Inhoud
1 1.1 1.2 1.3 2 2.1 2.2
2.3
2.4
2.5
3 3.1 3.2 3.3 4 4.1
BSL - WB_A4_1KMM
Voorwoord
17
Over de auteur
18
Verantwoording
19
d e e l 1 z wan g e rf it a lge m e e n
21
Historie Zwangerschap en bevallen in vroegere tijden Ontstaan van zwangerschapsbegeleiding Diverse vormen van zwangerschapsbegeleiding Zwangerschapsbegeleiding
23 24 28 31 34
Opzet NVFB-ZwangerFit1 Kenmerken NVFB-ZwangerFit1 Doelgroep en doelstelling ZwangerFit Doelgroep Doelstelling Kenmerken ZwangerFit Scheiding van theorielessen en actieve lessen Opbouw theorielessen (zie deel 2) Opbouw actieve lessen (zie deel 3) Specifieke opbouw actieve lessen in drie blokken (zie deel 3) Muziekgebruik (zie deel 3) Variatiemogelijkheden Variatiemogelijkheden actieve lessen Variatiemogelijkheden actieve en theorielessen Pr ZwangerFit (public relations) Product Plaats Persoon Proces Promotie Prijs
41 41 42 42 43 44 44 44 45 46 46 47 47 48 49 49 49 50 50 50 51
Voorwaarden ZwangerFit Benodigde kennis ZwangerFit-docent Competenties ZwangerFit-docent Inrichtingseisen Hulpmiddelen
53 53 53 54 55
Groepsprocessen Omgaan met groepen Groepsgrootte
57 58 58
005
6
zwangerfit
Groepssamenstelling Rol van de docent Gedrag van de docent Groepsgedrag Eigen gedrag Groepsontwikkeling Groepsfasen Groepsdynamiek Nadrukkelijk aanwezige cursist Praters Negatieve cursist Angstige cursist Stille cursist Groepspotentieel Slechtnieuwsgesprek Emoties cursist Reactie docent Contact houden?
58 58 59 60 60 60 61 63 63 63 63 64 64 64 65 65 66 66
Intake Intakeformulier Intake prepartum Intake postpartum Scorelijst Borg-schaal (Borg Scale) Tampa-schaal Quebec-vragenlijst Prafab-scorelijst
67 68 68 71 73 73 74 75 76
d e e l 2 a c h t e r g r o n d : z wa n g e r f i t theorie
79
1
Theorielessen
81
2 2.1
Tijdens de zwangerschap Veranderingen Aambeien Ademhaling Baarmoeder (invloed op mictie) Bandenpijn Bekkenpijn en lage rugklachten Blaas, nieren en urinewegen Bloedsamenstelling Bloedsomloop Borsten Cardiovasculair Carpaletunnelsyndroom Drukkend gevoel onderbuik Flauwvallen (collaberen) Gewichtstoename Harde buiken Houding en beweging Hoofdpijn Huidveranderingen Hyperventilatie
83 83 84 85 85 86 87 87 88 89 89 90 91 91 91 92 93 93 94 94 95
4.2 4.3
4.4
5 5.1
5.2
BSL - WB_A4_1KMM
006
7
inhoud
2.2
3 3.1
3.2
BSL - WB_A4_1KMM
Kindsbewegingen Kramp Misselijkheid, brandend maagzuur Nek en schouderklachten Oedeem Obstipatie Onrustige benen (restless legs) Osteoporose (zwangerschapsgerelateerd) (Pregnancy and Lactation-associated Osteoporosis, PLO) Psychische veranderingen Slaapproblemen Slijmvliezen Spataders (varices) Spijsvertering Stofwisseling Urineverlies, vaker plassen Vaginale afscheiding en infecties Vena cava syndroom Vermoeidheid Vocht vasthouden Complicaties Afwijkende groei HELLP-syndroom Hoge bloeddruk Resusfactor (resussensibilisatie) Vroegtijdige weee¨n Voorliggende placenta Zwangerschapsdiabetes Zwangerschapsvergiftiging (pre-eclampsie)
95 96 96 97 97 98 98 99 99 1 00 1 00 1 00 101 1 02 1 02 1 04 1 04 1 04 1 05 1 06 1 06 1 06 1 07 1 07 1 08 1 09 1 09 1 10
Na de bevalling Veranderingen Baarmoeder Babyblues Bekken Bekkenbodem Borsten Buik Conditie en herstel Depressie Genieten Hechtingen Moe Moedergevoel Naweee¨n Ontlasten Osteoporose (borstvoedinggerelateerd) Plassen Seksualiteit Veranderde gezinssituatie Vloeien, kraamzuivering, kraamvloed (lochia) Kraamweken Kraamtijd Kraamverzorgende Kraamperiode
111 111 111 1 12 1 12 1 13 1 14 1 15 1 15 1 16 1 17 1 18 1 18 1 19 1 20 121 121 1 22 1 23 1 23 1 24 1 25 1 25 1 25 1 26
007
8
zwangerfit
Postpartumperiode (‘ontzwangering’) Oefeningen en adviezen in de kraamtijd Buikademhaling Het bekken Darmfunctie postpartum Hoesten en niezen Zitten Liggen
1 26 1 26 1 27 1 28 1 29 1 29 1 29 1 29
4.4
Emoties en seksualiteit Emotionele veranderingen Postnatale depressie Baby Seksualiteit in de zwangerschap Seksuele respons man Seksuele respons vrouw Seksualiteit na de bevalling Borsten Littekens, striae Vagina Zin maken (stimuleren libido) Belasting-belastbaarheid
131 131 131 1 32 1 33 1 33 1 33 1 36 1 36 1 37 1 37 1 37 1 38
5 5.1
Toilethouding Toilethouding en toiletgedrag
141 141
6 6.1
Bekken Structuur van het bekken SI-gewricht Schaambeen Ligamenten Spieren Afname stabiliteit Veranderde passieve stabiliteit Veranderde actieve stabiliteit Bekkentrauma Hormonen Coo¨rdinatiestoornis Bekkenpijn Napijn Bevalling Bekkenfysiotherapie Belasting-belastbaarheid Belasting Belastbaarheid Adviezen
1 47 1 47 1 47 1 48 1 49 1 49 1 50 151 151 151 1 52 1 52 1 53 1 56 1 56 1 56 1 59 1 59 1 59 1 60
Bekkenbodem Aanleren bewuste aanspanning bekkenbodemspieren Holistische benadering Bekkenbodemspieren Spieren en innervatie Orgaan Bodem = basis Functie bekkenbodem
1 63 1 63 1 64 1 64 1 65 1 66 1 66 1 67
3.3
4 4.1
4.2
4.3
6.2
6.3
6.4
7 7.1 7.2
7.3
BSL - WB_A4_1KMM
008
9
inhoud
7.4
7.5
7.6 8 8.1 8.2
8.3
8.4
9 9.1 9.2
9.3
9.4
10 10.1
BSL - WB_A4_1KMM
Functies bekkenbodemspieren Nevenfuncties bekkenbodemspieren Belang goede functie bekkenbodem peripartum Disfunctie bekkenbodem Functiestoornis bekkenbodem Stoornissen en klachten bij bekkenbodemdisfunctie Risicofactoren ZwangerFit-docent – bekkenfysiotherapeut Relatie bekkenbodem met ademhaling en buikdruk Relatie bekkenbodem en ademhaling Relatie bekkenbodem en buikdruk Perineummassage
1 67 1 67 1 67 1 68 1 68 1 68 1 69 1 69 1 70 1 70 171 1 72
Ontspanning Methoden om te ontspannen Bewuste ontspanning Nut angst-spanning-pijnsyndroom Nut psychoprofylaxe Methode Jacobson (progressieve relaxatie) Methode Laura Mitchell (reciproke inhibitie, Simple Relaxation) Methode volgens Schultz (autogene training) Elementen uit de yoga Elementen uit de haptonomie Ademhaling Inademen (inspiratie) Uitademen (expiratie) Lage en hoge ademhaling Kortademigheid Hyperventilatie Ademhalingstechnieken om weee¨n op te vangen Technieken Beginfase van de ontsluiting Middenfase van de ontsluiting Eindfase van de ontsluiting Persfase
1 77 1 77 1 77 1 78 1 78 1 79 1 79 1 80 1 82 1 83 1 83 1 83 1 83 1 84 1 84 1 85 1 85 1 85 1 86 1 86 1 86 1 86
Het begin van de bevalling Thuis of ziekenhuis Ongecompliceerde bevalling: keuze thuis of poliklinisch Het aankondigen van de bevalling Lichamelijk onrust Verliezen van de slijmprop (‘tekenen’) Breken van de vliezen Weee¨n (ontsluitingsweee¨n) Stimuleren van de bevalling Breken van de vliezen (‘doorprikken’) Strippen Inleiden Eerste fase van de bevalling: ontsluiting Eerste fase: ontsluiting
1 89 1 89 1 89 1 92 1 92 1 92 1 92 1 93 1 94 1 94 1 94 1 95 1 95 1 95
De geboorte Tweede fase van de bevalling: uitdrijvingsfase Persweee¨n
20 1 20 1 20 1
009
10
zwangerfit
10.2
10.3
10.4
11 11.1 11.2
12 12.1
12.2
12.3
12.4
13 13.1
BSL - WB_A4_1KMM
Hoe moet je persen? Spildraai baby Derde fase van de bevalling: nageboorte Nageboorte: vliezen, navelstreng en moederkoek (placenta) Naweee¨n Ingrepen en handelingen bij de baring Knip of epi (episiotomie) Inscheuren (ruptuur) Meeduwen op de buik (expressie) Pijnbestrijding Weee¨n-ondersteunend infuus Vacuu¨mpomp (vacuu¨mextractie) Verlostang (forceps) Keizersnede (sectio caesarea) Manuele verwijdering van de placenta (curettage) Controle pasgeborene, apgar-score, reflexen Apgar-test Reflexen en testen
203 203 204 204 205 205 205 206 208 208 209 209 210 21 1 212 212 213 213
Partner Rol van de partner Rollen partner in de verschillende fasen Samen weee¨n opvangen, massage Houdingen voor samen Samen weee¨n wegzuchten Massage
215 215 216 219 220 220 220
Voeding van de baby Borstvoeding Voordelen borstvoeding Nadelen borstvoeding Aandachtspunten bij borstvoeding Aanleggen Afkolven Colostrum Darmkrampjes Ingetrokken tepels Pijn bij voeden Toeschietreflex Kwaliteit van de moedermelk Voedingsbeha, zoogkompressen Voedingshoudingen borstvoeding Flesvoeding Voordelen flesvoeding Nadelen flesvoeding Aandachtspunten bij flesvoeding Eropuit trekken Flessen Hygie¨ne Koemelkallergie Voeding ’s nachts Voedingshouding flesvoeding
223 223 224 224 224 225 225 226 226 227 227 228 228 229 229 23 1 23 1 23 1 23 1 232 232 233 233 233 234
Baby Ongeborene
235 235
010
11
inhoud
13.2
13.3
13.4 13.5 13.6
13.7
13.8
14 14.1
14.2 14.3
1 1.1
1.2
1.3
1.4
BSL - WB_A4_1KMM
Eerste trimester zwangerschap (week 1-12) Tweede trimester zwangerschap (week 12-25) Derde trimester zwangerschap (week 25-37) Klaar om geboren te worden (week 37-40) Reflexen Houdingsreflex Primitieve reflexen Sensomotorische ontwikkeling Sensomotorische waarneming Motorische ontwikkeling Het belang van romprotatie Het belang van de kruipfase Mogelijke oorzaken van niet-kruipen en advies Voorkeurshouding Mogelijke oorzaak voorkeurshouding Andere mogelijk oorzaken voor voorkeurshouding Diverse kenmerken van voorkeurshouding Adviezen ter voorkoming van een voorkeurshouding Huilen Verwennen Prikkelbaarheid van de baby Negatieve spiraal Draagtechniek baby Hanteren van baby’s Roterend hanteren Draagvoorzieningen Zit-, speel- en vervoersvoorzieningen
235 235 236 236 237 237 237 238 238 239 24 1 24 1 24 1 242 243 243 244 244 245 246 246 248 248 248 250 25 1 25 1
Babymassage Algemene babymassage Ter voorbereiding Tijdens de les Afloop van de les Wanneer en hoe Spelen Shantala-babymassage Hoe Afscheid Laatste adviezen van de ZwangerFit-docent
253 253 254 254 255 256 256 257 257 259 260
d e e l 3 a c h t e r g r o n d : z wa n g e r f i t ac t i e f
263
Trainen in de pre- en postpartumperiode Pre- en postpartumbegeleiding Prepartum Postpartum Te trainen spieren Criteria Inspanningsfysiologie tijdens de zwangerschap Criteria voor de cursist Criteria voor de docent Contra-indicaties Prepartum Postpartum Waarschuwingssignalen
265 265 265 266 266 267 267 267 268 268 269 269 270
011
12
zwangerfit
1.5
2 2.1 2.2 2.3 2.4 3 3.1 3.2
4 4.1 4.2
5 5.1
5.2
5.3
6 6.1 6.2
BSL - WB_A4_1KMM
Opbouw actieve lessen ZwangerFit Vaste oefenblokken bij actieve lessen ZwangerFit Vaste opbouw ZwangerFit ongeacht de samenstelling van de groep Variatie per les Variatie per docent
27 1 27 1
Eerste blok: warming-up Eerste blok Start warming-up Opstarten warming-up Middendeel warming-up: trainen fitheid/conditie Middendeel warming up: korte coolingdown
275 275 276 276 278 279
Tweede blok: kracht en coo¨rdinatie, bekkenbodem Tweede blok Kracht en coo¨rdinatie Onderdeel tweede actieve oefenblok: krachttraining Onderdeel tweede actieve oefenblok: coo¨rdinatie- en stabilisatieoefeningen Onderdeel tweede actieve oefenblok: bekkenbodemoefeningen Onderdeel tweede actieve oefenblok: veneuze pompoefeningen
28 1 28 1 28 1 282
27 1 27 1 272
284 286 290
Derde blok: coolingdown, ademhaling en ontspanning Derde blok Coolingdown Derde actieve oefenblok: ontspannings- en ademhalingsoefeningen Ademhalings- en ontspanningsoefeningen
295 295 296 296 298
Muziekgebruik Muziek bij het oefenen Oefenen met muziek Oefenen op muziek Oefenen ´ın muziek Muziekelementen Ritme Toonhoogte Melodie Harmonie Gebruik van muziek Maat Maateenheid Thema’s BPM Opgave muziekgebruik Adressen muziekgebruik
305 305 305 305 306 306 307 307 307 307 307 307 308 308 308 309 309
Aerobics Wat is aerobics? Aerobicstermen en -oefeningen Aerobic: passen met een lage intensiteit (low impact) Oefenen zonder hulpmiddelen Oefenen met hulpmiddelen Bekkenbodembenamingen
31 1 31 1 31 1 312 314 317 326
012
13
inhoud
6.3
Cueing Verbale cues Non-verbale cues Let op het gebruik van de cue Let op de toon van de cue Timing van de cue Instructie bij de cue
327 327 327 327 328 328 328
7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6
Fitness Fitnessapparatuur Oefeningen met fitnessapparatuur Krachtoefeningen Mobiliserende oefeningen Lenigheidsoefeningen Oefeningen op de Bobath-bal
33 1 332 333 336 34 1 347 354
d e e l 4 d r a a i b o e k : zwan g e r f i t t h e o r i e en actief
359
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 2 2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
BSL - WB_A4_1KMM
Theorielessen: draaiboek Veranderingen tijdens de zwangerschap, bekken en stabiliteit Bekkenbodem Ontspanning en ademhaling, opvangen weee¨n De bevalling: thuis of ziekenhuis/ontsluiting – persen – nageboorte, complicaties Seksualiteit,emotionaliteit, perineummassage Kraamtijd, borstvoeding, flesvoeding Rol van de partner Herstel en conditie na de bevalling Ontwikkeling van de baby en verzorging Babymassage, Shantala-babymassage Actieve lessen: draaiboek Bekkenbodem en opvangen buikdruk Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: fitness Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken Conditie en kracht I Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: duurtraining Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: aerobe training Blok 3 Ontspanning / ademhaling – cooling down: ontspanning door aandacht en ademhaling Circulatie Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Veneuze pompoefeningen Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ademhaling Stabiliseren en houding Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: kracht lesdeel bekkenbodem en stabiliseren Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken, ademhaling en puffen Ontspanning Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining
36 1 362 363 364 365 366 367 368 369 370 37 1 373 374 374 375 376 377 377 378 379 38 1 38 1 38 1 385 386 386 386 388 390 390 390
013
14
zwangerfit
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
BSL - WB_A4_1KMM
Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning Trainen schuine buikspieren Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning en weee¨n opvangen Conditie en kracht II Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: fitness Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: rekken en perstechnieken Stabiliseren Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: stabiliseren met Dyna Bands in paren Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: autogene training Stabiliseren en houding Blok 1 Fitheidstraining – warming-up: aerobics Blok 2 Kracht – coo¨rdinatie: krachttraining Uitvoering in stand Blok 3 Ontspanning / ademhaling – coolingdown: ontspanning met behulp van ademhaling Houding en lenigheid Blok 1 en 2 Fitheidstraining / warming-up en kracht – coo¨rdinatie: yoga Blok 3 Ontspanning / ademhaling: ademhaling en ontspanning
392 393 393 394 396 398 398 398 400 40 1 40 1 402 404 406 406 407 407 409 41 1 41 1 414
d e e l 5 z wan g e r f i t n a s l a g w e r k
417
Bijlage 1 Folder NVFB-ZwangerFit1
419
Bijlage 2a Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (cursist)
42 1
Bijlage 2b Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (docent)
425
Bijlage 3a Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (cursist)
429
Bijlage 3b Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (docent)
433
Bijlage 4 Evaluatieformulier ZwangerFit
439
Bijlage 5 Adviezen toiletgedrag Toiletgedrag bij plassen Toiletgedrag bij ontlasten
44 1 44 1 44 1
Bijlage 6 Adviezen bij bekkenpijn Leer je bekken te stabiliseren! Zorg voor afwisseling
443 443 443
014
15
inhoud
BSL - WB_A4_1KMM
Zorg voor rustmomenten Zorg voor je bekken Zorg voor ontspanning Let op hoe je beweegt Zorg voor de baby Zorg voor jezelf!
443 443 444 444 444 444
Bijlage 7 Adviezen voor de bevalling Aankondigingen naderen bevalling Bevalling Eerste fase: ontsluiting Tweede fase: persen Derde fase: nageboorte Na de bevalling
445 445 445 445 446 446 446
Bijlage 8 Adviezen voor de partner Samen weee¨n wegzuchten Massage Massagetechniek Bevallen zonder hulp
449 449 449 450 450
Bijlage 9 Adviezen en oefeningen in het kraambed Gefeliciteerd met de geboorte van uw baby! Veranderd gevoel na de bevalling Buikademhaling Buikspieren Bekkenbodemspieren Het bekken Hoesten en niezen Zitten Liggen Bekkenfysiotherapie Verdere informatie
45 1 45 1 45 1 452 452 453 454 455 455 455 455 456
Bijlage 10 Adviezen hanteren baby Optillen zuigeling vanuit lig Verschonen Voeden Dragen
457 457 457 457 457
Bijlage 11 Veneuze pompoefeningen
459
Bijlage 12 Perineummassage Voorbereiding Techniek
463 463 464
Bijlage 13 Folder bekkenfysiotherapie Geregistreerd bekkenfysiotherapeut Bekken en bekkenbodem Bekken- en/of bekkenbodemklachten Mogelijkheden bekkenfysiotherapie Bekkenfysiotherapie tijdens en na de zwangerschap Voor informatie
465 465 465 465 466 466 466
Bijlage 14 KNGF-inrichtingseisen voor fitness
467
015
16
BSL - WB_A4_1KMM
zwangerfit
Eisen met betrekking tot de inrichting Eisen met betrekking tot de begeleidend fysiotherapeut Eisen met betrekking tot de uitvoering Overige eisen
467 468 468 468
Bijlage 15 Aanbevolen boeken voor docent en cursist
469
Bijlage 16 Aanbevolen internetadressen voor docent of cursist Over zwangerschap Over bevallen Over borstvoeding Over peripartum begeleiding Voor jonge gezinnen Voor muziekgebruik Voor fysiotherapie, bekkenfysiotherapie en opleiding ZwangerFit
47 1 47 1 47 1 47 1 47 1 47 1 472
Bijlage 17 Borg-schaal
473
Bijlage 18 Tampa-schaal
475
Bijlage 19 Quebec-vragenlijst
477
Bijlage 20 Prafab-scorelijst
479
Dankwoord
48 1
Register
482
472
016
