Voorkom de patiënt achter de patiënt

artikel

Voorkom de patiënt achter de patiënt Aandacht voor mantelzorg in de huisartspraktijk Marije Vermaas, Wendy van Lier en Geraldine Visser, Expertisecentrum Mantelzorg en Vilans Met speciale dank aan: Eline van Dam–Aantjes, Martine van Dijk, Alieke van Silfhout en Mireille Smit (HBO-V-studenten, Christelijke Hogeschool Ede)

Praktijkverpleegkundigen en praktijkondersteuners (PVK/POH) komen in hun dagelijks werk in de huisartsvoorziening regelmatig in contact met mantelzorgers. Uit nieuw onderzoek onder 159 PVK/POH blijkt dat zij ‘zorg voor mantelzorgers’ tot hun takenpakket rekenen. Aandacht voor de mantelzorger kan volgens hen voorkomen dat achter de patiënt nog een patiënt opduikt en heeft een positieve invloed op het welzijn van de patiënt. Toch hebben ze, tot nu toe, niet altijd oog voor de mantelzorger, onder meer vanwege een gebrek aan kennis over mantelzorg. PVK/POH willen meer weten over de mogelijkheden om mantelzorgers vroegtijdig op te sporen en overbelasting te signaleren. Daarnaast wensen ze meer inzicht in hoe ze mantelzorgers zelf kunnen ondersteunen of verwijzen naar geschikte vormen van mantelzorg­ ondersteuning.

Waarom is aandacht voor mantelzorg in de huisartsvoorziening noodzakelijk? Een van de grootste knelpunten in de zorg voor mantel­ zorgers is dat mantelzorgers vaak te laat hulp inschakelen. Dikwijls pas wanneer ze overbelast zijn of dreigen te raken en mantelzorgondersteuning niet meer zo veel effect heeft. In de Beleidsbrief Naast en met elkaar (2009) schrijft voormalig staatssecretaris Bussemaker dat mantelzorgers eerder moeten worden opgespoord en ondersteund. Maar hoe en waar doe je dat? De eerste plek waar mensen met een (chronische) ziekte naartoe gaan, is doorgaans de huisartsvoorziening. Daarom is dat bij uitstek een plek waar mantelzorgers vroegtijdig in beeld kunnen worden gebracht en ondersteund. Het NHG zegt over de rol van de huisarts in de zorg voor mantelzorgers onder meer: ‘De huisarts heeft de proactieve zorg voor de (oudere) partner van de patiënt, die vaak de centrale verzorger is. De draaglast van deze partner bepaalt vaak hoe lang de patiënt nog thuis kan blijven. En de huisarts heeft ook oog voor eventuele andere mantelzorgers, tezamen met andere hulpverleners in de eerste lijn’ (Standpunt voor Huisartsgeneeskunde voor ouderen, 2007). Alhoewel huisartsen aandacht voor mantelzorg belangrijk vinden, blijkt uit onderzoek dat zij niet altijd beschikken over voldoende kennis van de doelgroep en de ondersteuningsmogelijk­ heden (onder meer Tympaan, 2008).

Wat is de rol van de PVK/POH in de zorg voor mantelzorg? Niet alleen de huisarts kan een belangrijke rol vervullen in de zorg voor mantelzorgers. Ook de PVK/POH ziet patiënten en hun mantelzorgers regelmatig en bouwt

een (vertrouwens)relatie met hen op. Dit maakt de PVK/ POH tot een belangrijk aanspreekpunt voor patiënt en mantelzorger. De PVK/POH kan mantelzorgers helpen om zichzelf als mantelzorger te zien en hulp te vragen, hen ondersteuning bieden en wijzen op relevante vormen van mantelzorg­ondersteuning. Maar welke rol vervult de PVK/ POH daadwerkelijk in de zorg voor mantelzorgers? Het Expertisecentrum Mantelzorg bevroeg hierover samen met de Christelijke Hogeschool Ede, 159 praktijkondersteuners en praktijkverpleegkundigen. Hieruit blijkt dat bijna negen van de tien praktijkondersteuners aandacht besteden aan de zorg voor mantelzorgers, maar niet altijd weten hoe ze

Mantelzorg is de zorg die mensen vrijwillig en onbetaald verlenen aan mensen met fysieke, verstandelijke of psychische beperkingen in hun familie, huishouden of sociale netwerk. Het gaat om zorg die meer dan in een persoonlijke relatie gebruikelijk is. Mantelzorgers zijn bijvoorbeeld een partner van een dementerende vrouw, een ouder van een gehandicapt kind of een kind van een ouder met CVA.

Aandacht voor mantelzorg in de opleiding tot praktijkondersteuner

Vereiste vaardigheden: interventies inzetten, rekeninghoudende met zorgbehoefte, beschikbare zorg, draagkracht/-last en ondersteuningsbehoefte van patiënt en mantelzorg en daarbij integrale zorg bieden (met medeneming van alle levensgebieden). Eindterm Ouderenzorg opleiding tot praktijkondersteuner 2010

5

dat kunnen doen, ondanks dat het een van de vereiste vaardigheden binnen de opleiding tot praktijkondersteuner is.

voor de mantelzorger levert een grote bijdrage aan het welzijn van patiënt en mantelzorger en kost niet altijd extra tijd.

Wat kan de PVK/POH doen?

Vroegtijdig opsporen Vroegtijdige opsporing van mantelzorgers is nodig om hen tijdig te voorzien van ondersteuning om overbelasting te voorkomen. 85% van de ondervraagden vindt vroegtijdige opsporing een taak van PVK/POH. Opvallend is dat bijna de helft van de PVK/POH echter aangeeft niet te weten wie in de huisartsvoorziening mantelzorger is. Bovendien hebben zij vooral oog voor mantelzorgers in zware zorgsituaties, zoals bij dementie of terminale zorg. Hierdoor blijven veel andere

Mantelzorgers zorgen uit liefde en plichtsgevoel en weten vaak niet dat ze mantelzorger zijn. Ook als de zorg zwaar is, zijn ze vaak niet geneigd hulp in te schakelen. Tijdige informatie en advies, emotionele steun en praktische hulp zorgen ervoor dat de mantelzorger de zorg volhoudt. De PVK/POH kan door vroegtijdig opsporen, signaleren, ondersteunen en verwijzen hulp bieden om te voorkomen dat achter de patiënt een andere patiënt opduikt. Oog hebben

Mantelzorgers - aantallen

Volgens het Sociaal Planbureau (2010) verleenden 3,5 miljoen Nederlanders van 18 jaar en ouder mantelzorg. • 2,3 miljoen mensen gaven langer dan drie maanden hulp. • 1,4 miljoen mensen verleenden meer dan 8 uur per week zorg. • 2,6 miljoen mensen gaven meer dan 8 uur per week en/of langer dan drie maanden hulp (20% van de volwassen bevolking). • 1,1 miljoen mantelzorgers gaven zowel intensieve als langdurige hulp. • 450.000 mantelzorgers zijn zwaar- of zelfs overbelast. De laatste jaren nam dit aantal flink toe, onder meer door het protocol gebruikelijke zorg (CIZ) en de toegenomen extramuralisering. Mantelzorgers verlenen de zorg veelal uit liefde, genegenheid en een gevoel van zorgplicht. Omdat de mantelzorg grotendeels thuis wordt geboden, is de mate van zorg veelal onzichtbaar voor de buitenwereld.

6

Figuur 1.

Vroegtijdig opsporen

Signaleren

Ondersteunen

Verwijzen

mantelzorgers buiten beeld, ook omdat mantelzorgers zelf niet gauw om hulp vragen. Mantelzorgers zien zichzelf als eerstverantwoordelijk voor degene die zij verzorgen en cijferen hun eigen behoeften weg. Mantelzorgers vragen zich af: ‘Als ik niet langer zorg, wie doet het dan?’ ‘Zorgt iemand anders wel goed voor mijn kind?’ ‘Ik heb beloofd: in voor- en tegenspoed.’ Mantelzorgers aanvaarden daarom vaak alleen hulp als deze proactief en expliciet wordt aangeboden, bijvoorbeeld door een verwijzing van huisarts of PVK/POH. “Je moet echt je best doen om mantelzorgers zover te krijgen dat zij tijdig hulp accepteren. Mantelzorgers schakelen uit schuldgevoel om ‘tekort te schieten’ vaak pas hulp in als het water hen al aan de lippen staat. En dan gaat het vaak mis, dan storten ze in omdat ze te lang hebben gewacht.” Veel PVK/POH nemen echter een passieve houding aan in het benaderen of aanspreken van de mantelzorger: “Knelpunten in het zorgen voor mantelzorgers liggen vooral bij henzelf. Durven mensen grenzen te stellen en zich mantelzorger te noemen? Ik voel me niet belemmerd door geld of tijd om hen te begeleiden, maar de mensen moeten eerst zelf naar mij toe komen.” Een meer proactieve benadering geeft echter de mogelijkheid om mantelzorgondersteuning preventief in te zetten. Kennis en praktische handvatten over de benadering van mantelzorgers helpen PVK/POH hierbij.

Mantelzorgers…

1. …zorgen uit liefde en een gevoel van zorgplicht voor hun naaste. 2. …weten vaak niet dat ze mantelzorger zijn. 3. …durven geen hulp te vragen. 4. …weten niet waar ze hulp kunnen vragen. 5. …durven de zorg niet uit handen te geven, omdat zij niet weten of de aangeboden zorg goed is. 6. …zijn onvoldoende in beeld bij zorgverleners. 7. … zullen steeds meer toenemen in aantal vanwege de politiek-maatschappelijke trend dat er steeds meer verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van de burger wordt verwacht. 8. …zullen een deel van de schaarste aan personeel moeten opvangen. 9. … kunnen onvoldoende bij respijtvoorzieningen terecht om even tot rust te komen. 10. …raken veelal overbelast door de intensieve zorg en worden zelf patiënt. 11. …hebben een grote kans op een klein sociaal netwerk vanwege het zorgen voor hun naaste.

Praktische tips Manieren om mantelzorgers vroegtijdig op te sporen zijn onder meer: • Vraag aan de patiënt of hij of zij hulp krijgt van een partner, kind, familielid, vriend of buur. • Nodig de mantelzorger uit om erbij te zijn als je op huisbezoek komt. Op die manier kom je ook te weten wie in de huisartspraktijk mantelzorg verleent.

van de geïnterviewde PVK/POH vindt dit een taak van PVK/ POH. In de meeste gevallen signaleren PVK/POH eventuele overbelasting door aan de mantelzorger of aan de patiënt te vragen hoe het thuis gaat. Daarnaast observeren PVK/POH of de mantelzorgers tekenen van overbelasting laten zien. Elke mantelzorger zal mantelzorgbelasting op een andere manier uiten: lichamelijk, psychisch, gedragsmatig of een combinatie hiervan. Daarom is het belangrijk dat je de mantelzorger kent en weet op welke manier zij of hij de overbelasting uit. “Je moet oppassen dat het niet mis gaat en tijdig verwijzen. Als een mantelzorger zegt ‘Ja, het gaat nog wel, maar…’, dan weet je al dat iemand tegen zijn eigen grenzen aanloopt. Als je je werk serieus neemt, moet je dit soort signalen oppakken.”

Signaleren van (dreigende) overbelasting Vroegtijdige signalering van dreigende overbelasting laat zien of het inschakelen van hulp (dringend) nodig is. 92%

Praktische tips • Houd je oren en ogen open: is dit een mantelzorger? Heeft hij/zij op dit moment behoefte aan hulp?

Casus

De man in de wachtkamer houdt zijn vrouw nauwlettend in de gaten terwijl hij haar aanmeldt bij de assisten­te. Zijn vrouw probeert de rolstoel uit te klimmen. Hij rent gauw naar haar toe. “Ga maar weer zitten, Lies, je kan niet staan, weet je nog wel?” De man oogt vermoeid. De PVK/POH komt eraan en helpt de man zijn vrouw het kantoor in te rijden. “Mevrouw, gaat u hier maar even rustig zitten, ik kom zo bij u,” zegt ze. Dan kijkt ze de man aan en vraagt: “Gaat het wel met u? U ziet er wat vermoeid uit. Kan ik wat voor u doen?” Na een tijdje verlaat de man de huisartsvoorziening. Zijn schouders zijn wat minder naar voren gebogen. In zijn hand heeft hij een briefje met daarop de naam van het dichtstbijzijnde Steunpunt Mantelzorg. De PVK/ POH heeft hem gewezen op een vrijwilligersproject en zelfs al een afspraak voor hem gemaakt!

(Dreigende) overbelasting kun je signaleren door te letten op de volgende fysieke, psychische en gedragsmatige signalen (Buijssen & Adriaanse, 2005): Lichamelijk: onder meer hoofd- of buikpijn, verhoogde bloeddruk, hyperventilatie, pijn in nek, schouder of rug, duizeligheid, toenemende vermoeidheid, afnemende eetlust of juist vraatzucht. Psychisch: onder meer schaamte- en schuldgevoelens, concentratieproblemen, vergeetachtigheid, lusteloosheid, slaapproblemen, snel geëmotioneerd zijn, piekeren. Gedragsmatig: onder meer rusteloosheid, chaotisch, onverdraagzaam, agressief, verwaarloosd uiterlijk, meer roken en drinken, gebruik van kalmerende of stimulerende middelen.

7

• Neem de mantelzorger als het kan even apart en vraag hoe het gaat. • Let op fysieke, psychische en gedragsmatige symptomen van overbelasting (zie kader). • Gebruik screeningsinstrumenten als de EDIZ en de CSI om de belasting van mantelzorgers te meten (zie kader). • Als de mantelzorger zelf tot een andere huisartsvoorziening behoort, maar wel graag ondersteuning wil ontvangen: bel in overleg met de mantelzorger naar diens huisarts.

Signaleren vraagt om een proactieve en preventieve houding Ondersteunen Mantelzorgers ondersteunen is een taak van PVK/POH, zo vindt 86% van de bevraagde PVK/POH. Hierbij geven ze aan dat een gebrek aan tijd een knelpunt is. Een PVK/POH kan echter binnen haar of zijn (beperkte) mogelijkheden zelf al veel doen om mantelzorgers te ondersteunen, bijvoorbeeld door een oogje in het zeil te houden en steeds als je de mantelzorger ziet, aandacht aan hem of haar te besteden. Praktische tips: • Vraag de mantelzorger hoe het gaat, probeer open vragen te stellen. • Bied een proactief luisterend oor en vraag door. Laat zien dat je oog hebt voor het welzijn van de patiënt én diens naasten. “Bij de deur in de gang, met de deurknop in mijn hand, vraag ik altijd even: ‘En, mevrouw, hoe gaat het met u? Houdt u het wel vol?’ Pas als ze niet bij hun naaste in de buurt zijn, vertellen mensen me hoe ze zich echt voelen. Dit noem ik altijd het deurknopeffect.” - Saskia van der Lyke tijdens de Mantelzorglezing 2010. • Voorzie de mantelzorger van concrete informatie en advies om zo goed mogelijke zorg te kunnen verlenen. • Bespreek de mogelijkheden om de zorg te verlichten.

Informatie over gevalideerde meet­ instrumenten

EDIZ (Ervaren Druk Informele Zorg): een vragenlijst waarop mensen aangeven hoeveel druk zij ervaren op negen onderwerpen. Naast deze kwantitatieve ordening is er ook een kwalitatieve ordening in de onderwerpen waar te nemen. CSI (Caregiver Strain Index): een vragenlijst waarmee overbelasting door mantelzorg kan worden gemeten. Het zijn 13 vragen die met ja of nee kunnen worden beantwoord. Het invullen kost nog geen vijf minuten. De CSI biedt veel voordelen omdat het kort en makke­ lijk is af te nemen. Downloads van deze meetinstrumenten vindt je op: www.expertisecentrummantelzorg.nl (bij Meet­ instrumenten).

8

Casus

Een werkende mantelzorger is thuis urenlang bezig met het uitvoeren van verschillende zorgtaken. Als hij uit zijn werk komt, wil zijn vrouw graag nog kaarten met hem maken, maar daar heeft hij geen tijd voor. Een maatjesproject waarbij zijn vrouw bezoek krijgt van een vrijwilliger die dezelfde hobby heeft, is dan een idee. Als de man thuiskomt, kan zijn vrouw trots de kaarten laten zien.

• Stimuleer de mantelzorger de zorg meer te delen met andere mensen uit het sociale netwerk. • Vertel mantelzorger én patiënt hoe belangrijk ondersteuning voor de mantelzorger is.

Verwijzen Mantelzorgers verwijzen naar organisaties die hen de juiste ondersteuning kunnen bieden, is een belangrijke taak van PVK/POH. 79% van de PVK/POH in het onderzoek deelt deze mening. De mantelzorger kun je wijzen op diverse organisaties die uiteenlopende vormen van hulp bieden aan mantelzorgers. Het Steunpunt Mantelzorg en de Mantelzorgmakelaar bieden advies, informatie en hulp bij regelwerk. Op sociaal gebied zijn er maatjes- en bezoekprojecten: vrijwilligers zijn bij de patiënt, waardoor de mantelzorger er even tussen­uit kan. Ook zijn er diverse diensten die praktische hulp bieden, zoals de maaltijdservice, (vrijwillige) thuishulp, boodschappenbus. Cursussen zoals omgaan met dementie of tiltechnieken worden aangeboden door Steunpunt Mantelzorg of de Alzheimervereniging. Ten slotte zijn er ook nog diverse organisaties die de zorg van de mantelzorger tijdelijk overnemen zodat de mantelzorger even op adem kan komen (respijtzorg), zoals de zorgboerderij, dagbestedingsactiviteiten, uitjes van maatschappelijke of religieuze organisaties. (Zie overzicht handige websites.) Praktische tips: • Ken de sociale kaart van de omgeving of ga naar het lokale steunpunt mantelzorg of het WMO-loket voor een sociale kaart voor mantelzorgondersteuning (zie tabel 1). • Geef niet alleen een folder mee – mantelzorgers hebben doorgaans nauwelijks tijd om te lezen. Verwijs liever ‘actief’ door: laat opties/mogelijkheden zien van zorgaanbod in de buurt. Maak indien nodig een afspraak met een welzijnsorganisatie in de buurt, dat zij langskomen. “Zeg niet tegen de mantelzorger: “Maak een afspraak”, maar maak hem zelf. Anders doen ze het niet”.

Casus

Een vrouw die voor haar dementerende man zorgt, zegt tegen je dat haar man ervan houdt buiten bezig te zijn. Je kan navragen of er nog een plekje is op de zorgboerderij in de buurt.

Tabel 1. Mogelijkheden voor mantelzorgondersteuning In alle gevallen geldt dat het lokale steunpunt mantelzorg onderstaande gegevens kan aanvullen, met behulp van een lokale sociale kaart. Wat?

Waar?

Informatie, bv. over ziekten, zorg- en ondersteuningsaanbod, wet- en regelgeving

• Het steunpunt mantelzorg, zie www.mezzo.nl voor lokale adressen • De Mantelzorglijn: telefonisch (0900-20 20 496 (Z 0,10 p/m) op werkdagen van 9 tot 13 uur) of per mail bereikbaar: www.mezzo.nl/mantelzorglijn • Wmo-loket van de gemeente, bv. over het inschakelen van huishoudelijke hulp, respijtzorg, welzijns- en gemaksdiensten (bv. maaltijdservice boodschappendienst), hulpmiddelen aanvragen etc. • Activiteiten zoals Alzheimercafé, informatiebijeenkomsten patiëntenverenigingen, psycho-educatie GGZ etc.

Advies en begeleiding

• Casemanagement (o.a. bij dementie) • Steunpunt mantelzorg

Emotionele steun, bv. lotgenotencontact, individuele begeleiding of maatjescontacten (bv vrijwilligers, vriendendiensten)

• Steunpunt mantelzorg • Alzheimervereniging • Patiëntenvereniging

Educatie, bijvoorbeeld instructie bij het gebruik van hulpmiddelen en psychoeducatie

• Lokale zorgaanbieders • Steunpunt mantelzorg

Praktische hulp, bv huishoudelijke hulp, administratieve ondersteuning en welzijnen gemaksdiensten

• Wmo-loket • Steunpunt mantelzorg

Respijtzorg is tijdelijke en volledige overname van de zorg van de mantelzorger, zodat deze weer op adem kan komen.

• Sommige steunpunten mantelzorg bieden de mogelijkheid om vrijwillige respijtzorg te organiseren (geen CIZ-indicatie nodig). • Zorgaanbieders bieden verscheidene vormen van respijtzorg: logeerhuis, zorgboerderij, dagopvang/behandeling, tijdelijke opnames, zorghotels etc. (met CIZ-indicatie of eigen betaling). • Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ) leveren respijtzorg in palliatief terminale zorg door de taken van de mantelzorger tijdelijk over te nemen. Kijk op www.vptz.nl voor een lokale VPTZ aanbieder. • Zorgboerderijen bieden voor diverse doelgroepen verschillende activiteiten aan, zie www.zorgboeren.nl.

Financiële tegemoetkoming, zoals tegemoetkoming in de kosten voor levensonderhoud en een vergoeding vanuit het PGB.

Meer info: www.mezzo.nl/mezzo_kennisplein_veelgestelde_vragen

Materiële hulp, bv woningaanpassing of aangepast vervoer.

• Het Wmo-loket kan hierover informatie geven, bv. tillift, traplift, rollator, steunen. • De website www.vindeenhulpmiddel.nl/ is handig om te kijken of er nog andere nuttige hulpmiddelen te vinden zijn

Zorg delen met naasten:

• Bv. middels een familie-hyves met een rooster daarop, Sharecare die een zorgsite heeft (tegen kleine betaling): www.zorgsite.nl/nl/ (kijk voor extra info: www.zorgsite.nl/ files/u/denkbeeld-feb-2010.pdf), www.helpjemee.nl of www.wieziet.nl/.

Zorgen delen met andere mantelzorgers

• Lotgenotencontact (o.a. via steunpunten mantelzorg). • www.mantelzorgerbenjenietalleen.nl (digitaal contactpunt voor mantelzorgers in Nederland)

• Geef aan wat de (positieve) ervaringen van andere mantelzorgers zijn die gebruik hebben gemaakt van mantelzorgondersteuning (“Had ik het maar eerder gedaan”). • Moedig mantelzorgers aan bij het gesprek met CIZ aan te geven dat hij/zij veel meer dan gebruikelijke zorg verleent en de mogelijkheid krijgt om extra thuiszorg in te schakelen. Via het WMO-loket is het mogelijk meer huishoudelijke ondersteuning in te roepen. • Kijk of er hulpmiddelen zijn die de mantelzorger kunnen ondersteunen. Duizenden hulpmiddelen  en

handige producten zijn op de markt, zoals douche­ stoelen, medicijnagenda, traplift, handige drinkbekers en een kousaantrekker voor elastische kousen.

Benodigdheden PVK/POH willen meer oog hebben voor mantelzorgers. Om mantelzorgers goed te ondersteunen, is meer aandacht voor mantelzorg in de opleiding nodig. PVK/POH hebben behoefte aan: • Kennis over mantelzorg.

9

• Training in het signaleren van problemen en (over) belasting van mantelzorgers en de meetinstrumenten die hierbij kunnen helpen. • Training in het ondersteunen van mantelzorgers. • Kennis van de sociale kaart. Het Expertisecentrum Mantelzorg ontwikkelt samen met de opleiding Praktijkondersteuning van de Christelijke Hogeschool Ede een lespakket voor praktijkondersteuners. Heeft u interesse in dit lesmateriaal? Neem dan contact op met Geraldine Visser of Wendy van Lier: [email protected] 

Over het onderzoek Studenten van de Christelijke Hogeschool in Ede onderzochten in voorjaar 2010 de ondersteuning van mantelzorgers door PVK/POH. De studenten keken naar wat PVK/ POH zelf kunnen bieden en wat ze daarvoor nodig hebben. In totaal vulden 159 PVK/POH de online enquête in en er werden acht diepte-interviews gehouden.

een naaste levert ook veel positieve dingen op: vreugde, voldoening, dankbaarheid, zingeving. Het uitgangspunt van elke vorm van mantelzorgondersteuning moet dan ook zijn om dit te blijven ervaren: dat mantelzorgers voldoening, vreugde, zingeving en dankbaarheid etc. uit hun rol als mantelzorger kunnen blijven putten.

Literatuur 1. Buijssen H, Adriaansen M. Hulpverlening aan mantelzorgers. Een leerboek voor verpleegkundigen. Boom, Meppel, 2005. 2. Dam-Aantjes van, Dijk EM van, van Silfhout A, Smit M. Zorg voor mantelzorg. Een onderzoek naar de rol van de praktijkondersteuner huisarts in relatie tot mantelzorgondersteuning. Meesterproef Hbo-V, Christelijke Hogeschool Ede, 2010. 3. Hijnekamp MJG, Nienhuis T, Doelman- Geest HA van (2008). Mantelzorgers en de huisarts. Tympaan Instituut voor beleidsontwikkeling, Den Haag. 4. Oudijk D, Boer A de, Woittiez I, Timmermans J, Klerk M de. Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2010.

Handige websites: •

www.expertisecentrummantelzorg.nl – Het kenniscentrum over mantelzorg voor professionals en beleidsmakers.

Tot slot

•

www.mezzo.nl – De landelijke vereniging voor mantelzorgers en vrijwilligerszorg

We zijn snel geneigd om alleen maar naar de negatieve gevolgen van mantelzorg te kijken. Maar het is belangrijk om je te realiseren dat het gros van de mantelzorgers zorgt vanuit liefde of vanzelfsprekendheid (“Mijn moeder heeft ook altijd voor mij klaargestaan”). Het zorgen voor

•

www.nhg.artsennet.nl -Zie de praktijkwijzer ouderenzorg met handige tips voor het ondersteunen van mantelzorgers

•

www.vindeenhulpmiddel.nl – De Vilans Hulpmiddelenwijzer helpt bij het vinden van handige hulpmiddelen.

•

www.zorgboeren.nl – Informatie over de dichtstbijzijnde zorgboerderij.

•

www.handeninhuis.nl - 24-uurs vervanging van de vaste mantelzorgers van thuisverblijvende zorgbehoevenden.

10