Voorwoord Inleiding Geschiedenis Saneren De saneringen...13 Middelburg, ijzer bindt cyanide...14 Hulst, verontreinigde

Blauwe aarde en teer de bodem uit De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

Blauwe aarde en teer de bodem uit De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

1

Blauwe aarde en teer de bodem uit

Overzicht locaties voormalige gasfabrieken in Zeeland

2

Inhoudsopgave

Voorwoord ...........................................................................................................................................................................................................................................5 Inleiding ..............................................................................................................................................................................................................................................7 Geschiedenis .....................................................................................................................................................................................................................................9 Saneren..............................................................................................................................................................................................................................................11 De saneringen ................................................................................................................................................................................................................................13 Middelburg, ijzer bindt cyanide ..............................................................................................................................................................................................14 Hulst, verontreinigde waterbodem en munitie ..............................................................................................................................................................15 Domburg, een meevaller ..........................................................................................................................................................................................................17 Oostburg, proef met elektro reclamatie ............................................................................................................................................................................18 Goes, thiocyanaat..........................................................................................................................................................................................................................19 Kruiningen, uien sorteren ging gewoon door .................................................................................................................................................................21 Wemeldinge, cyanide in muren van woonhuis ...............................................................................................................................................................22 Tholen, viszilver en ‘onbekende’ verontreiniging ..........................................................................................................................................................23 Krabbendijke, blauwe aarde in tuinen................................................................................................................................................................................25 Brouwershaven, tuinders moesten plaats maken .......................................................................................................................................................26 Zierikzee, oudere fabriek en menselijke resten ............................................................................................................................................................27 Aardenburg, archeologisch waardevolle resten ............................................................................................................................................................29 Vlissingen, stankoverlast door veen ....................................................................................................................................................................................30 Yerseke, grondwater monitoren ............................................................................................................................................................................................31 Axel, gedempte kreek opgespoord en ontgraven .........................................................................................................................................................32 5. Interviews en terugblikken ......................................................................................................................................................................................................33 6. Financieel overzicht .....................................................................................................................................................................................................................34 7. Organisatieschema .....................................................................................................................................................................................................................36

1. 2. 3. 4.

3

Voorwoord De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

Veel mensen in Zeeland hebben geen idee meer dat er ooit gasfabrieken hebben gestaan. Bijna niemand wist meer dat we ooit, ver voor het aardgastijdperk, ons eigen stadsgas maakten uit steenkool. Een afgesloten tijdperk leek het. Totdat we ontdekten dat de bodem haar geschiedenis goed bewaart. De belangstelling voor de bodemsanering werd door affaires als de Volgermeer en Lekkerkerk hardhandig tot leven gewekt. De initiatiefnemers van de jaren negentig van de vorige eeuw om in één beweging de terreinen van de gasfabrieken te saneren verdienen een pluim: hen komt veel eer toe nu we de zaak afronden. Alle vijftien locaties in Zeeland zijn nu gesaneerd. Wij zijn de eerste provincie die zo ver is. Wie ooit heeft gezien hoe diepgaand en diepgravend moest worden gesaneerd, raakt onder de indruk van de hoeveelheid werk die is verzet. Maar je kunt je ook verbazen over de manier waarop ons voorgeslacht met afval omsprong. Ze wisten toen waarschijnlijk niet beter. Die onwetendheid zijn we nu voorbij. Het succes van deze saneringen is een appèl om toekomstige saneringen te voorkomen. Ik wil namens het provinciebestuur iedereen die betrokken is geweest bij de voorbereiding, de besluitvorming en de uitvoering bedanken voor de inzet en complimenteren met het resultaat. Marten Wiersma Gedeputeerde Economie en Milieu, Provincie Zeeland

4

Voorwoord

Bij DELTA zeggen we vaak dat we “met beide benen in de Zeeuwse klei” staan. En dat is natuurlijk zo. Op tal van manieren is DELTA verweven met de Zeeuwse samenleving. Als investeerder in bijvoorbeeld de Sloecentrale of windmolenparken, als water- en energieleverancier, als sponsor van evenementen, als partner van overheid, onderwijs en bedrijfsleven, en niet te vergeten als werkgever. Bij de sanering van de gasfabriekterreinen hebben we dat “in de klei staan” iets letterlijker genomen, zoals u in dit boekje kunt lezen. Wat de afgelopen jaren in Zeeland is gepresteerd, is zeer bijzonder. Anno 2008 zijn alle voormalige gasfabriekterreinen schoon! Een hele prestatie, die dankzij de samenwerking tussen rijk, provincie Zeeland, gemeenten en bedrijfsleven in hoog tempo geleverd is. In vergelijking met andere provincies is zowel de betrokkenheid van private partijen als DELTA, als de enorme inzet en voortvarendheid waarmee alle betrokkenen aan de slag zijn gegaan, uitzonderlijk te noemen. Het was bovendien een zeer leerzaam traject, niet alleen in technisch opzicht, vooral ook voor wat betreft de wijze van samenwerking tussen overheden en bedrijfsleven. Vanuit de prettige samenwerking was eenieder bereid net dat stapje extra te zetten. Door het commitment van alle betrokken partijen heeft dit project geleid tot een veiliger en schoner leefomgeving. Ik ben er trots op, dat DELTA hieraan heeft kunnen bijdragen.

Heel lang leek de aanpak van de sanering van de gasfabrieksterreinen in Nederland op het spel Mikado. Dat spel kent het motto "wie beweegt, verliest". Maar wie in de binnensteden de vaak troosteloze plekken zag waar ooit een gasfabriek had gestaan, of wie wel eens de lucht van de zware teren op zo'n plek heeft geroken, wist dat er dringend beweging nodig was. De toverformule bleek de financiële inzet door de elektriciteitssector, bijdragen door eigenaren en projectontwikkelaars en het beschikbaar stellen van (extra) bijdragen door lokale overheden. Slechts hetgeen daarna nog zou overblijven, zou uit het rijksbudget gefinancierd moeten worden. De provincie Zeeland en het energiebedrijf DELTA verdienen een groot compliment dat zij zeer voortvarend afspraken hebben gemaakt, waardoor Zeeland nu de eerste provincie is die kan melden dat de sanering van alle voormalige gasfabrieksterreinen is afgerond. Een resultaat om trots op te zijn en een goede reden om het succes met de inwoners van Zeeland te delen door middel van een feestelijke bijeenkomst en het uitgeven van dit boekje. Ruud Cino, Clustermanager Bodemsanering en Duurzaam gebruik ondergrond, directie Leefomgevingskwaliteit, Domein Ruimte, Ministerie van VROM

Peter Boerma, algemeen directeur DELTA

5


De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

Bodemsanering in Zierikzee; in kaart brengen van menselijke resten.

6

1. Inleiding

In de tweede helft van de jaren negentig werd duidelijk dat op tal van plekken in Nederland forse bodemvervuiling was ontstaan op de terreinen van voormalige gasfabriekterreinen. Toenmalig minister Hans Alders drong dan ook aan op het opstellen van provinciale plannen voor het saneren van deze terreinen. Terwijl in andere provincies de strijd losbarstte over de vraag wie nu eigenlijk aansprakelijk was, wist de toenmalige Zeeuws gedeputeerde A. Dek (CDA) een dergelijke impasse te voorkomen. Hij bracht de verschillende partijen bij elkaar aan tafel en kreeg het bestuur van energiebedrijf Delta Nutsbedrijven (nu DELTA) zover dat het een bedrag van 17,5 miljoen gulden beschikbaar stelde. Voor de sanering van de resterende verontreiniging op Zeeuwse gasfabrieksterreinen werd een bedrag van vijftig miljoen gulden begroot. VROM liet daarop weten een bedrag van 24 miljoen gulden beschikbaar te willen stellen. De betrokken Zeeuwse gemeenten zouden meer dan de verplichte 7,5 procent van de saneringskosten bijdragen. Zeeland werd daarmee de eerste provincie waar alle voormalige gasfabrieksterreinen zouden worden gesaneerd.

Convenant In 1999 sloten de provincie Zeeland, Delta Nutsbedrijven en het Rijk (ministerie van VROM) een convenant voor de sanering van voormalige gasfabrieksterreinen. Financiële bijdragen van DELTA, de provincie, het Rijk, de gemeenten, het waterschap Zeeuws-Vlaanderen en enkele terreineigenaren, alsmede scherp calculeren en de doorvoering van BEVER (beleidsvernieuwing bodemsanering) in 1997 maakten dit mogelijk. Door

de samenwerking met DELTA kon bovendien een aantal fiscale voordelen worden geboekt.

Functioneel saneren Uitgangspunt van BEVER was functioneel saneren. Saneringsoperaties konden daardoor goedkoper, gemakkelijker en sneller verlopen. Het doorgaans kostbare multifunctioneel saneren maakte plaats voor functiegericht en kosteneffectief saneren. Daarbij staan het toekomstig gebruik van de grond en de verwijdering van de verontreiniging totdat er geen gevaar meer voor milieu en volksgezondheid bestaat voorop. Andere uitgangspunten van BEVER waren programmatisch werken, het betrekken van meerdere partijen, belangen mobiliseren en het neerleggen van saneringen bij provincies en gemeenten.

Grond en grondwater De uitvoering van de grondsaneringen op voormalige gasfabrieksterreinen gebeurde, behalve in Axel en Oostburg, in opdracht van de provincie Zeeland. Voor alle te reinigen gasfabrieksterreinen geldt dat DELTA de opdracht gaf voor de grondwatersanering en deze ook begeleidde. Omdat DELTA eigenaar is van de terreinen in Axel en Oostburg was het bedrijf hier ook verantwoordelijk voor de grondsanering. Na de opdeling van DELTA in een waterbedrijf (Evides) en een energiebedrijf (DELTA) waren bij DELTA geen geschikte technische mensen meer beschikbaar om zowel de grond- als de grondwatersaneringen te begeleiden. De provincie heeft deze taak voor het verdere verloop van de werkzaamheden overgenomen.

7



Interieur vroegere gasfabriek van Goes.

8

2. Geschiedenis

‘I met my love at the gasworks croft’, zongen onder meer The Pogues en The Dubliners in de Ierse traditional ‘Dirty Old Town’. Gasfabrieken ontstonden tijdens de industriële revolutie in Europa. Uit steenkool verkregen gas werd aangewend voor huishoudelijk gebruik en straatverlichting. Daarnaast was er ook wel sprake van gaswinning uit olie. De eerste gasfabriek van Nederland werd gebouwd in Amsterdam in 1825 door een particuliere Engelse maatschappij. Middelburg volgde als eerste Zeeuwse plaats in 1853. Zierikzee volgde in 1857, Vlissingen in 1861 en Hulst in 1870. Daarnaast waren er gasfabrieken in Aardenburg, Axel, Brouwershaven, Domburg (overslagstation), Goes, Hansweert, Kruiningen, Krabbendijke, Oostburg, Yerseke, Tholen en Wemeldinge.

Particulier initiatief De bouw en exploitatie van de eerste gasfabrieken kwam veelal voort uit particulier initiatief. Vanwege de slechte kwaliteit, geringe leveringszekerheid en het publieke belang, namen de gemeenten ze na verloop van tijd over. Later kwamen mede uit deze gemeentelijke gasfabrieken de nutsbedrijven voort. Zo had men in Hulst aanvankelijk weinig geluk met de exploitatie van de gasfabriek. De gemeente Hulst was in 1875 eigenaar geworden van de gasfabriek. Door brandschade, tegenvallende opbrengsten en ondeugdelijke gashouders, leidingen en meters zag de gemeente zich in 1889 genoodzaakt de boel te sluiten. De inboedel werd verkocht en Hulst ging weer over op petroleumlampen als straatverlichting. Pas in 1906 verrees een nieuwe gemeentelijke gasfabriek, die tot 1955 in bedrijf bleef.

Einde Met de opkomst van aardgas als energiebron, zo’n vijftig jaar geleden, verdwenen steenkolengasfabrieken geleidelijk uit het stadsbeeld. Hier en daar zijn nog gebouwen bewaard gebleven die ooit deel uitmaakten van een groter gasfabriekscomplex. Soms werden gebouwen van voormalige gasfabriekscomplexen benut voor nieuwe vormen van bedrijvigheid. Ook werden wel woningen vlakbij of zelfs op het terrein gebouwd. Dat maakte een bodemsanering later nogal eens tot een ingewikkelde zaak.

Giftige stoffen Steenkolengas was verre van zuiver en bevatte tal van verontreinigingen, zoals benzeen, ammoniak, teerproducten en zwavelwaterstof. Door middel van zogeheten natte wassing werden eerst ammoniak en naftaleen afgescheiden en opgeslagen in tanks. Daarna werden in een teerafscheider de teerproducten verwijderd. Deze werden afgevoerd naar verwerkingsbedrijven. Rond transportleidingen, opslagtanks en teerputten ontstond door lekkages veel bodemvervuiling. Vervolgens ging het gas door zuiverkisten om zwavelverbindingen, cyaanwaterstof en stikstofverbindingen te verwijderen. In de zuiverkisten zat sterk ijzerhoudende grond. Na dit proces bleven ijzersulfide, stikstof- en ijzercyanideverbindingen achter in de ijzeraarde.

De bodem in Na verloop van tijd werd de ijzeraarde uit de kisten geschept en over het terrein verspreid. Door contact met zuurstof oxideerden de zwavel- en stikstofverbindingen en kon de ijzeraarde opnieuw worden gebruikt. Zodoende kon de ijzeraarde vele

9



malen worden geregenereerd, maar de ijzercyanideverbindingen bleven achter. Zo ontstonden steeds sterkere concentraties. Vooral rond het zuiverhuis, waar de zuiverkisten stonden, en bij de loods waar de regeneratie plaats vond, hoopten zich zwaar giftige stoffen op. Gemorste ijzeraarde was herkenbaar door de typerende blauwe verkleuring van de grond, waarbij echter weer verschillende kleurvarianten herkenbaar waren. IJzeraarde die niet meer kon worden geregenereerd verdween nogal eens. Onder meer in Middelburg werden sloten gedempt met door cyanide verontreinigde ijzeraarde.

10

Ongezond werk De werkomstandigheden in gasfabrieken waren door de vele gifstoffen zeer ongezond. Veel arbeiders haalden de veertig niet eens. Arbeiders werden met mooie beloftes aangetrokken vanuit het hele land. Eenmaal aan de slag bleken de beloftes dikwijls loos en werden de mannen afgescheept met een aanzienlijk lager loon. Willekeur heerste en acties voor meer loon of betere werkomstandigheden werden dikwijls ‘beloond’ met ontslag. De eerste vakbondspioniers waren dan ook vaak te vinden onder gasfabrieksarbeiders.

In de grond zaten verontreinigingen als benzeen, ammoniak, teerproducten en

Zuiverkisten verwijderden zwavel- en stikstofverbindingen en cyaanwaterstof

zwavelwaterstof.

uit gas.

3. Saneren

Vanwege de ernstige bodemverontreiniging en gevaren voor milieu en volksgezondheid moesten alle Zeeuwse gasfabrieksterreinen worden gesaneerd. In de meeste gevallen is gekozen voor functioneel saneren. Dat betekende gedeeltelijke verwijdering van de verontreiniging uit bodem en grondwater, totdat een niveau wordt bereikt waarbij geen gevaar meer voor milieu en volksgezondheid bestond en verspreiding van giftige stoffen in de omgeving werd gestopt. Behandeling van grondwater gebeurde volgens het principe ‘pump and treat’. Bij functionele bodemsanering stond het toekomstig gebruik van de grond voorop.

Oriënterend onderzoek Als eerste volgde een oriënterend onderzoek, om vast te stellen of er sprake was van bodemverontreiniging. Onderdeel hiervan was onder meer een historisch onderzoek. Aan de hand van dossieronderzoek werd nagegaan welke potentiële bronnen van verontreiniging aanwezig zouden zijn. Achteraf bleek dat dergelijk historisch onderzoek vaak te beperkt was gebleven, zodat nogal eens op onaangename verrassingen werd gestoten. Teer werd onveranderlijk aangetroffen, met name op de plek waar gashouders hadden gestaan. Daarnaast was teervervuiling te vinden op en rond de plekken waar de leidingen liepen. De teerleidingen bestonden uit gresbuizen die veelvuldig lekten, vooral bij de koppelingen. Funderingen van de gashouders en betonnen of gemetselde teerputten waren vaak nog aanwezig in de bodem. Omdat deze altijd zwaar waren verontreinigd, moesten ze worden verwijderd. Een factor van betekenis was de bodemsamenstelling, omdat die mede bepalend is voor de verspreiding van de verontreiniging.

Nader onderzoek Nader onderzoek wees uit welke gifstoffen aanwezig waren in de bodem en hoever deze waren verspreid. De geconstateerde verontreiniging werd in kaart gebracht. Bij de vaststelling van de verontreiniging werd een aanvullende onderverdeling gemaakt. Schoon betekende onder de streefwaarden. Boven de interventiewaarden betekende zwaar verontreinigd. Bij tussenwaarde was sprake van een gemiddelde waarboven nader onderzoek noodzakelijk werd geacht. Meer dan 25 kubieke meter grond of 100 kubieke meter grondwater, met een hoeveelheid die boven de interventiewaarden lag, werd beschouwd als ernstig verontreinigd. De urgentie werd bepaald op basis van de risico’s als mens of milieu in contact komt met de verontreiniging.

Sanering teer uit voormalige kreek in Axel.

11



technische uitvoering en de formele afwikkeling van de gekozen saneringsvariant. Soms moesten gebouwen worden gesloopt of bomen verwijderd. Een groot aantal vergunningen was nodig voordat een sanering van start kon gaan. Denk daarbij aan vergunningen op grond van de Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren en de Wet Milieubeheer, een grondwateronttrekkingsvergunning en sloop-, bouw- en kapvergunningen.

Uitvoering

Voor een bodemsanering moest doorgaans tot meters diepte verontreinigde grond worden ontgraven.

Saneringsonderzoek Het saneringsonderzoek richtte zich op de afwegingen tussen verschillende saneringsvarianten. Bij de meeste Zeeuwse gasfabrieksterreinen viel de keuze op de variant: verontreinigde grond afgraven en verontreinigd grondwater oppompen en zuiveren. Wanneer er bijvoorbeeld woningbouw zou komen op een terrein hoefde de aanwezigheid van verontreinigd grondwater geen probleem te zijn. Wel moesten er dan maatregelen worden genomen om uitdamping te voorkomen. Grond en grondwater die boven de interventiewaarden verontreinigd waren, werden verwijderd en naar stortlocaties gebracht voor zover dat kosteneffectief kon.

Saneringsplan Het saneringsplan voorzag in een volledige beschrijving van de

12

De uitvoering van een dergelijke sanering werd aanbesteed. Een aannemer voerde het grondwerk uit, maar alle saneringen werden begeleid door een milieuadviesbureau. De provincie was opdrachtgever voor de grondsaneringen en DELTA voor de grondwatersaneringen. Met van alles moest rekening worden gehouden. Schone en verontreinigde grond moesten plaatselijk in depots worden opgeslagen. Voor diepe ontgravingen moesten bronbemalingen en damwanden worden geplaatst. Als grond niet elders in het werk of ter plaatse kon worden hergebruikt, moest ze worden gereinigd. Grond die verontreinigd was onder de gevaarlijke afvalgrens kon binnen de provincie naar de stortlocaties. Voor niet-reinigbare grond boven de BAGA-grens (gevaarlijk afval) was Zeeland aangewezen op stortlocaties buiten de provincie. Reinigen van verontreinigde grond gebeurde door verhitting in speciale installaties of door wassing met water. In Oostburg werd met -te weinig- succes geëxperimenteerd met elektro reclamatie. Bedoeling was om grond ter plaatse te reinigen zonder ontgraven. Na de grondsanering volgde de grondwatersanering, die doorgaans meerdere jaren in beslag nam en in verschillende gevallen medio 2008 nog loopt.

4. De saneringen

Hierna volgen beschrijvingen van de saneringen die zijn uitgevoerd in het kader van het convenant. Eerdere saneringen vallen buiten het kader van dit boekje. Elke sanering van een gasfabrieksterrein was anders. Op de ene plek was sprake van wijd verspreide verontreiniging, op de andere plek werden

onbekende stoffen aangetroffen. Weer ergens anders moest rekening worden gehouden met de aanwezigheid van archeologische resten of bestaande bedrijvigheid. Deze saneringen boden dan ook veel leermomenten.

Het afgraven van de voormalige kreek in Axel.

13



Middelburg IJzer bindt de cyanide De gasfabriek van Middelburg bevond zich aan het Molenwater. In 1953 werd hier de productie van steenkolengas beëindigd. Nadien werden op dit terrein een wasserij en een school ondergebracht. Ook bevonden zich hier een gebouw van energiebedrijf DELTA en in de directe nabijheid het gebouw van de West Indische Compagnie. In de jaren tachtig was al een deel

van dit terrein gesaneerd, maar deze sanering viel buiten het convenant. Op deze plek stond de bouw van 49 appartementen en 27 woonhuizen gepland. De grondsanering startte hier in 1999 en duurde tot en met 2002. Tijdens deze sanering bleef de Janneke Dierikxschool zoveel mogelijk in functie, terwijl er onder het schoolgebouw werd gegraven met ademluchtbescherming. Soms was de stankoverlast te erg en moest het lesgeven even wachten. Meerdere vloeren Onder het voormalige gasfabrieksgebouw bleken meerdere vloeren aanwezig. De aangetroffen verontreiniging bestond hier vooral uit cyanide. De bij de werkzaamheden ontstane zes meter diepe gaten werden opgevuld met zeezand. Een mooie bijkomstigheid was de binding van de cyanide aan in het zeezand aanwezige ijzer. Daardoor kon de grondwatersanering eerder worden beëindigd. Onder woningen in de omgeving werd uit grondwater afkomstig blauwzuurgas gemeten. Dit werd veroorzaakt door de aanwezigheid van cyanide. Om dit grondwater af te voeren, werden drainages aangebracht die dit water naar het riool afvoerden.

Onder woningen in de omgeving werd blauwzuurgas gemeten, veroorzaakt door cyanide. Naast het voormalige gasfabrieksterrein staat het gebouw van de vroegere West Indische Compagnie.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.417.000 euro. Werkelijke kosten: 550.000 euro.

14

4. De saneringen

Hulst Verontreinigde waterbodem en munitie De sanering van het gasfabrieksterrein aan het Oranje Bolwerk en de eveneens verontreinigde waterbodem van de veste in Hulst liep van 1999 tot en met 2001 en bleek een gecompliceerde aangelegenheid. Het ging hier om sanering van een landbodem, net als bij de andere Zeeuwse gasfabrieksterreinen, maar ook om sanering van een waterbodem. De fabriek loosde gedurende de Tweede Wereldoorlog teerwater op de veste. Ook is een stuk van de veste gedempt met ijzeraarde. Uit het relaas van oudere Hulstenaren was naar voren gekomen dat het water in de tijd dat de fabriek nog in bedrijf was, stonk en dat de modder er blauw kleurde. Deze sanering werd uitgevoerd in combinatie met het herstel van het stuk gedempte veste. Asbest in waterbodem De waterbodemsanering ging met veel tegenslag gepaard. Om te beginnen werd tijdens het baggeren een sleuf in de bodem van de veste ontdekt. Deze is in de Tweede Wereldoorlog gebruikt om teer in de veste te lozen. Met een kraan op een ponton werd de bodem tot vier meter diepte uitgegraven. Vervolgens werd asbest ontdekt in de waterbodem, afkomstig van daken van de voormalige gasfabriek. Eén en ander betekende dat er onder asbestcondities verder moest worden gewerkt. Alsof dat nog niet genoeg was, werd er ook nog munitie uit de Tweede Wereldoorlog in de veste gevonden. Om een dergelijke

sanering verder te kunnen uitvoeren, was een ‘munitieaannemer’ nodig. Het ging om een van de weinige gespecialiseerde bedrijven die door het ministerie van Binnenlandse Zaken gecertificeerd zijn om onder dergelijke condities te mogen werken. Dat betekende dat de oorspronkelijke aannemer moest worden uitgekocht én het karwei opnieuw moest worden aanbesteed.

De veste in Hulst bleek zwaar verontreinigd met teer. Ook werden er asbest en munitie gevonden.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 4.992.000 euro. Werkelijke kosten: 7.600.000 euro.

15



Munitie verwijderen Baggermaatschappij Van den Herik uit Sliedrecht kreeg de opdracht. Dit hield in dat het bedrijf zowel de opsporing en

Ron Beute was als explosievendeskundige van Van den Herik aanwezig bij deze sanering. ‘We zoeken in zulke gevallen met computerondersteunde detectieapparatuur vierkante meter na vierkante meter de waterbodem af, op zoek naar metalen die op munitie kunnen duiden. Helaas kunnen we van tevoren niet zien of er sprake is van munitie of van een oude fiets. Delen van de veste met ’verstoringen’ hebben we gebaggerd. Het slib is via een ’leesband’ vervolgens van munitie ontdaan.’

verwijdering van eventuele munitie als de eigenlijke sanering uitvoerde. Om de veiligheid van omwonenden te kunnen waarborgen, moest een groot deel van de omgeving worden afgezet. De baggerspecie uit de gehele veste moest tot op een bepaalde diepte worden verwijderd. Door een kleilaag op de bodem aan te brengen, zorgde het bedrijf ervoor dat er voldoende water in de veste bleef staan. Met kleine beunbakjes werd slib naar een speciaal ingerichte zeeflocatie ter plekke vervoerd. Daar ging de specie door magnetische zeven, om de munitie te verwijderen. Het verontreinigde baggerslib dat overbleef ging naar een verwerkingslocatie in Noord-Holland. Uiteindelijk kwamen tientallen geweerkogels en diverse soorten granaten boven water. Ook werden kanonskogels uit de middeleeuwen gevonden. Na verwijdering van de munitie voerde Van den Herik de eigenlijke waterbodem sanering uit onder zogeheten munitieomstandigheden.

16

4. De saneringen

Domburg Een meevaller De grondsanering in Domburg vond plaats in 1999. Hier bleek helemaal geen sprake te zijn van een gasfabriek maar slechts van een gasdepot. Onderzoek bracht aan het licht dat er twee gashouderfundaties aanwezig waren. In deze fundaties waren puin en andere rommel van de sloop met teerresten gestort. Probleem was hier dat één gashouder zich in de achtertuin van een twee-onder-een-kap woning bevond en de andere deels onder een van de woningen zelf. De woning was gedeeltelijk gefundeerd op de fundering van de gashouder. Door de beperkte ruimte moest hier worden gewerkt met klein materieel. De hoeveelheid verontreiniging die hier werd gevonden viel uiteindelijk mee.

Provinciaal projectleider Peter Brand: ‘Het bleek dat bij het plaatsen van de peilbuizen precies in de gashouderfundatie was geboord, waarbij direct op teerverontreiniging was gestoten. De gevonden hoeveelheid verontreiniging was zodoende niet representatief voor de gehele locatie. Een meevaller dus.’

Tijdens het opstellen van het convenant waren voor deze locatie weinig feitelijke onderzoeksgegevens beschikbaar. Een raming van de kosten was niet goed mogelijk. Dit verklaart waarom de werkelijke kosten, ondanks de meevaller, toch hoger waren dan de aanvankelijk geraamde kosten.

In Domburg bleek sprake van een gasdepot. Een van de gashouderfundaties bevond zich deels onder een woning.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 45.000 euro. Werkelijke kosten: 115.000 euro.

17



Oostburg Proef met elektro reclamatie Op het voormalige gasfabrieksterrein van Oostburg zit een gasverdeelstation van DELTA, dat nog in bedrijf is. Daarnaast zat een bandenhandel in het gebouw van de voormalige gasfabriek, dat moest worden gesloopt om de sanering uit te kunnen voeren. Dit bedrijf is uitgekocht. Al voor het convenant is hier een deelsanering uitgevoerd. Vanwege de aanwezigheid van kabels in de grond was toen slechts gedeeltelijke verwijdering van de verontreiniging mogelijk. De grondsanering werd hier uitgevoerd in de vorm van twee deelsaneringen in 2001 en 2003. Deze sanering was om weer andere redenen opmerkelijk. In 2000 zijn hier proeven gedaan met elektro reclamatie. Het betreft een elektronkinetische verwijdering van elektrisch geladen verontreinigingen. Dit is een techniek waarbij verontreiniging in de bodem door anodes en kathodes ‘aan de wandel’ wordt gebracht. Met deze methode lukte het echter niet om zowel de cyanides als de pak’s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen) te verwijderen. De grondsanering moest daardoor toch door ontgraven van de bodem gebeuren. De grondwatersanering verliep problematisch door het ziltige karakter van de ondergrond.

Boringen voor aanvullend onderzoek ten behoeve van de grondwatersanering.

Daarom werd hier een proef gedaan met zogeheten chemische oxidatie. Door een overmaat aan zuurstofatomen wordt de verontreiniging in het grondwater geoxideerd. De grondwatersanering liep nog bij het verschijnen van dit overzicht. Voorts is een bedrag gereserveerd om de grond onder het gasverdeelstation te saneren zodra dit station wordt ontmanteld.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 3.403.000 euro. Verwachte kosten: 1.650.000 euro.

18

4. De saneringen

Goes Thiocyanaat in bodem De Goese gasfabriek was gevestigd aan de Westhavendijk. Het enige nu nog zichtbare spoor van dit complex is het klassieke huisje dat bij de weegbrug hoorde. Om deze sanering uit te kunnen voeren, moest eerst een garagebedrijf worden uitgekocht. Deze grondsanering werd uitgevoerd in 2001 en bleek geen eenvoudige zaak. De eerste drie meter grond op het onderzochte terrein bestond uit ophoogzand. Pas daaronder bevond zich het oorspronkelijke maaiveld. Gevolg was dat de verontreiniging veel omvangrijker was dan van tevoren was aangenomen.

Reinigen van vervuild grondwater op locatie zou hier een zeer kostbare aangelegenheid worden. Door de grote hoeveelheid sulfaat in het af te voeren grondwater zou zwavelzuurvorming in het betonnen rioleringsstelsel kunnen ontstaan. DELTA ging in overleg met waterschap Zeeuwse Eilanden. Zij kwamen overeen om het verontreinigde water via een aan te leggen persleiding rechtstreeks naar het riool persgemaal in

Bij de grondwatersanering werd een tot dan toe niet door analyses aangetoonde stof aangetroffen, te weten thiocyanaat. De gebruikte analysemethode NEN had de aanwezigheid hiervan niet aan het licht gebracht. In combinatie met een andere analysemethode, EPA, lukte dit wel. Probleem van thiocyanaat is dat het zich zeer gemakkelijk verspreidt via grondwater en zich weinig bindt met de bodem. Cyanideverbindingen in de bodem kunnen vele vormen en kleuren aannemen, zoals blauwe, rode en witte verschijningsvormen. Gevolg was dat de vlek verontreinigd grondwater 340.000 kubieke meter groot was, in plaats van de 40.000 kubieke meter die bij het eerdere onderzoek was vastgesteld.

De voormalige gasfabriek aan de Westhavendijk in Goes.


19



Op de locatie zijn in Goes wel proeven genomen om cyanidehoudend grondwater te zuiveren, onder meer door elektrochemische behandeling met een zogeheten Envirocel. Tevens werd een proefveld ingericht waar de biologische afbraak van

verontreinigingen met behulp van een koolstofbron werd gestimuleerd. Uit de proeven bleek dat bruinkool de thiocyanaat goed uit het grondwater kan verwijderen. Een relatief goedkope methode die niet verder in praktijk is gebracht. De aanleg van een afvoerleiding bleek financieel voordeliger te zijn. Op het moment van de verschijning van dit overzicht liep de grondwatersanering nog. De verwachting is deze in 2009 af te ronden.

De bakstenen funderingen van de gashouders waren nog in de bodem aanwezig.

Het voormalige gasfabrieksterrein in Goes. De grondverontreiniging bleek hier

Goes-West af te voeren. Grondwaterreiniging op de locatie zelf kon hierbij worden voorkomen. De zuivering van het waterschap heeft de grondwaterzuivering uitgevoerd.

veel dieper te zitten dan van tevoren was aangenomen.

20

4. De saneringen

Kruiningen Uien sorteren ging gewoon door In het gebouw van de voormalige gasfabriek van Kruiningen zit de uienhandel Fa. J. Jansen & Zn. Deze grondsanering vond plaats in 2001 en 2002 en is uitgevoerd in en buiten het gebouw, terwijl het sorteren van de uien gewoon doorging. In 2007 is er toch een geheel nieuw gebouw geplaatst.

‘Professioneel’ De Fa. Jansen & Zn. had milieuadviseur Herman Souër in de arm genomen. Deze trad op als intermediair tussen de bij de sanering betrokken partijen en het bedrijf. Eerder had Souër al de nodige ervaring opgedaan bij de sanering van het gasfabrieksterrein van Goes. ‘Als ingehuurde adviseur had ik oog voor de belangen van beide partijen’, vertelt Souër. ‘Soms moest de ondernemer overtuigd worden van de noodzaak van een bepaalde ingreep. Andersom moest de overheid ook wel eens worden overtuigd van de belangen van de ondernemer en moesten alternatieven serieus worden bekeken.’ Al met al is de samenwerking zeer naar wens verlopen, stelt hij nadrukkelijk. ‘De partijen hadden goed oog voor elkaars belangen. Naar mijn idee is deze sanering zeer professioneel, soepel en kosteneffectief verlopen.’

De sanering viel samen met het uienseizoen. Het bedrijf moest gewoon kunnen doordraaien. Door deze samenloop werd het een vrij complexe sanering. Zo moesten de nodige bouwkundige aanpassingen worden uitgevoerd om veilig vloeren te kunnen verwijderen. Het dak moest worden gestut en er kwam een separatie tussen het saneringsgedeelte en het gedeelte waar productie plaats had. De betonvloer moest worden verwijderd om de verontreiniging te kunnen bereiken. Deze had echter ook een belangrijke functie in de constructie van het gebouw. Nadien werd het stuk betonvloer teruggeplaatst.

In het gebouw van de vroegere gasfabriek van Kruiningen zat een uienhandel. Om vloeren veilig te kunnen verwijderen moesten bouwkundige aanpassingen worden uitgevoerd.


21



Wemeldinge Cyanide in muren woonhuis De gasfabriek van Wemeldinge aan de Oranjeboomstraat is van 1914 tot en met 1933 in bedrijf geweest. Een deel van de gebouwen is tijdens de Tweede Wereldoorlog afgebrand. Veel resterende gebouwen zijn nadien gesloopt. Deze locatie is reeds eind jaren tachtig grotendeels gesaneerd. In het kader van het convenant is in 2004 nog een resterend deel gesaneerd. Een deel van het voormalige fabrieksgebouw was in gebruik als woning. In de muren zat cyanide, een ongezonde situatie. Cyanide veroorzaakt blauwzuurgas. Bij inademing van een hoge dosis kan de ademhaling blokkeren. Vermoedelijk hebben er hopen cyanidehoudende grond tegen

de muren gelegen. De zouten op de muren kleurden blauw. Een deel van het huis stond bovenop de oude meet- en regelkamer en het zuiverhuis van de fabriek. Lastig was dat tekeningen van de oude gasfabriek ontbraken. Via via werd echter duidelijk dat in Yerseke hetzelfde type gasfabriek had gestaan en daarvan waren nog wel tekeningen bewaard gebleven. Zo kon worden nagegaan waar de leidingen liepen en waar zich de teerkelder bevond. De woning moest worden gesloopt. Op deze locatie is na de sanering een nieuw woonhuis gebouwd.

Onder het huis bevond zich de oude meet- en regelkamer van de gasfabriek.

muren van de woning zat cyanide, een ongezonde situatie.

Een deel van de oude gasfabriek in Wemeldinge was in gebruik als woning. In de


22

4. De saneringen

Tholen Viszilver en ‘onbekende’ verontreiniging De gasfabriek van Tholen was op het bolwerk gesitueerd. Naast de gasfabriek was een viszilverfabriek gevestigd, waar uit visschubben parelmoer werd geproduceerd. Daarbij werden onder andere organische chloorverbindingen gebruikt. Beide bedrijven loosden op de veste. Het slib van de veste werd zodoende ernstig verontreinigd met teer, chloorverbindingen en visolie. Tijdens een eerdere sanering die buiten het convenant viel, was al een deel van het slib in de veste gesaneerd. Zodoende moest hier met name het grondwater nog worden gesaneerd. Deze sanering, in het kader van het convenant, vond plaats in 2004.

Nieuwe stof? Op deze locatie werd ook een ‘nieuwe’ stof aangetroffen; n-butyl-benzeen-sulfonamide. Aangezien de concentraties van deze stof zeer hoog waren, werd onderzoek gedaan hoe deze verontreiniging het beste kon worden verwijderd. Dat kostte het nodige detectivewerk. De vragen hier waren: ‘hoe komt het in de grond, hoe gedraagt het zich, wie maakt het en wie

De in de bodem aanwezige chloor- en koolstofverbindingen bleken elkaar toevallig langs biologische weg ‘op te vreten’. Een eveneens in de grond voorkomende bacterie speelde bij dit proces een rol. Twee hele zware verontreinigingen hielpen elkaar zo bij de biologische afbraak in de bodem. Momenteel wordt hier een soort melasse in de bodem geïnjecteerd om het restant van de chloorverbindingen van koolstof te voorzien. In deze zaak is zelfs DNA-onderzoek van de betreffende bacterie gedaan. De kostenbesparing door deze samenloop van omstandigheden was aanzienlijk.

In de bodem onder het voormalige gasfabrieksterrein van Tholen werden zowel verontreinigingen van de gasfabriek zelf als van de vroegere viszilverfabriek gevonden.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.180.000 euro. Verwachte kosten: 380.000 euro.

23



gebruikt het.’ Naspeuringen leidden uiteindelijk naar een firma voor fijnchemicaliën in Oostende, die op verzoek een monster opstuurde. De zuivere stof werd vervolgens door het eigen lab van DELTA en een onafhankelijk laboratorium gebruikt als standaard bij de grondwateranalyses. Uiteindelijk kwam aan het licht dat de n-butyl-benzeen-sulfonamide een weekmaker was die afkomstig was van een bepaalde serie gebruikte peilbuizen. Dat verklaarde de daar voorkomende hoge concentraties. Bij het ter perse gaan van dit overzicht was nog sprake van een in-situ sanering van het grondwater met behulp van bacteriën.

Tijdens een eerdere sanering was al een deel van het slib in de veste gesaneerd.

24

4. De saneringen

Krabbendijke Blauwe aarde in tuinen Op het gasfabrieksterrein van Krabbendijke was al in midden jaren negentig een gedeeltelijke sanering uitgevoerd, vanwege de vondst van cyanide in een voortuin. Deze was ter plekke duidelijk zichtbaar in de vorm van de bekende blauwe aarde. De bodem van de voormalige gasfabriek en omringende percelen waren matig tot ernstig verontreinigd met cyanide en polycyclische aromaten. Het grondwater bleek verontreinigd met aromaten en arseen.

Op de locatie in Krabbendijke is sprake van een veenlaag, waardoor een deel van de restverontreiniging in het grondwater niet verwijderd kon worden. Er is echter sprake van een stabiele eindsituatie. Dit betekent dat er geen verdere verspreiding van de verontreiniging in de omgeving meer kan optreden.

Uit mondelinge mededelingen van omwonenden kwam naar voren dat sloten rondom het terrein destijds gedempt waren met ijzeraarde. Tijdens het ontgraven van de tuin bleek dat het om een met ijzeraarde gedempte sloot ging. Uiteindelijk is niet één voortuin ontgraven, maar een heel slootprofiel over vier tuinen. De waterleiding ter plaatse raakte inwendig verontreinigd met cyanide! Deze leiding is vervangen. De in 2005 in het kader van het convenant uitgevoerde sanering had betrekking op het gasfabrieksterrein zelf. In een van de andere gebouwen zat een bouwmaterialenhandel. Om de sanering te kunnen uitvoeren, moest deze laatste worden verplaatst.

Een deel van de voormalige gasfabriek van Krabbendijke. Het grondwater bleek hier verontreinigd met aromaten en arseen.


25



Brouwershaven

jaren bekend. Gezondheidsrisico’s hebben de volkstuinders echter nooit gelopen. Daarvoor zat de bodemverontreiniging te diep. De grondsanering vond plaats in 2005.

Tuinders moesten plaatsmaken De gasfabriek van Brouwershaven was even buiten de bebouwde kom van deze voormalige smalstad gelegen. Het betreffende terrein was ten tijde van de sanering in gebruik bij volkstuinders. Hoewel het een sanering van beperkte omvang betrof, betekende een en ander wel dat er met de volkstuinders moest worden onderhandeld. Op het terrein bevonden zich schuurtjes en andere bezittingen van de volkstuinders. Daarnaast kregen de onderhandelaars te maken met opmerkingen als: ‘ja, maar dan heb ik daar net m’n prei staan’. Dat het terrein een keer gesaneerd zou worden, was echter al

Al vrij snel werden gashouderfunderingen aangetroffen, maar wel andere dan de funderingen die bekend waren. De hoeveelheid verontreiniging was ook vele malen groter dan van tevoren was aangenomen. Desalniettemin was de grondwatersanering in een klein jaar afgerond, wat als een zeer voorspoedig verloop mag worden beschouwd. Het inmiddels gesaneerde poldertje blijkt nog wel erg nat, doordat de grond ter plaatse water niet goed afvoert. Daarom wordt er werk gemaakt van een goede drainage.

In Brouwershaven werden onbekende gashouderfunderingen gevonden.

Op het voormalige gasfabrieksterrein bevonden zich volkstuintjes.


26

4. De saneringen

Zierikzee Oudere fabriek en menselijke resten De grondsanering vond hier plaats in 2005. De Zierikzeese gasfabriek lag bij de Noordhavenpoort en aan het kanaal, dat onderhevig is aan het getijde. In overleg met de gemeente werd een damwand geplaatst, zodat de kade kon worden gesaneerd. Nadien is de damwand afgewerkt tot een mooie ligplaats voor schepen. Het vooronderzoek heeft jaren in beslag genomen. In die periode werd ook bekend dat na de sanering op het achterterrein woningbouw zou plaatsvinden. Er was veel overleg met de projectontwikkelaar. Zo werd in samenspraak besloten de put voor de sanering nog niet te vullen, omdat er bij de woningbouw ook een bouwput zou ontstaan. Vier vloeren De sanering bleek al snel geen eenvoudige klus te worden. Onder de bekende gasfabriek werden delen van een oudere gasfabriek aangetroffen. Deze stammen waarschijnlijk van omstreeks 1880. Zodoende kwamen vier vloeren tevoorschijn, met iedere keer een laag verontreinigd zand eronder. De fundaties van de fabriek waren zeer degelijk gebouwd, waarbij via houten palen en kespen de teer tot negen meter onder het maaiveld was gezakt. Zodoende moest de verontreinigde grond tot op grote diepte worden afgegraven. Tijdens de onderzoeksfase, die vele jaren heeft geduurd, was al aangekondigd dat aan de kade woningbouw zou worden

gepleegd. Bij de bouwwerkzaamheden werd indertijd een laag cyanide aangetroffen. Besloten werd om die af te dekken met een laag beton. Omdat de aanwezigheid van deze cyanide de grondwatersanering zou bemoeilijken en vanwege mogelijke gezondheidsrisico’s, werd besloten deze verontreiniging onder de nieuwe woningen te verwijderen.

Bij de sanering van het gasfabrieksterrein moest ook bodemverontreiniging onder nieuwe woningen worden verwijderd.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 4.992.000 euro. Werkelijke kosten: 3.960.000 euro.

27



Geraamtes Opmerkelijk detail is de vondst van drie menselijke geraamtes. De gasfabriek stond buiten de stadsvesten. Op deze plek had eerder ook een kerkje gestaan. De archeologen reageerden zeer enthousiast; het zou om een leprakerkhof kunnen gaan. Nader onderzoek wees uit dat het om skeletten van jonge mensen ging. Lepraslachtoffers waren doorgaans echter ouder. Daarom wordt vermoed dat het slachtoffers van de pest betreft en dat was minder bijzonder.

De met teer verontreinigde grond moest tot op grote diepte worden afgegraven.

In Zierikzee werden naast delen van een nog oudere gasfabriek, menselijke resten uit de middeleeuwen gevonden.

28

4. De saneringen

Aardenburg Archeologisch waardevolle resten gevonden De grondsanering werd hier uitgevoerd in 2006. Het WestZeeuws-Vlaamse stadje Aardenburg is een van de oudste plaatsen van ons land, met een verleden dat teruggaat tot in de Romeinse tijd. De locatie van de voormalige gasfabriek was gesitueerd op het plaatselijke bolwerk, nabij oude Romeinse wallen.

Aardenburgers bleken nog nooit een boomkikker in levende lijve te hebben gezien. Een hoogbejaarde heer in het gezelschap wist echter te vertellen dat hij ze meermaals in zijn bed had aangetroffen. Door de aanwezigheid van de archeologische resten mocht hier op sommige plekken niet dieper dan 2,5 meter worden gegraven. Met als gevolg dat een zeer klein deel van de verontreiniging helaas niet kon worden verwijderd en is achtergebleven.

Voor dit karwei was daarom een archeologisch bureau ingehuurd. Op een deel van het te saneren gasfabrieksterrein werden Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen aangetroffen. Het betreffende gedeelte van de locatie is daarom aangewezen als monument met de daarvoor geldende beperkingen waar het gaat om grondwerkzaamheden. Vanwege deze archeologische resten verliep de sanering hier soms moeizaam. Op deze locatie hebben een nonnenklooster en een kerk gestaan. Tijdens de sanering werden ook diverse oude graven blootgelegd. Om zaken nog ingewikkelder te maken, geldt het gebied als verblijfplaats van de in Nederland uiterst zeldzame boomkikker. Tijdens een voorlichtingsavond voor omwonenden kwamen de beperkingen die de aanwezigheid van deze minieme amfibie met zich meebrengt aan bod. De meeste aanwezige

Op de voormalige gasfabriekslocatie in Aardenburg werden Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen aangetroffen.


29



Vlissingen Stankoverlast door veen De gasfabriek aan de Vlissingse Binnenhaven was reeds grotendeels gesaneerd in de jaren tachtig. Rond het voormalige gasfabrieksterrein lag een oudere woonwijk en na de sanering zijn er woningen bijgebouwd. Op het terrein zelf staat een bunker en verder is er een speeltuin gesitueerd. Bij de eerdere sanering was verontreiniging achtergebleven, onder meer benzeen. In combinatie met de sulfaatrijke veenbodem ter plaatse zorgde dat voor flinke stankoverlast. De grondwatersanering verliep hierdoor moeizaam.

De huizen in de directe omgeving zijn slechts gefundeerd op staal. Alle huizen werden van tevoren technisch gekeurd. Met zogeheten divers werd de grondwaterstand constant gemonitord. Zodra de grondwaterstand op een bepaald minimumniveau komt, wordt de onttrekking automatisch stilgelegd. Op het moment van het verschijnen van dit overzicht lopen hier nog maatregelen voor grondwaterbeheersing. Vanwege stankoverlast wordt zelfs overlegd over een andere saneringsaanpak of stoppen.

Het gasfabrieksterrein in Vlissingen was al eerder grotendeels gesaneerd in de

Het terrein is tegenwoordig in gebruik als speeltuin.

jaren tachtig. Achtergebleven verontreiniging zorgde samen met de veenbodem voor stankoverlast.


30

4. De saneringen

Yerseke Grondwater monitoren De grond van het voormalige gasfabrieksterrein van Yerseke is reeds in de jaren tachtig gesaneerd. Deze sanering viel zodoende buiten het convenant. Belangrijk is dat verontreinigd grondwater niet richting mosselverwerkende bedrijven verplaatst, omdat die gebruik maken van dit water bij hun productieproces. Binnen het kader van het convenant wordt nu slechts het grondwater gemonitord. Bij het verschijnen van dit overzicht liep dit nog.

Op de voormalige gasfabriekslocatie in Yerseke wordt nu nog slechts het grondwater gemonitord.

Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 318.000 euro. Verwachte kosten: 70.000 euro.

31



Axel Gedempte kreek opgespoord en ontgraven De grondsanering vond hier plaats in 2008. Op het voormalige gasfabrieksterrein van Axel zitten een gasverdeelstation van DELTA en het bedrijf Cito dat vrachtwagens verlengt en van hydrauliek voorziet. Over het gehele terrein werden in de bodem kooldeeltjes, cyanides en een teer aangetroffen. Doordat er ook een benzine- en dieselpomp had gestaan was er ook minerale olie in de bodem gelekt. Deze stoffen waren ook aanwezig in het grondwater.

De grondsanering is hier in drie fasen verlopen. Om te beginnen moest een voormalige kreek worden ontgraven. De gasfabriek had hier teerwater op geloosd. Na het beëindigen van de productie van kolengas had de eigenaar de kreek gedempt. De kreek is opgezocht met behulp van een luchtfoto. Naast de voormalige kreek werd een diepdrainage geplaatst van vier meter onder het maaiveld, zodat de kreek droog kon worden ontgraven. Daarna werd twintigduizend kubieke meter zwaar met teer verontreinigde grond afgevoerd. Een volgende fase betrof sanering van een deel van het terrein naast de voormalige gasfabriek. Zodra deze fase was afgerond, konden nieuwe gasleidingen worden aangebracht, op de plaats van een nog aan te leggen weg voor een nieuwe woonwijk. Na aanleg van de nieuwe gastransportleidingen kon de laatste fase worden opgestart. Hier stond een gasverdeelstation van DELTA, dat om een andere reden moest worden afgebroken. Bij het verschijnen van dit overzicht was hier sprake van afronding van de grondwatersanering.

‘Grote plof’

Op het voormalige gasfabrieksterrein van Axel zitten een gasverdeelstation van DELTA en het bedrijf Cito. Op het gehele terrein werden in de bodem kooldeel-

‘Bij het graven van proefsleuven maakte de machinist van de graafkraan nog even een hoekje schoon’, vertelt Peter Brand. ‘Daarop hoorden we een grote plof. Het bleek dat er een gasleiding was geraakt. Half Zeeuws-Vlaanderen zat enige uren zonder gas.’

tjes, cyanides en teer aangetroffen.


32

5. Interviews en terugblikken

‘Ontgraven toch de oplossing’ Peter Brand was als projectleider bij de afdeling Ruimte, Milieu en Water van de provincie Zeeland vanaf het begin bij alle saneringen van Zeeuwse gasfabrieksterreinen betrokken. Hij was als ‘techneut’ verantwoordelijk voor de technische uitvoering. Collega Eugène Janse was verantwoordelijk voor de financiële kanten van het project. Peter had naast zijn activiteiten als provinciaal projectleider ook zitting in de landelijke projectgroep rond de behandeling van thiocyanaat in de bodems van voormalige gasfabrieksterreinen. Brand: ‘Terugkijkend stel ik vast dat ontgraven van bodemverontreiniging in veruit de meeste gevallen de oplossing bleef. Proeven met afbraak van verontreiniging door bacteriën en chemische oxidatie hebben tot nu toe onvoldoende resultaat opgeleverd.’

‘Gezamenlijk onze nek uitgestoken’ Hans Paardekooper was namens de afdeling bijzondere projecten van DELTA betrokken bij de meeste grondwatersaneringen. Nu werkt hij als senior technoloog bij waterbedrijf Evides, waarin de (drink)watertak van DELTA is opgegaan. ‘De meerwaarde van de samenwerking tussen provincie, gemeenten, DELTA, waterschappen en het Rijk zit hem in het feit dat de partijen gezamenlijk hun nek hebben uitgestoken om de sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen van de

grond te krijgen’, zegt Paardekooper. ‘De samenwerking was zeer intensief. Projectleiders van DELTA en van de provincie hadden elk hun groepjes te saneren gasfabrieksterreinen, maar dikwijls gingen ze ook mee in overleg bij de andere saneringen. Qua kennis rond de sanering van gasfabrieksterreinen is er in Zeeland een enorme stap voorwaarts gezet, vinden de betrokken partijen. Bijvoorbeeld bij de behandeling en analyse van cyanideverontreiniging. Mijn bijdrage bestond er ook met name uit om al die partijen bij elkaar te krijgen.’

‘Kijk naar Zeeland, het werkt’ Paul Oude Boerrigter, werkzaam bij Grontmij, was van 1999 tot 2002 betrokken bij het convenant als regiocoördinator namens VROM. ‘Rondom de opstart van de saneringen van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen heb ik intensief contact gehad met de provincie en andere betrokken partijen. Dat in Zeeland de saneringen zo voortvarend werden opgepakt, kwam doordat de provincie er echt heel hard aan heeft getrokken. Ook de actieve bijdrage van DELTA en het feit dat het bedrijf bereid was een forse financiële bijdrage te leveren, hebben een belangrijke rol gespeeld. VROM heeft in die tijd tegen andere provincies gezegd: ”Kijk naar Zeeland, daar werkt het. Probeer het ook zo aan te pakken”. In andere provincies ging het soms echt een stuk moeizamer.’

33

6. Financieel overzicht De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

Overzicht van de aanvankelijk geraamde en uiteindelijke kosten van de in het kader van het convenant uitgevoerde saneringen van gasfabrieksterreinen in Zeeland.

34

Locatie

Start sanering

Geraamde kosten

Gemaakte of te verwachten kosten

Reden verschil

Middelburg

1999

1.417.000 euro

550.000 euro

Minder kosten in stand houden van het grondwaterbeheerssysteem

Hulst

1999

4.992.000 euro

7.600.000 euro

Meer grond afgegraven en verwerkt + kosten voor stilleggen waterbodemsanering i.v.m. vondst munitie

Domburg

1999

45.000 euro

115.000 euro

Meer grond ontgraven en verwerkt

Oostburg

2000

3.403.000 euro

1.650.000 euro

Minder schadevergoeding

Goes

2001

1.180.000 euro

3.100.000 euro

Hogere schadevergoeding, meer verontreinigde grond

Kruiningen

2001

318.000 euro

380.000 euro

Meer grond ontgraven, hogere schadevergoeding en meer kosten voor inpandig saneren

Wemeldinge

2004, al eerder grotendeels gesaneerd

91.000 euro

260.000 euro

Meer verontreinigde grond

6. Financieel overzicht

Locatie

Start sanering

Geraamde kosten

Gemaakte of te verwachten kosten

Reden verschil

Tholen

2004

1.180.000 euro

380.000 euro

Winst door toepassing in-situ saneringstechnieken

Krabbendijke

2005

1.815.000 euro

1.850.000 euro

-

Brouwershaven 2005

136.000 euro

290.000 euro


Zierikzee

2005

4.992.000 euro

3.960.000 euro

Minder af te voeren grond

Aardenburg

2006

45.000 euro

550.000 euro


Vlissingen

(alleen grondwatersanering)

1.134.000 euro

1.250.000 euro

Langere doorlooptijd grondwatersanering

Yerseke

(alleen lopende grondwatersanering)

318.000 euro

70.000 euro

Weinig verontreiniging; geen grondwatersanering nodig

Axel

2008

1.134.000 euro

1.550.000 euro


Totale kosten

22.200.000 euro 23.555.000 euro

35



De stuurgroep bij het convenant voor de sanering van voormalige gasfabrieksterreinen Zeeland bestond uit: DELTA: de heren H. de Kraa en P. de Boks Provincie Zeeland: de heren C. Meijler en E.M. Janse. De projectgroep bestond uit: DELTA: de heren P. de Boks, H. Paardekooper en G. Speelman, later de heren C. Lauwereijs en F. Van Mullem. Provincie Zeeland: de heren E.M. Janse, P. Brand en tijdelijk J.D. Hattink en later J. Olijslager. Het ministerie van VROM werd jaarlijks op de hoogte gehouden van de stand van zaken.

36

COLOFON Uitgave Provincie Zeeland, november 2008 Directie Ruimte, Milieu en Water, afdeling Milieuhygiëne Teksten Peter Urbanus, m.m.v. Peter Brand, Eugène Janse, Hans Paardekoper Fotografie Peter Brand, Mechteld Jansen, Hans Paardekoper, ABO Milieuconsult, Gemeentearchief Goes, Gemeentearchief Tholen Afbeelding omslag H.J. van Lummel Eindredactie Provincie Zeeland, Afdeling Communicatie Prepress Provincie Zeeland, Afdeling I&D Druk LnO, Zierikzee

Voorwoord Inleiding Geschiedenis Saneren De saneringen...13 Middelburg, ijzer bindt cyanide...14 Hulst, verontreinigde

Recommend Documents