Voorstel voor doorlopende leerlijn Hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon voor 4 tot18-jarigen in primair, voortgezet en onderbouw

Voorstel voor doorlopende leerlijn ‘Hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon‘ voor 4 tot18-jarigen in primair, voortgezet en onderbouw middelbaar beroepsonderwijs Voedingscentrum, Jeltje Snel september 2012

Inhoudsopgave 1. Aanleiding 2. Doel en doelgroep 3. Primair of basisonderwijs 3.1 Beschrijving 3.2 Kerndoelen primair onderwijs 3.3 Lesmethodes rond voeding en voedsel 4. Voortgezet onderwijs 4.1 Beschrijving 4.2 Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs 4.3 Lesmethodes rond voeding en voedsel 5. Middelbaar Beroepsonderwijs (MBO) – de onderbouw 5.1 Beschrijving 5.2 Kerntaak Vitaal burgerschap 5.3 Lessen rond voeding en voedsel 6. Bouwstenen 6.1 Doorlopende leerlijn gezondheidsbevorderend gedrag PO en VO 6.2 De WHO-matrix 6.3 Leerlijnen natuur- en milieueducatie 6.3.1 Analyse van bestaande leerlijnen en synthese van een kernleerlijn 6.3.2 Leerlijn verbrede NME gezonde en duurzame voeding 6.4 Themalijst actieve en gezonde leefstijl 6.5 De Gezonde School aanpak 7. Overzicht van de onderwerpen en samenhang daartussen 8. Uitgewerkt voorstel Leerlijn Hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon Bronnen

1. Aanleiding Het Voedingscentrum heeft als missie consumenten te informeren over en te stimuleren tot een gezonde en meer duurzame voedselkeuze. Aan deze missie ligt ten grondslag dat voeding een basis is voor gezondheid; dat voedselvoorziening het milieu en de maatschappij beïnvloedt en dat we leven in een pluriforme en complexe samenleving met keuzevrijheid voor iedereen. Het Voedingscentrum realiseert deze missie door: - te kiezen voor integratie van gezonde voeding, voedselveiligheid en meer duurzame keuze; - gedragsverandering en een verantwoord voedselaanbod te bevorderen; - wetenschappelijk onderbouwde en onafhankelijke informatie te geven; - wetenschap, de consument en de voedselketen te verbinden; - samen te werken met andere partijen. Voor de doelgroep jeugd in de schoolsetting heeft het Voedingscentrum diverse lesmaterialen ontwikkeld. En adviseert het Voedingscentrum intern en extern bij de onderbouwing van lesprogramma’s en educatieve activiteiten over voeding en voedsel, in

Voedingscentrum, september 2012

1

het kader van de Gezonde School. Deskundigheidsbevordering van professionals en aanstaande professionals in het basis- en voortgezet onderwijs hoort ook bij deze taak. Er zijn door Nationaal Expertisecentrum SLO en anderen verschillende leerlijnen ontwikkeld, voor scholen en onderwijsontwikkelaars, o.a. voor mensen natuurvakken, mensen maatschappijvakken, gezondheidsbevorderend gedrag (waaronder verantwoord voedingsgedrag), vitaal burgerschap en bewegen en sport. Het Voedingscentrum ziet echter een hiaat in de integratie van gezonde voeding en duurzame voedselkeuze in deze leerlijnen: de invalshoek is voedsel als onderdeel van natuur- en milieueducatie, of gezonde voeding in het kader van gezonde leefstijl. Een geïntegreerde leerlijn rond voeding en voedsel met beide invalshoeken bestaat nog niet. Het Voedingscentrum constateert daarnaast dat de focus in diverse lespakketten voor het onderwijs vaak ligt op gezonde voeding en dat aspecten van duurzaam voedsel hier niet altijd in worden geïntegreerd. Daarom heeft het Voedingscentrum besloten een voorstel uit te werken voor een doorlopende leerlijn ‘hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon voor 4-18 jarigen in primair, voorgezet en onderbouw van middelbaar beroepsonderwijs’, bedoeld voor onderwijsontwikkelaars. Deze is getoetst bij experts uit het veld van leerplanontwikkeling: van de PO-VO en MBO Raad tot aan lesmethode-ontwikkelaars. Uitgangspunt zijn de kerndoelen voor het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs en algemeen vormende doelen in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. In het MBO zijn als uitgangspunt de doelen van de dimensie Vitaal Burgerschap genomen. 2. Doel en doelgroep Het voorstel voor een doorlopende leerlijn voor 4 tot18-jarigen rond voeding en voedsel is bestemd voor onderwijsontwikkelaars van lesprogramma’s voor basis – en voortgezet onderwijs, inclusief de onderbouw van het MBO-onderwijs. De leerlijn geeft streefdoelen aan voor elk van deze onderwijsniveaus. Deze doelen staan in een matrix die inzicht moet geven in de mogelijkheden tot samenhang tussen de verschillende lesinhouden van de thema’s voeding en voedsel in de context van leefstijl. De leerlijn is bedoeld als inspiratie voor de onderbouwing van lesprogramma’s of educatieve activiteiten van het Voedingscentrum zelf, alsook voor advisering van derden. 3. Primair of basisonderwijs 3.1. Beschrijving In het primair onderwijs voor 4 tot12-jarigen bestaat geen vak ‘voeding en voedsel’ of ‘gezonde leefstijl’. Dit zijn thema’s die naast of binnen de reguliere vakken aandacht moeten krijgen, zoals bij het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ met de twee domeinen: ‘Mens en samenleving’ en ‘Natuur en techniek’. Uitgangpunt hierbij is de kerndoelen voor het primair onderwijs. In de Periodieke Peiling Biologie Onderwijs van het Cito Instituut voor Toetsontwikkeling uit 2010 (PPON 44, Cito 2011) is voeding en gezondheid als extra aandachtsgebied bekeken. Aan


2

kennis en vaardigheden op het gebied van voeding en gezondheid van leerlingen in groep 8 kan volgens deze peiling veel verbeteren. Zo rapporteert het PPON dat de kennis van leerlingen over de onderwerpen ‘voeding en gezondheid’ ver onder het niveau van de standaarden Voldoende en Minimum ligt. Vooral opgaven met betrekking tot lichamelijke evenwichten (voeding-gewicht-voeding-gezondheid, voeding-beweging, voeding-leeftijd) zijn voor leerlingen over het algemeen moeilijker dan opgaven over de bron en functie van voedingsstoffen en voedingsmiddelen en de behoefte daaraan. Het toepassen van kennis over voeding en gezondheid vinden leerlingen nog moeilijker, bijvoorbeeld ze weten niet goed welke voedingsmiddelen veel vetten of veel calorieën bevatten of welke voedingsmiddelen eiwitrijk zijn. Ook opgaven over het samenstellen van een gezonde maaltijd zijn voor de meeste leerlingen te moeilijk. Uit een quickscan in opdracht van het Voedingscentrum onder kinderen van groep 8 blijken de resultaten op kennisgebied positiever te zijn (Qrius, 2012). Echter, zoals uit de PPON blijkt is de toepassing van deze kennis op voedselkeuze nu juist een probleem. Ook ontbreekt het de leerlingen vaak aan vaardigheden om het eigen voedingspatroon te overzien (PPON 44, Cito 2011). Volgens eigen zeggen geven leraren zo ongeveer 7 tot 8 uur per jaar onderwijs in ‘voeding en gezondheid’. Ongeveer de helft van de leraren heeft het thema geïntegreerd in biologieonderwijs en 40% beschouwt het als een apart thema of project. Zo’n 30 % van de leraren maakt gebruik van materiaal van het Voedingscentrum, naast de methodes voor het basisonderwijs. Leraren hebben kritiek op het feit dat er in de methodes onvoldoende en gebrekkige aandacht voor voeding en gezondheid is en dat er duidelijke leerlijnen ontbreken. Het onderwerp ‘voeding en gezondheid’ wordt vaak niet als afzonderlijk thema aangeboden, maar aspecten komen binnen methoden verspreid aan de orde. Wel gebruikt 40 % van de leraren aanvullend materiaal naast hun reguliere methodes (PPON 44, Cito 2011). Leraren geven ook regelmatig aan dat er geen sprake is van een consistent en uitgebalanceerd aanbod op dit gebied. 3.2. Kerndoelen primair onderwijs Streefdoelen voor leerstofaanbod 4 tot 12-jarigen op de basisschool Hoewel in Nederland geen apart vak over voeding en voedsel in het primair onderwijs (PO) bestaat, stelt de overheid eisen aan het onderwijs over deze thema’s in de vorm van kerndoelen. In de Wet op het Primair Onderwijs (2006) staat de derde generatie kerndoelen beschreven. Kerndoelen zijn globale beschrijvingen van belangrijke onderwijsinhouden, die in elk geval aan alle kinderen moeten worden aangeboden op basisscholen. Het zijn streefdoelen die eisen stellen aan het leerstofaanbod op school. Ontwikkelaars kunnen ze gebruiken als inspiratie bij het didactisch vormgeven van hun onderwijsaanbod. Het zijn dus suggesties en geen eindtermen in een examenprogramma waarop leerlingen kunnen worden getoetst. Aan het einde van de basisschool moeten de leerlingen ze in hun lesstof aangeboden hebben gekregen. Basisscholen zijn vrij om hun eigen didactische invulling hieraan te geven. Het staat ze ook vrij om zelf te beslissen welke methodes of lespakketten zij hier voor gebruiken of hoeveel tijd ze hier aan willen besteden. Het Centraal Instituut voor Toetsontwikkeling (CITO) toetst periodiek hoe het staat met het behalen van deze kerndoelen aan het einde van de basisschool. In 2010 is de 4e Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau van het biologieonderwijs uitgevoerd (PPON-reeks nummer 44, CITO, 2011). Een aantal uitkomsten is onder kopje 3.1 geschetst.


3

De kerndoelen van 2006 zijn in 2009 door het Nationaal Expertisecentrum voor leerplanontwikkeling SLO uitgewerkt in tussendoelen en leerlijnen en een uitwerking naar inhoud en activiteiten per twee jaargroepen van de basisschool (SLO, 2009). Voor PO bestaan 58 kerndoelen, onderverdeeld in 7 grotere leergebieden. Het onderwijs over voeding en voedsel valt onder het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’, vooral in de domeinen: ‘Mens en Samenleving’ en ‘Natuur en Techniek’ (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2006)). SLO geeft een karakteristiek van dit leergebied, evenals een schema met de kerndoelen (SLO website, 2012). Kerndoelen primair onderwijsleergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ Karakteristiek

In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op zichzelf, op hoe mensen met elkaar omgaan, hoe ze problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis geven aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren zich op de natuurlijke omgeving en op verschijnselen die zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren zich ook op de wereld, dichtbij, veraf, toen en nu en maken daarbij gebruik van cultureel erfgoed. Kinderen zijn nieuwsgierig. Ze zijn voortdurend op zoek om zichzelf en de wereld te leren kennen en te verkennen. Die ontwikkelingsbehoefte is een aangrijpingspunt voor dit leergebied. Tegelijk stelt de samenleving waarin kinderen opgroeien haar eisen. Kinderen vervullen nu en straks taken en rollen, waarop ze via onderwijs worden voorbereid. Het gaat om rollen als consument, als verkeersdeelnemer, als burger in een democratische rechtstaat. Kennis over en inzicht in belangrijke waarden en normen, en weten hoe daarnaar te handelen, zijn voorwaarden voor samenleven. Respect en tolerantie zijn er verschijningsvormen van. Bij het leren kennen van de wijze waarop mensen hun omgeving inrichten spelen economische, politieke, culturele, technische en sociale aspecten een belangrijke rol. Het gaat daarbij om datgene wat van belang is voor betekenisverlening aan het bestaan, om duurzame ontwikkeling, om (voedsel)veiligheid en gezondheid en om technische verworvenheden. Bij het oriënteren op de natuur gaat het om jezelf, om dieren en planten en natuurverschijnselen. Bij de oriëntatie op de wereld gaat het om de vorming van een wereldbeeld in ruimte en tijd. Leerlingen ontwikkelen een geografisch wereldbeeld aan de hand van gebieden en met behulp van kaartvaardigheden. Ze ontwikkelen een historisch wereldbeeld. Dat betekent dat ze kennis hebben van historische verschijnselen in delen van de wereld en van chronologie. Leerlingen leren hun wereldbeeld (over henzelf en de wereld), aan de hand van actuele onderwerpen, voortdurend 'bij de tijd' te brengen. Waar mogelijk worden onderwijsinhouden over mensen, de natuur en de wereld in samenhang aangeboden. Dit komt het 'begrijpen' door leerlingen ten goede en draagt voorts bij aan vermindering van de overladenheid van het onderwijsprogramma. Ook inhouden uit andere leergebieden worden betrokken op de 'oriëntatie op jezelf en de wereld'. Te denken valt aan het lezen en maken van teksten (begrijpend lezen), het meten en het verwerken van informatie in onder andere tabellen, tijdlijn en grafieken (rekenen/wiskunde) en het gebruik van beelden en beeldend materiaal (kunstzinnige oriëntatie). Onderwijs is er immers vooral op gericht om leerlingen zicht te geven op betekenis en samenhang.

Kerndoelen primair onderwijs – leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ Domein: Mens en samenleving 34

De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen.

35

De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument.

37

De leerlingen leren zich gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen.

39

De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.

Domein: Natuur en techniek 40

De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.

41

De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen.

Bron: SLO, TULE 2009


4

3.2 Lesmethodes rond voeding en voedsel De meeste leraren basisonderwijs geven aan de volgende methodes te gebruiken waarin voeding en voedsel aan de orde komen (PPON 2011).  Leefwereld (1999), Wolters Noordhoff;  Natuurlijk, Malmberg;  Wijzer door de natuur, Wolters Noordhoff;  In vogelvlucht, Zwijssen;  NatuNiek, ThiemeMeulenhoff;  Ga voor gezond, ThiemeMeulenhoff. Twee derde van de leraren geeft aan aanvullend materiaal te gebruiken voor een gezonde en actieve leefstijl:  met name van Voedingscentrum en Teleac/NOT;  in mindere mate materiaal van Hartstichting (Lekker Fit!);  daarnaast maken leraren gebruik van websites als ‘Ik eet het beter’ van Albert Heijn; Klokhuis, Nieuws uit de natuur, Scoren voor gezondheid, Gezond gedrag in de basisschool, SchoolGruiten, Nationaal schoolontbijt. In de basisschoolprogramma’s van het Voedingscentrum of die waaraan het Voedingscentrum meewerkt (zoals Smaaklessen, SchoolGruiten, SuperShopper en Superchefs) zijn thema’s en leerdoelen uit deze doorlopende leerlijn ‘voeding en voedsel’ verwerkt. 4. Voortgezet onderwijs 4.1 Beschrijving Ook in de onderbouw van het voortgezet onderwijs bestaat geen vak voeding en voedsel of gezonde leefstijl. In leerjaar 1 en 2 van het voorbereidend beroepsonderwijs (vmbo), het hoger algemeen vormend onderwijs (havo) en het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo) zijn vakken als biologie en verzorging de vakken waar deze thema’s aan de orde komen. Uit online onderzoek van RSVO B.V. , onder 154 docenten VO in 2010 blijkt dat docenten ongeveer 5 -10 uur op jaarbasis aan voeding en voedsel besteden in het curriculum, meestal in de vakken biologie of verzorging. De kerndoelen van de onderbouw kunnen in ongeveer 8 uur worden gehaald. Voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs zijn kerndoelen ontwikkeld. Deze kerndoelen zijn net als de kerndoelen primair onderwijs streefdoelen, die in het onderwijsaanbod van deze leeftijdsgroep aan de orde moeten komen. Het zijn geen eindtermen waarop getoetst kan worden. Ook hier kunnen docenten VO zelf beslissen welke lesmethodes zij aanschaffen en hoeveel tijd zij hier aan besteden. 4.2 Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs Streefdoelen voor leerstofaanbod 12 -14 jarigen in de onderbouw voortgezet onderwijs Per 1 augustus 2006 is de nieuwe weten regelgeving voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs ingegaan. Kenmerkend is dat scholen veel meer beleidsvrijheid hebben dan voorheen en dat de ruim 300 kerndoelen van de basisvorming vervangen zijn door 58 globaal geformuleerde kerndoelen.


5

Het curriculum bestaat in de eerste twee leerjaren uit twee delen: het kerndeel en het differentieel deel. Het kerndeel is bestemd voor alle leerlingen en bevat 58 globaal geformuleerde kerndoelen. Deze kerndoelen zijn verplicht om in leerstof aanbod op te nemen voor de leerlingen, maar de school bepaalt zelf de concrete uitwerking van de kerndoelen in vakken, projecten, leergebieden, een combinatie van deze of bijvoorbeeld in competentiegericht onderwijs. Bovendien moeten doorlopende leerlijnen po/vo en onderbouw/bovenbouw worden gerealiseerd en moet er samenhang worden aangebracht. Er is geen voorgeschreven tabel voor de verschillende onderdelen van het curriculum. Aan het einde van leerjaar 2 vmbo moet er gekozen worden uit uit de sectoren economie; groen; techniek en zorg en welzijn. (voor bovenbouw vmbo): Aan het einde van leerjaar 3 havo/vwo moet er nog te kiezen zijn uit 4 profielen in de Tweede Fase: Cultuur en Maatschappij; Economie en maatschappij; Natuur en gezondheid en Natuur en techniek. De Algemene karakteristiek van het onderwijs in de onderbouw VO is dat:  De leerling actief en in toenemende mate zelfstandig leert;  De leerling samen met anderen leert;  De leerling in samenhang leert;  De leerling zich oriënteert;  De leerling leert in een uitdagende, veilige en gezonde leeromgeving;  De leerling leert in een doorlopende leerlijn. De kerndoelen zijn geordend in zeven domeinen: Nederlands, Engels, Wiskunde, Mens en natuur, Mens en maatschappij, Kunst en cultuur, Bewegen en sport. Scholen krijgen de ruimte om zelf inhoudelijke keuzes te maken voor hun onderwijsprogramma. Voor de onderwerpen ‘voeding en voedsel’ zijn vooral de domeinen Mens en natuur en Mens en maatschappij van belang. Het domein Mens en natuur Het domein ‘Mens en natuur’ kenmerkt zicht doordat de leerling zijn omgeving wil begrijpen en door een combinatie van het leren gebruiken en toepassen van kennis en informatie en onderzoek te doen. Onderwijs in dit domein biedt leerlingen een oriëntatie op de levende en niet-levende natuur, techniek en zorg. Leerlingen leren vaardigheden om verschijnselen uit de levende en de niet-levende natuur op een planmatige manier te onderzoeken. Daarnaast wil de mens de omgeving duurzaam beheersen om nu en in de toekomst in de eigen behoeften te voorzien. Dit krijgt vorm in leren ontwerpen en leren maken van bewuste keuzes. Het domein Mens en natuur omvat elementen uit de vakken biologie, natuurkunde, scheikunde, techniek en verzorging. Het sluit in die visie ook aan bij de kerndoelen ‘Oriëntatie op natuur en techniek’ van het basisonderwijs. Sleutelbegrippen uit de verschillende vakken dienen ter ondersteuning daarvan. Daarvoor is het nodig, deze op het niveau van de leerling in concrete situaties toe te passen. Het aspect van het duurzaam beheersen van de omgeving wordt benaderd vanuit techniek, zorg en milieu. Leerlingen maken kennis met de methodiek van ontwerpen en passen de geleerde vaardigheden toe door een technisch product of een programma van eisen te ontwerpen. Zij leren daarbij bewuste keuzes te maken met het oog op zorg voor zichzelf, elkaar en de omgeving. Leerlingen leren daarbij inzicht te krijgen in de consequenties van keuzes voor de eigen levenswijze. De computer fungeert als hulpmiddel, middel tot communicatie, bron van informatie en onderwerp van onderzoek en studie. In het feitelijke onderwijsaanbod aan leerlingen kan de inhoud van het domein op verschillende manieren worden geordend: in één leergebied, in twee leergebieden ('Natuur en techniek' en 'Natuur en zorg'), in afzonderlijke vakken, in projecten of in combinaties van deze werkvormen. In alle gevallen is het nodig


6

de inhoud in samenhang en in relatie tot elkaar aan te bieden en daarbij de samenhang te gebruiken met andere domeinen, met name Nederlands en Rekenen en wiskunde. Dat geldt ook voor de samenhang tussen onderzoek leren doen en leren ontwerpen, vaardigheden die elkaar immers kunnen aanvullen en versterken. Domein ‘Mens en maatschappij’ In dit domein staat de persoonlijke betrokkenheid van leerlingen centraal: bij zichzelf en bij ontwikkelingen in de wereld, in het verleden en in de maatschappij om hen heen. Leerlingen moeten immers in de toekomst standpunten bepalen en beslissingen nemen over zaken van persoonlijk en van algemeen belang. Het gaat daarom niet alleen om het begrijpen van verschijnselen in de actuele maatschappelijke werkelijkheid (hoe zit het?), maar ook om het waarderen en beoordelen daarvan (wat vind ik ervan?). Leerlingen in de leeftijd van 12 tot 14 jaar breiden hun leefwereld uit, evenals hun persoonlijke betrokkenheid daarbij. Ze doen dat in een wereld die complex is en voortdurend in verandering. Onderwijs in het domein Mens en maatschappij is erop gericht een kader op te bouwen om die wereld beter te begrijpen. Het leergebied sluit aan bij de kerndoelen Mens en samenleving, Ruimte en Tijd van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld, in het basisonderwijs. Het ruimtelijk perspectief biedt een kader door het besef deel uit te maken van gebieden op verschillende schaal: de directe eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld. Het tijdsperspectief helpt de veranderende wereld te begrijpen vanuit een chronologische samenhang. Het maatschappelijk en economisch perspectief doen dat vanuit het gezichtspunt van de burger als producent en consument, en als deelnemer aan de 'civil society'. Verwondering over zowel het andere als het eigene is een centrale drijfveer in het leerproces van 12 tot 14 jarigen. Vragen leren stellen, inlevingsvermogen ontwikkelen en een open, verkennende houding aannemen zijn zowel doel als middel. Het uiteindelijke doel is dat leerlingen gestimuleerd worden op informatie gebaseerde, beargumenteerde beslissingen te leren nemen als burgers van een cultureel diverse, democratische samenleving waarin de onderlinge afhankelijkheden groot zijn. Ze moeten leren standpunten te bepalen en te onderbouwen met behulp van veelzijdige informatie. In het leergebied Mens en maatschappij leren leerlingen dan ook wegwijs te worden in verschillende soorten bronnen en deze gericht te gebruiken. Het internet en andere digitale bronnen verdienen daarbij een belangrijke plaats om hun complexiteit, hun aantrekkelijkheid voor leerlingen en hun toenemende communicatieve invloed. In dit leergebied leren leerlingen ook nadrukkelijk de eigen omgeving te gebruiken als bron en onderzoeksobject. De leerinhoud kan op verschillende manieren aan de orde komen: in één integraal leergebied, in afzonderlijke vakken, in projecten of in combinaties van deze werkvormen. In alle gevallen is het nodig inhoud uit het leergebied in onderlinge samenhang en relatie en met andere vakken of leergebieden aan te bieden. Daardoor krijgen leerlingen inzicht in de samenhang in hun groter wordende leefwereld. Ze leren om binnen democratische kaders de overeenkomsten en verschillen tussen mensen te waarderen en te respecteren, en dat alles te uiten in betrokkenheid op zichzelf, elkaar en de omgeving. Maatschappij voor VO sluiten aan op ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ in het PO. De kerndoelen uit Mens en natuur sluiten aan op de kerndoelen ‘Oriëntatie op natuur en techniek’ van PO. Bron: SLO-onderbouw VO

Verzorging is onderdeel van het leergebied Mens en natuur en levert een bijdrage aan de kerndoelen voor dit leergebied. Specifiek voor verzorging geldt dat het een bijdrage levert aan de kerndoelen 28 t/m 34 en 36. Bij Mens en natuur gaat kerndoel 34 over thema’s rond voeding en gezondheid en kerndoel 30 over voedselkwaliteit. Bij Mens en maatschappij relateren kerndoelen 42, en 46 aan voedselkwaliteit voor wat betreft effecten op het milieu en verdeling van welvaart en armoede over de wereld en kerndoel 43 op culturele aspecten van voedselkeuze. De kerndoelen van Mens en maatschappij voor VO sluiten aan op ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld ’in het PO. De leerdoelen uit Mens en natuur sluiten aan op de kerndoelen ‘Oriëntatie op natuur en Kerndoelen onderbouw VO Domein: Mens en Natuur 28 De leerling leert vragen over onderwerpen uit het brede leergebied om te zetten in onderzoeksvragen, een dergelijk onderzoek over een natuurwetenschappelijk onderwerp uit te voeren en de uitkomsten daarvan te presenteren. 29 De leerling leert kennis te verwerven over en inzicht te verkrijgen in sleutelbegrippen uit het


7

gebied van de levende en niet-levende natuur, en leert deze sleutelbegrippen te verbinden met situaties in het dagelijks leven. 30 De leerling leert dat mensen, dieren en planten in wisselwerking staan met elkaar en hun omgeving (milieu) en dat technologische en natuurwetenschappelijke toepassingen de duurzame kwaliteit daarvan zowel positief als negatief kunnen beïnvloeden. 31 De leerling leert o.a. door praktisch werk kennis te verwerven over en inzicht te verkrijgen in processen uit de levende en niet-levende natuur en hun relatie met omgeving en milieu 34 De leerling leert hoofdzaken te begrijpen van bouw en functie van het menselijk lichaam, verbanden te leggen met het bevorderen van lichamelijke en psychische gezondheid en daarin een eigen verantwoordelijkheid te nemen. 36 De leerling leert over zorg en leert zorgen voor zichzelf en anderen en zijn omgeving, en hoe hij de veiligheid van zichzelf en anderen in verschillende leefsituaties (wonen, leren, werken, uitgaan, verkeer) positief kan beïnvloeden Domein: Mens en Maatschappij 42 De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. 43 De leerling leert over overeenkomst, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. 46 De leerling leert over de verdeling van welvaart en armoede over de wereld, hij leert de betekenis daarvan te zien voor de bevolking en het milieu en relaties te leggen met het (eigen) leven in Nederland.

De SLO heeft de globale kerndoelen voor de onderbouw VO van Mens en natuur en Mens en maatschappij geconcretiseerd aan de hand van een aantal sleutelbegrippen, die op 3 niveaus worden uitgewerkt: voor vmbo (basisberoepsgerichte leerweg), voor vmbo (kadergerichte leerweg/ gemengde leerweg/theoretische leerweg) en voor havo/vwo. Deze doorlopende leerlijn voeding en voedsel richt zich niet op specifieke leerwegen van het vmbo. In de bovenbouw komen de eisen van examenprogramma’s die de onderwijsinhoud mede bepalen. Voor de doorlopende leerlijn voeding en voedsel worden echter globale algemeen vormende leerinhouden gebruikt, die voor elke leerling aangeboden moet worden. Eindtermen zijn per vak in de bovenbouw uitgewerkt, afhankelijk van het profiel. Deze leerlijn behandelt de exameninhoud niet. 4.3 Lesmethodes rond voeding en voedsel In de onderbouw van het VO worden verschillende lesmethodes voor biologie en verzorging voor vmbo en havo/vwo gebruikt, waarin voeding wordt behandeld (SLO, 2009):  Biologie voor jou, Malmberg (met de eet- en beweegmeter van Weet wat je Eet van het Voedingscentrum);  Verzorging voor jou, Malmberg;  Explora Biologie-Verzorging, Noordhoff Uitgevers VO;  Kontakt, verzorging voor de onderbouw, Noordhoff Uitgevers VO;  Vita , mens en natuur, Malmberg;  Wijs! Methode verzorging voor de basisvorming, ThiemeMeulenhoff AVO.


8

Daarnaast zijn er aanvullende lespakketten of programma’s van o.a het Voedingscentrum:  Weet wat je eet, een digitaal lespakket over voeding en voedsel voor vmbo, havo, vwo (2006);  De gezonde Schoolkantine (2011), een stappenplan met suggesties om voedselaanbod op school gezonder te maken en te integreren met lesinhoud. En lesprogramma’s waar het Voedingscentrum een adviseursrol heeft:.  Krachtvoer voor vmbo, lesprogramma over fruit, ontbijt en tussendoortjes van de Universiteit Maastricht  DoIt, lespakket van VUMc,voor vmbo 1-2 over eten en bewegen. ln de educatieve programma’s voor VO van het Voedingscentrum zijn ook doelen en thema’s uit deze leerlijn gebruikt. 5. Middelbaar Beroepsonderwijs MBO – de onderbouw 5.1 Beschrijving Na het vmbo kunnen leerlingen doorstromen naar een beroepsopleiding op het middelbare beroepsonderwijs. Het mbo kent vele richtingen variërend van vormgeving/media tot bouw/techniek. De thema’s voeding, voedsel en gezonde leefstijl komen vooral aan de orde in de mbo opleidingsdomeinen Zorg en Welzijn (79140), het opleidingsdomein Voedsel, Natuur en Leefomgeving (79160) en eventueel het opleidingsdomein Veiligheid en Sport (79100). Voor deze opleidingen bestaan kwalificatiedossiers: dit zijn bekwaamheden die een afgestudeerde van een beroepsopleiding kwalificeren voor het functioneren in een beroep of een groep van samenhangende beroepen. Er is sprake van drievoudige kwalificering, zoals beschreven in de Wet Educatie en Beroepsonderwijs (WEB): ‘Een kwalificatie is een geheel van bekwaamheden die een afgestudeerde van een beroepsopleiding kwalificeren voor het functioneren in een beroep of een groep van samenhangende beroepen, in het vervolgonderwijs en als burger en dat is beschreven in een kwalificatiedossier. Deze leerlijn gaat niet over de kwalificaties die voor diverse foodopleidingen worden gehanteerd, maar richt zich op de dimensie vitaal burgerschap. 5.2 Kerntaak Vitaal burgerschap Echter, elke mbo-opleiding kent een aantal kerntaken op het gebied van Loopbaanoriëntatie en Burgerschapsvorming. Burgerschap kent een aantal dimensies waaronder: 1. Politiek-juridische dimensie; 2. Economische dimensie; 3. Sociaal-maatschappelijke dimensie; 4. Dimensie vitaal burgerschap. De dimensie vitaal burgerschap gaat over de bereidheid en het vermogen om te reflecteren op de eigen leefstijl en zorg te dragen voor de eigen vitaliteit, of wel de eigen gezondheid. Een combinatie van een goede balans tussen werken, zorgen voor jezelf en anderen, leren en ontspannen hoort hierbij. Om goed zorg te dragen voor de eigen gezondheid moet een student zich bewust zijn van zijn eigen leefstijl, gezondheidsrisico’s van leefstijl en werk in


9

kunnen schatten en op basis daarvan verantwoorde keuzes maken en activiteiten ondernemen die horen bij een gezonde leefstijl. Het gaat naast voeding, bewegen en sport ook om aspecten als roken, alcohol, drugs en seksualiteit. (MBO Raad, 2010). De SLO heeft van deze dimensie (Zorgen voor eigen gezondheid of vitaal burgerschap) een concretere invulling uitgewerkt. Dimensie: zorgt voor de eigen gezondheid (vitaal burgerschap): - Ik beslis zelf over mijn gezondheid en neem daarbij afgewogen risico’s; - Ik neem initiatieven om gezond te blijven; - Ik gebruik kennis en vaardigheden om gezond te leven; - Ik let op de juiste lichaamshouding bij wat ik doe; - Ik gebruik zodanig de juiste beschermende kleding; - Ik zoek de juiste informatie als ik vragen heb over gezondheid; - Ik sta open voor adviezen, opmerkingen van anderen over mijn gezondheid en doe er wat mee; - Ik houd me in het dagelijkse leven aan regels/voorschriften om mijn gezondheid en die van andere niet te schaden. (SLO, 2007) 5.3 Lessen rond voeding en voedsel Ook bij de ontwikkeling van de lessen Vitaal MBO voor Vitaal Burgerschap: ‘Gezonde Voeding’, ‘Gezond Gewicht’ en ‘Duurzamer eten’ zijn doelen en thema’s uit de doorlopende leerlijn gebruikt. 6. Bouwstenen Voor het ontwikkelen van interventies worden in de preventiewereld meestal theoretische gedragsmodellen gebruikt, bijvoorbeeld over beredeneerd gedrag, die uitgaan van een mengeling van attitudes, persoonlijkheidskenmerken en sociale invloed, zoals in het ASEmodel (Kok, Schaalma, Brug, 2007). In het onderwijsveld worden meestal andere invalshoeken dan deze modellen gebruik bij het ontwikkelen van lesmaterialen: sommige materialen zijn meer kennisgericht, andere meer competentiegericht. De gehanteerde bronnen voor deze doorlopende leerlijn zijn vooral afkomstig uit de kennisbasis van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), het Nationaal Expertise Centrum Leerplanontwikkeling SLO en de Wageningen University. - De kerndoelen basisonderwijs (Min. OCW, 2006); - De tussendoelen en leerlijnen van de herziene kerndoelen basisonderwijs (TULE, SLO, 2009); - De kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs (Min..OCW, 2006); - Concretisering van de kerndoelen Mens- en Natuurvakken en Mens en Maatschappijvakken voor de onderbouw (SLO); - Doorlopende leerlijnen PO-vmbo en PO-havo/vwo, Mens- en natuurvakken en Mensen maatschappijvakken (SLO, 2007); - Voorstel voor een doorlopende leerlijn uitgebalanceerd voedingsgedrag PO, VO uit Gezondheidsbevorderendgedrag (PO/VO, Voorstel voor Doorlopende Leerlijnen (SLO, 2006); - De WHO matrix: The Curriculum framework: learning outcomes of the taught curriculum uit Healthy Eating for Young People in Europe. A school-based nutrition education guide (Dixey et al, WHO,1999); - Leerlijn verbrede NME gezonde en duurzame voeding, (van der Wel, 2010);


10

-

-

Naar een kern voor leerlijnen natuur- en milieueducatie. Analyse van bestaande leerlijnen en synthese van een kernleerlijn NME, p. 91 Selectie leerdoelen voor het thema voeding (Verheijen,S.et al, Universiteit Utrecht, Wageningen University, Veldwerk Nederland, 2010); Themalijst actieve en gezonde leefstijl (SLO website 2012); Loopbaan en burgerschap, vitaal burgerschap (MBO RaadMBO Raad) Invullingen vitaal burgerschap, kerntaak 7, Zorg voor eigen gezondheid (SLO, 2012).

6.1 Voorstel voor doorlopende leerlijnen gezondheidsbevorderend gedrag PO en VO Als eerste uitgangspunt voor de leerlijn worden de kerndoelen primair onderwijs van SLO gehanteerd. Naast deze uitgewerkte kerndoelen werd in 2006 door SLO in samenwerking met thema instituten, waaronder het Voedingscentrum, een voorstel uitgewerkt met een doorlopende leerlijn voor gezondheidsbevorderend gedrag PO en VO (Bron, J. et al, SLO, 2006). Hierin wordt een doorlopende leerlijn uitgewerkt rond een aantal gezondheidsthema’s waaronder het Hanteren van een verantwoord voedingspatroon. Deze leerlijn is opgebouwd per 3 groepen voor de basisschool: onderbouw (groep 1-3), middenbouw (groep 4-6) en bovenbouw (groep 7-8) en twee niveaus voor het voortgezet onderwijs: de onderbouw en de bovenbouw. Ze is beschreven in de vorm van competenties, in plaats van in gedragsdoelen of determinanten van gedrag, zoals gebruikelijk in interventies ontwikkeld voor het onderwijs vanuit het preventieveld. Competentiegericht onderwijs gaat uit van gedrag waaraan kennis, vaardigheden en houding ten grondslag liggen. SLO hanteert in deze publicatie de definitie van Kessels, die competenties omschrijft als:de

persoonlijke bekwaamheden die mensen in betekenisvolle contexten op school of daarbuiten in interacties met relevante anderen geleidelijk aan ontwikkelen; bekwaamheden waarmee iemand in staat is in uiteenlopende situaties effectief te handelen en verder te leren (Kessels, 1996 in SLO, 2006). Naast kennis en vaardigheden wordt als

voorwaarde in het onderwijs uitgegaan van de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Bovendien wordt de context van leren in een bepaalde cultuur beschreven met normen en waarden, situaties en dilemma’s. Dit wordt vermeld onder de kop Complicerende factoren, waarmee de leraar rekening moet houden. De competentiegerichte beschrijving geeft dus aandacht aan sociaal leren en samenhang. De onderwerpen zijn uitgewerkt als een leerlijn die door de verschillende groepen heenloopt. Zo wordt gewerkt aan het gewenste eindniveau. De format van deze leerlijn is gebruikt bij de uitwerking van de voorgestelde leerlijn voeding en voedsel. 6.2 De WHO-matrix: The curriculum framework: learning outcomes for the taught curriculum uit ‘Healthy Eating for Young People in Europe, A School-based Nutrition Education Guide’. Deze matrix van leerdoelen voor voedingsonderwijs werd in 1999 ontwikkeld door een panel van voedingsonderwijsexperts uit verschillende Europese landen voor de WHO Regional Office for Europe, de European Commission en de Council of Europe. De matrix is een curriculum raamwerk waarin per leeftijdsgroep 7 thema’s van voeding en voedsel zijn uitgewerkt in leerdoelen: voedsel en sociaal-emotionele ontwikkeling; eetgewoonten en cultuur; voeding en gezondheid; voedselkwaliteit (productie, verspreiding, conserveren, bewaren); consumentenvaardigheden en voedselbereiding (Dixey et al, WHO Copenhagen, 1999). De inhoud van 7 thema’s van voeding en voedsel zijn samengevoegd tot 4 clusters in de voorgestelde leerlijn.


11

6.3 Leerlijnen natuur- en milieueducatie 6.3.1 Naar een kern voor leerlijnen natuur- en milieueducatie. Analyse van bestaande leerlijnen en synthese van een kernleerlijn NME. Dit rapport schetst kernprincipes voor de opbouw en structurering van NME-gerelateerde leeractiviteiten in het curriculum van de basisschool. Deze kernleerlijn beschrijft onder andere een selectie van leerdoelen voor het thema voeding. Dit is een uitwerking van kerndoelen 34, 35, 40, 41, 46, 47 en 49. De laatste 3 kerndoelen behandelen bredere onderwerpen zoals de invloed van de zon, de aarde en de seizoenen, de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving en klimaat en energiebronnen. De leerdoelen rond kerndoel 34, 35, 40 en 41 komen overeen met de leerdoelen die beschreven worden in de voorgestelde leerlijn. De leerdoelen rond kerndoelen 46,47 en 49 worden in de voorgestelde leerlijn niet gehanteerd. 6.3.2 Leerlijn verbrede NME gezonde en duurzame voeding (specifiek voor PO) Dit rapport is opgesteld in opdracht van de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam voor de Proeftuin Amsterdam (Van der Wel, M., 2010). Samen met leerkrachten basisonderwijs en de partners van de Proeftuin Amsterdam is dit ontwikkeld om de natuur- en milieueducatiethema’s te verbinden met gezondheidsthema’s zoals voeding. De leerlijn is uitgewerkt aan de hand van 4 thema’s, rond de relevante kerndoelen. Bij deze uitgewerkte thema’s zijn methodes en lespakketten gezocht. Deze leerlijn is meer gericht op scholen, maar de thema’s zijn wel bekeken bij de ontwikkeling van de voorgestelde leerlijn. 6.4 Themalijst actieve en gezonde leefstijl In deze themalijst geeft de SLO thema’s voor het primair onderwijs en voortgezet onderwijs over een uitgebalanceerd voedingspatroon (gezonde voeding) en bewegen (actieve leefstijl) en de relatie daartussen. De lijst is een uitwerking van de kerndoelen ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ en Bewegingsonderwijs. Waar een verband gelegd kon worden tussen eten en bewegen, bijvoorbeeld bij de energiebalans in de bovenbouw, zijn er onderwerpen opgenomen. Zie de figuur op pagina 13 voor de thema’s uit de SLO themalijst. 6.5 De Gezonde School aanpak Scholen werken niet alleen aan ‘voeding en voedsel’ in hun curriculum. In een gezonde school wordt idealiter ook aandacht besteed: - aan het signaleren van gezondheidsproblemen bij leerlingen, bijvoorbeeld met overgewicht; - aan de fysieke schoolomgeving, bijvoorbeeld de momenten waarop op school wordt gegeten of eten wordt aangeboden, bij traktaties, in de pauzes of bij evenementen op school; - aan de sociale schoolomgeving, bijvoorbeeld hoe ouders bij leefstijlthema’s of afspraken op school participeren; - aan het vastleggen van afspraken hierover in schoolbeleid en regelgeving. Naast leerlijnen voor het curriculum van de school zijn de niveaus Voedingsbeleid, Voedingsaanbod op school en Contacten met ouders en buurt dus minstens zo belangrijk. Dit wordt beschreven in ‘De gezonde schoolaanpak’ Meer hierover is te vinden op: op de


12

website van het Centrum Gezond Leven, in het ‘Gezonde School Model’ (Leurs et al, 2005) of op de website en in het document ‘Healthy Eating and Physical Activity in Schools, 2009’. Dit voorstel voor een doorlopende leerlijn gaat echter alleen over de uitwerking in leerlijnen voor het curriculum van de school en behandelt niet de andere aspecten van de gezonde school. 7. Overzicht van onderwerpen en de samenhang daartussen SLO beschrijft thema’s voor het primair onderwijs en voortgezet onderwijs over een uitgebalanceerd voedingspatroon (gezonde voeding) en bewegen (actieve leefstijl) en de relatie daartussen. Waar een verband gelegd kon worden tussen eten en bewegen, bijvoorbeeld bij de energiebalans in de bovenbouw, zijn er onderwerpen opgenomen in de leerlijn. Onderstaand schema geeft een overzicht van de onderwerpen en de samenhang daartussen. De meeste onderwerpen die in de themalijst actieve en gezonde leefstijl worden genoemd zijn in de doorlopende leerlijn 4-18 jaar voeding en voedsel opgenomen. Een aantal thema’s zoals spijsvertering, stofwisseling en levenscyclus worden in deze leerlijn niet of globaal opgenomen, omdat die bij biologie altijd aan de orde komen (Boersma et al, CVBO, 2007). Aspecten van voeding, gezondheid en voedselketen komen ook bij biologie aan de orde, maar zoals in de PPON 2011 geschetst, volgens leraren vaak onvoldoende en gebrekkig, niet als apart thema, en er ontbreken duidelijke leerlijnen voeding en voedsel. Ook het thema ziekten is alleen heel globaal in de leerlijn voeding en voedsel opgenomen. Thema’s leerlijn voeding en voedsel 4-18 jaar 1: Voeding en Gezondheid

SLO thema’s actieve en gezonde leefstijl

Thema’s zoals door Voedingscentrum genoemd

(On)gezonde voeding Voedingsstoffen Schijf van Vijf Variatie Snacken en snoepen Alternatieve snacks Diëten en lijnen Voedselveiligheid Dikmakende voedingsmiddelen Functie van voeding Bouwstoffen, brandstoffen, regelende/beschermende stoffen Reserve, weerstand Sociale functies Psychische functies Voeding en lichaamsgewicht Voedingsgewoonten Voedingspatroon Schijf van Vijf Energetische waarde Kcal./kJ Gezonde alternatieven Overgewicht Relatie tussen voeding en bewegen Energiebalans

Gezonde voeding Voedingsstoffen Schijf van Vijf Variatie Voedingsgewoonten Voedingspatroon Schijf van Vijf Basisvoedingsmiddelen Extra’s: snack, snoep, frisdrank Diëten en lijnen Energierijke voedingsmiddelen Functies van voeding Opbouwen Energie leveren en verbranden Beschermen en regelen Sociale functie Emotionele functie van voeding Voeding en lichaamsgewicht Relatie tussen voeding en bewegen Relatie voeding en zelfbeeld Energiebalans Kcal/kJ Grote, zoete en vette snacks, energierijke snacks en dranken Overgewicht


13

2: Voedselkwaliteit

Voeding en Voedingsmiddelen: Dierlijk en plantaardig Ecologische voeding Biologische voeding Genetisch gemanipuleerde voeding

Voedsel Voedselketen Bewerkt en onbewerkt voedsel Additieven / toevoegingen Eten en dierenwelzijn Eten en eerlijke handel of fair trade Eten en milieu Eten en verspilling Gezond en duurzaam eten Menselijke voedselketen

3: Consumentenaspecten van voeding

Plannen en budgetteren Ingrediënten selecteren Letten op gezond en smaakvolle keuze Boodschappen doen Gezond eten voor weinig geld Vergelijkend waren onderzoek Voedselveiligheid Bewaren van voedsel Herkennen van bederf Hygiëne in de keuken Hygiëne tijdens bereiden Conserveren

Inkopen doen (slimme) boodschappenlijst Prijzen Kopen en budget

Etiketten Ingrediënten Additieven E-nummers Nieuwe systemen van etikettering

4: Eten klaarmaken

Voedselbereiding Bereidingswijzen Bereidingstechnieken Recepten lezen Ergonomie Tijdsplanning Eenvoudige gerechten bereiden voor anderen Rekening houden met voedingspatroon van de ander Veiligheid in de keuken

Overkoepelend over alle thema’s:

Voedingsgewoonten in andere culturen Festiviteiten Specifieke gerechten tafelmanieren Beleving van voeding smaakherkenning Voorkeuren Vergelijken door zintuigelijke waarneming (o.a. proeven, ruiken) Sociale functie van maaltijd


Vergelijkend waren onderzoek Voedselveiligheid Bewaren van voedsel Herkennen van bederf Hygiëne in de keuken Hygiëne tijdens bereiden Kruisbesmetting Conserveren Etiketten Ingrediëntendeclaratie Voedingswaarde declaratie Additieven of toevoegingen E-nummers Beeldmerken Bewaarvoorschriften: TGT en THT datum Claims Voedselbereiding Bereidingsadviezen Basiskooktechnieken Eenvoudige gerechten bereiden Menuplanning maaltijdplanning

Culturele diversiteit Respectvol omgaan met verschil tussen cultuur en eetgewoonten Verschillen in voedingsgewoonten per familie/peergroup Voedseltrends per leeftijdsgroep Groepsdruk Beleving van voedsel is uitgangspunt Genieten Samen eten klaarmaken en eten Smaakontwikkeling en – opvoeding Zintuigen en voedsel

14

Niet of heel globaal in deze leerlijn opgenomen:

Spijsvertering Voeding en ziekten Overgewicht Hart- en vaatziekten Diabetes Eetproblemen Spijsverteringsproblemen allergieën Voldoende bewegen Dagelijks bewegen Sociaal gedrag Sport en bewegen Beleving van bewegen

Spijsvertering alleen globaal om te linken aan biologie overgewicht in relatie tot energiebalans eetproblemen in relatie tot eetstoornissen

8. Uitgewerkt voorstel doorlopende Leerlijn Hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon Inhoud De voorgestelde leerlijn is bestemd voor ontwikkelaars van onderwijsaanbod zoals lesmethoden of lesprogramma’s. De leerlijn is een samenhangend geheel van leermomenten die in een bepaalde volgorde worden beschreven voor 4 tot 18-jarigen. De leeftijdskeuze is bepaald door de leerplichtige leeftijd in combinatie met het algemeen vormend onderwijs: het onderwijsaanbod dat alle kinderen in Nederland verondersteld worden te ontvangen. Dit omvat het basis- of primair onderwijs; het voortgezet onderwijs en de onderbouw van MBO. De leerlijn is opgebouwd uit streefdoelen rond bepaalde kennisinhouden, gelinkt aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, de cultuur waaruit zij komen en de situaties waarin zij zich in een bepaalde leeftijdsgroep bevinden. De streefdoelen zijn competenties die 4 tot18-jarigen nodig hebben om een gezond en duurzaam voedingspatroon te hanteren. Zij zijn algemeen beschreven in de vorm van kennis (houding) en vaardigheden rond bepaalde onderwerpen. Als basis is genomen het schema van het Voorstel voor een doorlopende leerlijn uitgebalanceerd voedingsgedrag PO, VO uit Gezondheidsbevorderend gedrag (PO/VO). Voorstel voor doorlopende leerlijnen (SLO, 2006). Bovenin het schema staat een typering van de leeftijdsgroep. Dit is een samenvatting van de kernbegrippen nodig voor het handelingsperpectief van die leeftijdsgroep, oplopend per leeftijdsniveau. Bij elke leeftijdsgroep is beleving van eten een belangrijk uitgangspunt, dat terugkomt in elke leerlijn. Daaronder staan 3 kolommen die als karakteristiek van de doelgroep zijn gebruikt: sociaal-emotionele ontwikkeling, culturele diversiteit en situatie. Ze zijn overstijgend ten opzichte van de voedingsinhoudelijke thema’s. Sociaal-emotionele ontwikkeling gaat over specifieke vaardigheden en opvattingen over zelfbeeld, emoties, empatisch vermogen, omgangsvormen, communicatie en houding. Hier zijn thema’s opgenomen als kennismaken met andere voedingsmiddelen, smaakopvoeding, beslissingen nemen rond eten en drinken, zelfbeeld en voedsel, samen eten, samen eten klaarmaken.


15

-

-

Culturele diversiteit gaat over normen die voortkomen uit waardegemeenschappen zoals geloofsinstituten, familie, peergroup die in de praktijk het vertoonde gedrag beïnvloeden. Voorbeelden bij de kolom culturele diversiteit kunnen in de lesinhoud worden verbonden met kennis, houding en vaardigheden voor de meer inhoudelijke clusters. Bij situatie gaat het om de wisselende situatie die is gekoppeld aan een bepaalde leeftijdsfase, waarin de competentie is vereist. Hier hoort ook bij dat bepaalde situaties tot een keuze dwingen die spanning kan opleveren tussen verschillende attitudes.(SLO, 2006).

De kennisbasis is verbreed naar 4 inhoudelijke clusters, waarin de 7 thema’s van de WHOmatrix zijn verwerkt: 1. Voeding en Gezondheid. Deze cluster omvat thema’s als: richtlijnen voor gezond eten, de Schijf van Vijf, aanbevolen hoeveelheid voedingsmiddelen per dag per leeftijdsgroep, eetmomenten, maaltijden, extra’s, energiebalans, gezonde keuzes. 2. Voedselkwaliteit. Deze cluster omvat thema’s rond herkomst, productie, verwerking, distributie van voedsel, voedselketen en andere aspecten van duurzame voedselkeuze. 3. Consumentenaspecten van voeding en voedsel. Deze cluster omvat thema’s rond etikettering zoals voedingswaardedeclaratie, ingrediëntendeclaratie, THT- datum, bewaaradviezen, logo’s, claims en omgaan met reclame. 4. Eten klaarmaken. Deze cluster gaat over thema’s als eenvoudige gerechten klaarmaken, vaardigheden om voedsel te bereiden, hygiëne bij bereiding, genieten van eten, smaakopvoeding. Voor elk van deze clusters zijn competenties beschreven voor onderwerpen die in termen van kennis, houding en vaardigheden kunnen worden uitgewerkt in lesmateriaal. Deze moeten worden gezien als streefdoelen. Opbouw De leerlijn bouwt concepten op van groep 1-3, naar 4-6 en 7-8. Daarna gaat het verder naar de onderbouw van het voortgezet onderwijs, klas 1-2, de bovenbouw van vmbo, de bovenbouw van havo/vwo en MBO Vitaal Burgerschap. De meeste concepten of thema’s komen terug in deze niveaus maar verdiept en verbreed en in de context van de ontwikkeling van de leerling en zijn omgeving. Hier zijn voor havo en vwo geen doelen opgenomen in de doelenschema’s. Jaar 3 van havo-vwo is een overgangsjaar, tussen onderbouw en de tweede fase waarin leerlingen een profiel kunnen kiezen. Bij het vmbo is de leerling in jaar 3 en 4 al bezig met de afstudeersectoren in de bovenbouw. Hier is meer tijd voor voeding en voedsel. De term spiraal curriculum wordt ook wel genoemd bij deze opbouw. Dit begrip werd in de WHO-matrix uit 1999 al uitgewerkt en wordt o.a. ook gehanteerd in de leerlijn biologie van het NIBI. Het Voedingscentrum heeft voor de opbouw van de leerlijn een samenvattende figuur (figuur 1) ontwikkeld in de vorm van traptreden. Bij elk opeenvolgend niveau wordt de typering van de voorgaande leeftijdsgroep als uitgangspunt genomen en verbreed. In onderstaande figuur is leerjaar 3 en 4 van het voortgezet onderwijs voor vmbo en havovwo opgenomen met een karakteristiek, omdat het gaat om algemeen vormende doelen. Echter in de doelenschema’s is alleen leerjaar 3 en 4 van het vmbo opgenomen omdat in de bovenbouw van het vmbo meer tijd en aandacht is voor voeding en voedsel.


16

Figuur 1. Doorlopende leerlijn samengevat

Tot slot De streefdoelen voor lesaanbod uit deze matrix kunnen worden gebruikt voor didactische uitwerking in lesprogramma’s, waarbij in één les verschillende doelen kunnen worden gecombineerd. De doelen zijn inhoudelijk uitgewerkt ter inspiratie voor lesprogramma ontwikkelaars voor onderwijsaanbod aan 4 tot18-jarigen. De meeste methodes maken een keuze in focus op de streefdoelen. Een uitwerking met koppeling naar bestaande vakken, context-concept benaderingen en een lijst met thema’s voor scholen zelf bestaat nog niet. Deze zou in de toekomst verder ontwikkeld kunnen worden.


17

Leerlijn PO groep 1-3 (4-7 jaar)

Typering Wat eet ik, hoe eet ik, waar eet ik, waar koop ik eten en hoe groeit het?

Beleving van voedsel is hierbij een uitgangspunt

Karakteristieken Sociaal emotionele ontwikkeling -

Kennis maken met andere smaken

-

Kennis maken met andere voedingsmiddelen Ervaren van het effect van zintuigen op smaak Beslissingen nemen rond eten en drinken Iedereen is anders: groot, klein, dun, niet zo dun

-

Culturele diversiteit -

Verschillen in eet- en drinkgewoonten bij vriendjes en vriendinnetjes Verschillen in tafelmanieren thuis en bij anderen Bepaalde settings vragen bepaalde tafelmanieren Bij speciale gelegenheden hoort speciaal voedsel

Situaties -

Voedingsmiddelen die je niet lust en thuis toch moet leren eten Wisselen van tanden en kiezen Verschillen in lichaamsbeeld (dun, dik, groot, klein). Groeispurt Eet ik een appel, een stukje kaas of snoep?

Zich verwonderen over alles wat groeit en bloeit aan voedsel in de natuur Werken in verschillende groepen bij het zaaien en observeren van groei Kruiden kweken met de klas Kennis maken met andere smaken Kennis maken met en proeven van andere voedingsmiddelen Samen met anderen eten Samen voedsel bereiden Genieten van eten Iets maken in groepen

18

Inhoudelijke thema’s Thema 1 Voeding en gezondheid

Kennis over

Vaardig in

Functies van voeding en voedingsstoffen het verschil tussen eten om te groeien, te spelen en gezond te blijven én eten om te snoepen en snacken verschillende voedingsmiddelen die bijdragen aan gezondheid: de basisvoedingsmiddelen Smaakopvoeding zintuigen: gezicht, gehoor, reuk, tast, smaak

Functies van voeding en voedingsstoffen aangeven dat eten en groeien met elkaar te maken hebben

Maaltijden welke soorten eten en drinken bij elkaar horen, bijvoorbeeld verschillende maaltijden belang van ontbijt, pauze hap en drank, lunch voor goed functioneren Basisvoedsel wat bij de productgroepen fruit, groenten, brood en drinken hoort

Smaakopvoeding het ervaren en leren benoemen van primaire smaken benoemen hoe zintuigen van invloed zijn op voedsel: reuk, smaak, tast, geluid. Maaltijden soorten eten en drinken bij elkaar zoeken per maaltijd bewust worden van eigen eetgewoonten bewust worden van hoe er thuis wordt gegeten en met wie Basisvoedsel besef van productgroepen die bij de basis horen Eetregels regelmatig eten netjes en met aandacht eten

Tandbederf en mondhygiëne frequentie van eetmomenten en invloed op het gebit

Tandbederf en mondhygiëne 7 eetmomenten per dag aangeven: 3 maaltijden en 4x tussendoor tanden poetsen onder begeleiding

Thema 2 Voedselkwaliteit

Kennis over

Vaardig in

Herkomst en groei van voedsel waar voedsel vandaan komt, van planten of dieren welk voedsel van de boerderij, van vissers of uit de fabriek komt voedsel van planten of dieren dat soms in de fabriek wordt bewerkt

Herkomst en groei van voedsel basisproducten van planten zoals groenten, fruit, brood en drinken rubriceren de groei van planten die voedsel geven in hun natuurlijke omgeving volgen, bv. in de schooltuin seizoenen volgen en gevolgen voor voedselaanbod

Thema 3 Consumenten aspecten van voeding

Kennis over

Vaardig in

Winkels welke producten in welke soorten winkels worden verkocht

Winkels aangeven wat je bij de bakker, groenteman, slager, melkboer koopt

19

hem3Thema 3

Thema 4 Eten klaarmaken Thema 4

Voedsel bewaren voedsel dat kan bederven als het te lang of niet goed wordt bewaard

-

benoemen dat in de supermarkt alle soorten voedsel wordt verkocht Voedsel bewaren aangeven wat er in de koelkast moet worden bewaard en wat niet

Kennis over

Vaardig in

Hygiëne waarom handen wassen voordat je gaat eten of eten gaat bereiden waarom fruit en groenten wassen of schillen voordat je het eet Keukengerei gevaren in de keuken: hete fornuizen, scherpe messen Voedselbereiding hoe maak ik een drank, broodje of snack?

Hygiëne handen wassen voor eten en voedselbereiding helpen bij het tafeldekken Keukengerei in de keuken voorzichtig zijn met scherpe messen en hete fornuizen Voedselbereiding eenvoudige gerechten klaarmaken zoals een broodje smeren en beleggen. vers fruit pellen en helpen klaarmaken om te eten helpen simpele dranken te maken zoals thee

20

Leerlijn PO groep 4-6 ( 8-10 jaar)

Typering Wat eet ik en wat mag ik zelf kiezen? Hoe vaak en wanneer eet ik? Hoe gezond is mijn eten? Hoe wordt mijn voedsel gemaakt?



Gevoelig voor reclameboodschappen Nieuwe voedingsmiddelen willen uitproberen Plezier beleven aan samen eten met anderen Bewust proeven van voedingsmiddelen Proefjes willen doen; experimenteren Samenwerken in groepen bij een gezamenlijke taak zoals voedsel bereiden Verwonderen over nieuwe smaken Ontdekken dat smaak zich kan ontwikkelen Zelf aan smaakopvoeding doen Geur- en smaakbeleving ontwikkelen zich Samen brood bakken Samen overblijflunch maken


Aantal eetmomenten per dag Smaakvervlakking als gevolg van te veel zoet en hartig eten Relatie eetgewoonten en levensovertuiging/ religie/cultuur: verschillen en overeenkomsten Feestelijk eten in verschillende landen Status van zoete, zoute en vette etenswaren en snacks bij traditionele feesten en culturen, inclusief de ‘Nederlandse’ traditie

Situaties -

Lastig kiezen door heel veel voedingsmiddelen Wisselen van tanden en kiezen (Tijdelijk) vegetarisch eten Eten bij anderen Je moet van je ouders ontbijten maar zelf vind je dat niet nodig. Wat doe je?

21

Inhoudelijke thema’s Thema 1 Voeding en gezondheid


Kennis over

Vaardig in

Functies van voeding, voedingsstoffen eten om gezond te blijven en te groeien: opbouwen, verbranden, regelen en beschermen voedingsstoffen aantonen door proefjes voedingstoffen hebben een functie in het lichaam eten omdat het lekker is, omdat het gezellig is Smaakopvoeding de smaken zoet, zout, zuur, bitter en umami hebben invloed op elkaar mondgevoel en smaak Schijf van Vijf hoofdgroepen van de Schijf van Vijf: brood/aardappelen; groente/fruit, melk/vlees/vis, vet en drinken variatie in eten en drinken 7 eetmomenten per dag beter voor het gebit Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen ieder mens heeft zijn eigen behoefte aan voedsel wat en hoeveel kinderen per dag nodig hebben voedselbehoefte is afhankelijk van lengte, gewicht, leeftijd en activiteit Voeding en lichaamsgewicht energieopname en verbruik horen in evenwicht te zijn verschil tussen eten (basisvoedsel), snoepen en snacken Eten op school gezonde traktaties en feest gezond eten en drinken bij overblijven snacken uit de Schijf van 5 (extra’s)

Functies van voeding, voedingsstoffen aangeven wat thuis belangrijke functies van voeding en voedsel zijn eenvoudige proefjes doen om voedingsstoffen aan te tonen

Kennis over Herhaling

Vaardig in Herhaling

Herkomst en groei Herkomst en bewerking van voedsel waarom voedsel wordt bewerkt verschillende soorten bewerking van voedsel

Smaakopvoeding hoofdsmaken benoemen ontdekken dat voelen met je handen en mond bijdraagt aan smaak en dat neus en geuren invloed hebben op smaak ervaren dat kleur invloed heeft op smaak van eten proeven van nieuwe smaken -

goede gebitsverzorging tafelmanieren

Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen het schatten van hoeveelheden voor eigen leeftijdsgroep

Voeding en lichaamsgewicht beseffen dat er basisvoedsel is: groenten, fruit, brood, melk, kaas, vlees, vet, olie, aardappelen, rijst. Beseffen dat extra’s zoals snoep, koek en snacks, zoete dranken een mooie aanvulling zijn op de maaltijden maar niet de overhand moeten krijgen

Herkomst en groei Herkomst en bewerking van voedsel verschillende soorten van een product (bewerkt/ onbewerkt) proeven en vergelijken

22

-

sommige producten zijn moeilijker te bewerken dan andere zout en suiker als smaakversterker zout en suiker toevoegen om te conserveren belangen van producent en consument

-

het besef over herkomst van voedingsmiddelen

Thema 3 Consumenten aspecten van voeding hem3Thema 3

Kennis over

Vaardig in

Voedselveiligheid en bederf hoe snel bederft voedsel? bewaren van vers voedsel doel van verpakken van voedsel houdbaarheidsdatum op etiket Reclame reclame op de verpakking

Voedselveiligheid en bederf houdbaarheidsdatum op etiket bekijken boodschappen Reclame het bewust worden van reclame


Kennis over

Vaardig in

Eenvoudige gerechten bereiden de werking van gist bij het maken van brood wat hoort bij een goede overblijflunch Recepten wat is een recept, hoe ziet een recept er uit.

Eenvoudige gerechten bereiden brood bakken lunch maken zelf een drank maken met fruit en melk kruiden gebruiken zelf maken van een eenvoudig gerecht zoals een snack Recepten lezen van een recept

23

Leerlijn PO groep 7 - 8 (10-12 jaar)

Typering Wat eet ik en is het volgens de aanbevelingen? Hoe is de balans tussen mijn eten en bewegen? Hoe zit het met gezond en duurzaam? En hoe herken ik het?



Normen ten aanzien van gezonde voeding ontwikkelen Gevoel voor kwaliteit ten opzichte van kwantiteit wat betreft gebruik van voeding Hoofdsmaken en zintuigen relateren aan: eten en genieten Elkaar helpen bij het ontwikkelen van een gezonde leefstijl Zijn smaakvoorkeuren veranderd in de loop der tijd? Zelfbeeld en eigen lichaamskenmerken relativeren Eigen verantwoordelijkheid nemen voor delen van eetpatroon


Invloed van eigen familiecultuur op eigen voedselkeus Verschillende eetgewoonten kunnen gezond zijn Ritueel slachten ivm godsdienst

Situaties -

Snoep of snacks kopen in de supermarkt van je zakgeld Overblijven op school Eten uit verveling, spanning en stress Ik ben dikker dan mijn vriendinnen, vind ik dat goed of doe ik er wat aan? Sporten, computeren of tv kijken, en wat eet ik daarbij? Herkennen en benoemen van waarden en waarde conflicten

24

Inhoudelijke thema’s Thema 1

Kennis over

Vaardig in

Voeding en gezondheid

Introductie op

Introductie op

Functies van Voeding gezondheid, emotionele, sociale, culturele functies Voedingstoffen en voedingsmiddelen verschillende functies van voedingstoffen (energie; opbouwen en regelen) kennismaking hoofdtaken per voedingsstof: eiwit, zetmeel, vet, vezels, water, vitamines en mineralen basisvoedingsmiddelen Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen voor leeftijdsgroep Schijf van Vijf basisregels voor een gezonde voeding variatie in en tussen de groepen van de Schijf van Vijf belangrijkste voedingstips mogelijkheden om het eetpatroon gevarieerder te maken Voeding en lichaamsgewicht de relatie groei, beweging en eetgewoonten de relatie eten en bewegen

Introductie op

Energiebalans en overgewicht de balans in energieopname en energieverbruik energierijke voedingsmiddelen zoals snoep, koek en snacks en andere extra’s gezonde alternatieven voor snacks gezonde alternatieven voor frisdrank: water, thee, fruitsap, halfvolle melk beweegnorm Tandbederf en mondhygiëne 7 eetmomenten per dag: 3 maaltijden, max. 4 x tussendoor Spijsvertering en stofwisseling

Functies van Voeding bekijken hoe dit met eigen voedingsgewoonten strookt Voedingstoffen en voedingsmiddelen welke voedingsstoffen in welke voedingsmiddelen

Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen vergelijken van het eigen voedingspatroon met aanbevelingen Schijf van Vijf in kleine stapjes oefenen met verbeteren van eetgewoonten Voeding en lichaamsgewicht eigen eetpatroon wat betreft zoete, zoute, vette en grote snacks in kaart brengen gezonde alternatieven bedenken: fruit, groente, broodje eigen inname van frisdrank en limonade schatten gezond alternatief voor frisdrank bedenken: water, fruitsap, halfvolle melk

Introductie op

Energiebalans en overgewicht energiegehalte van snacks en frisdranken uitrekenen berekenen hoe lang het duurt voordat je een snack hebt verbrand door te bewegen inschatting maken van eigen eet- en beweegpatroon Tandbederf en mondhygiëne eetmomenten in kaart brengen Spijsvertering en stofwisseling

25

Thema 2

Voedselkwaliteit

hoe wordt eten verteerd en de voedingsstoffen vervoerd naar de rest van het lichaam

-

dagelijks eten verbinden met biologisch concept van spijsvertering en stofwisseling

Kennis over Voedsel Bewerking van voedsel het waarom van bewerkte en niet bewerkte voedingsmiddelen voedselproductieketens

Vaardig in Voedsel Bewerking van voedsel bewerkte en niet bewerkte producten onderscheiden een voedselproductieketen in stappen nazoeken

Voedselproductie toevoegingen, bestrijdingsmiddelen en waarom ze worden gebruikt bij voedselproductie

Voedselproductie voor- en nadelen van toevoegingen van voedsel of gebruikte bestrijdingsmiddelen aangeven

Introductie op

Introductie op

Introductie op

Introductie op

Eten en effect op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu) verschil tussen reguliere en duurzame productie productie, verwerking, bereiding van voedsel kost energie en verschilt per product

I Eten en effect op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu) beginnen met meningsvorming over de invloed van eten op de wereld om je heen een debat voeren over de voor- en nadelen van reguliere versus duurzame productiemethodes

Thema 3

Kennis over

Vaardig in

Consumenten aspecten van voeding hem3Thema 3

Introductie op

Introductie op

Kennis over Eenvoudige voedselbereiding gezonde snack en drank

Vaardig in Eenvoudige voedselbereiding recept lezen en uitvoeren

Thema 4

Eten klaarmaken Thema 4

Etiketten bewaaradvies op etiket ingrediëntendeclaratie op het etiket voedingswaarde op verpakte producten wat keurmerken zijn Voedselveiligheid en bederf bewaren van voedingsmiddelen waardoor voedsel bederft goede hygiëne in de keuken Prijs/kwaliteitsverhouding smaak, versheid, herkomst, basisvoedsel, extra’s Reclame invloed van reclame op tv en in de winkel op eetgedrag

Etiketten etiketten lezen: bewaaradvies voedingswaarde op verpakking opzoeken ingrediëntendeclaratie lezen herkennen van keurmerken voor gezondheid en dierenwelzijn, fair trade, milieu Voedselveiligheid en bederf eigen onderzoekje doen naar hygiëne in de keuken Vergelijkend warenonderzoek verse producten vergelijken met kant- en klare op smaak en prijs Reclame reclame op verpakkingen herkennen.

26

-

onderdelen van een lunch uit Schijf van Vijf onderdelen van een warme maaltijd uit Schijf van Vijf eenvoudige recepten eenvoudige kooktechnieken als wassen, schillen, snijden, bakken, koken.

-

een paar simpele kooktechnieken toepassen (snijden, smeren, bakken, koken) porties afwegen een eenvoudig gerecht maken thuis en op school kookgerei veilig kunnen gebruiken een snack maken een drank maken een overblijflunch maken

27

Leerlijn VO JAAR 1 - 2 (13-14 jaar)

Typering

Wat is mijn invloed en verantwoordelijkheid t.a.v. wat ik eet? Hoe pas ik het toe?



Zelfbeeld door voeding, moet ik meer of minder eten Comfortabel gaan voelen met eigen lichaamsbeeld Lichaamsbeeld van anderen respecteren Zich bewust zijn van veranderingen in eigen smaakperceptie Emotionele triggers voor eten identificeren Stimulansen voor eigen eetgewoonten identificeren Eigen eetpatroon leren overzien Zelfvertrouwen om verandering te managen (wat, waarom, hoe, wanneer) Meer invloed hebben op eigen voedselkeuzes


In aanraking komen met andere culturen en andere eetgewoonten Onderkennen van verschillen in voedingsgewoonten Voedseltrends herkennen in eigen leeftijds-en culturele groep Groepsdruk

Situaties -

Verder weg naar school, minder toezicht ouders Kiezen in de kantine Meer zakgeld dan op de basisschool Groei, puberteit en zelfbeeld In aanraking komen met meer andere culturen en andere eetgewoonten Kies ik gezond of ongezond eten van mijn zakgeld? (Streng) lijnen

28

Inhoudelijke thema’s VO 1-2 Thema 1 Voeding en gezondheid

Kennis over

Vaardig in

Functie van voedingsstoffen en voedingsmiddelen voedingsstoffen (eiwit, vet, koolhydraten, vezel, vitamine, mineralen, energie en water) en hun functies welke voedingsstoffen in welke voedingsmiddelen

Functies van voedingstoffen en voedingsmiddelen functies van de voedingsstoffen beschrijven: opbouwen, energie leveren en beschermen of regelen de belangrijkste bronnen van eiwit, koolhydraten, vet, vezels, vitamine C, ijzer en kalk noemen

Aanbevolen hoeveelheden voeding voor eigen leeftijdsgroep, groei en activiteitenpatroon

Aanbevolen hoeveelheden voeding reflecteren op aanbevelingen, leeftijd, eigen situatie het voldoende eten passend bij groeien in puberteit reflecteren op eigen activiteitenpatroon Gezonde voeding Verdieping Schijf van Vijf het reflecteren op eigen gedrag t.a.v. van de basisregels reflecteren op aanbevolen voedingstoffen/ voedingsmiddelen

Gezonde Voeding:

Verdieping Schijf van Vijf -

basisregels voor een gezonde voeding voedingsstoffen in een gevarieerd dieet dat geen enkel voedingsmiddelen alle essentiële voedingsstoffen bevat en is dus niet gezond of ongezond op zich zelf

Variatie het belang van een gevarieerd voedselpatroon voor producten uit verschillende vakken van de Schijf van Vijf Voeding en risico’s voor gezondheid hoe te veel vet, suiker, energie en te weinig vezel in voeding een relatie heeft met welvaartsziekten Overgewicht overgewicht: wat is het, hoe ontstaat het, trends in de tijd Voeding en lichaamsgewicht Verdieping energiebalans energierijke dranken (met suiker, extra energie) en vette snacks gezonde alternatieven voor snoep en snacks gezonde alternatieven voor frisdrank portiegrootte Trends in eetgedrag

Variatie benoemen wat toepassen van variatie in eigen voeding is Voeding en risico’s voor gezondheid welke voedingsmiddelen meer gegeten moeten worden: groenten, fruit, brood volgens de aanbevelingen welke voedingsmiddelen minder gegeten en gedronken moeten worden volgens de aanbevelingen Overgewicht inzicht krijgen in hoe trends in overgewicht ontstaan in de tijd Voeding en lichaamsgewicht Verdieping energiebalans (her)kennen dikmakers zoals energierijke dranken en snacks Kcal/KJ berekenen van snacks en frisdranken Kcal/KJ berekenen van lichamelijke activiteiten energiebalans in eigen leefstijl berekenen energiebalans en matigheid in relatie met eigen dagelijkse voedselinname toepassen Trends in eetgedrag

29

-

trends zoals energiedrankjes, ‘ kapsalons’, breezers

Schoonheidsideaal en eetproblemen verkeerd lijnen door maaltijden over te slaan in plaats van gezond eten


Kennis over Voedsel

trends herkennen en analyseren: wat zit er in een energiedrank, breezer, ‘ kapsalon’, hoe veel kcal, alcohol, cafeïne leveren ze voor- en nadelen aangeven van trendy voedsel of dranken Schoonheidsideaal en eetproblemen gezonde maaltijd patronen aangeven in plaats van verkeerd lijnen eigen gedrag analyseren -

Vaardig in Voedsel

Verdieping

Verdieping

Bewerkt versus vers voedsel voedselbewerking vroeger en nu hoeveel (3/4e) van ons voedsel is bewerkt de invloed van bewerking op voedingswaarde en smaak hoeveel suiker, zout en toevoegingen voor kleur, houdbaarheid, textuur worden toegevoegd wat is eerlijke handel, dierenwelzijn; verspilling Milieu welke milieuaspecten spelen een rol bij voedselproductie: klimaat, transport, verpakking, verspilling producten met grote klimaatbelasting: vlees, zuivel groenten van ver en niet uit het seizoen

Bewerkt versus vers voedsel informatie opzoeken en presenteren over geschiedenis van voedsel vroeger en nu eigen keuze of die van gezin wat betreft vers en bewerkt voedsel in kaart brengen invloed van bewerking op voedingswaarde aangeven invloed op smaak van een product aangeven benoemen wat nodig is om voedsel houdbaar te maken Milieu alternatieven voor producten met grote klimaatbelasting noemen: minder vlees, ander vlees, seizoensgroenten

Voedselproductie gangbaar & biologische producten intensieve veeteelt biotechnologie Eten en dierenwelzijn betekenis dierenwelzijn vrije uitloop, biologisch keurmerken voor dierenwelzijn voor eieren, kippen, varkensvlees, vis (beter leven, biologisch, vrije uitloop; EKO; MSC Eten en eerlijke handel voedselverdeling (armoede en overvloed)

Voedselproductie voor- en nadelen van biotechnologie, gangbare en biologische producten benoemen informatie opzoeken en presenteren over voedsel Eten en dierenwelzijn keurmerken benoemen producten in de winkel herkennen

Eten en effect op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu )

Eten en effect op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu) reflecteren op eigen voedselkeuze en de wereld om ons heen

Eten en eerlijke handel keurmerken Max Havelaar, Fair trade, Rainforest Alliance, Utz Certified herkennen

30

-


politieke invloed op aanbod keurmerken Max Havelaar, Fairtrade, Rainforest Alliance, Utz Certified

Eten en verspilling hoeveel verspillen we en waar in het productieproces hoe is verspilling te voorkomen? 9% van voedsel wordt onnodig weggegooid

Eten en verspilling reflecteren op eigen verspillingsgedrag: wat gooi je weg op school en thuis?

Kennis over

Vaardig in

Inkopen doen wat hoort bij een boodschappenlijst? hoe bereken je hoeveel je nodig hebt? prijzen van basisvoedsel en van extra’s

Inkopen doen berekenen hoeveel nodig is voor bepaald recept voor meer personen boodschappenlijst maken inkopen doen met een budget inkopen doen zoveel als nodig is voor maaltijd thuis of klas Prijs en kwaliteit vergelijken vergelijkend warenonderzoek uitvoeren

Prijs en kwaliteit van voedsel wat is kwaliteit van voedsel: vers/bewerkt, smaak, productiemethode, prijs

Verdieping

Verdieping

Voedselbederf en voedselveiligheid hoe verschillende producten moeten worden bewaard waarom en hoe voedselbederf optreedt verschil TGT en THT tips voor voedselveiligheid Reclame reclames voor snacks, snoep, dranken op tv

Voedselbederf en voedselveiligheid aanduidingen op etiket zoals TGT en THT herkennen en uitleggen herkennen van voedselbederf: reuk, uiterlijk eenvoudige tips voor voorkomen van voedselbederf toepassen Reclame bekijken en analyseren

Etiketten voedingswaarde, bewaarvoorschriften, herkomst, gebruikte additieven, en productietechnieken op etiketten


Etiketten bewaarvoorschrift lezen herkomst en andere aanduidingen vinden op de verpakking bereidingsadviezen lezen

Kennis over

Vaardig in

Eenvoudige voedselbereiding bereidingsadviezen op verpakking lezen hygiëne bij voedselbereiding welk keukengerei voor welke handeling Menu en maaltijdplanning wat bij een maaltijd volgens de Schijf van Vijf hoort

Eenvoudige voedselbereiding eenvoudige instructies op de verpakking kunnen volgen hygiënisch werken keukengerei goed gebruiken Menu- en maaltijdplanning eenvoudige maaltijden bereiden voor henzelf voedsel mooi opdienen

31

Leerlijn VMBO Bovenbouw (15-16 jaar)

Typering Welke keuzes maak ik voor mezelf en mijn omgeving? Welke gevolgen heeft dit?



Eigen keuzes maken over voedingspatroon Verleidingen beheersen Zelfmanagement vaardigheden ontwikkelen zoals beslissingen nemen Sociale druk leren weerstaan Smaakvoorkeuren uitbreiden


Respectvol omgaan met heersend modebeeld in diverse culturele groepen Respectvol omgaan met verschillen tussen culturen en hun eetgewoonten

Situaties -

Wat eet een vriendengroep Meer geld te besteden in de kantine en buiten school in verband met bijbaantjes Reclame voor voedingsmiddelen en de invloed op jongeren Relatie van voeding met de werksituatie in bijbaantjes, stages en beroepsvoorbereidend. Keuze tussen eten en bewegen Pubertijd en zelfbeeld

32

Inhoudelijke thema’s vmbo, bovenbouw Thema 1 Voeding en gezondheid

Kennis over

Vaardig in

Voeding en gezondheid link tussen eetpatroon en huidige en toekomstige gezondheid leggen

Voeding en gezondheid het analyseren van eigen voedingspatroon en dat van anderen verantwoordelijkheid nemen voor eigen voedselkeuze eigen voedselkeuzes maken eigen alcoholisch drankgebruik kritisch bekijken

Herhalen en verdiepen

Schijf van Vijf driedeling in voedingsmiddelen: voorkeur, middenweg, uitzondering Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen hoeveel ruimte per dag voor extra’s in kcal, naast de aanbevolen hoeveelheden? Voeding en ziekten gevolgen van ongezonde voedingsgewoonten op korte en op lange termijn

Herhalen: en verdiepen

Voeding en lichaamsgewicht Energiebalans /actieve leefstijl Overgewicht relatie tussen teveel eten en te weinig bewegen en de omgevingsfactoren die hier op van invloed gin Eetproblemen en schoonheidsideaal gevaren van extreem lijnen, maaltijden overslaan anorexia nervosa en andere eetstoornissen Trends in eetgedrag trendy drankjes en snacks gebruik sportpreparaten/ energiedrank

Introductie op:


Schijf van Vijf voedingsmiddelen indelen in driedeling Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen oefenen met invullen van ruimte in kcal voor extra’s per dag op eigen voedingspatroon Voeding en ziekten

Herhalen: en verdiepen

Energiebalans/ Actieve leefstijl toepassen van eet- en beweegnormen op op eigen eet- en beweegpatroon Overgewicht trends wat betreft overgewicht analyseren herkennen van obesogene omgeving Eetproblemen en schoonheidsideaal analyseren en nuanceren van diëten Trends in eetgedrag nuanceren gebruik trendy drankjes en snacks nuanceren gebruik van sporten andere preparaten

Introductie op:

Fabels en mythes over voeding en voedsel analyseren van feitelijke juistheid en onjuistheid

Fabels en mythes over voeding en voedsel voedselfabels, waarom, welke

33


Kennis over

Vaardig in

Voedsel

Voedsel reflecteren op eigen voedselkeuze en de wereld om ons heen mening vormen over en keuze maken voor meerwaarden van voedsel.

Herhalen en verdiepen -

invloed eigen voedselkeuze op de omgeving


Eten en milieu gebruik van pesticiden en gentechnologie en effect op milieu gebruik van verpakkingsmateriaal en effect op milieu Eten en eerlijke handel

Thema 3 Consumenten aspecten van voeding

Eten en milieu

Eten en eerlijke handel

Eten en dierenwelzijn

Eten en dierenwelzijn

Eten en verspilling

Eten en verspilling stappen maken voor eigen voedingsgedrag

Kennis over

Vaardig in

Reclame tv reclame en hoe reclame werkt verborgen reclame in de supermarkt/winkel reclame en doelgroep beïnvloeding

Reclame voedselreclames op tv analyseren reclame in de supermarkt of winkel herkennen (plaatsen op ooghoogte, bij toonbank, kortingen, acties)

Voedselveiligheid en –bederf regelgeving rond additieven en hun gezondheidsrisico’s

Voedselbederf en voedselveiligheid hygiëneregels toepassen bij bewaren nuanceren van risico’s voedselveiligheid wat betreft additieven ten opzichte van gezondheidsrisico’s zoals teveel en verzadigd vet eten


Herhalen en verdiepen Etiket -

Thema 4 Eten klaarmaken


beeldmerken voor gezonde keuze & keurmerken claims keurmerken ingrediëntendeclaratie wat is geregeld door voedselwetgeving en – regelgeving

Herhalen en verdiepen Etiket -

interpreteren van aanduidingen op etiket en verpakking

Kennis over

Vaardig in

Boodschappen plannen slimme boodschappenlijst Menuplanning wat hoort bij een gezond menu in een week

Boodschappen plannen boodschappenlijsten maken. receptuur berekenen voor meer personen Voedselbereiding recepten lezen en toepassen voedselbereiding plannen

Voedselbereiding

34

maaltijdbereiding plannen Basiskooktechnieken verschillende bereidingstechnieken

maaltijden voor anderen bereiden Basiskooktechnieken verschillende bereidingstechnieken toepassen zoals bakken, braden, koken, stoven

35

Leerlijn HAVO/ VWO Bovenbouw (16-18 jaar)

Typering Welke korte/lange termijn gevolgen heeft mijn eetgedrag voor mij en mijn omgeving? Hoe ga ik hier mee om? Hoe zorg ik voor een gezonde en duurzamere leefstijl voor mezelf en anderen?



Beter complexe thema’s analyseren en los van elkaar beoordelen Meer denken in nuances Beslissingen nemen over eigen voedingspatroon Verleidingen leren beheersen Plezier beleven aan koken voor anderen Maatschappelijk aanvaarde regels kunnen aangeven Zorg voor zelf combineren met zorg voor anderen Genieten van gezond en duurzaam eten Smaakvoorkeuren uitbreiden Zorg voor eigen lijf en zorg voor de naaste omgeving.


Verschillen herkennen tussen culturen wat betreft voeding en daar respectvol mee omgaan Weten dat er op vele manieren gezond en duurzaam te eten is, met behoud van religieuze, culturele of persoonlijke invulling: vegetarisch, koosjer, halal, biologisch

Situaties -

Koken voor anderen, waar moet je op letten? Voorbereiden op zelfstandig wonen en zorg voor voeding Leerlingen eten in de schoolkantines Omgaan met ongezond voedselaanbod onderweg Rondkomen van 3 euro per dag voor lunch op school Met groepsdruk omgaan Keuze tussen eten en bewegen

36

Inhoudelijke thema’s bovenbouw havo/vwo Thema 1 Voeding en gezondheid

Kennis over Gezonde voeding


Driedeling voedingsmiddelen Gezond en duurzaam combineren Variatie in voeding Schijf van Vijf, functies voeding, voedingstoffen, aanbevelingen, variatie


Voeding en ziekten consequenties van gezonde voedingsgewoonten op korte en lange termijn risico’s ongezonde voeding (en alcoholgebruik) op overgewicht, hart- en vaatzieken, diabetes, kanker

Herhalen

Fabels en mythes over eten


Voeding en lichaamsgewicht Energiebalans/ preventie overgewicht gezond gewicht op gewicht blijven aankomen of afvallen risico’s door extreem gezond eetpatroon aanbevolen hoeveelheid energie


Vaardig in Gezonde voeding


-

vergelijken van een eigen voedingspatroon met maatschappelijk aanvaarde regels verantwoorde voedselkeuzes maken op gebied van gezondheid en duurzaamheid eigen alcoholgebruik kritisch bekijken


Voeding en ziekten gezond en veilig eten en hun gezondheidsrisico’s relativeren juiste informatie opzoeken over gezonde voeding

Herhalen

Fabels en mythes over eten relativeren


Voeding en lichaamsgewicht Energiebalans / preventie overgewicht zelf beslissingen nemen over relatie voeding en bewegen gezonde alternatieven voor extra’s in eigen voedselpatroon toepassen herkennen van obesogene omgeving stappenplan kunnen maken om in energiebalans te blijven

Kennis over

Vaardig in

Voedsel

Voedsel


eten en gevolgen op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu)

Herhalen en verdiepen Eten en milieu


-

mening vormen over rekening houden met meerwaarden van voedsel zorgen voor een gezonde en duurzamere leefstijl

Herhalen en verdiepen Eten en milieu

37

-

gebruik van pesticiden en gentechnologie en effect op milieu gebruik van verpakkingsmateriaal en effect op milieu gezond eten dat volgens de Schijf van Vijf lagere milieu/klimaatbelasting geeft

Eten en dierenwelzijn keurmerken alternatieven voor minder of ‘ beter’ vlees


-

voedselafdruk/ Klimaatweegschaal toepassen om impact op klimaat uit te rekenen alternatieven aangeven voor producten met veel klimaatbelasting (voorbeeld: kip in plaats van rundvlees; minder vlees, zuivel, vleesvervanger, seizoensgroenten) groenten met energielabel A en B opzoeken de Schijf van Vijf toepassen voor gezonde voeding met minder milieu/klimaatbelasting

Eten en fair trade keurmerken wereldhandelspolitiek Eten en verspilling wat je zelf verspilt Menselijke voedselketen van grond tot mond Kennis over

Eten en dierenwelzijn: mening vormen over wel of niet kiezen voor dierenwelzijn alternatieven kiezen (letten op porties grootte, dagje geen vlees, keurmerken) Eten en fair trade mening vormen over fair trade prijsvergelijking fair trade producten met gewone producten Eten en verspilling tips voor tegengaan eigen verspilling bedenken en toepassen Menselijke voedselketen eigen voedselketen in kaart brengen

Kennis over

Vaardig in

Voedselveiligheid Hygiëne vormen van bederf hoe bederf ontstaat door slechte hygiëne en verkeerd bewaren goed bewaren verband met voedselveiligheid

Voedselveiligheid Hygiëne herkennen van bederf tips voor slim kopen, slim bereiden en slim bewaren van voedsel aangeven kliekjes goed bewaren

Etiket -

Etiket -



-

ingrediëntendeclaratie, E-nummers; voedingswaarde; keurmerken


etiket lezen en interpreteren TGT-datum en THT-datum

Kennis over

Vaardig in

Voedselbereiding

Voedselbereiding menu plannen voor thuis of vriendengroep boodschappenlijst maken verschillende kooktechnieken toepassen

Herhalen

bereidingswijzen en technieken recepten tijdsplanning Maaltijdplanning koken in het kader van verspilling

Maaltijdplanning goed afwegen

38

Andere voedselpatronen andere bereidingswijzen en voedselpatronen vegetarische maaltijd

porties kopen en koken met weinig restjes

Andere voedselpatronen rekening houden met andere bereidingswijzen en voedingspatronen maaltijd zonder vlees bereiden aardig in

39

Leerlijn MBO - Vitaal burgerschap (16-18 jaar)

Typering Welke korte/lange termijn gevolgen heeft mijn eetgedrag voor mij en mijn omgeving? Hoe ga ik hier mee om? Hoe zorg ik voor een gezonde en duurzamere leefstijl voor mezelf en anderen?



Eigen keuzes maken over voedingspatroon Herkennen van verleidingen en daarmee leren omgaan Plezier beleven aan koken voor anderen Maatschappelijk aanvaarde regels kunnen aangeven Zorg voor zelf combineren met zorg voor anderen Genieten van gezond en duurzaam eten Zorg voor eigen lijf en zorg voor de wereld er om heen


Verschillen herkennen tussen culturen wat betreft voeding en daar respectvol mee omgaan Weten dat er op vele manieren gezond en duurzaam te eten is, met behoud van religieuze, culturele of persoonlijke invulling

Situaties MBO studenten eten in schoolrestaurants hebben meer geld te besteden dan leerlingen VWO, maar moeten toch rondkomen met een relatief beperkt budget eten meer snacks en fast food, drinken meer alcohol dan leerlingen VWO. reizen vaak verder en komen in aanraking met ongezond voedselaanbod onderweg komen in aanraking met werken en voedselaanbod door stages hebben te maken met de grote rol van groepsdruk bij voedselkeuze koken voor anderen, waar moet je op letten? bereiden zich voor op zelfstandig wonen, zorg voor voeding

40

Inhoudelijke thema’s MBO Thema 1 Voeding en gezondheid

Kennis over

Vaardig in

Gezonde voeding

Gezonde voeding vergelijken van een eigen voedingspatroon met maatschappelijk aanvaarde regels verantwoorde voedselkeuzes maken op gebied van gezondheid en duurzaamheid eigen alcoholgebruik kritisch bekijken

Herhaling -

Schijf van Vijf, functies voeding, voedingstoffen, aanbevelingen, variatie

Voeding en ziekten consequenties van gezonde voedingsgewoonten op korte en lange termijn risico’s overgewicht, hart- en vaatzieken, diabetes, kanker en alcoholgebruik

Voeding en ziekten gezond en veilig eten en hun gezondheidsrisico’s relativeren het bedenken van gezonde alternatieven voor snoep en snacks juiste informatie opzoeken over gezonde voeding

Herhaling

Herhaling

Voeding en lichaamsgewicht Herhaling energiebalans gezond gewicht op gewicht blijven (energiebalans) aankomen of afvallen risico’s door extreem gezond eetpatroon aanbevolen hoeveelheid energie

Voeding en lichaamsgewicht zelf beslissingen nemen over relatie voeding en bewegen

Fabeltjes en mythes over eten


Fabeltjes en mythes over eten relativeren

Kennis over

Vaardig in

Voedsel eten en effect/consequenties op de wereld om je heen (mensen, dieren en milieu)

Voedsel Eten en milieu: de Voedselafdruk of Klimaatweegschaal gebruiken om impact op klimaat uit te rekenen alternatieven geven voor producten met veel klimaatbelasting (voorbeeld: kip in plaats van rundvlees; minder vlees, zuivel, vleesvervanger, seizoensgroenten) groenten met energielabel A en B opzoeken de Schijf van Vijf toepassen voor gezonde voeding met minder milieu/ klimaatbelasting Eten en dierenwelzijn: keurmerken herkennen

Herhaling: Eten en milieu, eten en dierenwelzijn, eten en fair trade, eten en verspilling Schijf van Vijf gezond volgens de Schijf van Vijf geeft lagere milieu/klimaatbelasting

41


Menselijke voedselketen van grond tot mond

kunnen alternatieven kiezen (portiegrootte, dagje geen vlees, keurmerk) Eten en eerlijke handel / fair trade keurmerken herkennen Eten en verspilling tips voor tegengaan eigen verspilling bedenken en toepassen Menselijke voedselketen eigen voedselketen in kaart brengen

Kennis over

Vaardig in

Voedselveiligheid Hygiëne vormen van bederf hoe bederf ontstaat door slechte hygiëne en verkeerd bewaren goed bewaren in verband met voedselveiligheid

Herhaling

Voedselveiligheid herkennen van bederf tips voor slim kopen, slim bereiden en slim bewaren van voedsel aangeven etiket lezen: ingrediëntendeclaratie; E-nummers; voedingswaarde; keurmerken TGT-datum en THT-datum op etiket toepassen

Kennis over

Vaardig in

Voedselbereiding

Voedselbereiding verschillende kooktechnieken toepassen boodschappenlijst maken goed afwegen kliekjes goed bewaren rekening houden met andere voedingspatronen Maaltijdplanning menu plannen porties kopen en koken zodat je weinig restjes houdt

-


het etiket

Herhaling

bereidingswijzen en technieken recepten tijdsplanning andere voedselpatronen Maaltijdplanning koken in het kader van verspilling

over

-

42

Bronnen Consultatieronde met experts (week 19, 2012): Sonja Verheijen (SLO), Hester van der Putten (PO-raad), Rinelle van den Top en Hante Meester (Steunpunt Smaaklessen en SchoolGruiten), Marieke Fries (WUR), Tessa de Been en Florentine van Noppen (Veldwerkcentrum Het Groene Wiel). Tweede consultatieronde met experts (week 34, 2012): Jeroen Bron, Maaike Rodenboog (SLO), Silvia de Ruiter (NIGZ/ Krachtvoer), Femke van Nassau (DOiT), Eva Kuipers (Hartstichting), Christiaan van de Griend (VO-raad), Jan Faber (MBO-raad), Bart van den Bosch (docent MBO/ kwartiermaker LOTi). Boersma, K.TH, et al (2007) Leerlijn Biologie van 4 tot 18 jaar. Uitwerking van de concept-context benadering tot doelstellingen voor het biologieonderwijs. CVBO vernieuwing biologieonderwijs. Klein Tank, M, red. (2009)

Tussendoelen en Leerlijnen (TULE): inhouden & activiteiten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld.SLO, Nationaal Expertise Centrum Leerplanontwikkeling. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2006). Kerndoelen Primair Onderwijs. Den Haag, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2006). Besluit vaststelling kerndoelen onderbouw VO en aanpassing inrichtingsbesluit WVO. Den Haag, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Bron, J., Van Lanschot Hubrecht, V en Rodenboog, M., J. Keyzer. 2006

Gezondheidsbevorderend gedrag (PO/VO). Voorstel voor doorlopende leerlijnen. SLO, Nationaal Expertise Centrum Leerplanontwikkeling. SLO, 2012

Themalijst actieve en gezonde leefstijl. SLO, Nationaal Expertise centrum Leerplanontwikkeling. Kok G, Schaalma H, Brug J. 2007

Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering. In:

Planmatige bevordering van gezond gedrag. In: Brug J, Assema P van, Lechner L. Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: Een planmatige aanpak. 5e geheel gewijzigde druk. Assen: Koninklijke van Gorcum, 2007. Dixey, R. , Heindl,I., Loureiro, I. P’erez-Rodrigo C., Snel, J. Warnking, P. (1999) The curriculum Framework: detailed objectives or learning outcomes of the taught curriculum,

43

Uit: Healthy Eating for Young People in Europe. A school-based nutrition education guide., International Planning Committee of the European Health Promoting Schools: WHO Regional Office for Europe; The European Commission, The Council of Europe, WHO Copenhagen. Symovska, V, Dadczynski, K., Grieg Vigg, N., Tjomsland, H.. Bowker, S, Woynarowsak, B, De Ruiter, S en G. Buis (2010) HEPS Tools for Schools. A Guide for School Policy Development on Healthy Eating and Physical Activity. NIGZ Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering. Van der Wel, M. (2010).

Rapportage Leerlijn verbrede NME gezonde en duurzame voeding. QWesties. Onderzoek en advies in leerprocessen, DRO Amsterdam. Verheijen,S., Van Koppen, C., Wammes, D., Jansen, P. (2010)

Naar een kern voor leerlijnen natuur- en milieueducatie. Analyse van bestaande leerlijnen en synthese van een kernleerlijn NME, p. 91: Selectie leerdoelen voor het thema voeding (Verheijen,S.et al, Universiteit Utrecht, Wageningen University, Veldwerk Nederland, 2010), CITO Instituut voor Toetsontwikkeling Arnhem. (2011)

Primair Onderwijs. Periodieke Peiling van het onderwijsniveau. Balans van het biologieonderwijs aan het einde van de basisschool 4. Extra aandachtsgebied Voeding en gezondheid. PPON-reeks nummer 44

Centrum Gezond Leven, (2009) Handleiding Gezonde School voor het Basisonderwijs. RIVM Dölle, S, Sikkema, P. (2012)

Samenvatting van een ‘quickscan’ onder kinderen uit groep 8 van de basisschool. Qrius in opdracht van Voedingscentrum, 2012

MBO Raad, 2010

Loopbaan en burgerschap in het MBO: 3.1.4 De dimensie vitaal burgerschap. SLO, 2012

Voorstel voor het document Loopbaan en burgerschap in het MBO: beeldinvullingen burgerschap per kerntaak/dimensie Kerntaak 7 Zorgt voor eigen gezondheid (vitaal burgerschap) Nationaal Expertisecentrum voor Leerplanontwikkeling

44

Molen, H.van der, 2006

Karakteristieken en kerndoelen voor de onderbouw -VO. Projectgroep Onderbouw-VO, Zwolle Spek, W. en Rodenboog, M, 2007

Concretisering van de kerndoelen: Mens en Natuur. Kerndoelen voor de onderbouw. SLO-Nationaal expertisecentrum voor Leerplanontwikkeling Meijs, L., Oorschot, F., 2007

Concretisering van de kerndoelen: Mens en Maatschappij. Kerndoelen voor de onderbouw. SLO-Nationaal Expertisecentrum voor leerplanontwikkeling SLO, 2007 Doorlopende leerlijn in de Mens- en natuurvakken (PO-VMBO) Doorlopende leerlijn vaardigheden in de Mens- en natuurvakken (PO-VMBO) http:// www.slo.nl/VO/onderbouw/leerlijn

SLO, 2007 Doorlopende leerlijn in de Mens- en maatschappijvakken (PO-vmbo) Doorlopende leerlijn vaardigheden in de Mens- en maatschappijvakken (PO-vmbo) http:// www,slo.nl/VO/onderbouw/leerlijn

Halfwerk, E., J. Lodeweges, C. Volkering,SLO, 2009 Gezonde en actieve leefstijl in leermiddelen- voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs SLO-Nationaal Expertisecentrum voor leerplanontwikkeling. SLO 2007 Screening actieve en gezonde leefstijl- in leermiddelen primair onderwijs SLO-Nationaal Expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, 2007. Minsterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 1995 Wet Educatie en Beroepsonderwijs (WEB) http://wetten.overheid.nl/BWBR0007625/geldigheidsdatum_17-09-2012

45

Voorstel voor doorlopende leerlijn Hanteren van een gezond en duurzaam voedingspatroon voor 4 tot18-jarigen in primair, voortgezet en onderbouw

Recommend Documents