II

3

I Inleiding

In 1821 begon het Teylers Museum, het eerste en het oudste museum van Nederland, met het aanleggen van een collectie eigentijdse schilderkunst. Daarmee was het een van de eerste, zo niet het eerste ‘museum voor moderne schilderkunst in het land2. Het zwaartepunt in deze schilderkunstcollectie lag bij de Romantiek en de Haagse school met inbegrip van het Amsterdamse impressionisme3. Het merendeel van de schilderijen kocht men direct aan in de ateliers van kunstenaars. Het Teylers verleende kunstenaars ook wel opdracht om een schilderij te maken of kocht ze op veilingen.4 Maar de belangrijkste aankoopplaats van schilderijen waren de Tentoonstellingen van werken van Levende Meesters. Deze tentoonstellingen vonden vanaf 1808 jaarlijks plaats in de grotere steden en namen in korte tijd in populariteit toe. Zo waren in 1808 veertig kunstenaars vertegenwoordigd met 116 schilderijen, in 1850 waren er ongeveer driehonderd kunstenaars en 517 werken bij de tentoonstelling betrokken 5. Kunstenaars zonden hun werk in en op deze manier werd de kunst gepresenteerd aan het grote publiek6. De inrichters van deze tentoonstelling volgden de hiërarchie van de kwaliteit: de beste stukken kregen de mooiste, de meest in het zicht hangende plaatsen, en de minste stukken kregen een plaats hoog tegen de wand7. Het was dus in het belang van de kunstenaar dat zijn ingezonden werk zoveel mogelijk aandacht trok van potentiele kopers. De aangekochte schilderijen kwamen in eerste instantie te hangen in de zaal die nu in gebruik is als Prentenkabinet in het Teylers Museum, maar al vrij snel werd deze ruimte te klein en begon men met de bouw van de eerste schilderijenzaal. Door het regelmatige aankoopbeleid moest na vijftig jaar een tweede schilderijenzaal worden gebouwd, deze was groter van opzet en voldeed aan de wensen uit 18938.

2

http://www.teylersmuseum.eu/index.php?item=67&lang=nl&ci=1 (op 10-06-2011 geraadpleegd). Annemiek Ouwerkerk, Romantiek aan het Spaarne, Schilderijen tot 1850 uit de collectie van Teylers Museum Haarlem, onbekend 2010, p. 5. 4 http://www.teylersmuseum.eu/index.php?item=67&lang=nl&ci=1 (op 10-06-2011 geraadpleegd). 5 Catalogus van Tentoonstellingen van schilderijen en andere werken van levende kunstenaars, Amsterdam 1808; idem 1850, vermoedelijk afkomstig uit de nalatenschap van Carel Joseph Fodor. 6 Ouwerkerk 2010 (zie noot 3), p. 25. 7 J. Sillevis, ‘Van plint tot plafond. De presentatie van eigentijdse kunst in de negentiende eeuw’, in: R. de Leeuw (red.), De kunst van het tentoonstellen. De presentatie van beeldende kunst in Nederland 1800 tot heden, ’S-Gravenhage/Amsterdam 1991, pp. 27 – 42. 8 Ouwerkerk 2010 (zie noot 3), p. 36. 3

4

Nadat de schilderijen waren aangekocht en een plaats hadden gekregen in de eerste of tweede schilderijenzaal, verlieten ze het Teylers Museum niet meer. Aan het interieur van het Teylers Museum is sinds de oprichting weinig veranderd. Dit kwam mede door constant geldgebrek. Wel vonden er een paar uitbreidingen en op zijn tijd onderhoudswerkzaamheden plaats. In het verlengde van de authenticiteit van het interieur zijn ook de lijsten nooit vervangen nadat ze onderdeel uitmaakten van de collectie, wat bij andere schilderkunstcollecties wel regelmatig voorkwam. Vastgesteld kan worden dat bijna alle schilderijen in de eerste en tweede schilderijenzaal hun originele lijst hebben behouden, iets wat van geen andere schilderkunstcollectie in Nederland gezegd kan worden. De uitzonderingen hierop zijn schilderijen die later zijn verkregen door legaten of recente aankopen. Deze schilderijen zijn soms decennia lang in de handel geweest waardoor de kans groot is dat ze één of meerdere keren her-ingelijst zijn door musea of particuliere eigenaren. De geschiedenis van de lijsten in Nederlandse musea kenmerkt zich door enkele perioden waarbij op grote schaal schilderijen werden her-ingelijst. Een voorbeeld van zo een her-inlijsting bij een schilderkunstcollectie was die van het Stedelijk Museum in Amsterdam begin jaren ’30 van de twintigste eeuw. De toenmalige directeur Willem Sandberg (1897 – 1984) verving vele lijsten om meer uniformiteit verkrijgen in de collectie. Ook in het Rijksmuseum in Amsterdam werden door Dick Elffers (1910 – 1990) veel lijsten vervangen. Zo kregen de schilderijen met een vaderlandse geschiedenis als onderwerp een neutrale donkerbruine lijst, nu ook wel de Elffers-lijst genoemd. Deze drastische veranderingen aan het uiterlijk van een schilderij kwamen onder meer voort uit de veranderingen van smaak. De vervanging van een lijst kon ook een praktische reden hebben, zoals onherstelbare schade of houtworm. In de wetenschap zijn deze ontwikkelingen niet onopgemerkt gebleven en meerdere auteurs hebben over de geschiedenis van de lijsten geschreven. In 1984 organiseerde het Rijksmuseum zelfs een tentoonstelling ‘Prijst de Lijst’ waar de schilderijlijst in het middelpunt stond. De bijhorende tentoonstellingscatalogus Prijst de Lijst. De Hollandse schilderijlijst in de zeventiende eeuw van P.J.J. van Thiel en C.J. de Bruyn Kops (Den Haag 1984) vormt nu een naslagwerk over schilderijlijsten. Een vergelijkbare tentoonstelling vond plaats in het Metropolitan Museum of Art in New York van juni tot september 1990. Bezoekers werden gevraagd de lijsten te beoordelen zonder een schilderij erin. Op deze manier werd de bezoeker gestuurd in de gedachte om de schilderijlijsten niet enkel als middel te zien, maar als een kunstwerk.9

9

William Adair, Picture Framing II: Two Exhibitions of American Picture Frames, Professional Notes, 318 – 322, p. 318.

5

Een recentere tentoonstelling waar lijsten centraal stonden was die van de Alte Pinakothek in München van januari tot mei 2010. De tentoonstelling ‘The Art of the Frame’ gaf een overzicht van de ontwikkeling van lijsten uit de zestiende tot de twintigste eeuw.10 Hoewel lijsten tot nu toe in de literatuur wel aandacht kregen is er weinig interesse voor binnen de musea en op de bijhorende websites. Hoewel een schilderij zelden tentoongesteld wordt zonder lijst is het gebruikelijk dat ze op websites of in boeken zónder lijst worden afgebeeld. Ook op ansichtkaarten is zelden de bijhorende lijst te zien. De gemiddelde museumbezoeker gaat er vanuit dat de lijst en het schilderij bij elkaar horen. Vaak is dit niet het geval. Op een informatiebordje naast een schilderij leest een museumbezoeker informatie over het schilderij, maar zelden iets over de afkomst of maker van de lijst. Dit is een merkwaardig verschijnsel, aangezien een lijst een interactie aangaat met het geschilderde en daarom van invloed is op wat het uitdraagt. Een reden hiervoor zou kunnen zijn dat musea de lijsten niet als onderdeel van hun collectie beschouwen. Zo ontbreekt ook op de website van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) elke vorm van informatie over schilderijlijsten.11 Deze situatie doet zich ook voor in het Teylers Museum. Ondanks dat het museum de nadruk legt op de uniciteit en nationale waarde van de schilderkunstcollectie wordt er nergens gewezen op het feit dat het de enige verzameling is waar veel schilderijen hun originele lijst hebben behouden. Deze aandacht ontbreekt niet alleen op de website van het Teylers Museum waar de schilderijen zonder schilderijlijst zijn afgebeeld, ook bij het aanleggen van een digitale database van de schilderkunstcollectie zijn in 2010 alleen foto’s van de achterkant van de lijsten gemaakt. Op de foto’s van de voorkant is alleen het schilderij gefotografeerd. Gesteld zou kunnen worden dat de ontbrekende aandacht voor lijsten in het Teylers Museum in dit geval leidt tot een onvolledige database van de schilderkunstcollectie. De collectie van het Teylers Museum representeert een belangrijk overzicht van Nederlandse kunst van de eind achttiende eeuw tot het begin van de twintigste eeuw. De collectie bezit genres schilderijen die vergelijkbaar zijn met andere collecties van zowel privéverzamelaars als musea, zoals de Van Baaren collectie die in langdurige bruikleen is bij het Centraal Museum in Utrecht.12 Het belangrijkste verschil tussen de collectie van het Teylers Museum en andere collecties van vergelijkbare samenstelling is dat alleen bij het Teylers Museum weinig tot niets aan de lijsten is veranderd.

10

https://artblart.wordpress.com/tag/alte-pinakothek/ (geraadpleegd op 11-06-2011). www.rkd.nl (geraadpleegd op 12-06-2011). 12 Enkele overeenkomende genres zijn: School van Barbizon, Haagse School en de Schilders van Tachtig. 11

6

Door een analyse van de schilderijlijsten in het Teylersmuseum zal een kapstokmodel ontstaan voor schilderijlijsten uit andere collecties. Om dit te onderzoeken zal in de volgende hoofdstukken eerst dieper worden ingegaan op het thema schilderijlijsten. Welke informatie geeft een lijst ons? In het hoofdstuk terminologie zal de constructie, vormgeving en het materiaalgebruik van de lijsten behandeld worden. Bij de terminologie zal een breder tijdvak besproken worden dan enkel 1830 – 1890. Bij her-inlijstingen is het niet alleen mogelijk dat een schilderij een modernere lijst krijgt, maar in sommige gevallen wordt gekozen voor een lijst dat ouder is dan het schilderij zelf. Daarna volgt een bespreking over de lijsten uit de eerste en tweede schilderijenzaal van het Teylers Museum. Naast het ‘kapstokmodel’ dat ontstaat aan de hand van deze bespreking zal ook getracht worden om te onderzoeken of er een ontwikkeling plaatsvindt in de vormgeving van de schilderijlijsten.13 Afb. 1.1.

De werkplaats voor lijsten op de afdeling Conservering in het J. Paul Getty Museum, Los Angeles. (D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p.9)

13

Er wordt gesproken over de invloed ‘van de illustere voorgangers uit de Gouden eeuw op de negentiendeeeuwse schilders’. Gusta Reichwein, Ellinoor Bergvelt, Frouke Wieringa, Levende Meesters, de schilderijenverzameling van C.J. Fodor (1801 – 1860), Amsterdam 1995, p. 7.

7

II Context

Nederland was niet het eerste land in Europa dat tentoonstellingen organiseerde van levende meesters. Het vroegste voorbeeld hiervan is de Salon uit Frankrijk, destijds L’exposition genaamd. In 1648 werd deze opgericht voor afgestudeerden aan de École des Beaux-Arts en vanaf 1673 vonden er jaarlijks tentoonstellingen plaats en na 1737 werden deze exposities ook voor publiek toegankelijk. Tijdens deze exposities werd elke ruimte op de muren benut, het was dus van belang dat het ingezonden werk zoveel mogelijk opviel. De ingezonden schilderijen werden niet enkel stilistisch en op onderwerp beoordeeld, ook een verkeerd gekozen lijst kon een reden zijn om het af te keuren. De Salon stelde de eis dat alleen vergulde lijsten op de exposities mochten hangen. Elke lijst die hiervan afweek werd refusé, afgekeurd. 14 Het was dus niet alleen van belang dat de lijst aan de gestelde eisen van de Salon voldeed, maar ook zoveel mogelijk aandacht trok zodra het schilderij een plaats had verkregen op een van de overvolle muren op de expositie. De lijst werd zo een middel om de fysieke integriteit, eigenheid en identiteit van het werk te laten zien. 15 In Londen werden vanaf 1768 vergelijkbare tentoonstellingen georganiseerd door de Royal Academy. Ook daar kreeg de lijst dezelfde rol toegespeeld; The carver rather than the artist deservedly claims our attention . 16 De afgewezen kunstenaars besloten in 1863 een eigen tentoonstelling organiseren in Parijs: De Salon des Refusés (De Salon van de geweigerden). De schilder Johan Barthold Jongkind (1819 – 1891) was een van de deelnemende kunstenaars van deze tentoonstelling. 17 Op deze tentoonstellingen zette men zich niet alleen af tegen de eisen die de Salon stelde aan de schilderijen, maar ook tegen de eisen die aan de lijsten werden gesteld. De vergulde lijsten moesten nu plaats maken voor lijsten van experimentele aard. De Belgische kunstschilder Henry van de Velde (1863 – 1957) schreef in 1902: ‘Om een goede impressionist te zijn is het eerst nodig om alle meningen en natuurlijke wetten die zijn geformuleerd door de eeuwen af te wijzen ... Zodra het werk klaar is, hoeft u het alleen de meest originele lijst mogelijk te geven.’18

14

Eva Mendgen, In Perfect Harmony. Picture + Frame 1850 – 1920, Zwolle 1995, p. 17. Mendgen 1995 (zie noot 14), p. 17. 16 Letter to the Morning Chronicle, quoted by W.T. Whitley, Artists and their Friends in England, 1700 – 1799, vol. I, 1928, p. 374. 17 De schilderijencollectie van het Teylers Museum bezit 1 schilderij van Johan Barthold Jongkind, Wintergezicht met schaatsers, 1864. 18 Henry van de Velde, Kunstgewerbliche Laienpredigten, Leipzig 1902, p. 31. 15

8

Sommige impressionistische kunstenaars begonnen met het ontwerpen van hun eigen lijsten, zoals Edgar Degas (1834 – 1917). In zijn schetsboeken zijn meerdere ontwerpen voor lijsten te zien (afb 2.1).19 In sommige gevallen leidde deze nieuwe vormgeving van lijsten tot kwesties intellectueel eigendom kwesties. Zo beweerde de schilder James McNeill Whistler (1834 – 1903) dat hij de eerste was die de vormgeving en het kleurgebruik van de lijst en het schilderij op elkaar afstemde. In 1873 verkondigde hij: ‘dit is natuurlijk geheel origineel en nog nooit gedaan ... Ik wil in heel Parijs duidelijk maken dat ik de uitvinder ben van al dit soort decoratie en kleuren op de lijsten’.20 Edgar Degas tilde ook zwaar aan het ontwerpen van zijn eigen lijsten. Na het verkopen van een ingelijst schilderij aan een vriend trof hij tijdens een etentje het schilderij her-ingelijst aan. Degas zou het werk van de muur hebben gehaald en de lijst verwijderd hebben. Met het schilderij onder zijn arm zou hij vertrokken zijn en daarna nooit meer tegen zijn vriend hebben gesproken. 21 Afb. 2.1

Schetsen voor schilderijlijsten door Edgar Degas (1834 – 1917 )

19

22

Eliza Easton, Jared Bark, ‘Pictures Properly Framed: Degas and Innovation in Impressionist Frames’, The Burlington Magazine CL, no. 1266 [September 2008],p. 604. 20 Wolfgang Kemp, Der Anteil des Betrachters.Rezeptionsästhetische Studien zur Kunst des 19.Jahrhunderts, Munich 1983, hoofdstuk 1 en 5. 21 Paul Mitchell, Lynn Roberts, Frameworks: Form, Function and Ornament in European Portrait Frames, London 1996, p. 366. 22 D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p.15.

9

III De schilderijlijst als informatiedrager

Slechts weinig schilderijen zitten nog in hun eerste lijst. Een uitzondering hierop zijn de beschilderde panelen uit de middeleeuwen. Vaak werden de panelen en de lijsten uit één stuk hout vervaardigd, daarom is er geen onzekerheid over de echtheid van de combinatie van het geschilderde en de lijst ‘in situ’ (afb. 3.1). 23 Het genre portretten heeft ook een hoog percentage van schilderijen die in hun eerste inlijsting zitten. Dit komt omdat de portretten generaties lang binnen een familie bleven en daarom minder vaak aan verandering onderhevig waren. 24 Op een tentoonstelling is het gebruikelijk dat alleen de voorkant van een lijst te zien is, de aandacht gaat immers bijna altijd uit naar het ingelijste. Een enkele opstellingsmethode wijkt hier van af, zoals de permanente tentoonstelling van de Van Baaren Collectie in het Centraal Museum Utrecht. De schilderijen zijn hier op glazen wanden opgehangen waardoor ook de achterkant van de lijsten te zien is.25 De achterkant van een lijst geeft vaak veel informatie. Stickers op de achterkant van een schilderij vormen een belangrijke bron van informatie. Stickers van musea laten zien tot welke collectie het schilderij behoort en waar het werk heeft gehangen op (tijdelijke) tentoonstellingen. Als een schilderij afkomstig is van een kunsthandelaar of in het verleden daar geweest is, kan er een sticker op de achterkant van het schilderij zijn aangebracht met de informatie van de schilder, titel en soms ook de prijs. In sommige gevallen heeft ook de lijstenmaker een sticker aangebracht, maar de vervaardiger blijft bijna altijd anoniem. Musea geven de schilderijen vaak een registratienummer, maar in mindere mate aan de lijsten. Naast deze gangbare informatie op de achterkant van schilderijen en lijsten kunnen bepaalde collecties andere informatie geven. Een voorbeeld hiervan zijn de gekleurde stippen die het Rijksmuseum van Amsterdam aanbracht in de jaren ’30 van de twintigste eeuw naarmate de oorlogsdreiging toenam in Europa. De aangebrachte stippen gaven in kleur aan welke kunstwerken prioriteit hadden als er een evacuatie plaats zou moeten vinden. De rode stippen stonden voor ‘topcollectie en onvervangbaar’, de witte stippen voor ‘belangrijke werken’ (afb. 3.1)26

23

J.T. Burns, Framing Pictures, London 1978, p.11. P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 12.

24

25

Ondanks dat er is gekozen voor een opstellingsmethode waarbij de achterkanten van de schilderijlijsten te zien is, ontbreekt er elke vorm van aanvullende informatie over de schilderijlijsten zelf. 26 Riny van Leeuwen, De schilderijlijst in de schijnwerpers! De lijst: kunstobject of middel?, Elst 2010, p. 7.

10

en de blauwe stippen voor ‘vervangbare werken’.27 De stippen laten ons nu zien welke schilderijen toentertijd belangrijker werden geacht dan de andere. Het Rijksmuseum is niet het enige museum dat maatregelen trof naarmate de oorlogsdreiging toenam. Ook andere musea voorzagen belangrijke schilderijen van transportlijsten, zodat ze indien nodig snel en veilig vervoerd konden worden. Na de tweede wereldoorlog zijn veel schilderijen niet meer verenigd met de lijst waarin ze voor de oorlog zaten.

Afb. 3.1

Voorzijde paneel

27

Achterzijde paneel

W. Hoeben, medewerker collectiebeheer, Rijksmuseum Amsterdam.

11

IV Terminologie

Hieronder volgt een bespreking van de terminologie van schilderijlijsten. Omdat dit onderzoek zich voornamelijk richt op de stilistische ontwikkeling van de lijsten uit de eerste en tweede schilderijenzaal van het Teylers Museum, zal de terminologie betreft de constructie van de lijsten minder uitvoerig behandeld worden. Daarna volgt een uitgebreide bespreking van de terminologie betreft de vormgeving. 4.1 Constructie In het hieronder volgende overzicht van getekende profielen, is de terminologie aangehouden uit het boek Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw. 28 Zoals in het vorige hoofdstuk al is beschreven, worden bij een rechthoekige lijst de horizontale delen regels genoemd en de verticale delen stijlen. Het plat liggende deel van een schilderijlijst heet de bodem, het dunne opstaande gedeelte de wand. Het geprofileerde deel beneden aan die wand heet de plint en het rechthoekige bovenste deel de trap, waarvan het bovenvlak de trede heet. In de getekende profieldoorsneden zijn deze termen ook terug te zien.

Afb. 4.1 Baklijst in doorsnee.

28

Afb. 4.2 Constructie van de baklijst.

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984.

12

Op de baklijst (afb. 4.1 en 4.2) is ook een variant, waarbij het boven de plint uitstekende deel van de wand ontbreekt, de beknotte baklijst. Verder is op de profieldoorsneden te zien hoe de andere onderdelen benoemd worden. De term zool heeft twee betekenissen, één staat voor de uiterlijke-, de andere voor de constructieve beschrijving. In het geval van de uiterlijkbeschrijving gaat het om de platte achterkant van een lijst. Bij de constructieve betekenis slaat het op het geheel van het platte raam, dat de van voren onzichtbare onderbouw vormt van het lijstprofiel.29 De lijsten van ebbenhout of een ander donkere houtsoorten kunnen een vlakke bodem hebben, maar ook die van een milde hol in bol overgaande welving. De meer duidelijk uitkomende variatie van de hol naar bol oplopende profiel heet een ojief. Dit zorgt ervoor dat er twee soorten bodems zijn, te weten de vlakke bodem en de ojiefbodem. Als de wand een van boven vlak afgedekte plint heeft (afgeleid van de in een trap eindigende plint bij de baklijst),30 resulteert dit in de benoeming van een getrapte vlakke-bodemlijst (afb. 4.3) en een getrapte ojiefbodemlijst. De platte lijst en de holle lijst (afb. 4.4) spreken voor zich.31

Afb. 4.3 Getrapte vlakke-bodemlijst in doorsnee.

29

In het Duits daarom ‘Blendrahmen’ genoemd. P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 40. 30 31

van Thiel, de Bruyn Kops 1984 (zie noot 29), p.40. van Thiel, de Bruyn Kops 1984 (zie noot 29), p.40.

13

De term ‘renversé - lijst’ (omgekeerde lijst) werd vroeger al gebruikt voor een lijst, die niet het meer gebruikelijke oplopende model heeft, maar waarbij het hoogste gedeelte van het profiel juist langs de binnenkant van de lijst het zware accent legt. Hieruit volgen ook de termen omgekeerde ojieflijst en omgekeerde vlakke bodemlijst. 32 De alle tot nu toe besproken lijsten komen ook voor in verbreedde vorm. In dat geval kan er gesproken worden over bijvoorbeeld een uitgebreide holle lijst. Vaak vormt deze uitbreiding een geheel met de profiellijst. Indien deze uitbreiding een los geheel is dat in de sponning van de profiellijst is gemonteerd, dan is het een echte binnenlijst. De term binnenlijst werd al in zeventiende eeuw gebruikt.33 Een binnenrand en binnenlijst zijn alleen van elkaar te onderscheiden als de constructie van de lijst onderzocht kan worden. Omdat dit bij de schilderijen collectie van het Teylers Museum niet mogelijk was, zal bij de bespreking van de lijsten in hoofdstuk vijf en zes de term ‘binnenrand’ worden aangehouden. Het balusterprofiel (afb. 4.5) komt vaak voor op de plint van de getrapte vlakke – bodemlijst en de getrapte ojiefbodemlijst.

Afb. 4.4 Holle lijst in doorsnee.

Afb. 4.5 Baluster en balusterprofiel. 32

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, pp. 40 - 41. 33 van Thiel, de Bruyn Kops 1984 (zie noot 32), p.42.

14

De rechte kant, die een gering niveauverschil tussen twee evenwijdige vlakken markeert en waar dus het ene vlak ten opzichte van het andere inspringt of uitspringt heet een sprong. 34 Andere termen die voor zichzelf spreken zijn op de afbeelding hieronder te zien (afb. 4.6). De parelrand ontstaat uit een aaneenschakeling van bolletjes. Deze kan onderbroken worden waardoor een onderbroken parelrand ontstaat (afb. 4.7). De meest eenvoudige lipverbinding, ook wel halfhouts - verbinding genoemd (afb. 4.8) is tevens de meest toegepaste hoekconstructie van lijsten in de zeventiende eeuw. De vier platte delen vormen een rechthoekig raam doordat op alle einden tot de helft van de dikte, een vierkant stuk is gezaagd. De lip die ontstaat past precies op de ander vierkante gemaakte uitsparing. Door deze delen te verlijmen of met spijkers te bevestigen, ontstaat er een zeer stevige verbinden. Ook werden er gaten geboord dwars door de lippen heen, waarna een deuvel35 de constructie extra verstevigde.

Afb. 4.6 Traditionele vormen van smalle randprofielen.

Afb. 4.7 Variaties van parelranden.

34

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 42. 35 Een ronde houten pen.

15

Een verstek verbinding bestaat uit twee schuin doorgesneden delen die met de schuine zaagvlakken tegen elkaar gelijmd zijn. Als deze lijst ingekort zou worden door de twee schuine verbindingsvlakken korter te maken en weer tegen elkaar te lijmen, dan zou deze nieuwe hoek qua uiterlijk niet verschillen met het uiterlijk dan vóór deze inkorting. Hierdoor kan een lijst met een verstek als hoekverbinding geen garantie geven over de authenticiteit van de inlijsting.36 Een variatie op de lipverbinding is de lipverbinding met verstek. Hierbij zijn de constructies van de lipverbinding en verstek gecombineerd (afb. 4.9).

Afb. 4.8 Lipverbinding of halfhouts - verbinding.

Afb. 4.9 Lipverbinding met verstek.

36

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 38.

16

In de zeventiende eeuw werd de lipverbinding het meest toegepast bij de hoekconstructies van lijsten. In het begin van de zeventiende eeuw zijn veel lipverbindingen met verstek bewerkt met profielschaven. Bij deze constructies bevindt het verstek gedeelte zich altijd aan de voorkant, en de lipverbinding aan de achterkant van de lijst. Omdat hout de neiging heeft om krom te trekken, is het mogelijk dat dit uiteindelijk de constructie hier op lange termijn onder gaat lijden. Door de binnenzijkant van de lip te ‘menageren’ of af te schuinen en de daarop aansluitende borst van de uitsparing op corresponderende wijze schuin te maken, komt de lip vast opgesloten te zitten en vergrendelt als het ware op zijn beurt ook weer het haaks daarop staande deel, waardoor vervorming wordt bedwongen. 37 Deze verbinding heet dan ook de gemenageerde lipverbinding met verstek (afb. 4.10). De lijstenmaker kraste voor deze constructie afschrijnlijnen of kraslijnen in het hout. Een voorbeeld hiervan is te zien op afbeelding 4.11. Een andere methode om de verbinding te versterken is het plaatsen van een wigvormige inkeping of sleuf, die naar binnen toe wijder uitloopt en waar een pasklare spie geschoven kan worden. 38 Deze constructie heet een verstek met een zwaluwstaartschuifspie (afb. 4.12). Bij een slisverbinding (afb. 4.13) is de slis ingesloten tussen twee verstekken.

Afb. 4.10 Gemenageerde lipverbinding met verstek.

37

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 44. 38 van Thiel, de Bruyn Kops 1984 (zie noot 37), p.48.

17

Afb. 4.11 Hoekconstructie aan de achterkant van een baklijst met afschrijnlijnen voor het maken van een gemenageerd lipverband, dat met spijkers is versterkt.

Afb. 4.12 Verstek, met een zwaluwstaartschuifspie versterkt.

Afb. 4.13 Slisverbinding.

18

4.2 Ophangvoorziening Voor de moderne ophangvoorzieningen die we heden ten dage kennen, werden lijsten meestal opgehangen door middel van een (eiken)houten ophangoog (zie afb. 4.14). In de meeste gevallen werden deze ophangogen later geheel verwijderd, waardoor er sporen achterbleven van de verwijderde spijkers. In sommige gevallen werd alleen het uitstekende deel van de ophangvoorziening afgezaagd. Een andere methode was het ophangen aan lussen. In de bovenregel aan de achterkant van een lijst werden twee gaten geboord waardoor een ophang-lus kon worden geknoopt. Deze gaten worden ook wel ‘neusgaten’ genoemd (afb. 4. 15).39

Afb. 4.14Houten ophangoog.

Afb. 4.15 Gaten in de rand van een baklijst voor een lus.

4.3 Bevestiging van schilderij en lijst Als een paneel werd bevestigd in een lijst gebeurde dat meestal door spijkers die dwars in de rand van de sponning werden geslagen zodat het paneel vergrendeld werd. Deze methode wordt tot op heden gebruikt hiervoor. Deze bevestigingsconstructie liet een lichte beschadiging achter in het hout. Ondanks dat dit kleine details zijn, is het zeker het benoemen waard, want ze kunnen door het corresponderen van oude spijkergaten en moeten een aanwijzing vormen dat het schilderij en de lijst bij elkaar hebben gehoord. Bij schilderijen op doek of linnen werd hetzelfde principe gehanteerd. Sommige schilders hielden ervan om het schilderij in een vroeg stadium in de lijst te zetten. 40 De schilder Mesdag was hier een voorbeeld van.41 De eventuele sporen van verf die door deze werkwijze op de lijst konden komen, zouden nu het bewijs bij uitstek zijn dat de het de eerste lijst betreft.

39

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 46. 40 Johan Poort, Hendrik Willem Mesdag: “Artiste peintre à La Haye”, ’S Gravenhage 1981, p. 65. 41 De schilderijencollectie van het Teylers Museum bezit 1 schilderij van Hendrik Willem Mesdag, Avondstond op zee, 1870.

19

4.5 Materiaal In de zeventiende eeuw nam door de toenemende welvaart de mogelijkheden van de handel overzee toe.42 Hierdoor werd het mogelijk om nieuwe houtsoorten te importeren naar Nederland, waarvan ebbenhout er een was43. Het is niet zeker wanneer ebbenhout voor het eerst op de markt kwam in Nederland, maar de vroegste vermelding hiervan is die van een Amsterdamse inventaris uit 1613.44 De oudste lijst van ebbenhout tot nu toe bekend werd in 1617 in Amsterdam gemaakt. Pas in de jaren dertig van de zeventiende eeuw neemt het gebruik van ebbenhout toe. Deze houtsoort was afkomstig uit onder andere de Oost-Indische archipel en het eiland Mauritius dat door de Hollanders in 1598 in bezit werd genomen. Omdat ebbenhout zeer kostbaar was en daarom niet voor iedereen weggelegd, waren er veel namaaksoorten op de markt te verkrijgen. Goedkoop without, zoals vurenhout werd zwartgeverfd om de uitstraling van ebbenhout te imiteren. Ook perenhout werd gebruikt hiervoor, omdat de fijne en dichte structuur overeenkwam met dat van echt ebbenhout. Het perenhout werd gekookt in zwarte inkt of na de bewerking gebeitst. De bewerking van ebbenhout vroeg ook om een andere ambachtelijke vaardigheden en gereedschap dan voor de bewerking van eikenhout. Dit vakmanschap leidde zelfs tot voorschriften van het gildebestuur. Omdat het ebbenhout zo kostbaar was moest er zeer spaarzaam mee omgegaan worden. Zo ontstond ook de nieuwe toepassing van fineer, waarbij dunne stroken ebbenhout op een ondergrond van minder kostbaar hout werd gelijmd (afb. 4.16 en 4.17). Deze methode werd overigens niet alleen toegepast met ebbenhout maar ook met andere kostbare houtsoorten.

Afb. 4.16 De opbouw van een getrapte vlakke-bodemlijst.

42

Afb. 4.17 De opbouw van een holle lijst.

P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 38. 43 Ebbenhout is zo massief en zwaar, dat het zinkt in water. http://www.restauratieantiek.com/pagina/ebbenhout.html (geraadpleegd op 13-06-2011). 44 van Thiel, de Bruyn Kops 1984 (zie noot 42), p.38.

20

Door deze toepassing van hout ging de constructie van de lijst er totaal anders uitzien. Er werd een plat raam gemaakt van eiken of naaldhout waarbij de binnenmaat van het raam overkwam met de sponningmaat die moest overkomen met de maat van het schilderij. Op de zool dit basisraam werd ook het lijstprofiel opgebouwd van eiken of naaldhout. Op de bovenste laag werd dan het kostbare hout aangebracht. Omdat de fineer laag altijd uit meerdere stroken bestond, is deze constructie te herkennen aan de naden. Op zeer grote lijsten zijn ook schuine naden te zien, omdat de stroken fineer ontoereikend waren om het oppervlakte uit een deel te kunnen bedekken. Ook op kleine lijsten kunnen deze schuine naden voorkomen, de reden hiervoor kan ook het zuinige gebruik van het materiaal zijn. Op afbeelding 4.18 is een doorsnede te zien van een lijst met een fineer laag.45 Als laatste de bespreking van de gesneden ornamentlijsten, wat een meteen een korte inleiding zal vormen voor het hierop volgende onderdeel, de vormgeving. Vanaf 1650 werden de eerste ornamentlijsten vervaardigd. Ondanks dat ze in uitstraling er alles behalve simpel uitzien door de rijke versiering is de constructie vrij eenvoudig. Voor deze lijsten werd een houtsoort gebruikt dat zich goed liet bewerken door middel van snijwerk. Het meest voorkomende houtsoort dat hiervoor werd gebruikt was lindehout. Voor grote en ver uitstekende versieringen werden soms losse stukken hout aangelijmd. Door de afwerking van een grondlaag en verguldsel was niets meer te zien van de naden. De hoekconstructie van deze lijsten bestond gebruikelijk uit een gewone lipverbinding. Ook hier was aan de voorkant niets meer van te zien nadat de lijst was afgewerkt. Nu tekenen die naden zich echter dikwijls als barsten in het verguldsel af. 46

Afb. 4.18.

45

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 35. 46 P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984, p. 50.

21

4.6 Vormgeving Omdat veel ornamenten en decoratiepatronen die voorkomen op lijsten herleid zijn uit de architectuur en bouwkunst, is er een overdaad aan termen waarmee afzonderlijke onderdelen benoemd kunnen worden. Daarom zal de besproken terminologie van de vormgeving slechts een selectie vormen van de gehele bestaande terminologie die het meest van toepassing is op de schilderijen uit het Teylers Museum. Acanthus Deze vorm is gebaseerd op de bladeren van de acanthusplant. Het is een vorm die niet alleen op lijsten voorkwam, ook in de klassieke architectuur werd dit motief vaak gebruikt. De vorm kwam voor op de vroege Italiaanse lijsten tot de laat negentiende-eeuwse Franse lijsten (afb. 4.19).47

Afb. 4.19 Detail van een lijst met een acanthus ornament.

Anthemion Griekse term voor een bloem bloesem. Architraaf lijst Archi = voornaamste (Grieks) en trabs = balk (Latijn). De naam van deze lijst is vernoemd naar het onderste dragende deel van een hoofdgestel naar klassieke trant.48 De term wordt ook gebruikt voor omlijstingen van deur- of raamkozijnen. 49 Astragaal Vernoemd naar het smal ringvormig profiel tussen de schacht en het kapiteel van een zuil.50

47

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, pp. 10 – 11. 48 E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005, p. 36. 49 Karraker 2009 (zie noot 47), p. 12. 50 Haslinghuis, Janse 2005 (zie noot 48), p. 41.

22

Auriculair lijst Een maniëristische, sterk gestileerde lijst met vrije interpretaties van dieren, zeeleven en bloemenvormen. De naam is afkomstig van het Spaanse woord voor ‘oor’. De lijst kwam voor in Italië, Nederland en Engeland met elk andere eigenschappen. De Nederlandse vorm van deze lijst is gebaseerd op het werk van de Nederlandse zilverbewerkers Paulus van Vianen (1570 – 1613), zijn broer Adam (1569 – 1627) en later op het werk van Johannes Lutma (1587 – 1669). 51 Barbizon lijst Deze naam is afkomstig van de gelijk genaamde kunststroming Barbizon. Een Barbizon lijst is versierd met linten, parels of acanthusbladen. De bovenrand heeft een laurier of eikenblad torus. De lijst heeft een gewichtig voorkomen. Het merendeel van deze ornamenten werd gegoten uit compo of gips wat daarna verguld is. De diepliggende lijsten werden vaak gebruikt bij landschap schilderijen, omdat ze betaalbaar waren voor de grote groep nieuwe kopers uit de negentiende eeuw. Bladgoud Geslagen goud met een dikte van 0,0001 mm.52 Brons poeder Een poeder van brons of messing legeringen die werd gemengd met een bindsel om de zogenaamde goudverf te maken. Hiermee werd verguldsel geïmiteerd. Het mengsel ging in de loop der jaren oxideren en werd donkerder. Buxus mallen Mallen gemaakt van hardhout voor het vervaardigen van versieringen voor lijsten. Bijvoorbeeld parelranden of doorlopende patronen (afb. 4.20).53 Cassetta lijst In het Italiaans betekent cassetta ‘kleine doos’. Deze lijsten zijn het populairst in de zestiende en zeventiende eeuw in Italië. De lijst is geïnspireerd op het hoofdgestel (kroonlijst, fries en architraaf)van de tabernakel lijst. Het is een vlakke bodemlijst waarbij zowel de binnen als buitenlijst verhoogd zijn, hierdoor ontstaat de suggestie van een doos. De lijst nam in populariteit toe wanneer er meer schilderijen werden gemaakt zonder religieus onderwerp. Deze seculiere schilderijen hingen vaak in privé vertrekken. Deze lijst wordt ook wel de box lijst genoemd.

51

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 18. 52 Karraker 2009 (zie noot 51), p. 46. 53 Karraker 2009 (zie noot 51), p. 24.

23

Afb. 4.20

Compo Een mengsel van wijting, size, hars en lijnolie dat verwarmd werd tot een warme pasta. Deze pasta werd warm in buxus mallen gedrukt om ornamenten te maken. Compo werd voor het eerst gebruikt in 1722 in Frankrijk. Een lijstenmaker die de koper niet vertelde dat een ornament van dit materiaal vervaardigd was, kon worden aangeklaagd. Compo werd zelden gebruikt tot aan het ontstaan van de empire lijst.54 Console Een houten kraagstuk. Vaak uitgevoerd in de voluut- of S-vorm die de renaissance eraan gegeven heeft. 55 Doorlopend patroon Een doorlopende versiering die doorloopt in alle regels en stijlen.(afb. 4.21).56

Afb. 4.21 54

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 31. 55 E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005, p. 132. 56 Karraker 2009 (zie noot 54), p. 69.

24

Empire lijst Deze lijst is vernoemd naar het Napoleontisch keizerrijk (1804 – 1815) waar een herleving van de interesse in het classisisme plaatsvond na de archeologische ontdekkingen van Herculaneum en Pompeï. Nieuwe interpretaties van klassieke ornamenten werden aan deze lijsten toegevoegd. De empire lijst staat in groot contrast met de lijsten die in de tijd van Louis XIII en Louis XIV werden vervaardigd omdat de stijl zich wilde losmaken van de Franse aristocratie. Een voorbeeld van een Empire lijst is afbeelding 4.22. 57

Afb. 4.22

Festoen Een slinger van gehouwen of gesneden bladen van bijvoorbeeld een acanthus of laurier, vruchten en bloemen. In de renaissance was dit motief erg geliefd als versiering boven vensters en ingangen. Het festoen is vaak opgebonden met een lint of strik (afb. 4.23).58

Afb. 4.23

57

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, pp. 36 – 37. 58 E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005, p. 172.

25

Fluit Verticale halfronde gesneden kanalen in een schacht van een zuil, pilaster of ander oppervlak (afb. 4.24).59

Afb. 4.24

Fries Het horizontale platte gedeelte tussen de architraaf en de kroonlijst. 60 Gedraaid lint Een afgietsel of het snijwerk waarbij het lijkt dat een lint om een spiraal is gedraaid. Deze vorm van versiering was populair in de achttiende en negentiende eeuw (afb. 4.25). 61

Afb. 4.25

Gepolijste klei Een fijne kleisoort van aluminiumsilicaat met ijzer hydroxide gemixt met size. Deze klei wordt aangebracht onder gouden ornament bladen. De meest voorkomende kleuren zijn geel, rood en grijs. Gesso Een witte grondlaag of grondverf gemaakt van kalk, gips, gebrand gips, zinkoxide of kalk-meel gemengd met lijm en soms caseïne. Deze grondlaag wordt gebruikt om houten panelen of andere dragers te prepareren voor verf of verguldsel.62

59

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 41 60 E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005, p. 177. 61 Karraker 2009 (zie noot 59), p. 67. 62 http://www.encyclo.nl/zoek.php?woord=gesso (geraadpleegd op 20-06-2011).

26

Guilloche Een klassiek Romeins motief, vlechtband bestaande uit twee diepliggende voegen die evenwijdig zijn, op elkaar staan of elkaar kruisen (afb. 4.26). 63

Afb. 4.26

Houtworm De Anobium punctatum, ofwel houtworm genoemd eet tunnels in het hout waardoor er beschadigingen ontstaan. 64 Kapiteel Het bovenste deel van een kolom of pilaster.65 Kralen- of parelrand Een decoratieve rand van halve bollen die de associatie wekken van geregen kralen of parels. Dit doorlopend patroon is gesneden uit een astragaal of torus afgietsel (afb. 4.27). 66

Afb. 4.27

Kunstenaars lijst Vanaf het midden van de negentiende eeuw kwamen er in verschillende landen steeds meer kunstenaars die zelf lijsten gingen ontwerpen en vervaardigen. De impressionisten brachten op deze manier een heel nieuw soort lijst op de markt door witte en gekleurde lijsten te maken.

63

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p.47. 64 Karraker 2009 (zie noot 63), p. 22. 65 Karraker 2009 (zie noot 63), p. 27. 66 Karraker 2009 (zie noot 63), p. 22.

27

Lamstong patroon Een doorlopend patroon dat is opgebouwd uit de topjes van bladen. Deze vorm is afgeleid van een gestileerd lotus bloemblaadje. Het ornament wordt ook wel een tong patroon genoemd (afb. 4.28) 67

Afb. 4.28

Lijm Lijm bindt het bladgoud op de ondergrond bij de techniek van vergulden. Bij water-vergulden werd er konijnenhuid-lijm gebruikt. 68 Palmet Een palmblad-vormige versiering uit de Oudheid en van daaruit kwam het ook weer voor in het classisisme en het neoclassicisme (afb. 4.29).69

Afb. 4.29

Papier-maché Een materiaal gemaakt van verpulverd papier dat is gebonden met lijm. Het nam zijn intrede in de zeventiende eeuw in Frankrijk. In het begin had het een beperkte toepassing maar groeide uit tot een materiaal met vele mogelijkheden door wat wijzigingen in de samenstelling. Door de natte papiermaché in mallen te drukken konden er ornamenten en andere lijst-versieringen van gemaakt worden.

67

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 48. 68 Karraker 2009 (zie noot 67), p 75. 69 Karraker 2009 (zie noot 67), p. 59.

28

Polijsten Een afwerk proces dat werd gedaan door midden van water-vergulden dat het bladgoud een hoge glans gaf, waardoor de suggestie werd gewerkt dat de lijst van massief goud was vervaardigd. Het polijsten kan slechts enkele uren nadat het bladgoud is aangebracht worden uitgevoerd. In de oude methode van het water vergulden werd er gepolijst met honden of wolventanden of de edelsteen hematiet. 70 Ponsen Een decoratief patroon dat in het oppervlak van de lijst wordt geslagen na het vergulden. De naam komt van het gereedschap waarmee dit gedaan wordt. De pons is een metalen staaf (afmeting en vorm kunnen sterk variëren) die door slagen met een hamer kleine afdrukken achterlaat op het oppervlak (afb. 4.30).71

Afb. 4.30

70

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 25. 71 Karraker 2009 (zie noot 70), p. 63.

29

Tabernakel lijst De opbouw van deze lijst is geïnspireerd op de klassieke versieringsmotieven uit de oudheid en renaissance (afb. 4.31). 72

Afb. 4.31

Torus (Latijn: kussen) is een halfrond profiel.73 Vergulden Een methode waarbij bladgoud wordt aangebracht op een oppervlakte. Er zijn twee soorten methodes waarbij dit kan gebeuren, namelijk water-vergulden en olie-vergulden. Bij water-vergulden op hout wordt de ondergrond eerst behandeld met lijm en gesso. De gesso kan ook ontbrekende stukken van het snijwerk aanvullen. Hierna wordt er gepolijste klei aangebracht. De onderlaag wordt dan behandeld met een vloeistof die het bindmiddel uit de gesso en gepolijste klei opnieuw werkzaam maakt, dan wordt het bladgoud aangebracht en aangeduwd.

72

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, p. 78. 73 E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005, p. 480.

30

Als alles droog is kan het verguldsel gepolijst worden. Bij olie-vergulden kan dezelfde ondergrond gebruikt worden of de olie-LIJM kan direct op het hout worden aangebracht. De lijm moet tot kleverige staat opdrogen, wat tussen de dertig minuten en 24 uur kan duren, afhankelijk van de dikte. Daarna wordt het bladgoud op dezelfde methode aangebracht als bij het water-vergulden.74 Zandlaag Bij deze techniek wordt zand gemengd met een bindmiddel. Na het opdrogen verschijnt de korrelstructuur op de lijst. Deze techniek kwam veel voor op Franse en Engelse lijsten uit de achttiende eeuw (afb. 4.32).75

Afb. 4.32

74

D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009, pp. 43 – 46. 75 Karraker 2009 (zie noot 74), p. 71.

31

V Eerste Schilderijenzaal

In de eerste schilderijenzaal van het Teylers Museum hangen 68 schilderijen. In aantal oplopend zijn de genres als volgt vertegenwoordigd: drie marines, vier interieurs, vijf stadsgezichten, zes historiestukken, negen stillevens, elf portretten, elf genrestukken en negentien landschappen. De meest vertegenwoordigde schilder is Wybrand Hendriks met negen schilderijen. Hieronder worden alle lijsten van de schilderijen uit de eerste schilderijenzaal besproken. Ze zijn geordend op het jaartal waarin ze zijn vervaardigd. Ook is de datum van aankoop erbij vermeld, het kan namelijk zijn dat deze in hetzelfde jaar nog is gekocht, maar er kan ook een aantal jaar tussen zitten. Het is van belang om dit gegeven mee te nemen in de overweging in hoeverre de lijst de originele zou kunnen zijn. Bij toevoeging is in enkele gevallen ook vermeld hoe het schilderij in de collectie is terechtgekomen, door schenking, door een legaat of aangekocht bij de kunstenaar zelf. Deze informatie is overgenomen van de informatieborden die in de eerste schilderijenzaal aanwezig zijn. In de eerste schilderijenzaal heb ik een fout opgemerkt, te weten het schilderij van Moritz Calisch (afbeelding 1.43, pagina 54). Op het informatiebord stond vermeld dat het schilderij in 1850 gemaakt is en in 1830 is aangekocht. Dit geeft aan dat er mogelijk meer incorrecte informatie zou kunnen zijn. De bespreking zal zich geheel beperken tot de schilderijlijsten. De foto’s van alle lijsten zijn door mijzelf genomen, dit heeft voor beperkingen gezorgd. Het was niet toegestaan met een statief te fotograferen, noch met flits. Doordat de schilderijen in de eerste schilderijenzaal boven elkaar hangen, was het niet altijd mogelijk de lijst goed van voren te fotograferen. Op dat moment realiseerde ik mij de benadeelde positie van een schilderij die een plaats hoog op de muur kreeg toegewezen tijdens een tentoonstelling of expositie. Vooral de baklijsten zorgden ervoor dat je tegen de onderkant van de regel aankeek. Het gevolg van deze beperkingen is dat niet alle schilderijen uit de eerste schilderijenzaal even duidelijk gefotografeerd zijn. Een laatste beperking is dat de bespreking van de lijsten zich enkel richt op de visuele kenmerken van de lijst, omdat materiaal onderzoek niet mogelijk was en er geen informatie over de materialen aanwezig in de database van het Teylers Museum. De kenmerken van de lijst worden van buiten naar binnen toe besproken. Een overzicht van alle schilderijen uit de eerste schilderijenzaal is te vinden in bijlage I.

32

Afb. 1.1

Schilder Titel Datum Aankoopdatum Toevoeging Genre

Hermanus van Brussel Landschap bij stormachtig weer 1794 1992 Landschap

Vergulde vlakke-bodemlijst met op de bekroning een doorlopend lamstong patroon. Na de parelrand komt de vlakke bodem met zandlaag. De binnenrand is voorzien van een doorlopend patroon. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.4.

Afb. 1.2


Jan Baptist Kobell Landschap met vee 1804 1822 Landschap

Vergulde lijst met rijk versierde hoekornamenten van acanthusbladen en bloemen. Zowel de plint als de binnenrand zijn onversierd. Midden op de regel een naamplaat. 33

Afb. 1.3


Abraham Teerlink Landschap met vee in de Campagna 1810 1998 Landschap

Vergulde holle lijst met vrije bladornamenten die achter de rug van de lijst uitkomen. De meest uitstekende rand heeft een doorlopend patroon van bladen. Op de holle plint een fluit patroon met op de hoeken acanthusbladen. Tot op de binnenrand nog 3 variaties op doorlopende patronen.

Afb. 1.4


Wybrand Hendriks Het Slepershoofd te Haarlem 1815 1937 Stadsgezicht

Vergulde lijst met een dunne platte wand . Na het doorlopend patroon een gladde holle plint. Op de binnenrand een parelrand. 34

Afb. 1.5


Wybrand Hendriks Jachtstilleven 1815 1826 Stilleven

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladen. Na de ojief een holle plint en op de binnenrand een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat.

Afb.1.6


Wybrand Hendriks Interieur van de Nieuwe Kerk van Haarlem 1816 1973 Schenking Interieur

Houten lijst met naamplaat, ojief en duveljager. Op de binnenrand een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat. 35

Afb. 1.7


Pieter Piersz. Barbiers Landschap met boerderijen aan een zandweg 1819 1994 Landschap

Vergulde lijst met een smalle platte wand gevolgd door een bekroning met doorlopend patroon van acanthusbladen. Na de ojief een holle plint en op de binnenrand een doorlopend patroon.

Afb. 1.8


Georgius Jacobus Johannes van Os Bloemstilleven in een Griekse vaas 1821 1834 Stilleven

Rijk versierd vergulde baklijst met een platte wand, gevolgd door een bekroning met verschillende bladmotieven, waaronder palmetten. Na de onderbroken drieling parelrand de plint met een doorlopend patroon. Na een gladde rand nog een doorlopend patroon op de binnenrand.

36

Afb. 1.9


Albertus Brondgeest Het IJ voor Amsterdam bij winter 1823 1823 Landschap

Vergulde lijst met een platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladen. dan een gladde plint met naamplaat en een doorlopend patroon op de binnenrand.

Afb. 1.10


Gerrit Jan Michaelis Landschap te Vogelenzang 1824 van kunstenaar Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladen. Na de gladde plint op de binnenrand een parelrand.

37

Afb. 1.11


Andreas Schelfhout Straatje in Huy, België 1824 Aanwinst Stadsgezicht

Rijk versierde vergulde vlakke bodemlijst. Na de wand met een doorlopend patroon van bladen volgt de vlakke bodem met een rijk decoratiemotief. Na een dunne opstaande rand de binnenrand met een doorlopend patroon.

Afb. 1.12


Johannes Rz. Jelgerhuis Interieur van de Nieuwe Kerk te Delft 1825 1827 Interieur

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladen gevolgd door een gladde holle plint. Op de binnenrand een doorlopend patroon.

38

Afb. 1.13


Hendrik van de Sande Bakhuyzen Herder en herderin met vee in berglandschap 1826 1828 Landschap

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een patroon van acanthusbladen gevolgd door een gladde holle plint. De binnenrand is onversierd.

Afb. 1.14


Cornelis Kruseman De legende 1827 1827 Historiestuk

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de holle plint een patroon van verschillende ornamenten waaronder palmetten. Op de binnenrand een dun doorlopend patroon. 39

Afb. 1.15


Barend Cornelis Koekkoek Bergachtig landschap 1828 1831 Landschap

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft op de hoeken en middenstukken kleine ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Na twee gladde en holle plinten komt de binnenrand met een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.16


Johannes Hari Het huishouden van Jan Steen 1828 1831 Genrestuk

Vergulde lijst met een gladde holling tussen de achterwand en de bekroning. Op de rand van de achterwand zit een gedraaid lint patroon. De bekroning heeft ornamenten van acathusbladen en bloemen. Dan een profiel van een baklijst, gevolgd door een rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. 40

Afb. 1.17


Jozef Lodewijk Geirnaert Bij de notaris 1828 1831 Genrestuk

Vergulde lijst met een platte wand met op de hoeken ornamenten. Na een gladde lijst komt de binnenrand met een doorlopend patroon.

Afb. 1.18


Ferdinand de Brackeleer Kenau Simonsdr. Hasselaar tijdens het beleg… 1829 1831 Historiestuk

Vergulde lijst met een gladde holling tussen de achterwand en de bekroning. De buitenste lijst heeft een lichte profiel van een baklijst met op de bodem een doorlopend patroon van gevlochten parelsnoeren. De holle lijst heeft op de hoeken en midddenstukken ornamenten van bladeren en bloemen. De plint is glad, gevolgd door een binnenrand met een doorlopend patroon. 41

Afb. 1.19


Johannes Christiaan Schotel Stil water 1829 1829 Pendant van afb. 1.53. Marine

Vergulde lijst met een dunne platte wand waarvan de buitenste lijst een licht profiel van een baklijst heeft met op de bodem een doorlopend patroon. De holle lijst heeft op de hoeken acanthusbladeren en palmetten die zich om en om herhalen. De opstaande lijst heeft een parelsnoer, op de binnenrand een ander doorlopend patroon. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.53.

Afb. 1.20


Philip Corbet Mansportret 1830 Pendant van afb. 26. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand gevolgd door een doorlopend patroon. Zowel de holle plint als de binnenrand zijn onversierd. Midden op de regel een naamplaat. 42

Afb. 1.21


Philip Corbet Portret van H. Hentzepeter 1830 Schenking, pendant van afb. 22. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand gevolgd door een doorlopend patroon. Zowel de holle plint als de binnenrand zijn onversierd. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 1.22


Philip Corbet Portret van mevrouw H. Hentzepeter 1830 Schenking, pendant van afb. 21. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand gevolgd door een doorlopend patroon. Zowel de holle plint als de binnenrand zijn onversierd. Midden op de regel een naamplaat.

43

Afb. 1.23


Petrus Kiers Stilleven met schenkkan en vruchten 1830 1832 Stilleven

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladeren. Na de holle plint een binnenrand met doorlopend patroon.

Afb. 1.24


Pieter Gerardus van Os Landschap met vee en een herder 1830 1830 Landschap

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De holle bekroning heeft op de hoeken ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Na de gladde plint de binnenrand met een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat. 44

Afb. 1.25


Barend Cornelis Koekkoek Zomerlandschap 1830 1837 Pendant van afb. 32. Landschap

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten van onder andere acanthusbladeren. Het verguldsel is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan. De vlakke bodem is bewerkt met zand. De binnenrand heeft een doorlopend patroon.

Afb. 1.26


Philip Corbet Damesportret 1831 Pendant van afb. 20. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand gevolgd door een doorlopend patroon. Zowel de holle plint als de binnenrand zijn onversierd. Midden op de regel een naamplaat.

45

Afb. 1.27


Jan Adam Kruseman Portret van C.E.R. Linsen 1831 1920 Legaat Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft een doorlopend patroon van acanthusbladen. De plint is hol, gevolgd door een binnenrand met een doorlopend patroon.

Afb. 1.28


Jan Adam Kruseman Stiermarker jager 1832 1832 Genrestuk

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De holle bekroning heeft op de hoeken ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Tot aan de binnenrand is de lijst onversierd. Midden op de regel een naamplaat. 46

Afb. 1.29


Andreas Schelfhout Strand bij Katwijk 1833 1833 Marine

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft op de hoeken en middenstukken kleine ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Tot aan de binnenrand is de lijst onversierd. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.30


Jan Adam Kruseman Portret van H.E.G.Vinju-Heije 1834 1991 Pendant van afb. 59. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft op de hoeken en middenstukken fijne ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Na de ojief een holle plint en een rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. 47

Afb. 1.31


Bartholomeus Johannes van Hove Fantastie-stadsgezicht 1836 1836 Stadsgezicht

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Na een platte wand een binnenrand met een doorlopend patroon.

Afb. 1.32


Barend Cornelis Koekkoek Winterlandschap 1837 1837 Pendant van afb. 25. Landschap

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten van onder andere acanthusbladeren. Het verguldsel is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan. De vlakke bodem is bewerkt met zand. De binnenrand heeft een doorlopend patroon van bladeren. 48

Afb. 1.33


Nicolaas Pieneman De aanslag op het leven van Willem I in Antwerpen 1838 1838 Historiestuk

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. De hoekornamenten overlappen de dunne baklijstconstructie waarvan de bodem is bewerkt met zand. Na een doorlopend patroon een onversierde binnenrand. Afb. 1.34


Jacobus Josephus Eeckhout De voorlezing 1838 1838 Historiestuk

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan.De binnenrand heeft een doorlopend patroon.

49

Afb. 1.35


Elisabeth Alida Haanen De duiven 1841 Genrestuk

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan. De binnenrand is onversierd. Afb. 1.36


Willem Pieter Hoevenaar Jan Steen en Frans van Mieris in de herberg 1842 1843 Genrestuk

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. De binnenrand is voorzien van een doorlopend patroon. 50

Afb. 1.37


Jocabus Josephus Eeckhout Huiselijke zorgen 1844 1844 Genrestuk

Vergulde reversé lijst met een dunne platte wand. Het verguldsel is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan.Daarboven is een doorlopend patroon van ornamenten aangebracgt. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand.

Afb. 1.38


Andreas Schelfhout Winterlandschap 1846 1846 Landschap

Vergulde lijst met op de hoeken ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Over de stijlen en regels loopt een ondiep fluitpatroon. De plint is onversierd, alleen de binnenrand heeft een heel fijn doorlopend patroon. 51

Afb. 1.39


Hendrik Reekers Stilleven met vruchten, bloemen en dood wild 1847 1847 Stilleven

Vergulde lijst met rijk versierde hoekornamenten van acanthusbladen. De plint is onversierd. Op de binnenrand een fijn doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.40


Wouterus Verschuur De pleisterplaats 1847 1847 van kunstenaar Landschap

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel is op sommige delen bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. De plint is voorzien van een doorlopend patroon, de binnenrand is onversierd maar heeft in de vier hoeken een acanthusblad. 52

Afb. 1.41


David Joseph Bles Armoede en weelde (de fam. H. Berniks) 1848 1875 Genrestuk

Rijk versierde vergulde vlakke bodemlijst. Op de rand van de achterwand zit een gedraaid lint patroon. De bekroning heeft een doorlopend patroon van bladen. Een variatie hierop volgt op de plint. Na een parelrand en een gedraaid lint patroon komt een vlakke bodem die bewerkt is met zand. Als laatste een dunne parelrand met daarna een onversierde binnenrand.

Afb. 1.42


Hendrik Johannes Weissenbruch Panorama bij Dekkersduin 1849 1849 Landschap

Vergulde lijst. De bekroning heeft ornamenten van acathusbladen en bloemen. Na een opstaande rand een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. 53

Afb. 1.43


Moritz Calisch Jonge Italiaanse vrouw in gebed 1850 1830 (?) Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft op de hoeken en middenstukken fijne ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Dit patroon herlhaalt zich op de plint. De binnenrand is versierd met een parelrand. Afb. 1.44


Andreas Schelfhout Ijsgezicht 1856 Legaat Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. Op de holle plint een fluit patroon met op de hoeken acanthusbladen. Na een patroon van gedraaid lint volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. Na een parelrand de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. 54

Afb. 1.45


Cornelis Springer Het Atheneum Illustre aan de Oudezijds Voorburgwal te Amsterdam 1879 1879 Stadsgezicht

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. Op de rand van de achterwand zit een gedraaid lint patroon. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na een patroon van gedraaid lint volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. Na een parelrand de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.20. Afb. 1.46


Hendrik Jacobus Scholten Portret van Pieter Teyler van der Hulst 1905 1905 Portret

Houten lijst met een vergulde binnenrand met doorlopend patroon. De bovenkant van de lijst heeft een hoofdstel waar de naam, geboortedatum en overlijdingsdatum in gouden letters op zijn aangebracht. 55

Afb. 1.47


Albertus Brondgeest Zomer (landschap bij Gildehaus) 1832 Landschap

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft een doorlopend patroon van acanthusbladen. De plint is hol, gevolgd door een binnenrand met een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.48


Johannes Bosboom Interieur van de kerk van Edam 1859 Interieur

Vergulde lijst met een gladde holling tussen de achterwand en de bekroning. Op de rand van de achterwand heeft een doorlopend patroon. De bekroning heeft op de hoeken grote- en op de middenstukken kleine ornamenten. De holle plint heeft een ondiep doorlopend patroon. Na een opstaande rand de onversierde binnenrand.

56

Afb. 1.49


Wybrand Hendriks De waag en de Damstraat te Haarlem 1826 Stadsgezicht

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladeren. Na de holle plint een binnenrand met doorlopend patroon. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.23.

Afb. 1.50


Johannes Wernardus Bilders Wolfheze 1892 Landschap

Vergulde lijst met een dunne platte wand, gevolgd door een doorlopend patroon. Op de holle plint een fluit patroon met op de hoeken acanthusbladen. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat.

57

Afb. 1.51


Hubert van Hove Bz. De breister 1878 Genrestuk

Vergulde lijst met een gladde holling tussen de achterwand en de bekroning. Op de rand van de achterwand heeft een doorlopend patroon. De buitenste lijst heeft een lichte profiel van een baklijst met op de bodem een doorlopend patroon. De holle plint heeft op de hoeken ornamenten van acanthusbladen. Na een parelrand volgt een vlakke bodem, doorlopend patroon en uiteindelijk de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 1.52


Arnoldus Bloemers Stilleven van bloemen 1826 Stilleven

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Zowel de bekroning, de plint en de binnenrand zijn glad en oversierd. Midden op de regel een naamplaat. 58

Afb. 1.53


Johannes Christiaan Schotel Storm op zee 1825 Pendant van afb. 1.19. Marine

Vergulde lijst waarvan de buitenste lijst een licht profiel van een baklijst heeft met op de bodem een doorlopend patroon. De holle lijst heeft op de hoeken acanthusbladeren en palmetten die zich om en om herhalen. De opstaande lijst heeft een parelrand en de binnenlijst een ander doorlopend patroon. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.19.

Afb. 1.54


Jan Adam Kruseman Ada van Holland in Ballingschap 1835 Portret

Vergulde lijst. De bekroning heeft grote hoekornamenten van acathusbladen en bloemen, deze lopen over in een doorlopend patroon. Na een opstaande rand een zeer fijn doorlopend patroon komt de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. 59

Afb. 1.55


Wybrand Hendriks Lezende oude vrouw 1826 Genrestuk

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladeren. Na de holle plint een binnenrand met doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.23 en afb. 1.49.

Afb. 1.56


Arnoldus Bloemers Stilleven van vruchten 1826 Stilleven

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Zowel de bekroning, de plint en de binnenrand zijn glad en oversierd. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.52. 60

Afb. 1.57


Georgius Jacobus Johannes van Os Bloemstilleven met een vogelnestje 1842 Stilleven

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel is op sommige delen bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. De plint is voorzien van een doorlopend patroon, de binnenrand is onversierd maar heeft over de gehele rand een doorlopend patroon.

Afb. 1.58


Wybrand Hendriks Het Haarlemse Teekencollege in 1799 1987 Schenking Historiestuk

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Na de rand met een gedraaid lint patroon komt de holle plint. Een nieuwe rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. 61

Afb. 1.59


Jan Adam Kruseman Portret van Adrianus Anthony Vinju 1991 Pendant van afb. 30. Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand. De bekroning heeft op de hoeken en middenstukken fijne ornamenten van acanthusbladen en bloemen. Na de ojief een holle plint en een rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd.

Afb. 1.60


Wybrand Hendriks Interieur van de Ovale Zaal in Teylers Museum Interieur

Zwarte houten (ebben)lijst met een vergulde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat.

62

Afb. 1.61


Georgius Jacobus Johannes van Os Stilleven met vruchten en bloemen in Griekse vaas 1834 van kunstenaar Stilleven

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Op de vlakke bodem een vlakke bodem is het verguldsel bewerkt met zand. De binnenrand heeft een doorlopend patroon. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.62


Arnoldus Johannes Eymer Landschap bij Heemstede 1803 Landschap

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken grote ornamenten die overlopen in een rijk decoratieprogramma van een doorlopend patroon. Na een opstaande rand nog een fijner doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. 63

Afb. 1.63


Wybrand Hendriks Bloemstilleven 1867 Stilleven

Vergulde lijst met op de wand een doorlopend patroon van bladeren. Op de holle plint een variatie op een fluit patroon. Op de vlakke bodem is een Grieks patroon aangebracht. De binnenrand is onversierd.

Afb. 1.64


Jan Jacob Spohler Winterlandschap 1845 Landschap

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken grote ornamenten die overlopen in een rijk decoratieprogramma van een doorlopend patroon. Na een opstaande rand nog een fijner doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. 64

Afb. 1.65


David Joseph Bles Een muziekpartij 1857 Genrestuk

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken grote ornamenten die overlopen in een doorlopend patroon. Na een opstaande rand nog een dunne bodem die bewerkt is met zand. Na een doorlopend patroon de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 1.66


Wybrand Hendriks Portret van de schilder Warnaar Horstink 2003 Portret

Vergulde vlakke bodem lijst met een dunne platte wand. Dan een dikke parelsnoer, gevolgd door een vlakke bodem. Na een doorlopend patroon de onversierde binnenrand.

65

Afb. 1.67


Alexander Hugo Bakker Korff Vertrouwelijke mededeling 1889 Genrestuk

Deze vergulde vlakke bodem lijst is bevestigd op een gestoffeerde bodem. De lijst heeft een dunne platte wand. Na een doorlopend patroon komt de platte bodem voorzien van dunne ribbels, dan een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 1.68


Wouter Mol Slapende jongen 1827 Historiestuk

Vergulde lijst met een platte wand. Zowel de bekroning en de plint zijn onversierd.Op de binnenrand zit een doorlopend patroon van een parelsnoer. Midden op de regel een naamplaat.

66

VI Tweede Schilderijenzaal

De tweede schilderijenzaal werd in 1893 gebouw omdat de eerste schilderijenzaal te klein werd voor de hoeveelheid schilderijen die het Teylers Museum in vijftig jaar had aangekocht. De tweede schilderijenzaal is niet alleen groter van opzet, ook de schilderijen zijn ruimer opgehangen. Omdat er niet meer dan twee schilderijen boven elkaar hangen, zijn alle schilderijen en dus ook de lijsten beter te zien. In de tweede schilderijenzaal van het Teylers Museum hangen 49 schilderijen. In aantal oplopend zijn de genres als volgt vertegenwoordigd: twee overig, drie marines, vier stillevens, vijf stadsgezichten, negen portretten, tien genrestukken en zestien landschappen. De meest vertegenwoordigde schilder is ook in deze zaal Wybrand Hendriks met vijf schilderijen. Hieronder worden alle lijsten van de schilderijen uit de tweede schilderijenzaal op dezelfde wijze waarop de lijsten uit de eerste schilderijenzaal zijn besproken. Een overzicht van alle schilderijen uit de eerste schilderijenzaal is te vinden in bijlage II.

De tweede Schilderijenzaal van het Teylers Museum 76

76

http://www.teylersmuseum.eu/index.php?item=101&lang=nl (geraadpleegd op 13-06-2011).

67

Afb. 2.1


Wybrand Hendriks Bloemstilleven met kinderfiguurtje 1786 van kunstenaar Stilleven

Houten lijst met een dunne platte wand.

Afb. 2.2


Wybrand Hendriks Melkmeisje 1800 Genrestuk

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning een doorlopend patroon van acanthusbladeren. Na de holle plint een doorlopend patroon van parels. Na de vlakke bodem de binnenrand met een doorlopend patroon. 68

Afb. 2.3


Wybrand Hendriks Binnenplaats van Teylers Fundatiehuis, Haarlem 1800 1800 1891 Stadsgezicht

Zwarte houten (ebben)lijst met een vergulde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 2.4


Wybrand Hendriks Portret van mevrouw Mobachius Quaet (?) 1801 1983 Legaat Portret

Vergulde vlakke-bodemlijst met op de bekroning een doorlopend lamstong patroon. Na de parelrand komt de vlakke bodem met zandlaag. De binnenrand is voorzien van een doorlopend patroon. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.1.

69

Afb. 2.5


Wybrand Hendriks De soepuitdeling 1815 Genrestuk

Vergulde lijst. De Bekroning heeft een onduidelijk doorlopend patroon. De vlakke bodem is behandeld met zand. De binnenrand heeft ook een doorlopend patroon. Het verguldsel van deze lijst is versleten.

Afb. 2.6


Petrus Johannes Schotel Storm op de Zuiderzee voor Medemblik 1840 1840 van kunstenaar Marine

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten van onder andere acanthusbladeren. Het verguldsel is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan. Na een opstaande rand de onversierde binnenrand. 70

Afb. 2.7


Hubertus van Hove Bz. Het afscheid 1847 1847 van kunstenaar Genrestuk

Vergulde lijst. De bekroning heeft grote hoekornamenten van acathusbladen en bloemen, deze lopen over in een doorlopend patroon. De platte bodem heeft een doorlopend patroon en de binnenlijst is onversierd. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 2.8


Andreas Schelfhout Winterlandschap 1847 2000 Legaat Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na een patroon van parels volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. Na een parelrand de onversierde binnenrand. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.19. 71

Afb. 2.9


Johannes Josephus Destree Gezicht op Arnhem 1852 1916 Schenking Landschap

Vergulde lijst met op de hoeken uitstekende ornamenten van onder andere acanthusbladere, deze lopen over in een doorlopend patroon. Op de bodem van de bekroning is een ribstructuur aangebracht. Na een opstaande rand de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 2.10


Louwrens Hanedoes Landschap met watermolen en stenen brug 1853 1937 Schenking Landschap

Vergulde lijst met een bronzige toon erin. Op de hoeken opvallende ornamenten van gebundelde bloemen. De plint heeft zowel op de stijl als regel een staaf met daaromheen een gedraaid dun blad. De binnenrand is onversierd.

72

Afb. 2.11


Charles Rochussen Jachtgezelschap 1857 1870 Landschap

Vergulde lijst met een platte wand. Op de bodem van de wand een doorlopend patroon van bladeren. Op de holle plint een variatie op een fluit patroon, op de hoeken acantuhusbladen. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.15.

Afb. 2.12


Cornelis Springer Haven van Middelburg 1859 1861 van kunstenaar Stadsgezicht

Vergulde baklijst. De bodem heeft een ondiep doorlopend patroon. Na een opstaande rand een dun doorlopend patroon en dan de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. 73

Afb. 2.13


Petrus Franciscus Greive Terugkomst van de haringvangst 1860 1868 van kunstenaar Genrestuk

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. Op de holle plint een variatie op een fluit patroon, op de hoeken acantuhusbladen. Na de het doorlopend patroon van een gedraaid lint een platte en onversierde bodem. Na een fijn doorlopend patroon komt de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 2.14


Jan Willem van Borselen De weg van Polsbroekerdam 1860 1893 Landschap

Vergulde reversé lijst. De wand heeft een doorlopend patroon. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. 74

Afb. 2.15


Johan Barthold Jongkind Wintergezicht met schaatsers 1864 Landschap

Vergulde lijst met een platte wand. Op de bodem van de wand een doorlopend patroon van bladeren. Op de holle plint een variatie op een fluit patroon, op de hoeken acantuhusbladen. De binnenrand is onversierd. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.11.

Afb. 2.16


August Allebé Kraambezoek 1865 1904 Genrestuk

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken ornamenten van acanthusbladen, deze lopen over in een doorlopend patroon van voornamelijk bloemen. Dan een profiel van een baklijst, gevolgd door een rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.27. 75

Afb. 2.17


August Allebé Portret van Johannes Luden 1868 Bruikleen Portret

Zwart (ebben)houten lijst met op de binnenrand een verguld doorlopend patroon.

Afb. 2.18


Jacobus Hendricus Maris De veerpont 1870 2004 Landschap

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. 76

Afb. 2.19


Julius Jacobus van de Sande Bakhuyzen Het Zieken te 's-Gravenhage 1870 1875 Stadsgezicht

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na een doorlopend patroon en een doorlopend patroon van parels volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. Na nog een parelrand de onversierde binnenrand. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.8.

Afb. 2.20


Hendrik Jacobus Scholten Kermisgasten 1870 1876 Genrestuk

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na een derde rand met een doorlopend patroon volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. Na een parelrand de onversierde binnenrand. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 1.45. 77

Afb. 2.21


Hendrik Willem Mesdag Avondstond op zee 1870 1876 Marine

Vergulde lijst met op de wand een doorlopend patroon van bladeren. Op de holle plint een fluit patroon met in de hoeken een ornament. Daarna een . De binnenrand is onversierd.

Afb. 2.22


Lodewijk Franciscus Hendrik Apol Bos bij winter 1875 1885 Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.24, afb. 2.26, afb. 2.29, afb. 2.32 en afb. 2.48.

78

Afb. 2.23


Willem Bastiaan Tholen Dukdalf 1880 2001 Schenking Marine

Zwarte houten (ebben)lijst met een dunne platte wand en een vergulde binnenrand.

Afb. 2.24


Anton Mauve Schapen op de heide 1880 1888 Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.22, afb. 2.26, afb. 2.29, afb. 2.32 en afb. 2.48. 79

Afb. 2.25


George Hendrik Breitner Kinderen in het duin 1884 1968 Landschap

Vergulde lijst met een groffe bloemornamenten op de bekroning. Na een doorlopend patroon de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat.

Afb. 2.26


Jozef Israëls De verkwikking 1887 1890 Genrestuk

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.22, afb. 2.24, afb. 2.29, afb. 2.32 en afb. 2.48.

80

Afb. 2.27


George Hendrik Breitner Twee dienstboden op een Amsterdamse brug… 1890 1969 Genrestuk

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken ornamenten van acanthusbladen, deze lopen over in een doorlopend patroon van voornamelijk bloemen. Dan een profiel van een baklijst, gevolgd door een rand met een doorlopend patroon. De binnenrand is onversierd. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.16.

Afb. 2.28


Herman Johannes van der Weele Hout laden 1890 1901 Landschap

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.33. 81

Afb. 2.29


Syvert Nicolaas Bastert De schaapskooi 1893 1902 Legaat Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.22, afb. 2.24, afb. 2.26, afb. 2.32 en afb. 2.48.

Afb. 2.30


Henriëtte Ronner-Knip Katje 1896 1908 Overig

Vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten van onder andere acanthusbladeren. Het verguldsel op de bekroning is bewerkt waardoor een visschub structuur is ontstaan. Na een doorlopend patroon komt de brede en onbewerkte binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. 82

Afb. 2.31


Hendrik Adriaan Christiaan Dekker Nieuwmarkt te Amsterdam 1897 1908 Schenking Stadsgezicht

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een fijn ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 2.32


Hendrik Johannes Weissenbruch De molen 1899 1899 Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.22, afb. 2.24, afb. 2.26, afb. 2.29 en afb. 2.48. 83

Afb. 2.33


Johannes Albert Neuhuys De open deur 1905 1908 van kunstenaar Genrestuk

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.28. Afb. 2.34


Arnold Marc Gorter Novemberbestemming 1905 1908 Landschap

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand.

84

Afb. 2.35


Maria Elisabeth Georgina (,Lizzy') Ansingh Portret van Coba Ritsema 1905 1972 Portret

Vergulde lijst. Het verguldsel onder de ornamenten op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Naast de acanthus bladen op de hoeken en het doorlopend patroon zijn er ook bloemornamenten aangebracht. Na de gladde holle plint een doorlopend patroon en een onversierde binnenrand.

Afb. 2.36


Jhr.Mr. Carel Nicolaas Storm van 's-Gravesande Stilleven 'Boeuf à la mode' 1906 1924 Schenking Stilleven

Vergulde lijst. De bekroning heeft op de hoeken ornamenten. Na de onversierde plint een doorlopend patroon en de onversierde binnenrand. Links en rechts op de regel een naamplaat.

85

Afb. 2.37


Isaac Lazarus Israëls Trommelslaagster 1908 1914 Portret

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Het verguldsel op de bekroning is bewerkt waardoor verschillende ruitpatronen zijn ontstaan.Op de vlakke bodem is het verguldsel bewerkt met zand. Na het doorlopend doorlopend patroon de onversierde binnenrand. Midden op de regel een naamplaat. Afb. 2.38


Jacoba Johanna Ritsema Meisje met sinaasappel 1915 1918 Verloting Genrestuk

Vergulde lijst met een holle wand. Op de bodem van de wand een doorlopend patroon van bladeren. Op de holle plint een variatie op een fluit patroon met in de hoeken acantuhusbladen. Na een onversierde rand een doorlopend patroon van parels. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. 86

Afb. 2.39


Wilhelm Christian Georg Rueter Bloemstilleven 1918 Schenking Stilleven

Rijkversierde en vergulde lijst met op de hoeken en middenstukken uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. Het verguldsel op de bekroning is bewerkt waardoor een ruitpatroon is ontstaan. Na een doorlopend patroon de heel dunne en onversierde binnenrand.

Afb. 2.40


Johannes Anton Rädecker Portret van Annie Rädecker, dochter van de kunstenaar 1919 1969 Legaat Portret

Reversé lijst met op de hoeken een doorlopend patroon. Na de opstaande rand met een grof doorlopend patroon komt de onversierde binnenrand. De lijst is in meerdere kleuren beschilderd. 87

Afb. 2.41


Willem Gerard Hofker Portret van G. J. Hofker 1920 1971 Schenking Portret

Vergulde lijst met een dunne platte wand. Op de bekroning komt een verspringend patroon van ornamenten voor. De binnenrand is voorzien van een doorlopend patroon.

Afb. 2.42


Johan van Hell Straatzanger 1928 1996 Overig

Vlakke-bodemlijst waarvan de platte wand is bewerkt waardoor er in de lengterichting een ribbelpatroon is ontstaan. De platte bodem is wit gevolgd door een dunne binnenrand. 88

Afb. 2.43


Jacoba Johanna Ritsema Staand schoolmeisje in grijze jurk 1972 Portret

Vergulde lijst. De Bekroning heeft een onduidelijk doorlopend patroon. De binnenrand heeft ook een doorlopend patroon. Het verguldsel van deze lijst is versleten.

Afb. 2.44


Willem Roelofs Landschap bij Dordrecht 1875 Landschap

Vergulde baklijst met op de hoeken rijkversierde en uitstekende ornamenten. Hierdoor ontstaat een golvend patroon. De holle plint is bewerkt. Na meerdere onbewerkte binnenlijsten en fijn doorlopend patroon van parels en een onbewerkte binnenrand.

89

Afb. 2.45


Jacoba Johanna Ritsema Jonge vrouw met rode hoed 1995 Legaat Portret

Houten baklijst. De gehele lijst is beschilderd met een licht grijs-bruine verf.

Afb. 2.46


Lucie van Dam van Isselt Madeliefjes in een zilveren beker 1990 Legaat Stilleven

Vergulde dunne lijst. De middenstukken op de regels en stijlen zijn uitgehold waardoor een diepteverschil ontstaat op de buitenrand. De binnenrand is onversierd.

90

Afb. 2.47


August Allebé Portret van een onbekende dame in profiel 1987 Portret

Lijst waarvan de buitenrand en binnenrand verguld zijn. De plint is van hout. De verstek verbinding is duidelijk zichtbaar.

Afb. 2.48


Johannes Weissenbruch Aan de Lek bij Elshout 1850 - 1854 1887 Landschap

Vergulde lijst met op de bekroning een doorlopend patroon van bladen. De plint heeft een doorlopend patroon van bladeren. Na parelrand en een doorlopend patroon van gedraaid lint volgt een vlakke bodem waarvan het verguldsel is bewerkt. De binnenrand is onversierd. Midden op de regel een naamplaat. Deze lijst vertoont overeenkomsten met de lijst van afb. 2.22, afb. 2.24, afb. 2.26, afb. 2.29 en afb. 2.32.

91

Afb. 2.49


Johannes Christiaan Karel Klinkenberg Bloemenmarkt op de Grote Markt in Den Haag 1880 - 1904 1909 Stadsgezicht

Vergulde lijst. De Bekroning heeft een doorlopend patroon van bladeren van gekrulde bladen. Ook de binnenrand heeft ook een doorlopend patroon.

92

VII Conclusie

In de eerste schilderijenzaal van het Teylers Museum hangen 68 schilderijen. In aantal oplopend zijn de genres als volgt vertegenwoordigd: drie marines, vier interieurs, vijf stadsgezichten, zes historiestukken, negen stillevens, elf portretten, elf genrestukken en negentien landschappen. De meest vertegenwoordigde schilder is Wybrand Hendriks met negen schilderijen. Zeventien schilderijen zijn in hetzelfde jaar van ontstaan verkregen. Bij 31 schilderijen ontbreekt of de datum van ontstaan of de datum van verkrijging. De andere schilderijen hebben een marge van één (afb. 1.36) en 198 jaar (afb. 1.1). In de tweede schilderijenzaal van het Teylers Museum hangen 49 schilderijen. In aantal oplopend zijn de genres als volgt vertegenwoordigd: twee overig, drie marines, vier stillevens, vijf stadsgezichten, negen portretten, tien genrestukken en zestien landschappen. De meest vertegenwoordigde schilder is ook in de tweede schilderijenzaal Wybrand Hendriks met vijf schilderijen. Slechts drie schilderijen zijn in hetzelfde jaar van ontstaan verkregen. Bij dertien schilderijen ontbreekt of de datum van ontstaan, of de datum van verkrijging. De andere schilderijen hebben een marge tussen de twee (afb. 2.12) en 182 jaar (afb. 2.4). De schilderijlijsten van de eerste en tweede schilderijenzaal met het grootste marge van jaren tussen de datum van ontstaan en de datum van verkrijging, hebben eveneens gelijkenis in de vormgeving (afb. 1.1 en afb. 2.4). Voor een groep van zes schilderijen uit de tweede schilderijenzaal, te weten afb. 2.22, afb.2.24, afb.2.26, afb.2.29, afb.2.32 en afb.2.48 geldt ook dat er een overeenkomst is tussen de datum en vormgeving. Al deze schilderijen zijn tussen 1875 (afb.2.22) en 1899 (afb.2.32) vervaardigd en tussen 1885 (afb. 2.22) en 1902 (afb.2.29) in de collectie opgenomen. Dit zijn slechts twee voorbeelden van verbanden die getrokken kunnen worden aan de hand van de variabele gegevens. Door de gewenste schilder, periode of genre op te zoeken in bijlage I en II kunnen er meer verbanden gezocht worden. Deze mogelijkheid beperkt zich niet enkel tot de schilderkunstcollectie van het Teylers Museum, maar ook andere schilderijlijsten uit de Noordelijke Nederlanden en negentiende eeuw kunnen hiermee vergeleken worden. Op deze manier ontstaat het kapstokmodel aan de hand van de collectie in het Teylers Museum.

93

Terugkomend op de vraag of er een ontwikkeling plaatsvindt in de vormgeving van de schilderijlijsten in het Teylers Museum. Niet kan alleen deze vraag met ‘ja’ beantwoord worden, ook is een periode aan te wijzen waarin de ontwikkeling het beste waarneembaar is. In de eerste schilderijenzaal hebben de schilderijen van afb. 1.1 tot en met afb. 1.30 (tot het jaartal 1834) vrij subtiele decoratieprogramma’s. Daarmee doel ik op onversierde buitenwanden, simpele doorlopende patronen op de bekroning en bescheiden ornamenten. Vanaf afb. 1.30 (vanaf het jaartal 1836) worden deze decoratieprogramma’s steeds uitgebreider. Er komen meer dubbele doorlopende patronen van parels en gedraaide linten, grote ornamenten en ook het verguldsel wordt op verschillende manieren verwerkt, dan wel met zand of ruit/schub patronen. In de tweede schilderijenzaal is deze ontwikkeling vanaf afb. 2.6 (vanaf het jaartal 1840) duidelijk te zien. De lijsten uit de eerste schilderijenzaal kenmerken zich door de grote ornamenten op de hoeken en op het midden van de regels en stijlen. De lijsten uit de tweede schilderijenzaal kenmerken zich door de uitgebreide variaties in doorlopende patronen van bladeren en bloemen. Wellicht is er door het Teylers Museum hier bewust voor gekozen. De schilderijlijsten die het meest afwijken van de hoofdmoot, zijn afb. 2.40 en afb. 2.42, beide werken die in de twintigste eeuw vervaardigd en verkregen zijn.

94

VIII Literatuurlijst

8.1 Boeken J.T. Burns, Framing Pictures, Londen 1978. D. Gene Karraker, Looking at European frames, A guide to terms, styles, and techniques, Los Angeles 2009. E.J. Haslinghuis, H. Janse, Verklarend woordenboek van de architectuur- en bouwhistorie: Bouwkundige termen, Leiden 2005. Wolfgang Kemp, Der Anteil des Betrachters.Rezeptionsästhetische Studien zur Kunst des 19. Jahrhunderts, Munich 1983, hoofdstuk 1 en 5. Eva Mendgen, In Perfect Harmony. Picture + Frame 1850 – 1920, Zwolle 1995. Paul Mitchell, Lynn Roberts, Frameworks: Form, Function and Ornament in European Portrait Frames, London 1996. Annemiek Ouwerkerk, Romantiek aan het Spaarne, Schilderijen tot 1850 uit de collectie van Teylers Museum Haarlem, onbekend 2010. Johan Poort, Hendrik Willem Mesdag: “Artiste peintre à La Haye”, ’S Gravenhage 1981. Gusta Reichwein, Ellinoor Bergvelt, Frouke Wieringa, Levende Meesters, de schilderijenverzameling van C.J. Fodor (1801 – 1860), Amsterdam 1995. J. Sillevis, ‘Van plint tot plafond. De presentatie van eigentijdse kunst in de negentiende eeuw’, in: R. de Leeuw (red.), De kunst van het tentoonstellen. De presentatie van beeldende kunst in Nederland 1800 tot heden, ’S-Gravenhage/Amsterdam 1991. P.J.J. van Thiel, C.J. de Bruyn Kops, Prijst de Lijst. De Hollandse schilderlijst in de zeventiende eeuw, Den Haag 1984. Henry van de Velde, Kunstgewerbliche Laienpredigten, Leipzig 1902. W.T. Whitley, Artists and their Friends in England, 1700 – 1799, vol. I, 1928.

95

8.2 Artikelen William Adair, Picture Framing II: Two Exhibitions of American Picture Frames, Professional Notes, 318 – 322. Eliza Easton, Jared Bark, ‘Pictures Properly Framed: Degas and Innovation in Impressionist Frames’, The Burlington Magazine CL, no. 1266 [September 2008].

8.3 Overige bronnen Catalogus van Tentoonstellingen van schilderijen en andere werken van levende kunstenaars, Amsterdam 1808; idem 1850, vermoedelijk afkomstig uit de nalatenschap van Carel Joseph Fodor. Database Studiezaal, Teylers Museum Haarlem. https://artblart.wordpress.com/tag/alte-pinakothek/ http://www.encyclo.nl/

http://www.restauratieantiek.com/pagina/ebbenhout.html http://www.teylersmuseum.eu Riny van Leeuwen, De schilderijlijst in de schijnwerpers! De lijst: kunstobject of middel?, Elst 2010.

96

Voorwoord. Sophie Scholcz. De eerste Schilderijenzaal van het Teylers Museum 1

Recommend Documents