Tr e n d r a p p o r t 2014
1
Voorwoord
Ons engagement is geworteld in een lange traditie, maar wordt aangevuurd vanuit het verlangen om mee vorm te geven aan een snel veranderende samenleving. We zijn nieuwsgierig, kijken verwonderd, soms bewonderend of verontwaardigd naar wat er om ons heen gebeurt. Zo krijgt onze visie vorm. We delen onze inzichten graag, om onszelf uit te dagen en anderen te inspireren en te mobiliseren.
In dit rapport vatten we een aantal trends, geven we aan hoe wij er mee aan de slag gaan, en brengen we de hoop tot uitdrukking dat ook het ruimer middenveld en beleid zich aangesproken voelen.
Veel leesplezier! Eva Brumagne, algemeen directeur Femma
2
01. Mens, erger je... en droom! 02. Zelfgemaakt, handgemaakt 03. Tijd voor een nieuw sociaal contract 04. Superdiversiteit doorbreekt grenzen 05. Anders gaan werken 06. Geen digitaal zonder verhaal 07. Delen is het nieuwe hebben 08. Samen alleen
3
01.
Mens, erger je... en droom!
4
Uit het leven gegrepen Enkele jaren geleden publiceerde de Franse
denker Stéphane Hessel (1917-2013) een dun boekje dat veel ophef maakte: Indignez-vous! (Neem het niet!). De hoogbejaarde auteur riep de jonge generaties op tot verzet: erger je, wees woest over de stand van zaken in de wereld. Het boek is intussen wereldwijd bijna 4 miljoen keer verkocht. De publicatie was de voorbode van een gevoel dat bij heel wat burgers leeft, over alle grenzen heen. In 2013 verscheen er een ander boekje, De verschilligen. Het is van de hand van sp.apolitica Caroline Gennez. De titel bevreemdt: met ‘onverschilligheid’ zijn we vertrouwd, maar wie is er ‘verschillig’? Op de flap lees je dat ‘mensen zuchten naar verschilligheid, naar een project dat de waan van de dag overstijgt, naar een streven dat moediger en grondiger aan de samenleving sleutelt dan de politiek van het haalbare’.
Facts and figures De laatste editie van de trefdag van Socius, een hoogdag voor de sociaal-culturele sector,
droeg de titel ‘Iedereen politiek’. Dirk Holemans (Oikos, denktank voor sociaalecologische verandering) opende de dag als keynotespreker met ‘De toekomst heroveren’. 1 Lezingen en workshops gingen over de politieke betekenis van sociaal-cultureel werk, change makers, participatie,… Ook de Verenigde Verenigingen, een belangrijke spreekbuis voor het middenveld, organiseerde denkdagen over het snijvlak tussen middenveld, burger, markt en overheid. 2 Belangrijke vragen daarbij waren of het middenveld nog wel aan politiek doet en of het middenveld (co-)architect of eerder (onder)aannemer van het beleid is. Herman Lauwers (Kwadraet; Kruispunt Migratie-Integratie) betoogde er dat participatie van het middenveld meer moet zijn dan inspraak hebben of eisen. Er is een vorm van medebeheer nodig, waarbij het middenveld de ruimte opeist om de discussie zelf te organiseren. Mensen engageren zich in het sociaal-cultureel volwassenenwerk om zich in te zetten voor anderen, maar ook om verandering teweeg te brengen. 3 Sociaal-culturele initiatieven kunnen dan (speel)ruimte creëren voor ontmoetingen en experimenten, maar ook voor reflectie en sociale actie.
Zoals in de samenleving groeit binnen het sociaal-cultureel volwassenenwerk het verlangen om positie in te nemen en ruimte te creëren om mee te schrijven aan de toekomst.
5
FEMMA zegt: dromen zijn nooit bedrog Hoe doe je dat: mee de pen vasthouden om de contouren van een nieuwe samenleving uit te tekenen?
Verontwaardiging alleen is niet genoeg. Het gaat ook om de moed en de pretentie om een standpunt in te nemen. In alle vrijheid en met een frisse blik op de toekomst. Zo neem en creëer je ruimte om mogelijke nieuwe samenlevingsmodellen te creëren en te exploreren. Ook Femma neemt positie in. Denk even terug aan het stemrecht voor vrouwen, het recht op abortus, het recht om als getrouwde vrouw te werken, enzovoort. Alles begon met een droom die eerst onmogelijk leek, maar die later de stoutste verwachtingen oversteeg. Femma stond toen op de barricaden en zorgde voor een wezenlijke verandering in het leven van veel kleine en grote vrouwen in de straat. Soms lijkt het alsof het dromen ons is vergaan en we niet de moed hebben om met nieuwe ogen te kijken naar de manier waarop we ons leven organiseren. Dat moet veranderen.
We moeten onze dromen blijven koesteren. Beeld je eens in hoe je leven of dat van je gezin eruit zou zien als een 30-urige werkweek het nieuwe voltijds zou zijn. Stel je voor dat we allemaal zouden kunnen steunen op een rots van een eerste pensioenpijler, die je op je oude dag een uitkering geeft om een goed leven te kunnen leiden. Onrealistisch? Financieel niet haalbaar? Dat zei men tachtig jaar geleden ook over betaalde verlofdagen. Femma durft dromen en kiest positie. Ons voorstel voor een 30-urige werkweek schuift een samenlevingsmodel naar voren dat fundamenteel anders is dan het huidige systeem. We heroveren onze plek op de barricaden als het gaat over pensioenen, de combinatie gezin-arbeid, stereotiepe rolpatronen,…
Femma is een stuwende kracht voor de steeds sterkere onderstroom in de samenleving die om verandering roept.
6
Femma doet dat niet alleen. Ook anderen binnen en buiten het middenveld nemen stelling in: denk maar aan de Indignados, de Transitiebeweging, allerhande denktanks 4 en actiegroepen, enzovoort. Met zijn allen geloven wij dat de samenleving maakbaar is en dat alles beter kan. Femma gaat de dialoog aan met systeemdenkers en sluit zich aan bij actiegroepen of sociaal-culturele verenigingen die social change als maatschappelijke activeringsstrategie gebruiken. Laten we ons niet in oude verworvenheden nestelen maar een steentje bijdragen aan een mooie toekomsthorizon.
7
02.
Zelfgemaakt, handgemaak t
8
Uit het leven gegrepen Zelf dingen maken is in. Do It Yourself, DIY, zo noemen ze doe-het-zelven in het Engels.
Mensen (her)gebruiken materialen, wegwerpproducten of gewoonweg wat ze in de natuur vinden en gaan hiermee aan de slag om iets te maken, te herstellen, te creëren. DIY is een containerbegrip. Wie thuis een IKEA-bouwpakket in elkaar steekt, is een DIY’er. Maar ook wie zelf zijn huis verbouwt, juwelen ontwerpt, de Dagelijkse Kost van Jeroen Meus maakt, sjaals breit, zelf een lekke band herstelt, kerstkaarten van Martha Stewart knutselt, cupcakes bakt, een quilt naait of een ecokunstwerk fabriceert uit een boomstronk, is een doe-het-zelver. We leven in een makerscultuur. Waarom doen mensen dit? Economische drijfveren inspireren. Zelf doen is goedkoper – denk aan het succes van IKEA. Misschien verdienen ze een cent bij met hun zelfgemaakte creaties. Ofwel geeft doe-het-zelven hen een goed, uniek gevoel. Ze werken ‘ambachtelijk’, met hun handen, hebben een stiel onder de knie. En het is gewoon een heerlijk tijdverdrijf. Handgemaakt spul vindt gretige kopers, want het is origineel en uniek. Het ziet er niet perfect uit en net daarom zo echt.
Kopers en verkopers van handmade hebben steeds vaker een extra drijfveer: ze reageren tegen het commercialisme waarin alles altijd nieuw moet zijn. Uit wat waardeloos lijkt, maken ze iets nieuws en creëren ze meerwaarde. Sociale media hebben het mogelijk gemaakt dat zelfmaakheldinnen elkaar vinden, over de grenzen heen, en nieuwe gemeenschappen bouwen op basis van hun gedeelde liefde voor het (zelfgemaakte) handwerk. 5 Of zelfmakers schrijven er een blog over en later een boek. Of ze komen samen en doen het in real life. Hier delen ze niet alleen hun kennis en vaardigheden, maar hun gemeenschappelijke interesse wordt ook een basis voor nieuwe vriendschappen.
9
Facts and figures IKEA, de meest hippe DIY-meubelzaak ter wereld, heeft wereldwijd 345 winkels in 42 landen. Die kregen in
2013 wereldwijd 775 miljoen bezoekers over de vloer (meer dan de bevolking van heel Europa). In februari 2014 prijkten in de boekentoptien van Standaard Boekhandel vijf titels over hoe je zelf originele of dagelijkse gerechten kan maken, een dik boek over naaien en eentje over hoe je zelf een moestuin kan aanleggen. Het tv-programma ‘Dagelijkse Kost’ van Jeroen Meus inspireert elke dag honderdduizenden kijkers. Zijn eerste boek werd het snelst verkochte boek uit de Belgische geschiedenis.
Femma zegt: DIY is een bewuste keuze voor duurzaamheid Binnen Femma bestaat een lange traditie om decoratie, kleding, cosmetica en gezonde gerechten zelf te
maken. In 2013 bouwden we op www.vriendinnen.be en in ons ledenblad aan een echt DIY-platform. Onze eerste Maakdag was een soort van lerende braderie waar je diverse workshops kon volgen en demo’s bijwonen, waar je creatieve ideeën kon uitwisselen en waar ‘samen iets maken’, ‘hergebruik’ en ‘duurzaamheid’ de sleutelwoorden waren. Onze naaisalons en naaicafés blijven niet alleen kennisateliers, maar worden ook meer en meer een inrijpoort om duurzame contacten tussen vrouwen uit eenzelfde buurt te stimuleren. Door ervaren naaisters en nieuwelingen bij elkaar te brengen, ontstonden daar veel intergenerationele én interculturele contacten. Ter ondersteuning ontwikkelden we het inspirerende draaiboek Patroon voor het opstarten van een naaisalon. Kers op de taart was Het Grote Naaiboek: 400 pagina’s vol tips, weetjes, technieken en tientallen projecten.
10
We brachten niet alleen veel vrouwen bijeen om zelf creatief aan de slag te gaan, maar de naaisalons kenden ook een tweede leven op de sociale media, vooral via Pinterest en een facebookgroep rond Het Grote Naaiboek (meer dan 1000 leden). Voor Femma gaat de DIY-trend over meer dan het plezier van iets met je handen te maken of geld te besparen. In de plaats van consumeren komt consuminderen en consumanderen. Het massale gebruik van grondstoffen en biodiversiteit ten behoeve van ons eindeloos consumptieverlangen is een doodlopende straat. DIY staat ook voor de bewuste keuze voor duurzaamheid: hergebruiken van wat er al is door er een nieuwe, persoonlijke toets aan te geven. Je ecologische voetafdruk kleiner maken is ook: sociale rechtvaardigheid groter maken.
De markt kan deze DIY’ers niet langer negeren. Hun impact wordt steeds groter. Zij bewijzen dat een duurzame levensstijl niet beperkend hoeft te zijn, wel integendeel. Ze geven prikkels die opgevangen (moeten) worden. Ze hebben macht, omdat ze met zoveel zijn. Liever wat minder, maar beter, duurzamer, ecologisch verantwoord. De overheid heeft hier ook een rol in te spelen, door deze producten voor een zo breed mogelijke groep mensen betaalbaar te maken. Door consumenten fiscaal te stimuleren voor hun duurzame DIY-activiteiten wanneer die hun ecologische voetafdruk aantoonbaar verkleinen. Door producenten aan te zetten duurzame producten op de markt te brengen, die niet snel stuk gaan, die wel te herstellen zijn en daarvoor niet naar China moeten gestuurd worden. En door organisaties te steunen die trends als deze oppikken en stimuleren bij een zo groot mogelijk publiek.
11
03.
Tijd voor een nieuw sociaal contract 12
Uit het leven gegrepen In mei 2013 schreef radiopresentatrice
Sofie Verschueren een open brief aan minister van Werk Monica De Coninck (sp.a). De brief veroorzaakte een storm in de media. Als jonge moeder van 29 stelde Sofie zich vragen over hoe ze haar leven en dat van haar jonge gezin in godsnaam georganiseerd kan krijgen. Sofie voelt zich gevangen in een systeem: een koppel dat allebei voltijds werkt, in een sector waar je niet het grote geld raapt, een levenslange lening voor een starterswoning, hoge kosten voor voltijdse kinderopvang en een auto die je overal net op tijd of net te laat brengt. Een ratrace die voor velen herkenbaar is. Minister De Coninck reageerde dat vrouwen deeltijds kunnen gaan werken, maar dat ze ook moeten stilstaan bij de gevolgen van die keuze. Dat antwoord was niet meteen geruststellend. Sofie kan de (financiële) gevolgen van een deeltijdse job wel inschatten. De vraag was of er geen samenlevingsmodel bestaat waarin het mogelijk is om betaalde arbeid, zorg, tijd voor zichzelf, haar relatie en haar vriendinnen beter te combineren.
Slechts een minderheid van de Belgische bevolking werkt een volledige loopbaan in een voltijdse job. Deze cijfers vertellen veel maar zeggen niet alles.
Achter de cijfers schuilen immers fundamentele vragen die ons vandaag allemaal bezighouden. Hoe kunnen we in de toekomst werk en privé beter en vlotter op elkaar doen aansluiten? En hoe kunnen we tezelfdertijd een goede levensstandaard aanhouden? Hoe laten we onze individuele verlangens rijmen met de zorgbehoeften in onze samenleving?
13
Facts and figures De open brief van Sofie vertolkt wat veel vrouwen tegenwoordig ervaren. Bijna 38 procent van de
werkende bevolking combineert een job met kinderen jonger dan 15 jaar. En dat gaat niet altijd zonder slag of stoot. Het zijn vooral vrouwen die die combinatiedruk het sterkst ervaren: zij spenderen per week gemiddeld 9 uur 55 minuten meer aan huishoudelijke taken en 1 uur 47 minuten meer aan kinderzorg en opvoeding. Ook voltijds werkende vrouwen besteden per week nog altijd 7 uur 37 minuten meer aan zorg- en huishoudelijke taken dan voltijds werkende mannen. Daarom haken (vooral) vrouwen af. Slechts 56 procent van de vrouwen is actief op de arbeidsmarkt; 45 procent daarvan werkt deeltijds. Voor vrouwen is de voornaamste motivatie om minder te gaan werken dat ze meer tijd willen om zorgtaken op zich te nemen. Vrouwen met kinderen hebben een lagere werkgelegenheidsgraad dan vrouwen zonder kinderen. Bij mannen geldt het omgekeerde. De reële pensioenleeftijd van 59,6 jaar staat in schril contrast met de wettelijke leeftijd van 65 jaar.
Femma zegt: het is tijd voor een nieuw sociaal contract Het is hoog tijd om zich vragen te stellen over de plaats die betaalde arbeid inneemt in ons bestaan en over de verhouding tussen onze job en andere belangrijke dingen des levens.
Femma wil een toonaangevende stem zijn in dat debat en pleit voor een 30-urige werkweek als fundament van een nieuw sociaal contract.
14
Ons professionele leven volgt nu het zogenaamde citroenloopbaanmodel: de eerste 20 jaar werk je keihard om carrière te maken, waardoor je jezelf voorbijholt en uiteindelijk uitgeblust raakt en dus ook vroegtijdig op pensioen gaat. Met andere woorden: je wordt uitgeperst. Er zijn leukere vooruitzichten, laten we eerlijk zijn. Als alternatief schuift Femma het model van de olijfboomcarrière naar voren. De 30-urige werkweek is het ‘nieuwe voltijds’. Het opent de weg naar meer gendergelijkheid en biedt ook mogelijkheden om op een ontspannen manier langer te werken, loopbanen beter te herverdelen over de actieve levensjaren en ervoor te zorgen dat mensen niet voortijdig opgebrand geraken. Het olijfboommodel van Femma sluit aan bij de oproep van hoogleraar Ingrid Robeyns (Universiteit Utrecht): zij pleit voor loopbanen die ruimte maken voor een nieuw sociaal contract, dat professionele (betaalde) en sociale (onbetaalde) arbeid centraal stelt. In zo’n contract worden mantelzorg, vrijwilligerswerk en de opvoeding van kinderen maatschappelijk even belangrijk geacht als het produceren van goederen en diensten tegen betaling. Hoogleraar Rudi Wielers (Rijksuniversiteit Groningen) is ervan overtuigd dat een goede combinatie van betaald werk en zorg niet alleen jonge gezinnen ten goede komt. Door een geringere arbeidsbelasting kunnen we de voorwaarden creëren om informele zorgverlening in families en buurten te vergemakkelijken. Buurten en wijken worden dan zo ingericht dat verschillende generaties naast elkaar kunnen wonen en zorgverlening tussen de generaties onderling op gang komt. Informele zorg moet daarbij niet beperkt blijven tot familierelaties maar ook het uitgangspunt zijn voor de vergroting van de leefbaarheid van buurten. Zorg in het midden van de samenleving: daar gaat de veelgenoemde ‘vermaatschappelijking’ van de zorg over. Zoals Femma zijn veel andere bewegingen en denkers op zoek gegaan naar alternatieve samenlevingsmodellen, waarin de economie nadrukkelijker ten dienste staat van het algemeen welzijn.
We hebben het pleidooi voor het ‘nieuwe voltijds’ in 2013 op de agenda gezet. Ook in de toekomst zullen we ervoor zorgen dat het debat hierrond niet stilvalt. 15
04.
Superdiversiteit doorbreekt grenzen
16
Uit het leven gegrepen In de Brusselse gemeente Schaarbeek wonen 140 verschillende nationaliteiten samen. Deze Schaarbekenaars
ontmoeten elkaar in meer dan 600 verenigingen op basis van wat mensen mogelijk samenbrengt: leeftijd (senioren- en jongerenclubs); gender (vrouwenorganisaties); taal; religie of humanisme; liefdadigheid; mutualiteit; opleiding; hobby’s als sport, toneel, film, kunst, lezen of porseleinschilderkunst, muziek, natuurbeleving; buurt (wijkcomités); vakbonden; ja zelfs: de liefde voor chocolade. De doorsnee Vlaamse of Brusselse gemeente is anno 2013 een veelkleurig en levendig raderwerk van mensen.
Die nieuwe diversiteit – zeg maar: superdiversiteit – heeft vele gezichten.
17
Facts and figures Eén op 6 Vlamingen (1,1 miljoen in totaal) heeft een vreemde herkomst. Bij kinderen
tot 5 jaar is dat zelfs 1 op 3, zo blijkt uit de Vlaamse Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor. De helft komt uit de Europese Unie, waarvan de meerderheid uit onze buurlanden; 15 procent komt uit Marokko, Algerije, Tunesië, Mauretanië of Libië (de Maghreblanden). Met 54 procent heeft Genk van alle Vlaamse steden het grootst aantal inwoners van vreemde afkomst. De werkgelegenheidsgraad ligt voor mensen van buiten de EU onder de helft (voor Belgen is dat 75 procent), terwijl zij die werken vaak weinig verdienen. Het aandeel mensen in de laagste dagloonklasse (0 tot 100 euro) loopt op tot bijna 60 procent (Belgische herkomst: 25 procent). In Gent spreekt een derde van de mensen thuis geen Nederlands. In Antwerpen spreekt 41 procent van de kleuters thuis geen Nederlands. In België leven tussen de 350.000 en 380.000 moslims, ongeveer 30.000 Joden en tussen de 20.000 en de 40.000 boeddhisten en enkele duizenden hindoes en sikhs.
Het begrip ‘multiculturele samenleving’ is te beperkt geworden om de sociale en
culturele diversiteit in onze samenleving te vatten. Diversiteit doorbreekt steeds meer grenzen en manifesteert zich wereldwijd. Superdiversiteit dekt de lading beter. Binnen elke gemeenschap met een gelijke etnisch-culturele achtergrond manifesteren zich immers grote verschillen. Niet alleen religie in al haar varianten, taal (en dialecten), gender, leeftijd, politieke voorkeur, maar ook status, onderwijsniveau, werkervaring, woonplaats, enzovoort creëren verschillen tussen mensen. Anderzijds brengen sociale media transnationale netwerken tot stand. Identiteit ontstaat uit de som van die verschillen. Superdiversiteit onderstreept het multidimensionele karakter van diversiteit, zonder er een sticker op te plakken.
Superdiversiteit is niet goed of slecht, het is gewoonweg een feit.6 18
Femma zegt: superdiversiteit wordt de levensader van onze werking Aangezien onze samenleving anno 2014 gekleurd wordt door die superdiversiteit, is die veelkleurigheid ook bepalend voor de identiteit van de vrouwen van vandaag. Dat is ons uitgangspunt. Als gemeenschapsvormer heeft Femma de opdracht om contact, gesprek, wisselwerking tussen vrouwen te organiseren. Niet om homogeniteit na te streven, wel om de intrinsieke waarde van het verschil zelf. Omdat er, naast verschillen, altijd gelijkenissen zijn. Het actief pluralisme van Femma concretiseert die houding, door de inhoudelijke dialoog binnen en tussen verschillende levenbeschouwingen aan te moedigen.
Superdiversiteit manifesteert zich vandaag het sterkst in een stedelijke context, maar beperkt zich daar zeker niet toe. Voor Femma wordt superdiversiteit in de toekomst de levensader van haar lokale werking. Intercultureel werken is veel meer dan het doelgroepgericht verenigen van vrouwen. Vooral in de steden moet een basiswerking opgebouwd worden. Dat gebeurt nu al, bijvoorbeeld in de uitgesproken internationale groep Femma XL in Sint-Gillis (Brussel) of in het project ‘Koken van a tot z’, waarbij samen koken de trigger is om een zeer diverse groep vrouwen samen te brengen. Rond superdiversiteit bouwt Femma een integraal verhaal op, want alleen zo is er kans op slagen. Femma werkt daarom samen in en met lokale groepen, maar ook via haar personeels- en vrijwilligersbeleid, op verschillende bestuursniveaus, via acties en belangenbehartiging, enzovoort. Onze Gids voor Zuinig Leven in Brussel illustreerde die aanpak zeer goed. Het boekje is in zes talen uitgegeven maar vertrekt vanuit een eenduidige behoefte: hoe overleef je in een grootstad met een heel beperkt budget?
19
05.
Anders gaan werken
20
Uit het leven gegrepen Jelle Hemus is de oprichter van de succesvolle website soChicken, naar eigen zeggen ‘een website waar je
gelukkig en blij van wordt’. Met zijn aanstekelijke pleidooi voor een werkdag van 2 uur wil hij ons warm maken om het nieuwe werken te omarmen en gelukkiger te worden. In zijn e-book Geluk in een eierdop geeft hij tips om ons te bevrijden van ‘het juk van vastgeroeste patronen en fossiele opvattingen over hoe wij ons leven en werk organiseren’. Hemus’ ideeën sluiten aan bij het discours van Timothy Ferris, de auteur van Een werkweek van 4 uur, met de niet mis te verstane ondertitel ‘Leid een rijk leven zonder veel te doen’. Ferris geeft praktische tips om je eigen doelen vast te stellen, overbodig werk te elimineren, dingen die je vaak en veel doet te automatiseren en af te zien van een vaste werkplek. Vrijdenkers als Hemus en Ferris willen onze blik openen om fundamenteel kritisch te zijn over de manier waarop wij ons werk en leven organiseren.
Ze moedigen ons aan om aan job and life design te doen.
21
Facts and figures De laatste jaren vloeide er heel wat inkt over het
‘nieuwe werken’. In een organisatie waar het nieuwe werken ingevoerd is, zijn de medewerkers niet gebonden aan plaats of tijd om hun job te doen. Ze worden aangestuurd op hun resultaten en ze hebben vrije toegang tot kennis en informatie. Dit impliceert een minder hiërarchische, vlakkere organisatie. ‘Nieuwe medewerkers’ werken in een flexibele arbeidsrelatie, waarbij er verder gekeken wordt dan een vijfdaagse werkweek van veertig uur. Enkele cijfers over die nieuwe werkvormen in ons land. 20,8 procent van de 4,3 miljoen werkenden in ons land deed in 2012 in mindere of meerdere mate aan telewerk. 6,1 procent van de mensen werkt altijd thuis, 3,3 procent gewoonlijk en 11,3 procent soms. 7 9 op de 10 laaggeschoolden werkt nog altijd volgens het uurrooster dat de werkgever bepaalt. Bij hooggeschoolden is dat 68 procent.
22
Vrouwen kunnen minder vaak hun eigen werkuren kiezen dan mannen. 8 Slechts 1 Vlaming op 5 werkt in een kwaliteitsvolle baan, dit wil zeggen: motiverend werk met leerkansen en voldoende autonomie, zonder overmatig overspannen te geraken. De rest van de werkende Vlamingen beschouwt zijn werk als ‘passief’ (31 procent), ‘zinloos’ (21 procent) of ‘slopend’ (22 procent). 9 Die ontevredenheid vertaalt zich in een toenemend aantal klachten. In de Vlaamse werkbaarheidsmonitor 2010 geeft 47 procent van de vrouwen en 44,5 procent van de mannen aan geen ‘werkbare job’ te hebben. Er is sprake van psychische vermoeidheid (29,8 procent), een gebrek aan leermogelijkheden (18,8 procent), een laag welbevinden (18,2 procent) en een verstoorde werk-privébalans (10,8 procent). Vrouwen oefenen vaker mentaal vermoeiende jobs uit en hebben minder leermogelijkheden dan mannen. Mannen hebben een lager welbevinden in het werk dan vrouwen. In tweeverdienersgezinnen en in ééninkomensgezinnen met kinderen kampen vrouwen met meer werk-privéconflicten.
Femma pleit voor een nieuwe werkorganisatie Er zijn voor- en tegenstanders van het nieuwe werken. Frank Van Massenhove, voorzitter van de FOD
Sociale Zaken en ‘nieuwe werken-goeroe’, schreef er een boek over. Als believer in deze nieuwe werkvorm werd hij manager van het jaar en kreeg de prijs voor een ‘gender balanced organization’. Uit een andere hoek hoor je ook meer en meer kritiek: de verplichte constante bereikbaarheid wordt in vraag gesteld, er treedt vervreemding op van je collega´s door weinig face-to-face-contact, de werkdagen hebben geen begin en geen eind meer. Die kritiek richt haar pijlen vooral op één dimensie van het nieuwe werken, namelijk op het tijd- en plaatsongebonden werken. Femma kijkt verder en pleit voor een nieuwe werkorganisatie die vorm krijgt binnen een bepaalde organisatiefilosofie, -cultuur en -structuur.
Het gaat dan over autonomie en vertrouwen geven, over teamwerk creëren en over een verbetering van de informatiedoorstroming in de organisatie. Heel wat denkers en doeners inspireerden Femma in haar pleidooi: Frank Van Massenhove, Geert Van Hootegem, Dik Bijl en Wim Kweekel, … Wij sloopten oude denk- en zienswijzen, experimenteerden en stuurden bij. Ook Femma werkt nu volgens die nieuwe organisatieprincipes: resultaatgericht, gebaseerd op vertrouwen, gericht op zelfsturende teams en met de mogelijkheid tot telewerk. Wij lieten ons eerst inspireren en inspireren nu zelf andere organisaties.
23
06.
Geen digitaal zonder verhaal 24
Uit het leven gegrepen Op de Facebookpagina van voetbalclub KRC Genk 10 is amper een voetballer te bespeuren.
Supporters daarentegen des te meer. Zij staan in het middelpunt van de belangstelling. Niet de voetballers zijn de helden van de club. Het is hun publiek. In dit digitale universum staan mensen en verhalen in de schijnwerpers. Je leest over een persoonlijke ervaring, een sterk engagement, de liefde van hun leven, een bijzondere gebeurtenis, … Niets over doelpunten of de ranking van de club. Je komt er heel diverse mensen tegen met veel verschillende verhalen. Eén ding hebben ze gemeen. Ze supporteren voor Genk. Via de digitale community delen ze hun verhaal. Volgens Jonah Sachs, de auteur van het boek Winning the story wars 11, heeft een digitale community geen kans op slagen, als merken, producten en organisaties alleen blijven zeggen hoe goed ze zijn. Wél als ze zeggen hoe goed hun publiek en hun leden kunnen zijn. Het product moet zelfs niet zichtbaar zijn. Wél het streven van mensen, hun heldendaden, hun zoektocht naar een zinvol en waardevol leven.
Digitale media brengen de verhalen achter de mensen tot leven. 12
25
Facts and figures In januari 2014 voorspelden wetenschappers van de Amerikaanse Princeton University het einde van Face-
book in 2017. 13 Ze vergeleken de levenscyclus ervan met het verloop van infecties, die zich steeds meer verspreiden van mens tot mens tot ze hun kracht verliezen en de immuniteit is bereikt. Volgens GlobalWebIndex is de uittocht onder jongeren al begonnen. Eind 2012 was nog 80 procent van de jongeren onder de 24 jaar in de VS actief op Facebook, eind vorig jaar was dat percentage gedaald tot onder de 60 procent. Maar daartegenover staat dan weer het succes van Facebook in de leeftijdsgroepen 35-54 en 55+. 14 Facebook zelf argumenteert dat het aantal Facebookgebruikers (1,9 miljard) nog elke maand toeneemt, en dat de onheilsvoorspellingen gebaseerd zijn op niet-relevante onderzoeksmethoden. 15 Volgens het trendrapport van digital agency Wijs zullen sociale media de komende vijf jaar zo onmisbaar worden dat de term ‘social’ als dusdanig verdwijnt wegens te evident om te vernoemen. Het bureau stipt hierbij aan dat sociale media specifieke eisen stellen, zoals authenticiteit, content en het opbouwen van een relatie met je publiek. 16 Maar er is nog een belangrijkere trend 17: in organisaties die hun verhalen en content willen delen via sociale media, zijn het de werknemers zelf die dat zullen doen. Organisaties gaan dus binnenshuis op zoek naar collega’s die dat digitale verhaal willen vormgeven. Dat vraagt een cultuurverandering, waarbij de muren tussen verschillende afdelingen verbrokkelen.
26
Femma zegt: de kracht van digitaal is het verhaal Verenigingen, zoals Femma, zijn de stuwende kracht voor maatschappelijke actie, bewustwording, ‘bewe-
ging’. Sterke verhalen op sociale media maken die actie, die beweging tastbaar voor een hele grote groep mensen. De uitdaging voor verenigingen is mensen te laten vertellen over de kracht, de goesting en de betekenis die ze ervaren bij wat ze doen. Die kracht tonen en niet (enkel) het product waaruit ze de kracht putten is een troef voor digitale communicatie. Bij Femma koppelen we maatschappelijke actie aan de creatiedrang van onze groepen. Zoals in de actie tegen borstkanker, waarbij vrijwilligers mooie kledingaccessoires maakten om de boodschap mee uit te dragen. Op onze website of sociale media beperkt de communicatie rond het actievoeren zich niet tot slogans. Je ziet wel een bonte verzameling creaties die de vastberadenheid van de vrijwilligers en hun inzet voor het goede doel veel tastbaarder maakt.
Want de kracht van digitaal is nu net het verhaal waarvan iedereen zich eigenaar voelt en waaraan iedereen mee schrijft – in de Femma-groep in het kleinste dorp, in een naaiatelier in de grootstad, tijdens een grootschalige mediacampagne, … In het digitale verhaal voedt onze werking de Femma-groepen en vice versa. Zo geraken sociale media verankerd in een bruisend sociaal weefsel.
27
07.
Delen is het nieuwe hebben
28
Uit het leven gegrepen Millennials – de tieners van vandaag – delen hun kleren, schoenen, handtassen, muziek, foto’s, video’s.
Ze ruilen, dragen, gebruiken, retourneren. Jonge vrouwen doen aan swishing: ze komen samen en ruilen miskoopjes voor een nieuwe outfit. Thuiskoks delen hun eten via www.thuisafgehaald.be. Autodelen zit in de lift. De interesse voor zorgwonen of kangoeroewonen – oud en jong onder één dak – neemt gestaag toe. Voor een vakantiestek kan je terecht in andermans huis (huisruil, airbnb en couchsurfing ) en locals geven je tips over de leukste plekjes (greeters). Tuindelen geeft stadstuiniers de kans om hun groene vingers te gebruiken in de hof van een ander. Her en der duiken informele netwerken op, waar mensen diensten delen en producten uitwisselen. In het Engels spreekt men van een sharing economy.
Facts and figures Uit een bevraging (2013) door Autopia, het Vlaams steunpunt voor particulier autodelen, blijkt dat er een
groot draagvlak bestaat voor autodelen en delen in het algemeen. Bijna 60 procent van de respondenten zou gebruikmaken van een deelwagen, mocht die in de buurt voorhanden zijn. Ongeveer hetzelfde percentage wil graag de eigen wagen ter beschikking stellen; 65 procent wil ook andere zaken delen, vooral gereedschap, boeken en dvd’s. Wikipedia, de meertalige internetencyclopedie waarvan de inhoud vrij beschikbaar is en door vrijwilligers geschreven wordt, bevat ruim 17 miljoen artikelen in 270 talen. Elke maand bezoeken ongeveer 400 miljoen mensen Wikipedia. De pagina’s worden wereldwijd door ongeveer 100.00 vrijwilligers beheerd. Couchsurfing, het grootste internationale gastvrijheidsnetwerk, telt ruim 2 miljoen leden. Met de website www.gedeelddoor.be bundelt het Netwerk Bewust Verbruiken de meer dan 180 ruil- en deelinitiatieven in Vlaanderen en Brussel. De nieuwe sharing economy is volgens The Economist (8 maart 2013) al 20 miljard euro waard.
29
Volgens trendwatchers is het rijk van de hyperconsumptie ten einde. Bezit krijgt steeds minder waarde. We leven in de eeuw van samenwerkende consumptie of consudelen. De consument gebruikt zijn netwerk om zijn doel te bereiken. We willen niet noodzakelijk een auto maar we willen wel kunnen rijden. Het gebruik van een product wordt belangrijker dan het bezit ervan. De focus verschuift van bezit naar toegang. Waarom een boor kopen als je ze maar 12 minuten gaat gebruiken? Mensen delen meer en meer met de gemeenschap waarin ze leven: hun buurt, de school, via Facebook, op het werk. Vooral twintigers werken minder, verdienen minder en gaan resoluut voor levenskwaliteit. Minder hebben is een bevrijding. Op de koop toe verkleint hun ecologische voetafdruk, dat is mooi meegenomen.
30
Femma zegt: een deeleconomie draagt bij tot een betere levenskwaliteit Delen is voor Femma geen nieuw concept. Vrouwen delen kleren, gebruiken elkaars ladders, tenten en
champagneglazen, ze carpoolen naar de Femma-vergadering en organiseren potluck parties. In 2013 organiseerden we in West-Vlaanderen een succesvol swishing-event. Lets@work brengt delers van producten en diensten samen op de werkvloer. In Oost-Vlaanderen stond Femma aan de wieg van een lokale Letsgroep. Niet alle initiatieven komen even gemakkelijk van de grond. Ergens gaapt er nog een generatiekloof: voor wie geboren werd vóór 1965 (de babyboomers) betekent bezit status. Generatie X en de millennials vinden ervaringen belangrijker dan bezit, een wereldreis belangrijker dan een mooie auto.
Het is een uitdaging om de filosofie van het delen over alle generaties heen bekend te maken. De sharing economy draagt ook bij tot een betere combinatie arbeid-gezin-zorg. Een goede levenskwaliteit is voor Femma fundamenteel. Daarvoor is een drastische maatschappijshift nodig, en niet alleen enkele cosmetische ingrepen. Delen is bovendien een effectieve manier om de onomkeerbare ecologische gevolgen van een onstuitbare consumptiedrang terug te dringen. Een mooi neveneffect van de deeleconomie is dat ze het contact tussen mensen bevordert en gemeenschapsvormend is. Dat sluit dus mooi aan bij de opdracht van Femma als sociaal-culturele organisatie. Hier liggen ook knappe kansen om intergenerationele deelinitiatieven te lanceren.In 2014 ontwerpen we een handleiding voor alle groepen die een initiatief rond delen willen opzetten. Femma gaat verder met Lets@work en we onderzoeken nieuwe sporen van dienstverlenende deelinitiatieven.
31
08.
Samen alleen
Uit het leven gegrepen Bond zonder Naam zette in 2013 een bijzondere
campagne op: ‘Erbij’. 18 Het thema was: eenzaamheid. BV´s en minder bekenden getuigden over hun gevoel van eenzaamheid. Meyrem Almaci spreekt over ‘de gigantische wedloop waarbij de druk hoog is om mee te hollen’. Fleurette, uit Kameroen, kreeg geen verblijfsvergunning, verloor haar arbeidskaart en dus ook haar werk. Reden genoeg om te vereenzamen. Lucy, 71 jaar, heeft het over ‘haar diepdroeve gevoel van eenzaamheid, dat plotsklaps maar heel hevig opkomt te midden van een groep’. Al deze verhalen doorbreken één groot taboe: wie zich eenzaam voelt, is geen zonderling die teruggetrokken en geïsoleerd leeft of een oudje dat wegkwijnt in een ouderentehuis.
Eenzaamheid is van alle leeftijden en schuilt in vele gedaanten.
32
33
Facts and figures Eenzaamheid
zit dieper in de samenleving geworteld dan gedacht. Anno 2012 voelde 28 procent van de Belgen zich ‘eerder sterk’ tot ‘zeer sterk’ sociaal eenzaam. Sociale eenzaamheid is het gemis van contacten met vrienden, familie en kennissen. 30 procent van de 40’ers, 50’ers en 60’ers voelt zich sociaal eenzaam, tegenover 27 procent van de 70+’ers. Ook werkenden voelen zich sociaal eenzaam: ongeveer de helft voelt zich in mindere of meerdere mate verstoken van sociale contacten. Naast ‘sociaal eenzaam’ kunnen mensen zich ook ‘emotioneel eenzaam’ voelen: ze missen een hechte band met iemand, bijvoorbeeld een partner. Meer dan een derde van de 18- tot 79-jarigen ervaart deze vorm van eenzaamheid in lichte of ernstige mate. Bij de vrouwen voelt 40 procent zich emotioneel eenzaam, tegenover 30 procent bij de mannen. 19 Ook maatschappelijke trends hebben mogelijk een invloed op het toenemende gevoel van eenzaamheid bij steeds meer mensen. 20
34
Eenzaamheid is dus niet alleen een individueel probleem, maar heeft alles te maken met de inrichting en cultuur van een samenleving. 21 En wat blijkt? Hoewel we als gemeenschap welvarender zijn dan ooit, zijn we toch niet gelukkiger. Je zou eenzaamheid ook in verband kunnen brengen met cijfers over depressies en burn-out. Vandaag de dag slikt 1 op de 10 Belgen antidepressiva. In 2012 namen we met zijn allen 283 miljoen antidepressivapillen: een stijging van 45 procent ten opzichte van 2004. In 2012 zaten meer dan 95.000 mensen meer dan een jaar thuis met een depressie of een andere mentale aandoening. 22 De cijfers over eenzaamheid staven bovendien de idee dat werkende vrouwen tussen 40 en 60 een groot risico hebben om zich eenzaam te voelen. De dagelijkese ratrace (gezin, huis, werk) vervreemdt hen van hun vertrouwde sociale weefsel.
Femma zegt: samen, met open deuren Wat kunnen verenigingen doen om het Bruto Nationaal Geluk te laten stijgen?
Op haar website geeft de Bond zonder Naam enkele tips: 23 verzorg je vrienden, deel en voel je begrepen, ga voor ‘kleine ontmoetingen’, complimenteer een ander, vorm ‘clubjes’ om samen iets te doen, … In die tips herken je ook het fundament van de dagelijkse werking van Femma. Samen met andere verenigingen, sportclubs of buurtcomités, bouwen wij aan een warmere samenleving. In 308 gemeenten organiseren 750 Femma-groepen jaarlijks meer dan 15.000 activiteiten.
Dat engagement is de beste pil tegen sociale en emotionele vereenzaming en verkilling. De Femma-groep trekt je uit je gewone routine en dat geeft wonderbaarlijk veel zuurstof. Lachen, praten en luisteren, iets doen wat je anders niet zou doen, andere vrouwen zien, … Bij Femma leeft er veel zorg en warmte voor de vriendinnen in de groep. Maar zijn de Femma-groepen niet te veel ‘kleine solidaire eilandjes’ of ‘solidair onder gelijken’? Onderzoek 24 bij het landelijk verenigingsleven wees uit dat vrijwilligers in verenigingen meer betrokken zijn bij hun gemeente en meer bereid elkaar te helpen, maar dat zij minder open staan tegenover bijvoorbeeld allochtonen en homo´s. Het is een enorme uitdaging om los te komen van het gesloten karkas van de eigen club. Alle verenigingen, ook de Femma´s, moeten ervoor zorgen dat de diversiteit binnen de samenleving zich weerspiegelt in hun groepen. Laten we de deuren wagenwijd openzetten voor nieuwkomers in de buurt en voor vrouwen die anders zijn, in welk opzicht dan ook.
35
Bronnen 1. http://www.socius.be/tiki-readarticle.php?articleId=1337 2. http://antonschuurmans.wix.com/werktankmiddenveld#!startevent/galleryPage 3. Toekomstverkenning: de blik van sociaal-cultureel volwassenwerk, amateurkunsten en jeugdwerk gericht op 2025, Eindrapport 20 december 2013, http://www.socius.be/tiki-index.php?pagerefid=622 4. Zoals http://www.neweconomics.org/ en http://www.futurzwei.org/#index 5. Ze vinden elkaar op websites als www.pinterest.com, www.etsy.com (‘de wereldmarkt van handgemaakte en vintage artikels’), of www.ikeahackers.net (als je je IKEA-meubels een persoonlijke toets wil geven). 6. Zie ook Ico Maly, Jan Blommaert en Joachim Ben Yakoub, Superdiversiteit en democratie, EPO, 2014. 7. Enquête naar de Arbeidskrachten (EAK) die Vlaams minister Geert Bourgeois citeert in antwoord op een schriftelijke vraag van Güler Turan (SP.A). 8. De Standaard, 28 oktober 2013. 9. Lander Vermeerbergen, Ezra Dessers en Geert Van Hootegem, ‘Meer jobs door beter werkbare jobs’ in De Sociale Staat van Vlaanderen, 2013. 10. https://www.facebook.com/FRZABE 11. Jonah Sachs, Winning the story wars – why those who tell (and live) the best stories will rule the future. Harvard Business School Publishing, 2012. 12. http://www.youtube.com/watch?v=o69xW8wtBhk 13. Epidemiological modeling of online social networks dynamics-department of mechanica land aerospace engineering, Princeton University, Princeton, NJ, USA 14. GWI social, January 2014, GlobalWebIndex quaterly report on the latest global trends in social platform usage, Jason Mander, Head of trends, GlobalWebIndex 15. https://www.facebook.com/notes/mike-develin/debunking-princeton/10151947421191849 16. Trendrapport Wijs 2014, Something something social media, Talking Heads 17. Trendrapport Wijs 2014, Digitale doekjes voor het bloeden, Tom De Baere 18. http://www.erbij.be 19. http://www.erbij.be/nl-BE/iedereen-kan-vereenzamen/cijfers-eenzaamheid-ziekte 20. http://www.eenzaamheidinfo.nl/index.php/eenzaamheid/eenzaamheid-in-cijfers 21. http://www.eenzaam.nl 22. ‘Nooit zoveel antidepressiva geslikt, vooral door vijftigplussers’, Het Laatste Nieuws, 18 oktober 2013. 23. http://www.erbij.be/nl-BE/help-een-ander/doe-dit-in-jouw-straat 24. Hilde Bevers, Dave Gelders, Marie Martens en Peter Raymaekers (red.), ‘Sociale cohesie in plattelandsdorpen. Welke rol spelen sociaal-culturele verenigingen?’. LannooCampus, 2011.
terug naar index 36
5 n a la s r ie s it r B in a b r U 1030 Brussel w w w.f e m m a .b e
37
