Vooroorlogse woningen Delft

Vooroorlogse woningen Delft Rapportage duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Campagne ‘Steek energie in je woning’ gemeente Delft KOW - 1 oktober 2012

Colofon

Opdrachtgever Gemeente Delft, afdeling Milieu Contact: Pauline van Gijn Bezoekadres: Martinus Nijhofflaan 2 2624 ES DELFT T +31 (0)6 5273 9418 E [email protected] Adviseurs Monumenten + vooroorlogse woningen Gemeente Delft, afdeling Monumenten Contact: Ilse Rijneveld T +31 (0)6 52739102 E [email protected] Adviseur Architectuur + Bouwen KOW CDD Contact: Guido Bekink T +31 (0)70 346 66 00 E [email protected]

Nadere informatie Op de website http://www.energieloket.info vindt u specifieke informatie over de campagne ‘Steek energie in je woning!’. Tevens vindt u daar informatie over de ‘standaard maatregelen’. Voor meer gedetailleerde informatie betreffende ingrepen aan vooroorlogse woningen (en monumenten) kunt u zich wenden tot de adviseurs Monumenten, afdeling Advies, cluster Veiligheid van de gemeente Delft, op werkdagen telefonisch bereikbaar via 14015. Informatie over subsidies vindt u op de website van de gemeente Delft: www.delft.nl/bestaandestad of de website www.energieloket.info

A2012336 © september 2012 KOW CDD Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van KOW CDD. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.

2

Vooroorlogse woningen Delft Inhoud

4

Inleiding

4

Uitgangspunten maatregelen

5

Bouwfysische aandachtpunten

6

Aandachtspunten ventilatie Maatregelen vooroorlogse woningen

7

Combinatie glas- en gevelisolatie

8

Keuze van maatregelen

9

‘Standaard maatregelen’

10

Beschrijving van de maatregelen Maatregelen ventilatie

11

Verborgen raamventilatie

12

Natuurlijke muurventilatie

13

Mechanische muurventilatie Maatregelen aan kozijnen

14

Tochtwering schuiframen

15

Reflecterende glasfolie

16

Isolerende raambekleding

17

Gelamineerd ‘monumentenglas’

18

Inhaakkozijn met HR++ glas Maatregelen aan gevel

19

Reflecterende muurverf

20

Isoleren binnenzijde gevel

21

Isoleren buitenzijde gevel Isoleren van daken

22

Isoleren hellend dak

23

Isoleren plat dak Bijlage: Kenmerken vooroorlogse woningen

24

Oorspronkelijke kenmerken

Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

3

Inleiding

Onder de naam ‘Steek energie in je woning’ wordt in verschillende Delftse wijken een energiebesparingcampagne uitgevoerd, gericht op particuliere huiseigenaren. De campagne is inmiddels uitgevoerd, of in uitvoering in de wijken: Verzetstrijdersbuurt, Tanthof, Voordijkshoorn, Vrijenban en Wippolder. Wijken in Delft in de eerste uitbreidingsring buiten de stadsmuren kenmerken zich door zowel naoorlogse als vooroorlogse bebouwing. Deze vooroorlogse bouwperiode wijkt qua architectuur, bouwmethodiek en bouwfysisch dermate af van naoorlogse bebouwing dat de gemeente Delft aan KOW heeft gevraagd de kenmerken van deze woningen in kaart te brengen, in relatie tot de te nemen energiebesparende maatregelen en de betrokken eigenaren in de wijk hierover te informeren. Deze werkzaamheden zijn namens KOW medio maart/april 2012 uitgevoerd door Guido Bekink. De uitkomsten zijn medio 2012 tijdens informatie-avonden gepresenteerd aan de eigenaren van de wijken Vrijenban en Wippolder. Op deze avonden zijn tevens de ‘standaard maatregelen’ toegelicht door Frank Spruit van EREA . Deze rapportage is algemeen van toepassing op de vooroorlogse woningen in Delft, uw individuele situatie kan daarvan afwijken.

Uitgangspunten maatregelen Bij het bepalen van de voorgestelde energiebesparende maatregelen aan de vooroorlogse woningen zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd. • • • • • • •

Vooroorlogse woningen, met uitzondering van monumenten. Gezondheid mens en gebouw Duurzaam (energie en materiaal) Esthetisch (behouden of terugbrengen architectonische kwaliteit) Zonder omgevingsvergunning uitvoerbaar Uitgevoerd in een bewoonde situatie Financieel interessant

De maatregelen in deze rapportage zijn bedoeld om inzicht te geven in energiebesparende mogelijkheden en ontwikkelingen op dit gebied in de markt. Hierbij wordt niet gepretendeerd dat de aangegeven maatregelen en/of producten de enige optie zijn. Bij de maatregelen wordt een indicatie gegeven van de reductie van het energieverlies ten opzicht van de bestaande, oorspronkelijke constructie en van de kosten per eenheid (prijspeil zomer 2012). Daar het gebruik en de bouwkundige situatie bij de vooroorlogse woningen zeer divers is dient dit te worden beschouwd als globale richtlijn.

Voorbeeld van een schuifraamkozijn vervangen in kunststof zonder veel respect voor de oorspronkelijke architectuur en uitstraling. NB. links is het originele kozijn.

4


Bouwfysische aandachtpunten

Een gezond binnenklimaat is in hoge mate afhankelijk van de vochthuishouding in de woning. Binnen de woning wordt door ademen/transpireren, koken en wassen bij een gezin van drie personen rond de 13 liter water per dag geproduceerd! Een te hoge luchtvochtigheid binnen de woning kan leiden tot schimmel en gezondheidsproblemen. Daarnaast zorgt een hoge luchtvochtigheid voor een hoger energieverbruik omdat er meer energie nodig is om vochtige lucht op te warmen dan drogere lucht. In de regel verloopt het vochttransport van binnen naar buiten. Vochtproblemen, zoals schimmel e.d. zijn dus veelal het gevolg van het vocht in de woning en veel minder het gevolg van bijvoorbeeld ‘doorslaande muren’. De warme, vochtige binnenlucht zoekt balans met de koudere, drogere buitenlucht. Dit leidt tot condens. Condensatie is afhankelijk van een aantal factoren: 1. Relatieve vochtigheid in de woning 2. Het temperatuur verschil tussen binnen en buiten 3. Verschil in isolatiewaarde tussen de verschillende bouwdelen (koudebruggen) Het is van belang om de luchtvochtigheid in de woning te beperken. Om condensvorming te voorkomen dient de luchtvochtigheid binnen de woning onder een maximum niveau te blijven, gerelateerd aan de buitentemperatuur. Bij een kamertemperatuur van 20 graden Celsius zijn de volgende waarden van toepassing: • Bij een buitentemperatuur van - 10o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 41% • Bij een buitentemperatuur van 0o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 56% • Bij een buitentemperatuur van 10o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 75% Eigenaren kunnen zelf de luchtvochtigheid in de woning controleren met behulp van een hygrometer. Deze meters zijn ook verkrijgbaar in combinatie met een CO2 meter. De luchtvochtigheid kan worden beperkt door aanpassen van bewonersgedrag, zoals de was niet binnenshuis te drogen hangen en na het douchen de wanden droogmaken. Daarnaast is het belangrijk om op een goede wijze te ventileren.

Onwenselijk en ongezond


Voorbeeld van luchtvochtigheids- (hygro-) en CO2 meter

5

Aandachtspunten ventilatie

In de vooroorlogse woningen is natuurlijke ventilatie aanwezig. In elke ruimte dient per gevel één ventilatierooster aanwezig te zijn. Om het gevoel van tocht te voorkomen dient dit rooster op 1,8 m boven vloerniveau te worden geplaatst. Afvoer van de lucht gaat via de keuken, toilet en badkamer door de openingen in het ventilatiekanaal naar het dak. De binnenlucht van de gehele woning dient te worden afgevoerd via deze openingen, daarom is het van belang dat de lucht vrij kan stromen. Zorg daarom voor voldoende opening in de deuren naar keuken, toilet en badkamer, door een spleet van 2 cm onder de deur of een rooster. Aandachtspunt is ook de later aangebrachte mechanische ventilatie. Deze ventilatieboxjes in toilet en badkamer, maar ook de afzuigkap in de keuken aangesloten op het ventilatiekanaal belemmeren bij stilstand de natuurlijke ventilatie. Aanbevolen wordt deze ventilatieboxjes te verwijderen of een boxje met een vochtmeter (hygrosensor) te plaatsen. In de keuken kan een extra opening worden aangebracht in het ventilatiekanaal met een drukgestuurde klep, die dichtgaat zodra de afzuigkap aan wordt gezet. Ook is het mogelijk om een z.g. recirculatiekap te plaatsen. Deze is niet aangesloten op het ventilatiekanaal, maar ‘filtert’ de lucht. Open verbrandingstoestellen als gashaarden, oude CV-ketels en geisers behoeven extra aandacht. Door gebruik van zuurstof en het vrijkomen van koolmonoxide en kooldioxide is een goede ventilatie letterlijk van levensbelang. Geisers zonder rookgasafvoer dienen te worden vervangen, evenals oude CV-ketels met een waakvlam. Alle open verbrandingstoestellen dienen jaarlijks te worden gecontroleerd en het rookgasafvoerkanaal dient regelmatig te worden geveegd.

Principe natuurlijke ventilatie

6


keukengeiser; open verbrandingstoestel zonder rookgasafvoer

Combinatie glas- en gevelisolatie

In onderstaand schema wordt bij verschillende combinaties van isolerende beglazing en gevelisolatie aangegeven waar de binnenlucht condenseert. De combinaties welke samenkomen in het groene- en blauwe vlak zijn goede combinaties. Combinaties in het rode vlak leiden mogelijk tot condensatie in de gevel. Het schema is afkomstig van de afdeling Bouwfysica van de Gemeente Den Haag, gemaakt in het kader van de Energiebesparingscampagne van de Gemeente Den Haag. KOW heeft voor de Gemeente Den Haag het duurzaamheidsonderzoek verricht, in voorbereiding op deze campagne. NB. Het is gebruikelijk dat de warmteweerstand (het isolerend vermogen) van een constructie wordt uitgedrukt in een Rc waarde en bij glas in U waarde. Omrekenen van de U waarde naar R waarde met de formule 1/U.

7

Bijlage I bij het informatie- en instructieblad Glasisolatie – stap 5

Combinaties van de isolatiewaarden van de gevel en van het glas

Zie ommezijde voor de toelichting

7 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Keuze van maatregelen

Om u als eigenaar te helpen bij de keuze van de juiste maatregelen is onderstaand schema opgesteld. Bij de verschillende maatregelen is er voor de afwegingsaspecten een kleurcode gebruikt: van donker groen naar rood. Hierbij staat donkergroen voor een ‘zeer positieve’ en rood voor ‘negatieve’ waardering van het betreffende aspect. Omdat zowel de bouwkundige situatie als de bewoning per (vooroorlogse) woning sterk verschilt moet het schema worden gezien als globale richtlijn. Het schema is opgebouwd conform de ‘Trias Energetica’, een drie-stappen strategie voor energiezuinig (ver)bouwen. Stap 1. Beperk het energieverbruik door beperking van de vraag (isoleren en tochtwering). Stap 2. Gebruik duurzame energiebronnen (bodemwarmte, zonne-energie, wind, etc.) Stap 3. Gebruik eindige energiebronnen efficiënt (hoog rendement). Het principe van deze trias is dat stap 1 de meest duurzame stap is en stap 3 relatief de minst duurzame. De met * gemarkeerde maatregelen in het schema zijn ‘standaard maatregelen’ in de Delftse Energiebesparingscampagne. Deze maatregelen zijn gebaseerd op naoorlogse woningen en kunnen in principe in vooroorlogse woningen worden toegepast. Voor alle isolerende maatregelen en met name het toepassen van HR++ glas, geldt dat deze moeten worden gezien in relatie tot de bouwfysische eigenschappen van de vooroorlogse woningen. Zorgvuldigheid en terughoudendheid is in deze geboden! Goede ventilatie zorgt voor een lagere luchtvochtigheid in de woning waardoor de lucht beter kan worden opgewarmd. Een lagere luchtvochtigheid verbetert comfort en binnenklimaat.

Onderdeel / locatie

Maatregel

Beperking (fosiele) energie

Beperken energievraag Ventilatie

Sleufventilatie kozijn Zelfregelende roosters kozijn* Natuurlijke muurventilatie Mechanische muurventilatie

Kozijn

Tochtwering (borstel / strips) Reflecterende glasfolie Isolerende raambekleding Monumentenglas Inhaakkozijn met HR++ glas

Dichte gevel

Reflecterende muurverf Isoleren gevel binnenzijde Isoleren gevel buitenzijde Isoleren gevelpanelen*

Kruipruimte

Thermo kussens* Isolatie chips*

Platdak

Isolatie onder de dakbedekking Isolatie op de dakbedekking

Hellend dak

Isolatie aan de binnenzijde

Installatie

Zonneboiler (water)*

Duurzame energie

PV cellen (electriciteit)* Warmte pomp* HRe ketel (met eletr.pwekking)* Effectief energie gebruik Installatie

8

HR107 cv-ketel*


Comfort

ASPECTEN Kosten Terugaanschaf verdientijd

Overlast uitvoering / gebruik

Ecologisch duurzaam

‘Standaard maatregelen’

In de Energiebesparingcampagne wordt een aantal ‘standaard maatregelen’ voorgesteld, gebaseerd op de naoorlogse woningen in de wijken Verzetstrijdersbuurt, Tanthof en Voordijkshoorn, zijnde: • • • • • • • • • •

Vloerisolatie (kruipruimte isolatie) Spouwmuur isolatie HR++ glas met zelfregulerende ventilatieroosters Isolatie van gevelpanelen HR107 verwarmingsketel HRe ketel (met elektriciteit opwekking) Warmtepomp Mechanische ventilatie unit op gelijk stroom Zonneboiler Zonnepanelen (PV cellen)

Het isoleren van hellende- en platte daken is niet opgenomen in de standaard maatregelen. Niet omdat het geen goede maatregel zou zijn, in tegendeel, maar omdat bij veel naoorlogse woningen het dak al is geïsoleerd en omdat het een maatregel is die je ook makkelijk zelf kunt uitvoeren. De installatietechnische maatregelen, HR107 verwarmingsketel, HRe ketel, warmtepomp, zonneboiler en zonnepanelen, kunnen in principe worden uitgevoerd bij zowel naoorlogse als vooroorlogse woningen. Ook uitvoeren van de vloerisolatie is bij de vooroorlogse woningen in principe mogelijk. Hiervoor geldt dat de situatie per vooroorlogse woning zodanig verschillend is en afwijkt van de naoorlogse woningen dat de voorbereiding en uitvoering met grote zorgvuldigheid moet gebeuren. Het komt voor dat bij vooroorlogse woningen uit eind jaren ’30 een spouwmuur aanwezig is. Deze is echter dermate smal (ca. 3 cm) en ‘vervuild’ met specie dat het aanbrengen van spouwmuurisolatie sterk wordt afgeraden, cq. niet mogelijk is. De ´standaardmaatregelen´ worden in deze rapportage niet nader omschreven, meer informatie over deze maatregelen vindt op de site van het Energieloket http://www.energieloket.info.

Kruipruimte geïsoleerd met 30cm Isolatie-chips

Begane grondvloer geïsoleerd met thermokussens

Zonnepanelen (PV cellen)

Zonneboiler met voorraadvat


9

Beschrijving van de maatregelen

De voorgestelde maatregelen zijn afgestemd op de vooroorlogse woningen in relatie tot de beschreven aandachtspunten. De maatregelen zijn bedoeld om inzicht te geven in energiebesparende mogelijkheden en ontwikkelingen op dit gebied in de markt. Hierbij wordt niet gepretendeerd dat de aangegeven maatregelen de enige optie zijn. De maatregelen zijn als volgt gegroepeerd: • Maatregelen ventilatie • Maatregelen aan kozijn • Maatregelen aan gevel • Dakisolatie Binnen de groep worden de minst ingrijpende en/of energiebesparende maatregelen als eerste behandeld. Per maatregel worden de volgende aspecten benoemd: Product De in de beschrijving aangegeven product/merknaam dient als voorbeeld zonder dat hierbij een voorkeur wordt uitgesproken. Beknopte werkomschrijving In het kader van de duurzaamheid wordt hierbij tevens het materiaal, en het verwijderen van bestaande delen aangegeven. Uitvoering Hierbij wordt aangegeven of de maatregel door (de handige) eigenaar kan worden uitgevoerd of dat de maatregel dermate specialistisch is dat deze dient te worden uitgevoerd door een aannemer cq. gespecialiseerd bedrijf. Uitvoering door de aannemer heeft uiteraard invloed op de kosten. Resultaat in relatie tot energieverbruik Bij het resultaat wordt de vergelijking gemaakt tussen de reductie van het energieverlies ten opzicht van de bestaande, oorspronkelijke situatie. Daar het gebruik en de bouwkundige situatie bij de vooroorlogse woningen zeer divers is dient dit te worden beschouwd als indicatie. Als gevolg van de diversiteit is het tevens niet mogelijk om aan te geven wat de maatregel doet in relatie tot het totale energieverbruik van de woning. Comfort Hierbij wordt aangegeven in welke mate de maatregel invloed heeft op verbetering van uw wooncomfort. Indicatie van de kosten De opgegeven kosten zijn indicatief en ter oriëntatie. Aangegeven wordt de prijs per eenheid, dit kan een stuksprijs zijn of bijvoorbeeld een prijs per m2. Tevens wordt aangeven of het hierbij gaat om uitvoering door de aannemer of de materiaalprijs bij uitvoering door de eigenaar. De genoemde bedragen zijn inclusief het van toepassing zijnde BTW tarief. In combinatie met Hierbij wordt een advies gegeven om de maatregel in combinatie met andere maatregelen uit te voeren. Dit kan zijn om het resultaat te maximaliseren of om bouwfysische problemen te voorkomen. Meer informatie Tot slot wordt aangegeven waar op internet meer informatie over het betreffende product is terug te vinden.

10


Maatregelen ventilatie

Verborgen raamventilatie

Product: Tilmar sleufrooster. Aluminium ventilatie rooster, met los binnen- en buitenrooster. Werkomschrijving: In of boven bestaand bovenlicht (vastraam boven schuifraam) aanbrengen van sleufventilatie rooster. Rooster kan ook worden aangebracht tussen het schuifraam en het bovenlicht. Consequentie van deze toepassing is dat het schuifraam niet meer kan worden geopend. Aanbrengen 1 rooster per kamer (bij een doorlopende kamer 1 rooster in voor- én in de achtergevel aanbrengen). Resultaat: Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd Comfort: Een lagere luchtvochtigheid verbeterd comfort en binnenklimaat Uitvoering: Door aannemer, of door de handige eigenaar Indicatie kosten: € 230,00 per m incl. BTW bij uitvoering door de aannemer (bijkomend is het plaatselijk schilderwerk) In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering Meer informatie: http://www.tilmar.nl/Shop/Product/Sleufventilatie/TiKu-aluminium-sleufroosters

Bijlage I bij het informatie- en instructi

Voorbeelden van goede voorzien Verborgen raamventilatie (binnenzijde)

Verborgen raamventilatie boven bovenlicht (buitenzijde)

S r v e

Verborgen raamventilatie (principe)


Verborgen raamventilatie tussen schuifraam en bovenlicht

11

F

volgt een aantal voorbeelden van installaties, waarbij als uitgangspunt geldt dat de afstand Maatregelen ventilatie tussen wand en radiator voor Flexi/Mini ten minste Natuurlijke muurventilatie 17 mm bedraagt, en voor Maxi ten minste 30 mm.

Product: Spirair Easy-Vent renovatie luchtgeleider, Authentiek gietstalen buitenrooster LUCHTINLAATOPENING BOVEN DE RADIATOR. Werkomschrijving: Achter de radiator wordt een gat in de gevel geboord. Aan de buitenzijde wordt VERTICALE WAND een authentiek gietstalen rooster aangebracht, aan de binnenzijde een kunststof luchtgeleider met filter. 445 mm FLEXI-G, FLEXI-MK

445

ator verwarmd. Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd.

Montage Comfort: lagere luchtvochtigheid comfort en binnenklimaat. Flexi-G: maak in deEen gevelwand boven de radiatorverbeterd een opening. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de buigbare Flexi-G van Uitvoering: Door de aannemer. bovenaf achter de radiator aan en zet hem aan de bovenzijde vast metIndicatie twee schroeven. toepassing wanneer kosten: Flexi-MK: € 300,00 voor per stuk incl. BTW. de radiator is gemonteerd op een middelconsole.

1)

De afstand tussen de bovenkant van de radiator en de vensterResultaat: Dit systeem ventileert zonder ‘tocht’; de buitenlucht wordt via de luchtgeleider door de radibank moet ten minste 60 mm bedragen.

410

Aanbrengen 1 per kamer (bij een doorlopende kamer 1 rooster in voor- en in de achtergevel aanbrengen) Voorwaarde

Flexi-G (naar de radiator gekeerde zijde) Voor radiatoren met hoogte 300 mm geldt 1) 310

Flexi-MK (n gekeerde zi radiatoren m 300 mm ge

In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering.

SING

Meer informatie: http://www.spirair.nl/producten/easy-vent/index.html

LUCHTINLAATOPENING BOVEN DE RADIATOR. nten hebben SCHUIN LOPENDE WAND van deFLEXI-SV, FLEXI-SV-MK

445 mm

5

11 1)

330

Voorwaarde et is altijd De wand boven de radiator loopt schuin naar boven ngen te(afgeschuinde ontwand) e die geen Montage eronderMaak in het afgeschuinde deel van de wand een horizontale allaties,opening. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de Flexi-SV van bovenaf achter de radiator aan en monteer het bovenste afstanddeel van de luchtgeleider over de opening. De Flexi-SV wordt i ten minste aangepast aan de actuele hoek tussen het verticale en het afgeschuinde deel van de wand. Als de radiator op een middenste 30 mm. Authentiek rooster (buitenzijde)

Flexi-SV (naar de radiator Voor radiatore gekeerde zijde) hoogte 300 m 1) 230

console is gemonteerd, wordt de Flexi-SV-MK toegepast.

Principe

LUCHTINLAATOPENING ONDER DE RADIATOR MINI-G 445

410

150

445 mm

Voorwaarde De afstand tussen de onderkant van de radiator en de vloer n de venstermoet ten minste 80 mm bedragen.

Type Flexi-G

12

Type Mini-G

Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 445 mm

445 mm

120

1)

260

1)

Montage Maak onder de radiator een opening in de gevelwand. een opening. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de luchtgeleider Flexi-G (naar de radiator re Flexi-GMini van van onderaf achter de radiator aan en schroef hem vast.Flexi-MK (naar de radiator gekeerde zijde) Voor gekeerde zijde) Voor e bovenzijde Mini-G (naar de radiator gekeerde zijde). radiatoren met hoogte radiatoren met hoogte sing wanneer 300 mm geldt 1) 310 300 mm geldt 1) 160 ole.

Mini-G (naar de radiator gekeerde zijde)

Maatregelen ventilatie

Mechanische muurventilatie

Product: Sonair A+ mechanische ventilatie unit met authentiek gietstalen buitenrooster. Werkomschrijving: Onder het kozijn wordt een gat in de gevel of borstwerings paneel geboord. Aan de buitenzijde wordt een authentiek gietstalen rooster aangebracht, aan de binnenzijde wordt een mechanische ventilatie unit aangebracht. Hiervoor dient een wcd (stopcontact) te worden aangebracht. Aanbrengen 1 per kamer (bij doorlopende kamer 1 in voor- en achtergevel aanbrengen). Resultaat: Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd. Nadelig is het electra verbruik van de mechanische ventilatie. Comfort: lagere luchtvochtigheid, reduceert geluid van buiten, filtert de in de woning aanwezige lucht. Uitvoering: Door de aannemer. Indicatie kosten: € 1.000,00 per stuk incl. BTW. In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering. aanbrengen mechanische suskast:

Meer informatie: http://www.acousticshop.eu/sonair.html - boren gat in gevel onder hoek - buitenrooster metengels) insectengaas (website in het - aansluiting binnenzijde afkitten - suskast Innosource Sonair A+ - aansluiten op bestaande of aan te brengen wandcontactdoos

6

500

aal Nieuw erker)

) of an)

n schilderen

m kitten nerale wol erd) (conform bestaand)

140

9 Detailsdoorsnede vertikaal Nieuw Verticale principe (mechanische suskast)muur, met aan de Schuin gat door steens binnenzijde de Sonair A+. Maten in mm. opbouw schuin dakschild (dakisolatie+): - bestaande bedekking en dakbeschot - spouw - minerale wol 100mm - dampremmende folie - verend stijl en regelwerk op vilt Duurzame maatregelen - gipsplaat 2x 12,5mm vooroorlogse woningen Delft - gipsplaat 1x 12,5mm tpv wang (pan) - naden afwerken en sausen

Aanzicht binnenzijde, de Sonair A+ naast een radiator

13

Maatregelen aan kozijnen

Tochtwering schuiframen

Product: Tochtborstel of VR strips (beiden van HappyLift/VanRuysdael). Werkomschrijving: In het bestaande schuifraam wordt aan de zijkanten een uitsparing gefreesd, waarin het borstelprofiel of het VR profiel wordt geplaatst. Resultaat: Door reductie van warmtelekken is er een verbetering van ca. 70% t.o.v. een schuifraam zonder tochtwering. Comfort: Wegnemen van tocht, de schuiframen zijn makkelijker te bedienen (vooral bij de VR strips). Uitvoering: Door de aannemer of de handige eigenaar. Indicatie kosten Tochtborstel: € 40,00 per set schuifraam (+ € 120,00 door aannemer), bijkomend is het plaatselijk schilderwerk. Indicatie kosten VR strips: € 170,00 per set schuifraam (+ € 120,00 door aannemer), bijkomend is het plaatselijk schilderwerk. In combinatie met: Het aanbrengen van ventilatievoorzieningen. Door de tochtwering en de ventilatievioorziening wordt de aanwezige luchtverversing gereguleerd. Meer informatie: http://www.happylift.nl/

Tochtborstel

Profiel Tochtborstel, gefreesd in het raamhout maten in mm

VR

Positie VR strip bij schuifraam het lichtblauwe staafje is de VR strip

14


Aanzicht VR strip bij schuifraam

STRIPS

schuifraamtechniek


Reflecterende glasfolie

Product: Luxasolar, refecterende glasfolie. Dit product is recentelijk op de markt gekomen (KOW heeft nog geen praktijkervaring met dit product). Werkomschrijving: Aan binnenzijde van het bestaande glas wordt de folie aangebracht. De folie kan worden aangebracht bij enkel glas en bij isolerende beglazing uit de jaren ´80 (Thermopane). De folie is niet geschikt voor glas-in-lood. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 57% verbetering (U waarde = 2,5 W/m2.K). Ten opzicht en bij toepassing op Thermopane: 45% verbetering (U waarde = 1,6 W/m2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, de ruimte wordt ‘gelijkmatiger’ verwarmd. Uitvoering: Door de aannemer (gespecialiseerd bedrijf) Indicatie kosten: € 80,00 per m2 incl. BTW In combinatie met: Niet noodzakelijk, geadviseerd wordt de maatregel te combineren met tochtwering Meer informatie: http://luxasolar.nl/raamfolie/luxasolar-raamfolie.html NB.: Voor dit product is (nog) geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie (nog) niet kan worden meegewogen in het Energielabel.

Principe werking Luxasolar

Aanbrengen Luxasolar


15


Isolerende raambekleding

Product: Luxaflex Duette Shades. Plisségordijn met aluminium coating reduseerd energieverbruik door stilstaande lucht in de kamers (isolatie) en reflectie. Werkt uiteraard alleen als het gordijn gesloten is. Werkomschrijving: Aanbrengen van Plisségordijn voor het bestaand glas door de eigenaar. Houdt rekening met de bestaande plafondconstructie; bij een origineel stuc-op-riet plafond eerste een houten lat aanbrengen. Het gordijn werkt het beste bij enkel glas en bij isolerende beglazing uit de jaren ´80 (Thermopane). Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 60% verbetering (gesloten gordijnen). Ten opzicht en bij toepassing op Thermopane: 46% verbetering (gesloten gordijnen). Comfort: Koudeval wordt bij gesloten gordijnen sterk verminderd. Uitvoering: Door de eigenaar. Indicatie kosten: € 35,00 per m2 incl. BTW. In combinatie met: Niet noodzakelijk, geadviseerd wordt de maatregel te combineren met tochtwering. Meer informatie: http://www.luxaflex.nl/zonwering/binnenzonwering/duette-shades/ NB.: Voor dit product is geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie niet kan worden meegewogen in het Energielabel.

Luxaflex Duette Shades, rechts met alu. coating

16


Toepassing (werkt op deze wijze niet optimaal!)


Gelamineerd ‘monumentenglas’

Product: Klassiek glas van Van Ruysdael. Gelamineerd glas met een folie tussen de glasplaten, werkt vooral door reflectie van de folie. Verkrijgbaar in verschillende soorten en diktes, in relatie tot de bouwperiode. Als voorbeeld het type Klassiek glas, isolerend++ aangehouden. Werkomschrijving: Uitnemen van de bestaande beglazing en stopverf. Glassponningen schoonmaken en schilderen, 7,5 mm gelamineerd glas in het bestaande raam plaatsen, afwerken met speciale pasta. Deze beglazing is ook geschikt voor toepassing in stalen kozijnen. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 43% verbetering (U waarde = 3,3 W/m2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, de ruimte wordt ‘gelijkmatiger’ verwarmd. Tevens wordt het geluid van buiten gereduceerd. Uitvoering: Door de aannemer. Indicatie kosten: € 190,00 per m2 incl. BTW (bijkomend: plaatselijk schilderwerk). In combinatie met: Door het zwaardere glas dient bij de te openen ramen het gewicht worden aangepast (verzwaard). Hiertoe kan ook worden gekozen voor het toepassen balansveren (Happylift , € 360,00 per raam incl. BTW). Geadviseerd wordt om de maatregel toe te passen in combinatie met tochtwering en ventilatievoorzieningen. Meer 1990 - informatie: 2000 http://www.vanruysdael.com/glas/item4 2010 - ....50 - 1970

2010 1970 - .... - 1980

Van Ruysdael glas

Aanzicht klassiek isolatie++ glas

Verticale doorsnedes Bestaand sponning met enkel glas en ‘monumentenglas’

Doorsnede ‘monumentenglas’

Set met ‘balansveren’


17

3 Maatregelen aan kozijnen ozijn Bestaand

3(a) Kozijn Nieuw

Inhaakkozijn met HR++ glas

Deze maatregel is door de toepassing van HR++ glas minder geschikt voor ongeïsoleerde vooroorlogse woningen.

3

3

Product: Houten inhaakkozijn met eventueel een voorzetraam bij glas-in-lood. Kozijn wordt bijvoorbeeld gemaakt door Timmerfabriek Wesselink of Van Schaik Kozijnen. Door een goede kierdichting en glas met een hoge isolatiewaarde kan, bij een integrale aanpak, waarbij ook de gevel, de kruipruimte en het dak wordt geïsoleerd, veel energie worden bespaard.

Details vertikaal Bestaand

Details vertikaal Nieuw

Werkomschrijving: Het bestaande kozijn wordt gedeeltelijk aan de binnenzijde verwijderd, eventuele (met slechte delen in onderdorpel en stijlen worden vervangen. Aan de binnenzijde wordt eenglas-in-lood) nieuw houten kozijn met draaikiepraam tegen het bestaande kozijn aan geplaatst. Geheel wordt geschilderd. Er is een variant met vervangen van schuifraam en bovenlicht en een variant waarbij het bovenlicht gehandhaafd blijft. Deze is vooral van toepassing bij bovenlichten met glas-in-lood. Achter het glas-in-lood kan een voorzetraam worden geplaatst.

Legenda

Resultaat: Ten opzichte van enkel glas: 80% verbetering (U waarde HR++ glas: 1,1 W/m2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, geluid van buiten wordt gereduceerd, geen tocht. De ruimte - bestaand (naald)hout wordt ‘gelijkmatiger’ verwarmd. De maatregel is, in combinatie met gevelisolatie, ingrijpend en geeft overlast in de uitvoering.

- bestaand metselwerk

Uitvoering: Door aannemer met ervaring in vooroorlogse bouw.

- bestaand natuursteen

Indicatie kosten: € 550,00 per m2 incl. BTW.

- nieuw 'intrekkozijn' hardhout In combinatie met: Doordat het HR++ glas een hogere isolatiewaarde heeft dan een ongeïsoleerde ge(Holland Elementen Verweij) te worden aangebracht. vel, dient de gevel te worden geïsoleerd en dient er ventilatie voorzieningen - nieuw (naald)hout afwerking

Meer informatie: http://www.vanschaikkozijnen.nl/kozijnen/inhaakkozijnen 4 1(a)

4

- nieuwe geluidwerende beglazing

4(a)

- nieuwe geluidwerende beglazing (achterzet in aluminium frame)

1

1

2(a) 2 4

2

1

1

1a

2

2

5(a)

5

5 4

3

Horizontale doorsnede

3(a) Details horizontaal KozijnBestaand Nieuw 1

(bovenaanzicht) Methorizontaal bestaande en aangepaste Details Nieuw stijlen en het nieuwe inhaakko(met glas-in-lood) zijn met draai-/kiepraam. 3

Verticale doorsnede (zijaanzicht)

Met aangegeven de posities van de details

Met bestaande boven- en onder-

PROJECT:

Renvooi

4(a)

Bestaand kozijn PROJECTFASE Nieuw inhaakkozijn

dorpel en bestaand glas-in-lood FORMAAT: GET: raam. Nieuw is het inhaakko-

3 Geluidwering Gemeente Den Haag

3 GB A4 zijn met draai-/kiepraam en het

ONDERDEEL:

SCHAAL: DATUM: voorzetraam t.p.v. het glas-in-lood

1 2 Principedetails schuifkozijn Bestaand en Nieuw 18


5 rtikaal Bestaand

D (

1(a)

Aanzicht inhaakkozijn

4

2a

2(a) raam. 1:50 en 1:10 schaal:

5(a) Details vertikaal Nieuw

VO

12-05-2011

1

3a

PROJECT NR:

R-2008414

Details vertikaal Nieuw

Maatregelen aan gevel

Reflecterende muurverf

Product: Insuladd toeslagstof voor muurverf. Bestaand uit microscopische keramische holle bolletjes. Energiebesparing door reflectie en in beperkte mate door isolatie. Dit product is recentelijk op de markt gekomen (KOW heeft nog geen praktijkervaring met dit product). Werkomschrijving: Insuladd toevoegen aan reguliere muurverf (latex) en aangebracht op de wanden aan de binnenzijde van de buitengevel. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op een massieve steens muur + betengeling of ongeïsoleerde dunne spouwmuur : 80% verbetering (Rc waarde = 0,65m2.K/W). Comfort: Beperkt waarneembaar. Uitvoering: Door eigenaar of aannemer. Indicatie kosten: € 5,00 per m2 incl. BTW (bijkomend: muurverf). In combinatie met: Niet noodzakelijk, kan worden aangebracht in combinatie met monumentenglas / glasfolie of als er al isolerende beglazing (geen HR++ glas) in de woning aanwezig is. Meer informatie: http://www.isolerenvanmuren.nl/ NB.: Voor dit product is (nog) geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie (nog) niet kan worden meegewogen in het Energielabel.

Insuladd aangebracht (grijs vlak)

Resultaat zichtbaar gemaakt met de thermische camera; het vlak met Insuladd is ‘kouder’ en houdt meer warmte tegen dan de omliggende delen. Hoe lichter de kleur, hoe meer warmte er verloren gaat.

Insuladd


19

„Was der Maatregelen Fachmann aannicht gevel kennt ...“ or(ur)teile Isoleren binnenzijde gevel

ämmstoffe zur Innendämmung aus Mineralwolle oder expandierten oder

xtrudierten Polystyrolschaumplatten sind bekannt. Ist es jetzt nicht an

Product:und Ytong Multipor Xella, ‘cellenbeton’. Dit systeem heeft het grote voordeel ten oper Zeit, weiterzudenken etwas Neues unddamp-open Ökologisches einzusetzen? zichte van een traditionele geïsoleerde voorzetwand met minerale wol, dampremmende folie en gipskarton platen dat het systeem ‘damp-open’ is waardoor het gebouw kan blijven ‘ademen’. Tevens is de constructie iets dunner en iets goedkoper dan een traditionele voorzetwand. Ytong Multipor Xella is in verschillende diktes verkrijgbaar. Werkomschrijving: Verwijderen van de binnenafwerking tot op de stenen binnengevel. Plafond of vloer ter plaatste van de gevel openmaken. Aanbrengen 5 cm open- cellenbeton blokken tegen de gevel. Ter voorkoming van koudebruggen aanbrengen van 3 cm open-cellenbeton blokken tegen de wanden welke haaks op de gevel staan over een lengte van ca. 1 m en aanbrengen steenwolisolatie tussen de vloerbalken in aansluiting op de gevel. De blokken afwerken met kalkfijnpleister, eventueel sausen met een reguliere muurverf. Deze maatregel is ingrijpend en zorgt voor nogal wat overlast! neu, unbekannt und keine

und Allg. bauaufsichtliche Zulassung

Temperaturen und Feuchteverhält-

Deutschen Institut für Bauen und

sperren.

fahrenen Berater unterstützen Sie

Bauprodukt e.V.“, mit der Urkunde

Kein Problem!

ONG Multipor.

unbedenklich und baubiologisch

Sondermüll entsorgt werden.

... was ist mit dem Brandschutz?

halten. Somit entfallen die üblichen

fahrung

immt nicht!

Resultaat: Z-23.11-1501. Ten opzichte van en bij toepassing op steens + betengeling of ongeïsoleerde dunne spouwnissen vermieden – und das ohne den YTONG Multipor muur: 200%Mineral verbetering bij 5 cm (Rc waarde = 1,4 m2.K/W). Einsatz von aufwendigen Dampfdämmplatten wurden vom

as YTONG Multipor Dämmsystem

Comfort: Voorkomen van condens in de gevel bij toepassing HR++ beglazing, gelijkmatige verwarming Umwelt (DIBU), ehemals „Arbeitsvan de woning met lagere temperatuur. ... und die Entsorgung? ächen bestens bewährt. Unsere gemeinschaft Umweltverträgliches

t sich an Decken- und Wand-

Uitvoering: Door aannemer met ervaringYTONG in vooroorlogse bouw. mit i Ihrem nächsten Projekt Multipor muss nicht als AUB-XEL-10106-D als biologisch Indicatie kosten: € 75,00 per m2 incl. BTW (bijkomend: voorbereidende werkzaamheden en schildersind in YTONG Multipor Schadstoffe empfehlenswert eingestuft. werk). Dämmplatten ebenfalls nicht entkompliziert zu verarbeiten

anz und gar nicht!

In combinatie Een e massiven und formstabilen Ganz met: einfach!

integrale aanpak met vloer- en dakisolatie, bij toepassing van HR++ glas, in bei DämmEntsorgungsprobleme combinatie met tochtwering en ventilatie-voorzieningen. stoffen. Und noch besser: Die ämmplatten lassen sich auch bis Das YTONG Multipor Dämmsystem

Ytong Multipor den kleinsten Winkel schnell und

cher ankleben.

bestehend aus Mineraldämmplat-

Dämmplatten sind vollständig re-

ISOLEREN VAN GEVELS Meer informatie: http://www.xella.nl/nl/content/ytong_multipor_1535.php cycelbar! ten der Baustoffklasse A1 und dem AAN DE BINNENZIJDE

Leichtmörtel, ist nicht brennbar.

bestimmt zu teuer

Diese Systemkomponenten bilden

ifft nicht zu!

im Brandfall keine toxischen Gase

eben den Materialkosten bringen

und sind daher bestens als Dämm-

ringe Verarbeitungszeiten auch

stoff zur Innendämmung von Außen-

i komplizierten Details klare

wänden geeignet.

eisvorteile. ... die saugen sich voll ohne Zulassungen

Ganz im Gegenteil!

nfach anfordern!

Aufgrund des exzellenten Diffusions-

e YTONG Multipor Mineraldämm-

verhaltens und des kapillaraktiven

atte ist ein silikatischer Dämmstoff

Gefüges der YTONG Multipor Mine-

nd verfügt über die Europäische

raldämmplatten wird langfristig

eine Feuchteerhöhung bei üblichen chnische Zulassung ETA-05/0093 Multipor aangebracht

De open structuur van Multipor

Innendämmung

Verticaal detail (zijaanzicht) gevel t.p.v. verdiepingsvloer en bovendorpel kozijn 20


5

Horizontaal detail (bovenaanzicht) isolatie naar binnen toe doorgezet

Maatregelen aan gevel

Isoleren buitenzijde gevel

Voor deze maatregel dient een omgevingsvergunning te worden aangevraagd, incl. toetsing door de Welstandscommissie. Deze maatregel is bij vooroorlogse woningen (waarschijnlijk) alleen toepasbaar bij de achtergevel en de uitbouw. In verband met de kosten en aansluiting met de buren, adviseren wij deze maatregel gezamenlijk met de buren uit te voeren. Aandachtspunten zijn de aansluitdetails met andere geveldelen als kozijnen en boeiboord. Product: Ytong Multipor Xella, damp-open ‘cellenbeton’. Voordeel van dit systeem ten opzichte van een traditionele na-isolatie met PS platen is dat het ‘damp-open’ systeem is en een hogere drukvastheid heeft, waardoor het minder beschadigd. Tevens is de constructie iets dunner en iets goedkoper dan traditionele na-isolatie. Ytong Multipor Xella is in verschillende diktes verkrijgbaar. Werkomschrijving: Aanbrengen 8 cm open-cellenbeton blokken tegen de gevel. Aansluitingen aanpassen. De blokken afwerken Stricoliet pleister. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op steens + betengeling of ongeïsoleerde dunne spouwmuur : 280% verbetering bij 8 cm (Rc waarde = 2,0 m2.K/W). Comfort: Voorkomen van condens in de gevel bij toepassing HR++ beglazing, in combinatie met een integrale aanpak gelijkmatige verwarming van de woning met lagere temperatuur. Uitvoering: Door aannemer met ervaring in vooroorlogse bouw. Indicatie kosten: € 90,00 per m2 incl. BTW (bijkomend: aanpassen daken andere aansluitingen). In combinatie met: Een integrale aanpak met vloer,- en dakisolatie, bij toepassing van HR++ glas, in combinatie met tochtwering en ventilatie-voorzieningen. Meer informatie: http://www.xella.nl/nl/content/ytong_multipor_1535.php

Bestaande situatie vooroorlogse ‘arbeiderswoning’ met halfsteens uitbouw

Na-isoleren van gevel in uitvoering

Principe doorsnede Buitenblad - Multipor - pleisterlaag

(200 mm) G4/600 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

aarde

Dikte

Totale

21

Isoleren van daken

Isoleren hellend dak

Doordat warmte opstijgt is het isoleren van het dak de meest effectieve energie besparende maatregel, met een besparing van ca. 300 m3 gas per jaar! Product: Traditionele voorzetwand met steenwol isolatie (Rockwool of Isover) Werkomschrijving: Latten aanbrengen ten behoeve van een spouw tegen het dakbeschot. Hierdoor Waarhet gaat het om? zwak geventileerd. Aanbrengen regelwerk, met daartussen ca. 10 cm minerale wordt dakbeschot wol isolatie. Aanbrengen dampdichte folie, rondom goed aansluiten. Aanbrengen gipskarton beplating. Een schuin dak wordt aan de binnenzijde geïsoleerd met minstens 10 cm glas- of steenwol, Zorgen voor voldoende ventilatie op de zolder. vlasplaten, houtvezelplaten of EPS (piepschuim). Bij isoleren hoort ventileren. Door een geïsoleerd schuin dak met dakpannen kan vocht naar buiten toe verdampen. Aan de warme zijde (woonzijde) Resultaat: Ten opzichtewordt vaneen en bij toepassing een ongeïsoleerd pannendak: 300% verbetering bij 10 van het isolatiemateriaal dampdichte kunststoffolie over de isolatielaag aangebracht. Zo cm steenwol isolatie (Rc waarde = 2,5komt. m2.K/W). voorkomt u dat er vocht in de constructie

Hoeveel energie u kunt besparen hangt af van grootte van uw woning, enmindere of er onder het dak of de Comfort: Een gelijkmatige verwarming vandede zolderruimte en een opwarming van de ruimte zolder een woonlaag is (of alleen slaapkamers). Verder hangt de besparing af van of uw stookgedrag. in de zomer. Wanneer u altijd al zuinig was, dan zal de besparing wat minder groot uitpakken. U mag erop rekenen dat het toepassen van deze dakisolatie 200 – 400 m3 gas per jaar scheelt. Bij de huidige gasprijs gaat Uitvoering: Door eigenaarvan of aannemer ervaring in vooroorlogse bouw. het om een kostenbesparing € 120,-- tot €met 240,-per jaar.

Indicatie kosten: € 40,00 per m2 incl. BTW, bij uitvoering door eigenaar (materiaal). € 90,00 per m2 incl. BTW, bij uitvoering door aannemer.

Benodigdheden In combinatie met: Een goede ventilatie van de ruimte. x

Isolatiemateriaal, minstens 10 cm dik

x

Gereedschap: duimstok of rolmaat, schroefmachine, hamer, hobbymes, nietmachine

Meer informatie: http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Subsidie-dak-en-vloerisolatie.htm x Afstandslatjes, latten voor aftimmering, spijkers en schroeven x Dampremmende folie, tape (doorscrollen naar de informatiebladen, het gedeelte betreffende de subsidie is voor de inwoners van x Gipsplaat eenvan andere betimmering Delft uiteraardofniet toepassing)

Doorsnede isoleren van een hellend dak aan de binnenzijde (links is buiten-, rechts is binnenzijde)

22


2

Isoleren van daken

Isoleren plat dak

Een plat dak dient aan de buitenzijde te worden geïsoleerd, isolatie boven het plafond wordt afgeraden. Het is mogelijk om de isolatie onder of op de bitumen dakbedekking aan te brengen. Indien uw dakbedekking ca. 25 jaar oud is en aan vervanging toe, wordt geadviseerd de isolatie onder de nieuwe dakbedekking aan te brengen. Als uw dakbedekking recentelijk is vervangen (zonder isolatie) kunt overwegen om isolatie op de dakbedekking aan te brengen. Let op dat het regenwater niet op het dak kan blijven staan, zorg voor voldoende afschot en doorloop richting de hemelwaterafvoer (regenpijp) en voor voldoende dakopstand. Product: Drukvaste isolatieplaten (resolschuim Kingspan of XPS) Werkomschrijving (op de dakbedekking): Dak schoon vegen, dakbedekking controleren en waar nodig repareren. Aanbrengen vliesdoek. Aanbrengen isolatieplaten in 2 lagen, goed tegen elkaar, naden van de bovenste en onderste laag verspringend. Aanbrengen ballastlaag van tegels, grind of sedumbegroeiing. Bij de aansluitingen met de dakrand, schoorstenen e.d. dunnere isolatie toepassen, als goot. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing een ongeïsoleerd platdak: 250% verbetering bij 6 cm resolschuim (Rc waarde = 2,5 m2.K/W). 2102 traaM.v

Comfort: Een gelijkmatige verwarming van de onderliggende ruimtes en een mindere opwarming van de ruimtes in de zomer. ?mo teh taag raaW

SPE( neerytsylop tem dreelosïeg tnaknetiub ed naa nedrow gnikkedebkad nemutib tem nekad ettalP nepoleg po re tadmo ,tsavkurd ne njiz kid mc 01 snetsnim laatot ni neteom netalpeitalosi eD .)SPX fo ,sleget tem tsallabeg neiaawfa neget ne dgeleg gnikkedebkad ed po nedrow eZ .nedrow nennuk teom tad si edohtem ezed nav leedroov teH .)sejtnalptev tem meetsyskadneorg( kad dieorgeb nee fo dnirg .nedrow et tfeoh dwuobrev stein siuh ni nennib re :fo 2 u tnuk ,gnikkedebkad ed nav negnavrev teh tem dreenibmoceg tdrow kad teh nav nerelosi teh slA ne krew hcsitsilaiceps si tiD .neggel et gnikkedebkad ed redno netalpeitalosi ed mo nezeik roovre tliw gnikremnaa ni u sla tad tdleg nad koO .dreovegtiu nedrow fjirdebrekkedkad dnekre nee rood teom nedrow teom neerytsylop mc 01 snetsnim nav gaaleitalosi nee re tad ,eidisbus roov nemok .tsapegeot nedrow miuhcsloser mc 6 snetsnim koo eitalosi sla gam eitautis ezed rooV .thcarbegnaa .neruebeg nedehgidnatsmosreew egord jib tuulosba teom miuhcsloser tid nav gnikrewrev ed :po teL

Uitvoering: Door aannemer met ervaring in vooroorlogse bouw, of door handige eigenaar. Indicatie kosten: € 40,00 per m incl. BTW, bij uitvoering door eigenaar (materiaal). € 90,00 per m2 incl. BTW, bij uitvoering door aannemer In combinatie met: Niet noodzakelijk, wellicht in combinatie met een begroeid sedumdak. Deze begroeiing fungeert als buffer bij heftige regenbuien, waardoor de riolering wordt ontlast.

gnirapseb ed tgnah redreV .gninow wu nav ettoorg ed nav fa tgnah nerapseb tnuk u eigrene leeveoH toorg rednim taw gnirapseb ed laz ,saw giniuz la djitla u reenna W .gardegkoots wu fo nav fa 3 raaj rep sag m 005 – 002 eitalosikad ezed nav nessapeot teh tad neneker pore gam U .nekkaptiu .raaj rep --,003  tot --,021  nav gnirapsebnetsok nee mo teh taag 0102 nav sjirpsag ed jiB .tleehcs

Let op: bij een integrale aanpak met gevelisolatie kan de dunnere isolatie bij de ‘goot’ leiden tot koudebruggen. Bij een integrale aanpak dienen de aansluitingen te worden opgehoogd en de isolatie over het gehele dakvlak te worden gelegd.

edeog nee rooV .naats nevjilb po retawneger re uoz nad tnaw ,njiz laatnoziroh tioon gam kad talp neE ed gnithcir ,retem rep retemitnec 1 nav neduoh tohcsfa nee ej teom kad teh nav gniretawfa .si gizewnaa tohcsfa skjilewuan fo neeg re sla nessapeot netalptohcsfa tnuk U .reovfaretawlemeh

nedehdgidoneB

.mc 5 snetsnim reek eewt nav reveil gon fo ,mc 01 snetsnim nav netalpneerytsylop etsavkurD keodseilv :nemutib eduo jiB .kadneorg nee fo dnirg ,slegeT .semybboh ,taamlor fo kotsmiud :pahcsdeereG

•

• Meer informatie: http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Subsidie-dak-en-vloerisolatie.htm • •

Principe isolatie op bestaande dakbedekking

Kingspan isolatie op bestaande dakbedekking

Sedum dakbegroeiing Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

23

Bijlage: Kenmerken vooroorlogse woningen


Om een beeld te vormen van de vooroorlogse woningen in Delft is de huidige situatie van een aantal woningen opgenomen. De betreffende woningen zijn grondgebonden (geen appartementen) en gebouwd in de periode rond 1900 tot 1940. Woningen rond 1920 De woning aan de Oostsingel is een herenhuis met een vloeroppervlak van ca. 150 m2 gebouwd in de periode rond 1920. Deze woning is in een korte serie gebouwd als koopwoning voor de ‘gegoede burger’. De woning aan de De Genestetstraat is een arbeiderswoning met een vloeroppervlak van ca. 70 m2 uit de periode rond 1920. De woning is seriematig gebouwd als sociale huurwoning in een serie van ca. 10 woningen. De woning aan de Delfgauwseweg is een eengezinswoning met een vloeroppervlak van ca. 100 m2 uit de periode rond 1920. De woning is seriematig gebouwd als sociale huurwoning in een serie van ca. 20 woningen. Woning eind jaren 30 De woning aan de Molukkenstraat is een gezinswoning met een vloeroppervlak van ca. 100 m2 uit de periode tussen 1930 en 1940. De woning is seriematig gebouwd in de planmatige uitbreiding van Delft (Indische Buurt) als koopwoning in een serie van ca. 100 woningen.

24

Voor- en achtergevel woning Oostsingel

Voor- en achtergevel woning De Genestetstraat

Voor- en achtergevel woning Delfgauwseweg

Voorgevels woningen Molukkenstraat




De bouwmethodiek van de vooroorlogse woningen is in grote lijnen gelijkwaardig. In uitstraling kenmerken deze woningen zich, in oorsprong, door ambachtelijke architectuur. In de gevel zijn verbijzonderingen in het metselwerk opgenomen en de kozijnen zijn voorzien van geprofileerd houtwerk en roeden en/ of glas-in-lood in de bovenlichten. Bij de bouw van de woningen is gebruikgemaakt van hoogwaardige, duurzame materialen als baksteen, inlands grenen hout en keramische pannen. Architectuur en materiaalgebruik zorgen er mede voor dat deze woningen, een eeuw na dato, nog zeer geliefd zijn. Gevels vooroorlogse woningen De woningen zijn van oorsprong niet geïsoleerd. De gevel van de woningen uit de jaren ’20 is uitgevoerd in steensmetselwerk (22 cm) aan de binnenzijde afgewerkt met een betengeling met jutte en een houten lambrisering. Dit steensmetselwerk is te herkennen door z.g. ‘kruisverband’, een laag hele stenen met daarop een laag koppen, enz. Deze constructie heeft een slechte isolerende waarde (Rc waarde van ca. 0,36 W/m2.K). De uitbouw bij de arbeiderswoningen is halfsteens uitgevoerd (11 cm) en heeft een nog slechte isolatiewaarde (Rc waarde van ca. 0,10 W/m2.K). De gevel van de woning uit de jaren ’30 is uitgevoerd als een spouwmuur met een opbouw van: buitenblad 11 cm baksteen, een smalle spouw van ca. 3 cm en binnenblad 11 cm baksteen, aan de binnenzijde afgewerkt met pleisterwerk. Deze spouwmuur is niet gemetseld in ‘kruisverband’ en heeft open (verticale) voegen. Deze constructie heeft een slechte isolerende waarde (Rc waarde van ca. 0,40 W/ m2.K). In de gevel zijn betonnen elementen, zoals luifels e.d. opgenomen. Ondanks de aanwezigheid van een spouw is de gevel door de geringe breedte van de spouw en de betonnen elementen bijna nooit geschikt voor spouwmuur isolatie. Ter vergelijking: een geïsoleerd gevel van een hedendaagse nieuwbouwwoning heeft een Rc waarde van ca. 3,50 W/m2.K, deze isolatiewaarde is bijna 10 keer beter als de niet geïsoleerd gevel van de vooroorlogse woning! Kozijnen De woningen hebben houten kozijnen met veelal schuiframen voorzien van enkel glas. Dit enkel glas heeft een warmteweerstand (U waarde) van 5,8 W/m2.K, gelijk aan een Rc waarde 0,17 W/m2.K. Door de lagere isolerende waarde van het glas condenseert de in de woning aanwezige vochtige lucht op het glas (op het koudste vlak).

Ongeïsoleerd gevel en enkel glas


Beperkte warmteweerstand van de ongeïsoleerde gevel en enkele beglazing. De aanwezige radiator verwarmt tevens het trottoir!

25



Ventilatie De woningen zijn natuurlijk geventileerd. Toevoer van lucht vindt plaats door te openen klep- of schuiframen en door de aanwezige kieren tussen kozijn en raam en metselwerk. Via het ventilatiekanaal in keuken en toilet wordt de lucht naar het dak afgevoerd. In deze oorspronkelijke situatie is de ventilatie in balans. NB. In de arbeiderswoningen zijn de keuken en het toilet in de uitbouw geplaatst, deze woningen hebben geen kanaal voor afvoer van lucht naar het dak. De bakstenengevel is ‘damp-open’ en zorgt samen met de aanwezige kieren bij de kozijnen dat het gebouw kan ‘ademen’. Vloer en dak De begane grondvloer is in de gang en keuken uitgevoerd als ‘beton op zand gestort’, afgewerkt met een granitovloer. Onder het woongedeelte is een geventileerde kruipruimte aanwezig. De hoogte van de kruipruimte varieert van 30 cm tot 70 cm tot onder de houten balklaag van de, ongeïsoleerde, begane grond vloer. De verdiepingsvloeren en het dak bestaan uit houten balklagen met houten delen. Gas en electra Ter vervanging van kolen, stadsgas en/of 1 fase elektriciteit werden rond 1950 de woningen aangesloten op het distributienet van 2 fase elektriciteit (220 volt) en aardgas. De woningen worden vanaf dat moment verwarmd met gashaarden en de keukengeiser zorgt voor warm water. Als gevolg daarvan verbeterden ook de sanitaire voorzieningen; de woningen krijgen een douche of badkamer. Bij de arbeiderswoningen wordt het toilet veelal verplaatst van de uitbouw naar een meer centrale locatie binnen de woning. In de hierboven beschreven situatie is het energieverbruik als gevolg van lokale verwarming door gashaarden in de verblijfsruimten beperkt. Door de open verbrandingstoestellen bestaat de mogelijkheid van koolmonoxide vorming in de woning. Door de aanwezige natuurlijke ventilatie en de aanwezige kieren is het gevaar van koolmonoxidevergiftiging beperkt. Conclusie De woningen zijn, naar hedendaagse maatstaven, oncomfortabel door tocht en ‘koudeval’. De woningen komen in de beschreven situatie in aanmerking voor een Energielabel G of F en kunnen daarmee bestempeld worden als ‘energetisch slecht’. De woningen zijn goed aanpasbaar, wat dan ook in meer of mindere mate is gebeurd. Veel woningen zijn inmiddels voorzien van centrale verwarming en in relatie daarmee voorzien van isolatie en kierdichting. Dit is echter niet altijd op een zorgvuldige en/of met kennis van zaken uitgevoerd!

Doorsnede gevel oorspronkelijke situatie vooroorlogse woning (jaren ‘20). De constructie is ‘damp-open’ waardoor vochttransport van binnen naar buiten mogelijk is. Het glasvlak is het koudste vlak waardoor waterdamp zichtbaar condenseert op het glas.

26



27

A2012336 © september 2012 KOW CDD Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van KOW CDD. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.

Vooroorlogse woningen Delft

Recommend Documents