Voorkom agressie. Dokter Prevento. Hoe help. anderen hun agressie beheersen. Wegwijs in educatief materiaal

Voorkom

Dokter Prevento

agressie.

Hoe help ik

anderen hun agressie beheersen Wegwijs in educatief materiaal

Inhoud Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Overzicht educatief materiaal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1. Frustratie, boosheid en agressie bespreekbaar maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.1 Verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.2 Spelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Eigen woede en agressie leren beheersen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2.1. Verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2.2. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2.3. Oefeningen en methodieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.4. Spelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.5. Andere materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3. Werken aan respect en verbondenheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.1. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.2. Projectbegeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.3. Spelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.4. Websites. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 4. Bouwen aan zelfvertrouwen en weerbaarheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4.1. Verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4.2. Informatieve en praktische boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4.3. Methodieken en trainingspakketten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 4.4. Spelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 4.5. Websites. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 5. Duidelijke regels en grenzen stellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 5.1. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 5.2. Spelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 6. Omgaan met ruzies en conflicten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 6.1 Verhalen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 6.2 Informatieve en praktische boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 6.3 Methodieken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 6.4 Spelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 6.5 Websites. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 7. Omgaan met pesten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 7.1. Verhalen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 7.2. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 7.3. Methodieken en spelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 7.4. Websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 8. Omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 8.1. Verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 8.2. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 8.3. Methodieken en trainingspakketten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 8.4. Websites. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 9. Omgaan met zelfverwondend gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 9.1. Verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 9.2. Informatieve en praktische boeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 9.3. Websites. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Waar vind je educatief materiaal?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Hoe help

ik anderen

h u n sie agres eheersen b

Inleiding Wil je kinderen, jongeren of volwassenen helpen hun agressie beheersen? Op een onderbouwde, speelse of creatieve manier? Dan is deze brochure iets voor jou. Ze maakt je wegwijs in informatief en educatief materiaal. Dat kan je gebruiken bij een actie in jouw organisatie of voor jouw doelgroep. De materiaalfiches zijn gesorteerd per thema. Ze geven informatie over de vorm, de doelgroep en de inhoud. Sommige materialen kan je in 1 op 1 situaties inzetten, anderen zijn te gebruiken in groep. Er is materiaal om te werken met peuters, kleuters, kinderen, jongeren en volwassenen. Ook is er aandacht voor doelgroepen met een specifieke problematiek. Via het ISBN-nummer kan je het materiaal bestellen bij je boekhandel. Een aantal zijn ook gratis of tegen een lage prijs uit te lenen in documentatiecentra of bibliotheken. Achteraan in de brochure vind je hiervan een overzicht.

3

Overzicht educatief materiaal 1. Frustratie, boosheid en agressie bespreekbaar maken Bijna altijd is er een reden voor boos of agressief gedrag. Meestal zit er frustratie achter. Men heeft niet bereikt wat men wilt of nodig heeft. Wie zich niet bewust is van wat hij of zij precies voelt of wilt, reageert makkelijker impulsief of agressief. Door er woorden aan te geven, krijgt men grip en vermindert de emotionele lading. Zo komen er meer mogelijkheden vrij om er constructief mee om te gaan. Volgende materialen helpen je om frustratie, boosheid en agressie bespreekbaar te maken.

1.1 Verhalen om frustratie, boosheid en agressie bespreekbaar te maken

Boos zijn / C. Snoek Uitgeverij Kwintessens - ISBN: 9789057881077 Wat: Prent- en voorleesboek Voor wie: 4-8 jaar Guido is boos omdat hij vanmorgen zijn mooie nieuwe laarzen niet aan mocht van zijn mama. In de klas is hij boos omdat hij niet in de bouwhoek kan spelen. In een gesprek met juf leert Guido dat je niet altijd je zin kunt krijgen. En dat boos worden daarover niet helpt. Maar als Gwen, het kleine zusje van Guido, wordt geplaagd door een paar grote jongens wordt Guido pas echt boos. En hij niet alleen: juf is ook boos. Helpt boos zijn nu wel?

En blij, en boos, en anders. Allemaal gevoelens / E. Brownjohn Uitgeverij Sjaloom - ISBN: 9062494552 Wat: Flap-uitboek Voor wie: 5 jaar + In dit flap-uitboek met verschillende klepjes en schijfjes kunnen kleuters zelf op ontdekkingstocht gaan. Door aan een schijfje te draaien verandert een blij gezicht in een droevig gezicht, of kleurt een gezicht rood van schaamte. Achter in het boek zit een gevoel-spel met draaischijf en een uitwisbaar tekenbord. Het boek laat zien dat het goed is om je gevoelens te aanvaarden en te vertrouwen, en om ze te laten zien. Maar het is ook goed om te bedenken waarom je je zo voelt. Naast verdriet, schaamte en boosheid komen ook vooroordelen en oneerlijke of verkeerde gedachten die mensen over je kunnen hebben aan bod.

4

Geweld? Stop! Verhalendoos Uitgeverij Schubi - ISBN 3898913929 Wat: 13 beeldverhalen van elk 4 tot 7 kaarten. Voor wie: 8-14 jaar Het begin van het verhaal toont op verschillende manieren het geweld van alledag en geeft daarbij iedere keer een goede en een slechte oplossing van het probleem. Thema’s zijn: benadeelden niet helpen, van iemand iets stelen, toeschouwer zijn en niet ingrijpen, afpersing, seksuele intimidatie, geweld doorgeven, loyaliteitsconflict, een zwakkere in de steek laten, niet helpen in nood, uitlachen en afzonderen, van iemand iets kapot maken, straffende opvoeder. Er worden dieren als personen gebruikt om te voorkomen dat het geweld te direct en te wreed overkomt. Dieren hebben ook het voordeel dat het geslacht en de afkomst niet naar voren komen en dus niet meteen al voor bepaalde doelgroepen (rassen, godsdiensten enz.) staan.

1.2 Spelen om frustratie, boosheid en agressie bespreekbaar te maken

Vlinderslag vzw Zinloos geweld i.s.m. CIS - Uitgever: centrum informatieve spelen - te bestellen bij www.zinloosgeweld.net Wat: Informatief spel - Voor wie: 9-15 jaar Dit spel confronteert jongeren met 15 verschillende soorten zichtbaar en onzichtbaar geweld: van fysiek, psychisch, verbaal en intrafamiliaal geweld tot vandalisme, cyberpesten, zelfverminking en steaming. Het spel leert hun geweld bespreekbaar maken en leert hun hoe ze hun gevoelens kunnen verwoorden en hoe ze ermee om kunnen gaan. ‘VlinderSlag’ wordt gespeeld met 3 tot 30 spelers en neemt 60 tot 90 minuten in beslag.

Gevoelswereldspel Peter Gerrickens en Marijke Verstege Uitgeverij Gerrickens Training en Advies - ISBN: 9789074123105 Wat: Kaartspel Voor wie: 16 jaar+ Jongere leeftijd kan. Maar dan maak je best een voorselectie uit de kaarten. Met dit kaartspel kan je met anderen in gesprek gaan over de wijze waarop je situaties, mensen of een organisatie ervaart. Het spel bestaat uit 140 kleurrijke kaarten, verdeeld over 3 groepen: 1) Prettige gevoelens, bv. blij, trots, tevreden, veilig en gesteund; 2) Onprettige gevoelens, bv. boos, bezorgd, onrustig, schuldig en beledigd; 3) Levensgebieden die een emotionele lading hebben, bv. vrienden, gezondheid, (on)betaalde arbeid en uiterlijk.

5

2. Eigen woede en agressie leren beheersen Uitbarstingen van woede en agressie hebben negatieve gevolgen. Ook voor de agressieve persoon zelf. Schaamte- of schuldgevoelens steken de kop op. Hij voelt zich onzeker of hulpeloos omdat hij de controle verloor over zichzelf. Met volgende materialen kan je mensen helpen grip te krijgen op hun eigen woede en agressie.

2.1 Verhalen over eigen woede en agressie beheersen

Ekki pikt het niet / M. Montijn Uitgeverij Milamant - ISBN: 9080892211 Wat: Prent- en voorleesboek - Voor wie: 3 jaar + Ekki, een eigenwijze egel, is niet lekker opgestaan, hij is boos en geeft anderen de schuld van zijn pijnlijke poot. Het duurt een poos voordat hij erachter komt wat er echt aan de hand is. Maar ondertussen is Ekki niet zo aardig geweest voor zijn vriendjes.

Driftbuien en woedeaanvallen

Omgaan met boosheid en frustratie bij kinderen met autisme en ADHD / Jed Baker, Janine Langeveld Uitgeverij Hogrefe - ISBN: 9789079729142 Wat: Praktisch boek Voor wie: Wie geconfronteerd wordt met driftbuien en woedeaanvallen van kinderen met autisme en ADHD. Sommige kinderen lijken soms letterlijk te kunnen ontploffen. Zeker kinderen met autisme of ADHD kunnen zeer ernstige driftbuien hebben. Dit is niet altijd makkelijk om hier goed mee om te gaan. Dit boek biedt eenvoudige en praktische strategieën om met driftbuien en woedeaanvallen om te gaan.

Explosief gedrag bij autisme

Wat kun je eraan doen? / Linda Woodcock en Andrea Page

Jaap deelt klappen uit / Edward van de Vendel Uitgeverij Querido - ISBN: 9021484935 Wat: Prent- en voorleesboek - Voor wie: 4 jaar + Omdat Jaap om een of andere reden boos is, wordt hij tot zijn kamer veroordeeld. Daar reageert hij zich af op de spullen in zijn kamer. Tot hij uitgeraasd en moegemept neervalt en van het grote, witte plafond een lesje in nederigheid krijgt.

2.2 Informatieve en praktische boeken

Het explosieve kind

Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde en chronisch inflexibele kinderen / Greene, RossW Uitgeverij Nieuwezijds - ISBN: 9789057121951 Wat: Informatief boek - Voor wie: Ouders, begeleiders, therapeuten en andere hulpverleners die te maken hebben met opstandige, explosieve en inflexibele kinderen. Dit boek behandelt de eenvoudige maar baanbrekende methode om om te gaan met chronisch inflexibele kinderen met een lage frustratietolerantie. Uitgangspunt is dat gezamenlijk gezocht moet worden naar een oplossing voor problemen in plaats van belonen en straffen. Het boek legt de onderliggende problemen uit en biedt praktische adviezen en hulpmiddelen om o.a. vijandigheid en strijd te verminderen; te reageren in situaties die tot explosies leiden; een omgeving te creëren die explosief gedrag voorkomt; en kinderen te leren flexibeler te zijn en om te gaan met frustratie.

6

Uitgeverij Pica - ISBN: 9789077671580 Wat: Informatief boek - Voor wie: Ouders en professionals die te maken hebben met kinderen met autisme. Dit boek doet een strategie uit te doeken die ook op lange termijn effect heeft. De zogenoemde low arousal approach is gebaseerd op confrontatievermijding, verminderen van weerstand, en het reduceren van stress en angst. Daardoor kunnen kinderen met autisme informatie beter opnemen en zijn ze minder geneigd te reageren met ongewenst gedrag.

Vastgelopen Anders kijken naar begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen / Jacques Heijkoop Uitgeverij Nelissen - ISBN: 9789024413577 Wat: Informatief en praktisch boek Voor wie: Werkers in de gehandicaptenzorg, ouders en belangstellenden. De auteur behandelt: zelfverwonding, angst, agressie, onzekerheid, dwang-handelingen, stelen en ruziemaken bij mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen, vanuit een nuchtere begrijpende opstelling. Uit de voorbeelden en suggesties voor oplossingen wordt duidelijk hoe schrijnend mensen vast kunnen lopen, vooral als ze niet begaafd genoeg zijn om in woorden te zeggen wat hen dwarszit. Het boek biedt nieuwe mogelijkheden die de persoon met de handicap op weg helpt om tot een groter gevoel van vertrouwen te komen in anderen én in zichzelf. Het bevat veel opvolgbare suggesties om neergaande spiralen en isolement te doorbreken.

7

2.3 Oefeningen en methodieken om eigen woede en agressie te beheersen

Over de rooie

Omgaan met woede en agressie / Jan Bernard

Wat kun je doen als je te snel boos bent Een help-oefenboek voor kinderen / Dawn Huebner

Uitgeverij Nino - ISBN: 9789085605553 Wat: Help- en oefenboek. Voor wie: 6-12 jaar Het boek leert kinderen een nieuwe manier om over boosheid na te denken. Het geeft hun gereedschappen die ze kunnen gebruiken om minder fel te reageren als er iets fout gaat. Duidelijke stap-voor-stap instructies en opdrachten om te tekenen en te schrijven helpen hen om nieuwe vaardigheden aan te leren die samenhangen met het verminderen van hun probleem.

Uitgeverij Boom - ISBN: 9053527087 Wat: Zelfhulpboek - Voor wie: Mensen met enig zelfinzicht. Het boek beschrijft uitgebreid wat er met mensen gebeurt als ze woedend worden. De voor- en nadelen van agressief gedrag komen aan bod. Het boek geeft adviezen over hoe je je zelf beter onder controle kan houden. Daarnaast besteedt het aandacht aan risicofactoren en aan de denkfouten die tot agressie leiden en die mensen achteraf gebruiken om hun agressie goed te praten. De bijlagen bestaan uit concrete ontspanningsoefeningen die een afremeffect hebben en uit een ‘razernijbarometer’ waarmee je kan bepalen op welk niveau van agressiviteit je je bevindt en hoe je kunt ingrijpen.

Woede

Tem het beest in jezelf / Reneau Z. Peurifoy

Haal de Grrr uit agressie / E. Verdick Uitgeverij Abimo - ISBN: 9789059323452 Wat: Boek dat kinderen helpt hun woede te overwinnen. Voor wie: 8-14 jaar Dit boek helpt kinderen hun woede te begrijpen en leert hen hoe ze bij woede toch nog tot een positieve, gezonde oplossing kunnen komen. Kinderen zien in dat geweld geen oplossing is. Het boek bevat praktische suggesties met o.a. 5 stappen om een slechte stemming te temmen; 6 stappen om woedeproblemen op te lossen; tips in verband met je “kwaadheidsknoppen” en de woedewaarschuwingssignalen” van je lichaam; alles over kalmeren; tips om je woederadar te gebruiken; en dingen die je kan doen als volwassenen kwaad worden.

Geweldig communiceren voor jongeren / Justine Mol Uitgeverij SWP - ISBN: 9789088501166 Wat: Praktisch boek over het leren vinden van de knop waarmee je jezelf ‘uit’ en weer ‘aan’ kunt zetten. Voor wie: 13-20 jaar Het boek is gebaseerd op de ideeën van Marshall Rosenberg en illustreert de theorie en de praktijk aan de hand van het verhaal van Evelien, die alles zo zat is dat ze van huis wegloopt. Voor ouders en andere volwassenen is er het boek Geweldig communiceren met jongeren.

8

Uitgeverij Archipel - ISBN: 9789063050986 Wat: Zelfhulpboek - Voor wie: Iedereen die met woede worstelt. Of iemand nu licht ontvlambaar is, of snel geïrriteerd raakt over niet noemenswaardige zaken, of moeite heeft zijn kwaadheid te uiten, dit boek laat zien hoe je in verschillende situaties omgaat met woede en hoe je dat kan veranderen, hoe je woede op een positieve en effectieve manier kunt uiten, wanneer kwaad worden wél het gepaste antwoord is, hoe je om moet gaan met frustraties en conflicten kunt oplossen, hoe je het beste stress, vernedering en schaamte het hoofd kunt bieden. Duidelijk wordt dat het uiten van woede niet alleen maar negatief is. Het betekent ook: leren voor jezelf opkomen door je duidelijk uit te spreken, grenzen te stellen, en nee te zeggen tegen onredelijke eisen.

Boosheid de baas

ACT: een nieuwe methode om ergernis en frustratie in de hand te houden / Georg Eifert, John Forsyth, Matthew McKay Uitgeverij Thema - ISBN: 9058713164 Wat: Zelfhulpboek - Voor wie: Mensen met enig zelfinzicht. Aan de hand van de Acceptance and Commitment Therapy (ACT) methode leert de lezer zijn of haar boosheid te accepteren. Het boek biedt praktische technieken gebaseerd op mindfulness. Deze helpen om gevoelens van boosheid en frustratie niet te veroordelen, maar erdoorheen te kijken en voor ogen te houden wat er werkelijk toe doet in zijn leven. Met behulp van vele oefeningen leert men om niet meteen op deze gevoelens te reageren.

9

2.4 Spelen om met eigen woede en agressie om te gaan

Constructief omgaan met irritatie en boosheid

Door spelen

Het hart als sleutel om woede te transformeren Regine Herbig

Een speels antwoord op conflict, macht en geweld Jeugd & vrede i.s.m. Centrum Informatieve Spelen

Uitgeverij Ankh-Hermes B.V - ISBN: 9020202790 Wat: Zelfhulpboek Voor wie: Mensen met enig zelfinzicht Boosheid is een signaal dat basale behoeften tekortkomen. Via een innerlijke dialoog kun je helder krijgen wat in je werd getriggerd door een conflict, en wat je nodig hebt. Vanuit je hart kun je de pijnlijke gevoelens die onder je boosheid liggen met mededogen benaderen en zo je innerlijke balans hervinden. Daarna wordt het mogelijk op vreedzame en respectvolle wijze de dialoog met de ander aan te gaan. De auteur verbindt inzichten van de westerse psychologie (vooral de geweldloze communicatie van Marshall Rosenberg), oosterse wijsheid en recent wetenschappelijk onderzoek over de relatie tussen emoties, hart en brein met elkaar. In dit boek vind je praktische voorbeelden en oefeningen om met begrip en empathie te leren communiceren.

Wat: Verzameling nieuwe spelen voor binnen en buiten waarin samenwerking en groepsvorming centraal staan. Voor wie: 6-25 jaar Kinderen en jongeren leren spelenderwijs hoe ze op een andere manier met conflict, macht en geweld kunnen omgaan. Met duidelijke speluitleg en achtergronden over de spelpedagogie.

Speels omgaan met agressie Rosemarie Portmann

Agressieve jongeren Aard en aanpak van agressief gedrag in internaten bezien vanuit de rationeel-emotieve therapie M. de Lange & M. Klomp Uitgeverij SWP - ISBN: 9789066652279 Wat: Informatief boek Voor wie: Therapeuten Agressieve jongeren hebben dikwijls het gevoel dat woede-uitbarstingen hen min of meer overkomen. Het lijkt alsof de situatie de agressie oproept. De Rationeel Emotieve Therapie (RET) wijst er echter op dat dergelijke reacties niet zozeer worden veroorzaakt door een bepaalde situatie, maar eerder door onbewuste en irrationele gedachten die de jongere over die situatie heeft. De wijze waarop de jongere de situatie interpreteert en de gedachten die hij daarbij heeft, leiden ertoe dat hij buitensporig kwaad wordt en niet meer in staat is om met de feitelijke situatie om te gaan. Dit boek geeft aan de hand van praktijkonderzoek toepassingen weer van de Rationeel Emotieve Therapie voor de residentiële hulpverlening aan agressieve jongeren. Het onderzoek kreeg vorm door een ‘irrationele gedachten vragenlijst’ uit te werken. Aan de hand daarvan zijn interviews afgenomen bij 52 agressieve jongeren uit diverse tehuizen. Op basis van dit onderzoek, zet dit boek diverse lijnen uit voor een cognitief gedragsmatige benadering van agressieve jongeren in tehuizen.

10

Uitgeverij Panta Rhei - ISBN: 9073207886 Wat: Spelletjes boek Voor wie: 8-14 jaar De spelletjes vormen de basis van een groepsgesprek. Ze kunnen zowel preventief als curatief ingezet worden. Thema’s zijn: agressieve gevoelens herkennen en uitdrukken; prikkels voor agressie herkennen; zichzelf en anderen beter begrijpen; agressie beheersen en verminderen; een gevoel van eigenwaarde opbouwen; niet-agressieve betrekkingen aanknopen; conflicten vreedzaam oplossen.

2.5 Andere materialen om met eigen woede en agressie om te gaan

BOEM meter Uitgever: Semmie, te bestellen bij www.semmie.net Wat: Een kartonnen thermometer op A4 formaat. Voor wie: 6-14 jaar Met de BOEM-meter kan een kind op een schaal van 1 tot 10 aangegeven hoe boos het zich voelt. Bij het vooraf knutselen kan je met het kind bespreken wat een handige manier van reageren is bij verschillende gradaties van boosheid. Met het handje op de splitpen kan je gradatie van de boosheid aangegeven.

11

3. Werken aan respect en verbondenheid ‘Waar verbondenheid groeit, neemt respectloos gedrag af en wordt geweld voorkomen’ Anouk Depuydt Scheldpartijen, pestgedrag, vandalisme. Het zijn maar enkele vormen van respectloos en gewelddadig gedrag. Vaak gaat het om ‘symptomatisch gedrag’. Dit gedrag is er niet zomaar. Meestal is het een gevolg van andere, meer diepgaande of verborgen gebeurtenissen of ontwikkelingen. Zorg dus niet alleen dat het respectloos en gewelddadig gedrag hier en nu stopt. Kijk ook naar de onderliggende oorzaken. Respectloos gedrag vloeit vaak voort uit een gebrek aan verbondenheid. Namelijk als men zich niet verbonden voelt met zichzelf, de ander of de omgeving. Het komt er dus op aan die verbondenheid zoveel mogelijk (opnieuw) tot stand te laten komen. Ervaringen van verbondenheid zorgen er voor dat kinderen, jongeren en volwassenen dieper en respectvoller in het leven staan. Als je je zelf waardeert, draag je zorg voor jezelf. Mensen bij wie je je goed en veilig voelt, respecteer je en benader je niet vijandig. Voorwerpen en ruimten die je dierbaar zijn, verniel je niet. Verbinding geeft grond onder je voeten. Hechte banden maken je sterk en zorgen dat je je inzet voor anderen. Er gaat een sterke preventieve kracht vanuit. Laat de mensen voor wie je werkt daarom zoveel mogelijk verbondenheid beleven. Dat stimuleert hun vermogen tot empathie, sympathie, respect en zorg. Volgende materialen helpen je hieraan te werken.

3.1 Informatieve en praktische boeken over respect en verbondenheid

De blik van de Yeti Over het opvoeden van jonge kinderen tot zelfbewustzijn en verbondenheid / Michel Vandenbroeck Uitgeverij SWP - ISBN 9066653280 Wat: Informatief boek Voor wie: Kinderverzorgsters, opvoeders, maatschappelijk werkers, pedagogen en psychologen Het boek verkent de complexe omgeving waarin kinderen morgen opgroeien en stelt enkele duidelijke doelstellingen vast voor deze reis. Aan de hand van inzichten uit de Nederlandstalige, Franstalige en Engelstalige literatuur ter zake, gaat het boek in op de vraag hoe we kinderen in deze gefragmenteerde wereld kunnen helpen een zelfbewuste (meervoudige) identiteit te bouwen, zonder hun verbondenheid met de ‘ander’ te verliezen. Dit boek zet het belangrijke aspect van ‘opvoeden’ en ‘samenleven’ op heldere wijze en met veel voorbeelden uit de praktijk uiteen.

12

Opvoeden in verbondenheid Omgaan met probleemgedrag bij kinderen en jongeren Peter Jochems Uitgeverij Pax Christi & Jeugd & Vrede - ISBN: 9789075640007 Wat: Informatief en praktisch boek Voor wie: Begeleiders in de kinderopvang, ouders, en andere opvoeders Boek met veel tips, voorbeelden, verhalen en getuigenissen uit het echte leven en in heel concrete opvoedingssituaties. In de bijlagen lees je hoe vijftien organisaties ‘verbondenheid’ toepassen in hun werking.

3.2 Projectbegeleiding rond verbondenheid

Project ‘Verbondenheid’ Heidi Defever, Patrick Jossa, Trees Vanhoutte, Ilse Aerden, Ludwig Jossa Hooverplein 10 3000 Leuven / 016 32 53 86 [email protected] / [email protected] Wat: Projectbegeleiding op maat - Voor wie: Het project is hoofdzakelijk actief in het onderwijsveld. Maar werkt ook samen met de social-profit. Bv. kinderopvang, voor- en naschoolse opvang, bijzondere jeugdzorg, welzijnswerk, buurtwerk, bemiddelingsdiensten De klemtoon ligt niet op het aanpakken van wat symptomatisch fout loopt. Wel wordt nagedacht over ‘verbindende initiatieven’ die bestaande geweldproblemen zo goed mogelijk doen stoppen, weer ombuigen of voorkomen. Op basis van een verkennend gesprek vindt de begeleiding plaats op maat. In 4 à 5 sessies maken teams een analyse van hun werking, bespreken hun aanpak van respectloos gedrag en zoeken naar constructieve antwoorden.

3.3 Spelen rond verbondenheid

Grok / King, bewerking uit het Engels door Justine Mol Uitgeverij Earth games, NL - ISBN: 9079740012 Wat: Kaartspel - Voor wie: 8 jaar + Dit spel, gebaseerd op Geweldloze Communicatie, geeft woorden aan gevoelens en behoeften en het verlevendigt de communicatie. Wie het speelt, werkt aan het vergroten van begrip, openheid en verbondenheid. Er zijn 18 verschillende spellen te spelen. Deze variëren in moeilijkheid. De spellen kan je 1 op 1, in groepsverband of individueel spelen.

3.4 Websites rond verbondenheid www.opgroeineninverbondenheid.nl Hier vind je tips voor begeleiders, opvoeders en leraren om te werken aan verbondenheid.

13

4. Bouwen aan zelfvertrouwen en weerbaarheid Weerbaar zijn staat niet gelijk met een stoere of vechtlustige houding. Het gaat juist om het ontwikkelen van je innerlijke kern, om zo van binnenuit zekerheid uit te stralen. Basisvoorwaarden zijn: een realistisch zelfbeeld, beschikken over een flinke dosis eigenwaarde, je grenzen voelen en niet verschuiven, vanuit kracht en kwetsbaarheid tot actie kunnen komen. Wie zelfvertrouwen heeft en weerbaar is gaat niet snel over tot geweld. Met volgende materialen kan je hieraan werken.

4.1 Verhalen over zelfvertrouwen en weerbaarheid

Kleintje nee en grote Nee / Gisela Braun Uitgeverij Schoolsupport - ISBN: 9076233411 Wat: Prentenboek - Voor wie: 3 jaar + Niet alle kinderen komen even gemakkelijk voor zichzelf op. Toch is het belangrijk dat kinderen leren aangeven wat hun behoeften zijn en wat ze juist niet willen. Kinderen moeten zich ervan bewust worden dat ze duidelijk moeten zijn als ze ‘nee’ zeggen. Dat is niet altijd eenvoudig en gaat zeker niet vanzelf, maar in dit leuke boekje kunnen ze lezen dat zelfs een Kleintje nee een Grote Nee kan worden. De thematiek wordt enigszins zwart-wit en zonder nuances gebracht, waardoor de bedoeling didactisch duidelijk is. Het boekje is geschikt om voor te lezen en zelf te lezen. Ook zeer geschikt als uitgangspunt voor rollenspellen of (groeps)gesprekken.

4.2 Informatieve en praktische boeken over zelfvertrouwen en weerbaarheid

Weerbaarheid van jongeren een denk-en doeboek Suzanne Cautaert, Veerle Dupont en Ilse Ideler Garant Uitgeverij - ISBN: 9044111892 Wat: Informatief en praktisch boek Voor wie: 14-18 jaar Werken aan weerbaarheid helpt jongeren bij het vergroten van hun gevoel van eigenwaarde en zelfrespect. Daardoor heeft het ook een remmend effect op het stijgende agressieve en antisociale gedrag van jongeren. Vanuit deze overtuiging en vanuit hun brede werkervaring hebben de auteurs dit denk- en doeboek samengesteld. Het richt zich tot ieder die binnen een educatieve context met jongeren werkt. Het denk-deel geeft nuttige informatie om in de praktijk met groepen jongeren aan de slag te gaan. Het doe-deel is een gevarieerde verzameling van oefeningen, spelletjes, methodieken en technieken waarmee je zo aan de slag kunt.

14

Geweld tegen vrouwen met een handicap / Ann Van den Buys Uitgeverij Garant - ISBN: 9789044123425 Wat: Informatief boek Voor wie: Vrouwen met een handicap Een nuchtere studie, geschreven door ervaringsdeskundigen die het taboe willen doorbreken rond huiselijk geweld tegen vrouwen met een handicap. Het boek bevat een overzicht van onderzoekswerk, preventie en specifieke hulpverlening - en geeft daarin de vele lacunes aan.

4.3 Methodieken en trainingspakketten rond zelfvertrouwen en weerbaarheid

Ho, tot hier en niet verder... Training in psychosociale weerbaarheid voor kinderen en hun opvoeders / Jooske Kook Acco - ISBN: 9789033459931  Wat: Handleiding bij de training Voor wie: 7-12 jaar - Ook kinderen met problemen ten gevolge van pesten, kinderen met sociale angst of bewegingsangst en kinderen met kenmerken van ADHD, NLD of milde vormen van contactstoornissen kunnen baat hebben bij deze training. De training bestaat uit twaalf sessies. In kleine groepjes vinden communicatie en interactie plaats, via opeenvolgend bewegen, spel en praten. Er wordt gebruikgemaakt van methodieken uit de bewegingstherapie, de cognitieve gedragstherapie, NLP en imaginatie. In deze training leren kinderen via spel en beweging beter te luisteren naar hun lichaamssignalen en intuïtie en daar voor zichzelf of de ander iets mee te doen. Het werkboek voor de kinderen en het werkboek voor de ouders en opvoeders, nodig voor het geven van de training en cursus, zijn apart te verkrijgen.

Handboek Marietje Kesselsproject weerbaarheids-vergroting bij kinderen van 10 tot 13 jaar K. van Helvoort en Y. Clarijs Uitgeverij SWP - ISBN: 9050508049 Wat: Handleiding bij de training - Voor wie: 10-13 jaar Deel 1 bestaat uit een beschrijving van de activiteiten die voor, tijdens en na de lessenserie aan de orde zijn. Deel 2 gaat over het opzetten van een Marietje Kesselproject: het draagvlak, de financiering en de voorwaarden. In deel 3 staan de lessen zelf beschreven, voorafgegaan door informatie over het lesgeven en het lesprogramma. Het doe-deel is een gevarieerde verzameling van oefeningen, spelletjes, methodieken en technieken waarmee je zo aan de slag kunt.

15

Het Rots en Water perspectief

NEE = NEE: weerbaarheidstraining

Een psychofysieke training voor jongens Ykema, Freerk

Ilona Verhoof-van Gool & Gert Vermeer

SWP Uitgeverij - ISBN: 9789066654587 Wat: Methodiek beschrijving en theoretische onderbouwing van het trainingsprogramma ‘Rots en Water’. Voor wie: Jongens 10 jaar + De basisbegrippen ‘rots’ en ‘water’ staan op fysiek vlak voor stevig staan en volgzaamheid, aanval en verdediging,… Dit wordt gaandeweg de oefeningen en doorheen rollenspelen vertaald naar het sociale niveau. Assertiviteit houdt in dat je kunt kiezen, afhankelijk van de context, tussen stevig staan en volgzaam zijn. Het trainen van fysieke weerbaarheid is een middel om te komen tot de ontwikkeling en het verwerven van mentale en sociale vaardigheden. Elke training start heel fysiek en wordt ondersteund door momenten van groepsgesprekken, zelfreflectie en opdrachten. Vanuit deze fysieke ervaringen wordt stilgestaan bij de lichamelijke gewaarwording en de bewustwording. Daardoor wordt het makkelijker de transfer te maken tussen de aangeleerde technieken en de mentale en sociale vaardigheden naar de persoonlijke leefwereld -en sfeer (thuissituatie, schoolse setting, peergroup,…).

Rots en water Een psychofysieke training voor jongens en meisjes Ykema, Freerk SWP Uitgeverij - ISBN: 9789066657380 Wat: Praktijkboek met dertien gedetailleerd beschreven lessen en lesmateriaal, met talrijke instructieve foto’s en lesbrieven. Voor wie: 10 jaar + De basisbegrippen ‘rots’ en ‘water’ staan op fysiek vlak voor stevig staan en volgzaamheid, aanval en verdediging,… Dit wordt gaandeweg de oefeningen en doorheen rollenspelen vertaald naar het sociale niveau. Assertiviteit houdt in dat je kunt kiezen, afhankelijk van de context, tussen stevig staan en volgzaam zijn. Het trainen van fysieke weerbaarheid is een middel om te komen tot de ontwikkeling en het verwerven van mentale en sociale vaardigheden. Elke training start heel fysiek en wordt ondersteund door momenten van groepsgesprekken, zelfreflectie en opdrachten. Vanuit deze fysieke ervaringen wordt stilgestaan bij de lichamelijke gewaarwording en de bewustwording. Daardoor wordt het makkelijker de transfer te maken tussen de aangeleerde technieken en de mentale en sociale vaardigheden naar de persoonlijke leefwereld -en sfeer (thuissituatie, schoolse setting, peergroup,…).

16

Uitgever: Bartiméus - ISBN: geen Wat: Trainingshandleiding, een dvd met de benodigde fragmenten, een cd-rom met huiswerkopdrachten, smiles, kaarten en platen. Voor wie: Kinderen en jongeren die blind of slechtziend zijn. Ook voor hen die naast een visuele handicap een auditieve beperking hebben. Ook bruikbaar voor (zeer) moeilijk lerende kinderen en jongeren en jongeren met een pervasieve ontwikkelingsstoornis. De weerbaarheidstraining bestaat uit drie delen. Het eerste deel handelt over gevoelens en het herkennen van grenzen, deel twee over bewaken van grenzen in dagelijkse situaties, en het derde deel over bewaken van grenzen wanneer je lichamelijke integriteit wordt aangetast. De training werkt met werkvormen waarin lijfelijk contact een grote rol speelt. Er zijn ook videocomposities die bruikbaar zijn bij zeer slechtziende jongeren.

Eigenwijs een programma over weerbaarheid / Yvonne Linders STUG Videoproducties - te bestellen via www.stug.nl Wat: DVD + handleiding met vragen en opdrachten per scène. Voor wie: Jongeren met een lichamelijke handicap. In tien scènes laten een aantal jongeren zien waar ze over struikelen en waar hun grenzen liggen. De eerste acht scènes gaan over opkomen voor jezelf, de laatste twee over vrienden maken, verliefdheid en relaties. Alle scènes worden door jongeren zelf gespeeld.

Voel je oké handleiding weerbaarheidscursus voor tieners met een lichamelijke handicap Hoey-Eikelhof, E. en E., M. Eikelhof PJ Partners, Rotterdam - ISBN 9052505497 Wat: Handleiding bij de weerbaarheidscurus. Voor wie: Jongeren met een zintuiglijk, auditieve of lichamelijke handicap. Deze cursus is ontwikkeld om tieners met een lichamelijke handicap in groepsverband vaardigheden aan te leren die hun weerbaarheid vergroten. Het gaat hierbij om weerbaarheid in het sociale verkeer en om het adequaat leren omgaan met de beperkingen die de handicap oplegt. De lesmap bestaat uit 12 bijeenkomsten van 2 uur. Middels het doen van rollenspelen, waarin praktijksituaties worden nagebootst en het doen van (huiswerk)opdrachten, oefenen de deelnemers in het uitstralen van zelfvertrouwen, het ontwikkelen van een positief zelfbeeld, leren omgaan met beperkingen/handicap, nee durven zeggen, weerstand leren bieden, omgaan met afwijzing en kritiek, vrienden en vriendinnen maken.

17

4.4 Spelen rond zelfvertrouwen en weerbaarheid

Deurtje open, deurtje dicht. sociale weerbaarheid en relatievorming Christien van Andel Nunspeet: Stichting Philadelphia Zorg - ISBN: 9075585144 Wat: Trainingspakket Voor wie: 16 jaar + met een lichte of matige verstandelijke handicap. Ook mensen met een zwaardere handicap kunnen er profijt van hebben. ‘Deurtje open, deurtje dicht’ is een vervolg op het ‘Koffertje Weerbaarheid’. De inhoud van het pakket is breder dan van het koffertje en omvat sociale weerbaarheid en relatievorming. Thema´s die aan de orde komen zijn eigenwaarde, zelfvertrouwen aanleren, gevoelens herkennen, benoemen en uiten, vriendschap en relaties en de verschillen daartussen, pesten, seksuele intimidatie en macht binnen relaties. Er is veel aandacht voor fysieke- en verwerkingsoefeningen en voor het leerproces er omheen. Evenals bij het koffertje kunnen de teksten van de presentatrice letterlijk door de begeleiders worden overgenomen. De beide lespakketten kunnen goed met elkaar gecombineerd worden. Het DODDpakket bestaat uit twee dvd-s van ieder 120 minuten, een boek met veel inhoudelijke informatie voor begeleiders/trainers), en oefeningen voor cursisten (WerkBoek), een oefenboek voor cursisten (DoeBoek), een gevoelsplatenserie, signaalplaatjes en tips voor sociaal en weerbaar gedrag. De spelscènes op de dvd´s zijn grotendeels gespeeld door mensen met een handicap.

Weerbaarheid: baas over mijn eigen lijf Christien van Andel & Vera Boomsma Nunspeet: Stichting Philadelphia Zorg Uit te lenen via www.sensoa.be Wat: (Les)pakket bestaat uit een trainingskoffer met drie videobanden, een handleiding met methoden om seksueel geweld bespreekbaar te maken en mensen met een verstandelijke handicap te trainen, opdrachten voor cliënten, gekleurde platen, een pictoserie en een spel. Voor wie: Ouders, mensen met een lichte tot matige verstandelijke handicap, begeleiders Naast informeren en het vergroten van bewustzijn ligt de nadruk op het (aan)leren van vaardigheden waarmee mensen zich te weer kunnen stellen tegen ongewenste intimiteiten. De video´s bevatten korte en concrete filmbeelden en hebben een rustige montage. Door de herhaling van boodschappen is de serie voor veel mensen begrijpelijk. De video werkt met herkenbare praktijkvoorbeelden van misbruik gekoppeld aan woonsituaties en directe omgeving. Video 1 gaat over lichaamsbewustzijn, video 2 over gevoelens rond seksueel misbruik en video 3 over voorbeeldgedrag, vaardigheden om te reageren.

18

Kikkerbecool / bordspel Anne Kooijman Uitgeverij De Coole kikker - ISBN: 9789081247313 Wat: Spannend bordspel Voor wie: 8 jaar + Al spelend leer je vaardigheden en goede manieren om op te komen voor jezelf en om te leren omgaan met pesten en plagen. Geef antwoord op de vragen van de kaartjes om fiches te verdienen. Laat je hersens kraken en bedenk wat een coole kikker zou antwoorden. Een coole kikker kan goed met andere kinderen omgaan maar komt ook voor zichzelf op, heeft goede manieren en laat zich niet op de kast jagen door plagen of pesten. Met minimale instructie kunnen 2 tot 6 (groepen) kinderen het spel zelfstandig spelen.

Spelenderwijs nieuw methodiekboek kinderhulpverlening Riphagen, M, Dordrecht Blijf van mijn Lijf Dordrecht - ISBN 909018064 Wat: Boek met spelmethodieken Voor wie: 4-12 jaar In het boek zijn verschillende spelmethoden opgenomen die ook onafhankelijk van elkaar gebruikt kunnen worden. De activiteiten spelen in op het leren herkennen en uiten van gevoelens, het leren omgaan met angsten, het vergroten van de weerbaarheid, het omgaan met spanningen, omgaan met pesten en het bevorderen van communicatie.

4.5 Websites rond zelfvertrouwen en weerbaarheid www.weerbaarheid.nu Hier vind je bij ‘publicaties’ werkvormen, materiaal, folders, video’s en brochures die je kan gebruiken om kinderen en jongeren meer weerbaar te maken www.weerbaar.info Hier vind je educatief materiaal, informatie en tips op het gebied van de sociaal-emotionele vaardigheden en de weerbaarheid van kinderen en jongeren. Voor thuis, op school en in de hulpverlening. Voor kinderen, ouders, leerkrachten en hulpverleners.

19

5. Duidelijke regels en grenzen stellen

6. Omgaan met ruzies en conflicten

Grenzen, regels en reglementen beperken de vrijheid. Daardoor lokken ze wel eens discussie, conflict of agressie uit. Toch zijn ze nodig om veiligheid te garanderen en het samenleven te reguleren. De kinderen, jongeren of volwassenen waarmee je werkt, weten graag tot hoever ze kunnen gaan, waar de grens ligt. Dat geeft duidelijkheid, zekerheid en veiligheid. Dan pas weten ze hoe ze zich kunnen gedragen. Om die reden zoeken ze vaak de grenzen op. Ook jouw persoonlijke grenzen. Ze willen weten wie je bent en wat ze aan je hebben en wat niet. Zolang je deze grenzen niet voldoende stelt, zoeken ze verder. Heel wat grensoverschrijdend en agressief gedrag kan je voorkomen door duidelijk te zijn. Volgende materialen kunnen je helpen.

Op zich zijn ruzies en conflicten niet erg. Het hoort bij het opgroeien en bij het samenleven. Het heeft zelfs een positieve functie: opkomen voor jezelf, je inleven in een ander, geven en nemen, problemen oplossen en oefenen met ‘nee’ zeggen. Conflicten die men bewust en geweldloos doorloopt zijn juist een kans om elkaar beter te leren kennen en écht contact te maken.

6.1 Verhalen over ruzie en conflicten

Kleine raaf maakt ruzie / Nele Moost 5.1 Informatieve en praktische boeken over regels en grenzen stellen

Ieder kind heeft grenzen nodig Voorkom problemen van baby tot basisschool / Annette Kast Uitgeverij Scriptum - ISBN: 9055943746 Wat: Informatief en praktisch boek Voor wie: Begeleiders, opvoeders en ouders van kinderen van 0-12 jaar Dit ondersteunt ouders en andere opvoeders op een heldere wijze de omgang met hun kind te verbeteren: leren grenzen te stellen op een manier die de eigen verantwoordelijkheid van kinderen op een positieve manier bevordert. Ook voor wie niet het hele programma volgt, bevat het veel bruikbare ideeën. Ieder hoofdstuk begint met een kleurenfoto en eindigt met een ingekaderde samenvatting. Veel herkenbare voorbeelden en mede daardoor zeer begrijpelijk geschreven.

5.2 Spelen rond regels en grenzen

Gedragen gedrag mini Een dilemmaspel voor het vinden van grenzen en het maken van regels / Visser, A.; Kallenbach, I. PPSI, Utrecht, 2001 - te bestellen via www.ppsi.nl Wat: Spel om op een leuke manier gezamenlijk te komen tot omgangsregels Voor wie: 12 jaar + Het spel bestaat uit tachtig kaartjes met situatieschetsen verdeeld in de categorieën agressie/geweld, racisme, discriminatie, seksuele intimidatie en algemeen. Regelmatig verschijnen er nieuwe themagebonden spelkaartjes die gratis via de website www.ppsi.nl zijn te downloaden.

20

Uitgeverij De Eenhoorn - ISBN: 9789058382405 Wat: Prentenboek - Voor wie: 4 jaar + Prentenboek over Kleine Raaf die de baas wil spelen over de andere dieren. Hij maakt met iedereen ruzie, totdat hij voor spook gaat spelen. Schaap, die bang is, maakt een pompoenlampion en verkleed in het donker maken de dieren een optocht. Kleine Raaf zegt dan: “Ruziemaken is het beste wat er bestaat. Maar daarna mogen we niet vergeten alles weer goed te maken!”.

Paultje maakt ruzie / Eve Tharlet Uitgeverij De vier windstreken - ISBN: 9789055793501 Wat: Prentenboek - Voor wie: 4 jaar + Als het konijntje Paultje met zijn vriendje Gijs bij de rivier speelt, krijgen ze ruzie. Ze willen elkaar nooit meer zien! Paultje besluit alleen verder te spelen. Al gauw merkt hij dat hij Gijs toch harder nodig heeft dan hij dacht. Gelukkig is dat gevoel wederzijds en komt er vanzelf weer een eind aan de ruzie.

Schiet op, Belo / Eve Tharlet Uitgeverij Bakermat - Jeugd & Vrede - Pax Christie - ISBN: 9054610743 Wat: Prentenboek - Voor wie: 4-8 jaar Dit prentenboek legt aan kleine kinderen uit hoe zij met conflicten kunnen omgaan. De bijhorende werkmap bevat een overzicht van de thematiek. Het reikt ook ervaringen aan en biedt uitgewerkte suggesties voor de verschillende leeftijdsgroepen.

21

Ruzie in de bloempot / Dirk Bercks Uitgeverij die blauwe giraffe - ISBN: 9077675078 Wat: Interactief verhaal - Voor wie: 7 jaar + Een kleine kever woont in een bloempot. Zijn leventje is perfect, maar hij heeft wel steeds ruzie met de andere kever die ook in de bloempot woont. Hij bedenkt allerlei plannetjes om wraak te nemen op de andere kever, totdat er iets gebeurt wat hij zelf niet verwacht had. Dit boek nodigt het kind uit om zelf te schrijven of te tekenen in het boek. De illustraties nodigen het kind uit om zijn fantasie de vrije loop te laten.

Mediation in de praktijk Beroepsvaardigheden en interventietechnieken / Hugo Prein Uitgeverij Boom - ISBN: 9085060192 Wat: Informatief boek over conflictbemiddeling in de breedste zin van het woord - Voor wie: Wie zich bezighoudt met conflicten De auteur beschrijft de meest in aanmerking komende gesprekstechnieken die de mediator kan hanteren. Hij besteedt aandacht aan de psychologische achtergronden van de verschillende interventietechnieken en aan de persoon van de mediator als interventionist.

6.2 Informatieve en praktische boeken over ruzie, conflict en mediation

Toolkit Mediation Huilen, boos zijn, ruzie Omgaan met emoties bij kinderen van 0-8 jaar Hanneke van Hasselt-Mooy Uitgeverij SWP - ISBN: 9789066658936 Wat: Informatief en praktisch boek. Voor wie: 0-8 jaar Het boek biedt inzicht in emoties die een rol spelen bij huilen, boos zijn en ruzie. Het reikt concrete richtlijnen aan over hoe je hier het best mee omgaat. Het boek schenkt ook aandacht aan de gevoelens en gedachten van de opvoeders en begeleiders zelf.

Ruzie / Riekje Boswijk-Hummel Uitgeverij De Toorts - ISBN: 906020522 7 Wat: Informatief boek - Voor wie: Wie met mensen werkt Dit boek geeft inzicht in verschillende soorten ruzies en hun dynamieken. Wat gebeurt er eigenlijk als je ruzie hebt? Hoe komt het dat je je soms zo machteloos kunt voelen? Wat is pijn eigenlijk? Hoe moet je met je verdriet en je woede omgaan? Hoe ga je om met autoriteit? Wat is ‘dichtklappen’? Wat is ‘zieligheid’? Hoe komt het dat ruzies vaak zo lang duren? En helemaal niets opleveren? Deze en nog talloze andere vragen komen in dit boek aan de orde. Op een zeer systematische en bijna ‘simpele’ wijze legt het uit wat er met je energie gebeurt tijdens ruzies, hoe een machtsstrijd ontstaat en verloopt én wat je kunt doen om ruzies uit de knoop te halen en eventueel te voorkomen.

22

Resultaat bereiken als manager, mediator en onderhandelaar / M.A. Schonewille Uitgeverij Boom - ISBN: 9789054543473 Wat: Overzicht van instrumenten die je kan inzetten bij mediation of conflictbemiddeling. Voor wie: Iedereen in een (potentiële) conflict- of onderhandelingssituatie.De Toolkit geeft een overzicht van het grote scala aan instrumenten dat u ter beschikking staat in een mediation of onderhandeling en is een handleiding voor het juiste gebruik van de ‘techniek’ van een interventie of methode. Daarnaast bevat de uitgave veel praktijkgerichte checklists. Aan de hand van de checklist in de omslag kiest u het gereedschap dat u op dat moment nodig heeft.

Oplossingsgerichte mediation Fredrike Bannink Uitgeverij Harcourt - ISBN: 9026517734 Wat: Praktisch boek over oplossingsgerichte mediation met protocollen voor de gesprekken. Voor wie: Wie bemiddelt in conflicten. Oplossingsgerichte mediation richt zich niet op het conflict, maar vraagt: Wat wil je voor het conflict in de plaats? Wat gaat er al goed en wat werkt wél? De focus ligt op het bereiken van de gewenste situatie in de toekomst. Cliënten worden als competent gezien om hun gezamenlijke doel te formuleren, en oplossingen te bedenken en uit te voeren die dit doel dichterbij brengen. De expertise van de oplossingsgerichte mediation ligt in het stellen van de juiste oplossingsgerichte vragen om cliënten hierbij te helpen.

23

6.3 Methodieken rond mediation en conflictbemiddeling

Conflicten bespreekbaar maken bij kleuters Wat: Methodiek om duidelijk te maken dat kwaad zijn en ruzie maken normaal is en mag, maar dat het geen pijn mag doen - Voor wie: 3-5 jaar Speel met poppenkastpoppen verschillende situaties na die bij de kinderen vaak uitlopen op ruzies (bv. iets afpakken, niet willen delen). Leg telkens als de ruzie begint, het poppenspel stil en vraag de kinderen hoe het nu verder moet. De kinderen zullen met verschillende scenario’s komen. Zet ze allemaal op een rijtje. Speel de beste oplossingen voor (ook de slechtste voor het contrast), met de kinderen in de regiestoel. Is het nu goed voor alle poppen? De kleuters zullen trots en tegelijk verwonderd zijn dat ze de ruzie zelf kunnen oplossen. Steek er wat variatie in: werk met verhalen, laat tekeningen maken waar je één groot boek van maakt en bespreek ook foto’s en prenten (bv. iets/iemand omduwen, met zand gooien, roepen) met de groep. Leg goed uit wat er aan de situatie vooraf ging. Dat leidt tot een ‘vredelievender’ oordeel.

Ruzies oplossen met KLOP Marjorie Lamain - van der Sluijs Uitgeverij Garant - ISBN: 9044110454 - Voor wie: 6-12 jaar Wat: De KLachten - OPlossingen methode is een soort conflictbemiddeling op groepsniveau om ruzies en onenigheid tussen kinderen op te lossen. De methode werkt met een klachtenschrift waarin kinderen alles wat ze dwars zit mogen opschrijven. Dan volgt het KLOP-overleg. Dat is een soort van kringgesprek waarin de klacht serieus genomen wordt en waarin samen naar oplossingen wordt gezocht. De kinderen noteren de verschillende oplossingen in het oplossingsschrift. Tijdens het overleg wordt gekeken naar wat het effect of het gevolg kan zijn van elke oplossing. Vervolgens maakt het kind een keuze uit de aangedragen oplossingen. Als de actie het gewenste effect heeft opgeleverd is de cirkel rond, zo niet dan start de cyclus opnieuw.

N.J. Long, M.M. Wood, F.A. Fecser Uitgeverij Lannoo Campus - ISBN:  9789020954951 Wat: Verbale interventiemethodiek - Voor wie: Kinderen en jongeren tussen 6 en 20 jaar die gedragsstoornissen vertonen en stressvolle situaties niet kunnen hanteren. Een voldoende begrip van taal is vereist om een gesprek te voeren en een redenering mee op te zetten. Life Space Crisis Intervention (LSCI) LSCI stelt een begeleider in de mogelijkheid om direct na een crisis met een kind te praten. Het heeft als uiteindelijke doelstelling het kind of de jongere zelfregulerend gedrag bij te brengen. Het eerste deel van het boek bespreekt de verschillende aspecten van een ‘conflictcyclus’. Het tweede deel gaat dieper in op de 6 fasen binnen LSCI. Het belicht de nodige vaardigheden en potentiële valkuilen bij het gebruik. Deel drie illustreert hoe je het proces kan aanwenden bij 6 specifieke vormen van zelfdestructief gedrag.

6.4 Spelen rond ruzie en conflicten

Alternatieven voor ruzie maken Tilo Benner Uitgeverij Panta Rhei - ISBN: 978907677199 Wat: Boek met oefeningen en spelen Voor wie: 10-16 jaar Sociaal-emotionele oefeningen en samenwerkingsoefeningen en -spelen. De oefeningen en spelletjes hebben volgende thema’s: kennismaking, communicatie, oorzaken van conflicten, het stoppen van conflicten, samenwerking en tolerantie, regels opstellen en naleven, het versterken van sociale vaardigheden, jezelf en anderen waarderen. Het gaat om 14 blokken van elk 90 minuten.

Sos Conflict! / Concrete werkvormen voor geweldloos

Conflicten geweldloos oplossen

opvoeden en begeleiden / Corry Laura Van Bladel

Een praktisch werkboek met spelen en oefeningen voor het voortgezet onderwijs / Jamie Walker

Uitgeverij Abimo - ISBN: 9789059324923 - Voor wie: 10-15 jaar Wat: Boek met cd-rom om constructief met verschillen om te gaan. Na een korte uiteenzetting van het gedachtegoed van Pat Patfoort (Geweldloze Conflicthantering) en Marshall Rosenberg (Geweldloze Communicatie), geïllustreerd met voorbeelden uit de praktijk en het leven, volgt een uitgebreid activiteitenpakket vol praktische oefeningen, lesmateriaal en spelvormen. Om de praktische toepasbaarheid te vergroten, werden vele concrete materialen op een bijhorende cd-rom gezet.

24

Praten met kinderen en jongeren in crisissituaties / Life Space Crisis Intervention

Uitgeverij Panta Rhei - ISBN: 9076771189 Wat: Werkboek met spelen en oefeningen Voor wie: 10-18 jaar Interactie- en rollenspelen met volgende thema’s: Elkaar beter leren kennen, Eigenwaarde stimuleren, Communicatie, Samenwerking, Conflicten die voortkomen uit traditionele rolpatronen, Conflicten geweldloos oplossen.

25

Omgaan met conflicten Kwartetspel Uitgeverij Semmie - te bestellen via www.semmie.net Wat: Kwartetspel Voor wie: 7-12 jaar. Voor kinderen die kunnen lezen. Een kwartetspel waarbij de kinderen de verschillende stappen verzamelen als kwartet. De stappen leiden naar constructieve manieren voor het oplossen van problemen. Thema’s zijn o.a. negeren, gevoelens, onderhandelen, luisteren, uitpraten, afkoelen enz.

Spelen met conflicten Francine ten Hoedt, Marijke Lingsma Uitgeverij Nelissen - ISBN: 9789024499267 Wat: Vijf kaartspellen om jezelf en anderen te oefenen in conflictvaardig gedrag. Inclusief CD met handleiding, scoreformulier en presentatie. Voor wie: 18+ De toolbox bestaat uit vijf spellen met kaartjes: 1. Ken je kracht (de competentie conflictvaardig in competentiekaarten) 2. Ruzie mag (tips en uitdagingen om conflictvaardiger te worden) 3. Respect man! (de kunst van het ruziemaken in deëscalatiekaarten) 4. De rode knop (de kunst van het ruziemaken in escalatiekaarten) 5. Geluk of gelijk? (ga je voor harmonie of onvrede in deze situaties?). Elk spel is te spelen: individueel, voor zelfcoaching en persoonlijke ontwikkeling; in een coachsessie; in een teamcoaching, in een groep onder begeleiding van een trainer, coach of manager die coachend leiderschap in groepen beheerst; en in mediationsessies vooral de respect- en de rode-knopkaarten.

7. Omgaan met pesten Van pesten is sprake als een of meerdere personen een andere persoon meer dan eens, en gedurende een langere periode, geestelijk of lichamelijk geweld aandoen, met de bedoeling die persoon pijn te doen. Dit kan heel subtiel, bijna stiekem, gebeuren. Pesten is vaak een groepsfenomeen: één slachtoffer staat tegenover een groepje pestkoppen. Zo’n groepje heeft een vast structuur. Er is één of hoogstens een paar ‘aanvoerders’. Zij omringen zich met een paar ‘meelopers’. Deze moedigen de pestkop aan, lachen mee of doen wat hij vraagt. Soms verschuilt de pestkop zich wijselijk op de achtergrond. Hij laat de meelopers het vuile werk doen. Zo blijft hijzelf buiten schot. Wil je pesten aanpakken? Pak dan de hele groep aan. Zorg dat de pestkoppen hun achterban verliezen. Dan is het snel uit met het pesten. Leer iedereen zeggen wat ze echt denken en voelen. Pesterijen blijven duren als iedereen in de groep denkt alleen te staan met zijn ongenoegen. Pas als iemand het luidop durft uit te spreken, volgt de rest. Met volgende materialen kan je pesten aanpakken.

7.1 Verhalen over pesten

Hangoor Nijntje serie / Dick Bruna Uitgeverij Mercis Publishing- ISBN: 9789056471989 Wat: Prentenboek - Voor wie: 2 jaar + Bij Nijntje in de klas komt een nieuwe jongen, Daan, die door iedereen voor “hangoor” wordt uitgescholden. Nijntje vindt hem aardig en besluit er iets aan te doen. Dit boekje stelt pesten subtiel en begrijpelijk aan de kaak.

6.5 Websites rond conflicthantering www.conflicthantering.startpagina.nl

26

Anders, nou en? / Helga van de Sanden Uitgeverij Boek en Buro Rebers - ISBN: 9789085396598 Wat: Korte, rakende, herkenbare en kindgerichte verhaaltjes. Voor wie: 6-9 jaar In dit boekje staan sociale reacties en gevoelens bij pestgedrag beschreven. De herkenbaarheid helpt kinderen (zowel de pester als het slachtoffer) bij het bewustwordingsproces van hun eigen omgangsmanieren met anderen. Voor kinderen om zelf te lezen of om voor te lezen als ondersteuning of inleiding bij het bespreken van gevoelens van zowel dader als slachtoffer bij pestgedrag, discriminatie en respectloos gedrag.

27

Plagen-Floortje maakt graag grapjes

Ik wil er ook bij horen

C. Snoek

M. Hasselaar; A. de Muynck

Uitgeverij Kwintessens NZV Uitgevers - ISBN: 9057882701 Wat: Prent- en voorleesboek. Voor wie: 4 jaar + Floortje vindt het leuk om andere kinderen te plagen. De hele dag door maakt ze grapjes en soms flapt ze een plagerijtje er zomaar uit. Zelf heeft ze er veel plezier om, maar niet ieder kind vindt haar grapjes leuk. Soms worden ze zelfs boos op haar. Ze leert van juf een belangrijke les over plagen.

Uitgeverij Den Hertog - ISBN: 9789033117299 Wat: Informatief boek om kinderen te helpen meer weerbaar te zijn tegen pesten. Voor wie: 12 jaar + Uitgangspunt van het boek is dat pesten een groepsprobleem is. En de aanpak van pesten moet zich dus richten op iedereen die bij het pesten een rol speelt.

De koningin van 1b

Een vuurspuwend monster(tje)

Anja Vereijken

Pesten anders bekeken: pakket / Luk Depondt

Anekdote Uitgeverij - ISBN: 9789081329019 Wat: Jeugdroman over de macht en de kracht van een meidenkliek en over meidenvenijn: pestgedrag van pubermeisjes onderling Voor wie: Meisjes 11 - 14 jaar Het boek gaat over een meisje in een kliekje - ‘de koningin’ - die overwicht heeft en bepaalt wat er gebeurt, wie er bij het clubje hoort en wie niet. Zij maakt de regels in denken, doen en zijn. Op subtiele manier regeert ze over haar hofhouding. Concreet gaat het om pesten, roddelen, buitensluiten en vervelende opmerkingen maken. Het boek laat zien hoe ernstig de gevolgen van meidenvenijn kunnen zijn. Het verhaal is geschreven vanuit het perspectief van de ‘koningin’, haar ‘onderdanen’ en de ‘buitenstaander’. Het maakt duidelijk hoe pestgedrag kan ontstaan, hoe dat voor het slachtoffer is en hoe de omgeving daarop reageert.

Uitgeverij Jeugd & Vrede / Bakermat - ISBN: 9054612533 Wat: Pakket om pesten bespreekbaar te maken bij kinderen. Voor wie: 4-8 jaar, ook voor het buitengewoon basisonderwijs. Dit is een (voor)lees-kijk-doeboek over hoe om te gaan met pestgedrag. Het behandelt het thema via: een realistisch verhaal, een sprookje, een fabel, gedichten, cartoons en strips. Het bevat een extra hoofdstuk voor ouders en begeleiders van kinderen met informatie en belangrijke tips over pesten. Daarnaast bevat het boek het profiel van zowel pester als gepeste. Ook somt het de gegevens van een aantal hulpverlenende instanties op. Het pakket bevat ook een speels miniboekje waarin spelletjes, rebussen en collages elkaar afwisselen. Ook is er een werkmap voor begeleiders van kinderen in onderwijs en jeugdwerk. Het biedt een verzameling van creatieve werkvormen om de thematiek plagen en pesten zowel preventief als curatief ter sprake te brengen bij de kinderen. Het bevat kopieerbare werkbladen.

7.2 Informatieve en praktische boeken om pesten aan te pakken

Pesten. Wat vind jij?

Pesten

Trix Van Dugteren

Mijn boek over durf en zelfvertrouwen / Astrid Tulleners

Uitgeverij Lanoo - ISBN: 9789085681229 Wat: Zelfhulp- en informatieboek over pesten met veel overlevingstips. Voor wie: 9-12 jaar In 10 overzichtelijke hoofdstukken worden diverse herkenbare probleemsituaties geschetst. Hierbij komen kinderen zelf aan het woord. De informatie wordt op een eenvoudige en makkelijk verstaanbare manier overgebracht. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met bruikbare tips. Het boekje gaat ook heel concreet in op pesten via internet.

28

Uitgeverij Niño - ISBN: 97885605218 Wat: Uitgebreid en praktisch werkboek over pesten. Voor wie: 9 jaar + Aan de hand van gerichte vragen en opdrachten kunnen kinderen opschrijven en tekenen wat pesten met ze doet en hoe ze het kunnen aanpakken om er iets tegen te doen. Een stappenplan met veel praktische tips biedt een bruikbaar handvat. Het is zowel individueel te gebruiken als als leidraad bij een meer groepsgerichte aanpak van pestgedrag.

29

Meidenvenijn is niet fijn!

Vlinderslag

C. Snoek

vzw Zinloos geweld i.s.m. CIS

te bestellen via www.cycloop.com Wat: Lespakket om het pestgedrag onder meisjes bespreekbaar te maken en aan te pakken. Voor wie: Meisjesgroepen van 9-15 jaar Met praatkaarten en heldere illustraties van typische meidenrollen zoals de ‘Queenbee’ de ‘Roddelaarster’ en ‘het Target’ wordt de groep verleid zichzelf en anderen hierin te herkennen. Het pakket doorloopt drie verschillende fasen, die van herkenning via bewustwording naar een gezondere sociale omgang leiden.

7.3 Methodieken en spelen om pesten aan te pakken

Een schreeuw om hulp De No-blame aanpak bij pesten George Robinson & Barbara Maines Uitgeverij Leefsleutels en Bakermat - ISBN: 9054613432 Wat: Leidraad om de No Blame-aanpak bij pesten toe te passen op school of daarbuiten. Voor wie: 18 jaar + De No Blame-aanpak is een niet bestraffende, probleemoplossende methode om met pestsituaties om te gaan. De methode doet beroep op het empathisch vermogen van de groep en op de persoonlijke verantwoordelijkheid van elke groepslid. De aanpak heeft niet tot doel de feiten in vraag te stellen. Evenmin wordt de pester beschuldigd of gestraft. De groep krijgt de verantwoordelijkheid een aantal voorstellen te doen om het negatieve gevoel bij het slachtoffer weg te nemen of te verminderen.

Pestkwartet te bestellen bij www.pestweb.nl Wat: Kwartetspel Voor wie: 8-14 jaar Spel om pesten bespreekbaar te maken en kinderen en jongeren inzicht te geven in alle betrokken rollen bij pesten en hen bewust te maken van hun eigen rol bij het pesten. Zowel preventief als curatief te gebruiken in groep. Kinderen kunnen het ook zelfstandig spelen.

30

Uitgever centrum informatieve spelen te bestellen bij www.zinloosgeweld.net Wat: Informatief spel Voor wie: 9-15 jaar Dit informatief spel confronteert jongeren met 15 verschillende soorten zichtbaar en onzichtbaar geweld: van fysiek, psychisch, verbaal en intrafamiliaal geweld tot vandalisme, cyberpesten, zelfverminking en steaming. Het spel leert hun geweld bespreekbaar maken en leert hun hoe ze hun gevoelens kunnen verwoorden en hoe ze ermee om kunnen gaan. ‘VlinderSlag’ wordt gespeeld met 3 tot 30 spelers en neemt 60 tot 90 minuten in beslag.

Websites over pesten www.kieskleurtegenpesten.be/joomla: Het Vlaams netwerk ‘Kies Kleur tegen Pesten’ is een vrijwillig samenwerkingsverband van organisaties, verenigingen en individuen met expertise rond het pestthema. Op de website vind je informatie over pesten voor kinderen, jongeren en volwassenen www.schoolzonderpesten.be Deze site biedt basisscholen concrete en haalbare preventie-initiatieven die zich voornamelijk naar de groep - en niet enkel naar de gepeste of de pester - richten. De initiatieven kunnen naadloos aansluiten bij de bestaande werking op het vlak van pesten, sociale vaardigheden, gezondheid, enz... www.slatoe.be Website tegen pesten,geweld, agressie en mishandeling van kinderen en jongeren. www.cyberpesten.be Informatieve website over cyberpesten. Hier vind je onder andere internetprotocollen voor in de leefgroep, een werkplan om een beleid rond cyberpesten uit te stippelen, educatieve spelen, films en allerhande informatieve folders en brochures rond het thema. www.pestweb.nl Deze website biedt specifieke informatie over pesten voor 7 tot 10 jarigen, 10 tot 14 jarigen en 14 tot 18 jarigen. www.sintamandusmeulebeke.be/pesten.htm.vind Deze website geeft je een inkijk in een concreet pestproject in een lagere school. Inspirerend!

31

8. Omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag

Een pakkend boek...

Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt overal voor. Niet alleen volwassenen met of zonder verstandelijke beperking, ook kinderen of jongeren kunnen seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Volgende materialen maken dit gedrag bespreekbaar en kan je inzetten om daders van seksueel grensoverschrijdend gedrag te begeleiden.

Voor kleine en grote mensen / Hindman, Jan

8.1 Verhalen rond seksueel grensoverschrijdend gedrag

Het is niet leuk! / Martine Delfos Uitgeverij SWP- ISBN: 9789075564532 Wat: Voorleesboekje om seksueel misbruik van kinderen door kinderen bespreekbaar te maken. - Voor wie: 5 jaar + Maarten en Jan hebben een hut gebouwd. Marieke wil hem graag zien, maar de hutregels zijn heel vreemd.

Blijf van mij af! (voor meisjes) / Martine Delfos SWP Uitgeverij - ISBN: 9789085605317 Wat: Voorleesboekje om seksueel misbruik bij meisjes uit te leggen en bespreekbaar te maken. - Voor wie: Meisjes 5 jaar + Marijke weet niet hoe ze dat vervelende gedoe van haar stiefvader moet stoppen. De schoolarts gaat haar daarbij helpen.

Blijf van mij af! (voor jongens) / Martine Delfos SWP Uitgeverij - ISBN: 9789075564525 Wat: Voorleesboekje om seksueel misbruik bij jongens uit te leggen en bespreekbaar te maken. - Voor wie: Jongens 5 jaar + Peter weet niet hoe hij dat vervelende gedoe van zijn stiefvader moet stoppen. De schoolarts gaat hem daarbij helpen.

Giechelgeheimpjes Werkgroep Veilig op school/SBD Centraal Nederland en Gids-GPC Te bestellen bij Gids-GPC - Wat: Prentenboek om onderwerpen als bedreiging en seksuele intimidatie bespreekbaar te maken. Voor wie: 6 jaar + Achttien aansprekende kleurrijke prenten op A3-formaat. De illustraties zijn voorzien van korte verhaaltjes over een groep basisschoolkinderen die leuke maar ook vervelende geheimpjes hebben. Bij het prentenboek is een korte handleiding geschreven met daarin heldere suggesties voor gesprekken en verwerkingslessen.

32

Uitgever Reco Multi Media - ISBN: 9076457018 - Wat: Komisch geïllustreerd boek dat allerlei aspecten van seksualiteit beschrijft, waaronder seksueel misbruik. - Voor wie: 7 jaar + Het doel van het boek is vooral om de weerbaarheid van kinderen te vergroten. Het boek heeft een mooi evenwicht gevonden tussen prettige en vervelende seksuele ervaringen en tussen humor en respect.

Dat nare gevoel Over seksueel misbruik en wat je ertegen kunt doen / Martine Delfos SWP Uitgeverij - ISBN: 9789085605935 - Wat: Informatief boekje over seksueel misbruik en wat je ertegen kunt doen. - Voor wie: 10 jaar + Dit boek beschrijft in heldere taal hoe je als kind in een complex web van machtsmisbruik, schaamte en onlustgevoelens terecht kan komen. Het vertelt over de manieren waarop seksueel misbruik kan plaatsvinden, wat je eraan kunt doen en hoe je het kunt stoppen.

Dan kleurt het water rood

/ Sine Van Mol

Uitgeverij Clavis - ISBN: 9068222996 Wat: Een verhaal over seksueel misbruik van jongens. Voor wie: Jongens 11 jaar + Tom moet van zijn moeder na school naar Dave. Die helpt Tom met zijn huistaken. Toms ouders hebben hier geen tijd voor. Dave is zijn beste vriend ook al is hij een flink pak ouder. Dave en Tom hebben een geheim. Tom mag hierover aan niemand iets vertellen...

Met het mes op tafel / Cynthia Voigt Uitgeverij Lemniscaat -ISBN: 9060699610 - Voor wie: 14 jaar + Wat: Een aangrijpende jeugdroman over een incestslachtoffer. Aan het ontbijt legt Tish (puber van ongeveer 16 jaar) een mes op de tafel. De punt gericht op haar stiefvader die tegenover haar zit. Dit is het begin van een breekpunt, een dag waarop alle opgekropte gevoelens van Tish een uitweg zoeken. Een dag waarop opnieuw duidelijk wordt dat haar moeder haar niet steunt en de dag waarop ze beseft dat er maar één is die haar kan helpen om zich te verzetten tegen haar stiefvader: zijzelf. Aan het einde van een bewogen dag heeft ze een ander en efficiënter wapen gevonden om hem van zich af te houden: het woord. Met hulp van vrienden doet Tish ten slotte de stap om haar verhaal aan een hulpverlener te vertellen.

33

8.2 Informatieve en praktische boeken rond omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag

8.3 Methodieken en trainingspakketten rond omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag

Seksueel grensoverschrijdend gedrag Uitgever: Sensoa - ISBN: geen - Te downloaden op www.sensoa.be Wat: Informatieve gids over hoe je kan voorkomen dat kinderen en jongeren slachtoffer worden of blijven van seksueel grensoverschrijdend gedrag en ook over hoe je kan voorkomen dat ze (later) zelf grensoverschrijdend gedrag stellen. Voor wie: Ouders, leerkrachten, opvoeders, monitoren. De gids biedt naast definities, feiten en cijfers een helder antwoord op tal van vragen: Welke signalen wijzen op seksueel misbruik? Wat te doen met een vermoeden van seksueel misbruik? Hoe kinderen weerbaarder maken tegen (online) seksueel grensoverschrijdend gedrag? Het unieke van de gids is dat er ook informatie in staat over seksueel grensoverschrijdend gedrag door kinderen en jongeren zelf. Dit komt regelmatig voor. De gids geeft aan hoe je het seksueel gedrag van kinderen en jongeren kan beoordelen, en hoe je als volwassene reageert als dit gedrag grensoverschrijdend is. Waar minderjarige plegers terechtkunnen voor hulp en begeleiding en wat er gebeurt als er klacht is ingediend bij de politie, kan je er eveneens in nalezen.

Zeg het aan (n)iemand. Therapie voor plegers van zedenfeiten Walravens G., Vanhoeck K., Van Caneghem F., Opsteyn, J. Uitgeverij Acco - ISBN: 9789033459313  Wat: Informatief boek over plegers van zedenfeiten. Voor wie: Wie vragen heeft over plegers van zedenfeiten. Seksueel misbruik is een actueel en zwaar beladen thema. Plegers van zedenfeiten worden in de meeste gevallen verplicht om dadertherapie te volgen. Weinigen weten wat deze dadertherapie nu precies inhoudt. Dit boek tracht een duidelijk antwoord te geven op veel gestelde vragen: hoe komt het dat mensen misbruik plegen, is pedofilie aangeboren, leidt pornogebruik naar seksueel misbruik? Er wordt ook beschreven hoe zo’n therapie in de praktijk verloopt en welke visie er achter schuilgaat. Tot slot laten de auteurs een aantal daders zelf aan het woord. Ze vertellen hun verhaal in hun eigen woorden en werden hierbij geholpen door Kristien Hemmerechts. Vertel het aan (n)iemand is bestemd voor mensen die, om welke reden ook, geïnteresseerd zijn in deze complexe problematiek. De auteurs hebben getracht om therapeutentaal achterwege te laten maar toch op een wetenschappelijk onderbouwde manier het thema te benaderen.

34

Het vlaggensysteem / Sensoa Uitgeverij Garant - ISBN: 9789044126457 Wat: Boek, cd, kaartenset in opbergmap om seksualiteit en seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van kinderen en jongeren bespreekbaar(der) te maken. Voor wie: Kinderen en jongeren Het vlaggensysteem is een theoretisch onderbouwde en in de praktijk uitgeteste methode die professionals en opvoeders antwoord geeft op de vraag: Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag en wat niet? Hoe kan men pedagogisch omgaan met en reageren op seksueel gedrag van kinderen en jongeren? Het Vlaggensysteem kwalificeert dit gedrag op basis van een aantal criteria en geeft aan wat een gepaste reactie is. Het pakket bestaat uit een boek met handleiding en leidraad, een educatieve kaartenset met tekeningen om in de praktijk mee aan de slag te gaan en een cd-rom met digitale hand-outs, tekeningen en een normatieve lijst.

Symboolkaarten over seksueel geweld voor hulpverlening aan allochtone vrouwen Faneyte, N. Uitgeverij Transact/Movisie - ISBN: 9072127617 Wat: Doosje met handleiding, beschrijving en een set symboolkaarten. Voor wie: Allochtone vrouwen met seksueel geweldservaringen. Creatief Interacteren met Allochtone vrouwen met Seksuele geweldservaringen (CIAS) is een methode om met behulp van symboolkaarten in dialoog te gaan over de onderwerpen veiligheid, geweld, negatieve seksuele ervaringen, seksualiteit, identiteit, cultuur & maatschappij en de hulpverlenings-relatie. De symboolkaarten zijn flexibel in te zetten. De cliënte kan zelf haar interpretatie aan de symboolkaarten geven en samen met de hulpverlener onderzoeken welke betekenis de symbolen in haar specifieke situatie hebben. De kaarten kunnen ook worden ingezet in lotgenotengroepen ofwel steungroepen.

35

Methodieken seksueel geweld hulpverlening en preventie Hanneke Felten, Kristin Janssens, Els Kok en Marja van Middelaar Uitgever: Movisie - ISBN: geen - Te downloaden op: www.movisie.nl Wat: Overzicht van methodieken - Voor wie: Slachtoffers en plegers van seksueel geweld. Het overzicht biedt snel inzicht wie welke methodiek ontwikkelde en waar men meer informatie kan krijgen over die methodiek. Het beschrijft telkens wat het doel is, voor welke doelgroep het is bestemd, wat de achterliggende behandelvisie is en wat globaal de aanpak is. Met de beschrijving krijgt u in het kort een beeld van de methodiek. De methodieken kunnen preventie van seksueel geweld tot doel hebben, door bijvoorbeeld de weerbaarheid van risicogroepen te vergroten. Ook kan de methodiek betrekking hebben op een behandelaanbod voor een specifieke doelgroep, bijvoorbeeld jongeren. Zowel methodieken voor slachtoffers als daders zijn opgenomen.

Weerbaar ondanks beperking / Weerbaarheidsprogramma’s opzetten voor mensen met een beperking Uitgever: Transact/Movisie - ISBN: 9062127587 Wat: Handboek over het opzetten van weerbaarheidsprogramma’s seksueel misbruik. - Voor wie: Trainers, docenten en hulpverleners die werken met verstandelijk, visueel of auditief beperkte mensen. Mensen met een beperking lopen relatief veel risico om slachtoffer te worden van seksueel misbruik. Tevens bestaat er een grotere kans dat zij zelf grensoverschrijdend gedrag ontwikkelen. Het handboek bevat beknopte informatie over nut en noodzaak van preventie van seksueel misbruik en beschrijft wat nodig is om een preventieprogramma goed in te bedden. Via een stappenplan wordt uiteengezet hoe te komen tot een programma op maat en de uitvoering ervan. De bijlagen bevatten voorbeelden van vragenlijsten, doelenlijsten, indicatielijsten en evaluatievragen die in de praktijk zijn ontwikkeld.

Preventie van seksueel misbruik bij vrouwen en mannen met een handicap.

ter voorkoming van seksueel misbruik en andere ongewenste omgangsvormen. Daarnaast worden de programma’s langs een meetlat gelegd om ze te toetsen aan een aantal criteria waarvan uit onderzoek is gebleken, dat zij bijdragen aan het effect van een programma, zoals: de duur van en het aantal sessies, gehanteerde werkvormen en betrokkenheid van belangrijke derden. Overige programma’s en materialen (sociale vaardigheden en seksuele voorlichting) worden slechts kort beschreven.

8.4 Websites rond seksueel grensoverschrijdend gedrag www.familievan.be Dit is een site voor kinderen, ouders en partners van zedenplegers. www.jeugdenseksualiteit.be Site met informatie over seksualiteit voor kinderen, jongeren en hun begeleiders. De site geeft ook zicht op vormingen, boeken, brochures en educatieve spelen over relaties en seksualiteit. Neem zeker een kijkje in het aanbod van hun uitleendienst www.sensoa.be Sensoa voorziet in informatie, documentatie, opleiding en vorming rond seksualiteit, relationele en seksuele vorming en seksueel misbruik. www.aditi.be Via deze site wil Aditi vzw een antwoord helpen zoeken op alle vragen over seksualiteit en handicap. Zowel personen met een beperking als ouders, partners, begeleiders, directies van voorzieningen…kunnen met hun vragen terecht bij Aditi vzw. www.begrensdeliefde.nl Hier vind je een databank met instrumenten en materialen over seksualiteit en de preventie, signalering en behandeling van seksueel geweld bij mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking. www.kindermishandeling.org Site met informatie over de werking van het vertrouwenscentrum en over kindermishandeling voor kinderen, jongeren en volwassenen

Noodzaak, doel en effectiviteit van preventieactiviteiten Overzicht programma’s en materialen / TransAct Te downloaden op: http://www.seksuologen-vlaanderen.be Wat: Overzicht van preventieprogramma’s en -materialen binnen en buiten de gehandicaptensector in Nederland en Vlaamstalig België. Voor wie: Kinderen, jongeren en volwassenen met een handicap. De publicatie beschrijft uitgebreid de verschillende preventie- en weerbaarheidprogramma’s

36

37

9. Omgaan met zelfverwondend gedrag Zelfverwondend gedrag start relatief vaak aan het begin of het eind van de puberteit, tussen de 10-14 jaar of tussen de 18-22 jaar. Bij kinderen onder de 14 jaar komt het zodanig weinig voor dat hierover geen specifieke materialen te vinden zijn. Zelfverwonding is vaak een symptoom van een ruimere problematiek. Behandeling moet daarom verder gaan dan het bestrijden van de zelfbeschadiging. Onderstaande materialen zijn dan ook maar een aanvulling op een intensieve behandeling.

Krassen / Shelley Stoehr Gottmer Uitgevers Groep - ISBN: 9025731538 Wat: Jongerenroman over een psychische stoornis die steeds verder om zich heen grijpt. - Voor wie: 12 jaar + Nancy en haar beste vriendin Katie hebben een gemeenschappelijk geheim: ze snijden zichzelf. En dat doen ze niet per ongeluk. Wat begint als een stoere grap, blijkt al gauw net zo verslavend te zijn als de drugs en de drank waarmee ze het leven van alledag te lijf gaan. Langzamerhand realiseert Nancy zich dat haar problemen niet verdwijnen door haar lichaam toe te takelen of haar geest te verdoven. Als ze wil overleven moet ze ophouden zichzelf te verminken.

9.1 Verhalen over zelfverwonding 9.2 Informatieve en praktische boeken over omgaan met zelfverwondend gedrag

Zeepaardjes zijn niet bang Lotte van der Vlugt Uitgeverij Boekscout.nl - ISBN: 9789088346293 - Wat: Autobiografisch getint relaas over een pubermeisje dat haar neiging tot automutilatie probeert te overwinnen. - Voor wie: 12 jaar + Noël is van mening dat ze pijn verdient, daarom snijdt ze zichzelf met scharen en scheermesjes. Ze is bang voor zichzelf, voor de toekomst, maar ook voor het verleden. Wat zou ze graag een zeepaardje zijn. Want zeepaardjes zijn niet bang. Lukt het Noël om haar angsten te overwinnen? Wint ze de strijd tegen zichzelf en leert ze om van zichzelf te houden? Of kiest ze voor de makkelijke weg?

Aderlating / V. Leatham Uitgeverij Forum - ISBN: 9022541363 Wat: Autobiografisch boek van een moedige vrouw die de stilte wil doorbreken rond een van de laatste grote taboes. Voor wie: 16 jaar + Ook tijdens haar moeilijkste periodes merkte een buitenstaander niets bijzonders aan Victoria Leatham. Ze was zelfverzekerd, beleefd, gezellig. Een gewone vrouw. Maar vanaf haar studententijd worstelde Victoria Leatham met de onweerstaanbare drang om zichzelf pijn te doen, een verlangen dat haar hele leven in beslag dreigde te nemen. En hoewel niet iedereen die gestrest, onzeker of depressief is zichzelf fysiek pijn wil doen, zal het verhaal van Victoria herkenbaar zijn voor veel mensen die ooit het gevoel hebben gehad dat ze de controle kwijt waren.

38

Zelfverwonding

Hoe ga je ermee om? Laurence Claes, Walter Vandereycken

Uitgeverij Lannoo - ISBN: 9789020969849 - Wat: Informatief en praktisch boek dat zelfverwonding uit de taboesfeer haalt. - Voor wie: Mensen (16 jaar +) die zichzelf verwonden of deze gedachte hebben. Ook voor personen in de directe omgeving van deze mensen. Na een korte inleiding wordt het begrip ‘zelfverwonding’ op verschillende manieren gedefinieerd. Daarna wordt stilgestaan bij de vraag of het wel echt om een nieuw fenomeen gaat. Hoofdstuk drie gaat dan weer na waar de oorzaken liggen en wat zelfverwonding in stand houdt. Verder volgen twee praktische hoofdstukken, met een aantal zelftesten en een stappenplan, en wordt er ingegaan op het verband met de behoefte van adolescenten aan zelfstandigheid. Hoofdstukken acht en negen gaan dieper in op de verschillende betrokkenen, van de ouders tot de school, en in het laatste hoofdstuk wordt de professionele hulpverlening besproken.

Vrouwen en zelfbeschadiging Zelfverminking begrijpen, ermee omgaan, ervan herstellen G. Smith, D. Cox, J. Saradjian Uitgeverij SWP - ISBN: 9066655585 - Wat: Verhalen van vrouwen die zelf te maken hebben met zelfbeschadiging. - Voor wie: Mensen (16 jaar +) die zichzelf verwonden of deze gedachte hebben. Ook voor personen in de directe omgeving van deze mensen. De verhalen laten zien wat de oorzaken en de gevolgen zijn van zelfbeschadiging. Daarnaast geeft dit boek strategieën om zelfverwonding te begrijpen, ermee om te gaan en ermee te stoppen.

39

Zelfbeschadiging

Zelfverwonding bij jongeren

Zelfverwonding begrijpen en overwinnen / Levenkron, S.

Gids voor ouders, leerkrachten, leerlingenbegeleiders en vrienden / Nadine Callens

SWP Uitgeverij - ISBN: 9789066657427 - Wat: Informatief boek over zelfbeschadiging. - Voor wie: Lotgenoten, ouders, vrienden en therapeuten. Dit boek verheldert het fenomeen zelfbeschadiging. Stap voor stap laat het zien welke gedachtewereld achter dit gedrag schuilgaat. Het boek geeft een richting voor de oplossing van dit probleem. Door uitvoerige gevalsstudies en de weergave van therapeutische gesprekken ontstaat een profiel van de zelfbeschadiger: iemand die in feite bang is voor mensen en angst heeft om verlaten te worden, iemand die moeilijk vertrouwen kan geven en vaak problemen heeft om relaties in stand te houden. Op een betrokken en geruststellende wijze wijst dit boek de weg naar hulp. Daarnaast biedt het vaardigheden om dit probleem te lijf te kunnen gaan.

Zelfverwonding als boodschap Beeldvorming en behandeling van zelfverwondend gedrag bij personen met een mentale handicap / H. Wouters et al.

Zelfverwonding begrijpelijk maken Boevink, W. & Escher, S.

Uitgeverij Maklu-Garant - ISBN: 9044111485 Wat: Informatief boek - Voor wie: Wie tot een beter inzicht wil komen van automutilatie bij personen met een mentale handicap. Deskundigen uit Vlaanderen, Nederland en de Verenigde Staten van Amerika belichten vanuit verschillende invalshoeken de diagnose en de behandeling van zelfverwondend gedrag. Ook het toepassen van inzichten in de praktijk komen aan bod, aan de hand van de uitgebreide casussen.

Uitgeverij Unigraphic - ISBN: 9056811185 Wat: Boek om zelfverwonding begrijpelijk te maken. Voor wie: Iedereen die meer wil weten over de complexe gevoelens achter zelfverwonding. Dit boek illustreert dat er een wereld van verschil kan bestaan tussen het perspectief van ervaringdeskundigen en dat van professionals. Zeven ervaringsdeskundigen vertellen op indrukwekkende wijze over hun zelfverwondend gedrag, hun poging het te ontgroeien en hun ervaringen met hulpverleners. Ook onderzoekers en hulpverleners komen aan het woord. Het boek omvat ook een interviewschema waarmee hulpverleners en hun cliënten het gesprek over zelfverwonding kunnen voeren, tips en adviezen voor diverse betrokkenen en informatie over zelfhulpgroepen.

Vastgelopen Anders kijken naar begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen / Jacques Heijkoop

9.3 Websites over zelfverwonding

Uitgeverij Nelissen - ISBN: 9789024413577 Wat: Informatief en praktisch boek Voor wie: Werkers in de gehandicaptenzorg, ouders en belangstellenden. De auteur behandelt: zelfverwonding, angst, agressie, onzekerheid, dwang-handelingen, stelen en ruziemaken bij mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen, vanuit een nuchtere begrijpende opstelling. Uit de voorbeelden en suggesties voor oplossingen wordt duidelijk hoe schrijnend mensen vast kunnen lopen, vooral als ze niet begaafd genoeg zijn om in woorden te zeggen wat hen dwarszit. Het boek biedt nieuwe mogelijkheden die de persoon met de handicap op weg helpt om tot een groter gevoel van vertrouwen te komen in anderen én in zichzelf. Het bevat veel opvolgbare suggesties om neergaande spiralen en isolement te doorbreken.

40

Uitgeverij Garant - ISBN: 9044120239 Wat: Informatief en praktisch boek om jongeren die aan zelfverwonding doen te begeleiden. - Voor wie: Mensen uit de onmiddellijke omgeving van jongeren die aan zelfverwonding doen. Het boek geeft praktische tips en adviezen over hoe je met hen kan omgaan, hoe je het onderwerp bespreekbaar maakt en hoe ze eventueel geholpen kunnen worden. Het boek besluit met vier praktische bijlagen, met onder andere een voorbeeldbrief over krasepidemies gericht aan de ouders en een draaiboek voor een klasgroep.

www.zelfverwonding.net Vlaamse website over zelfverwonding. www.zelfhulp.be Voor contactgegevens van zelfhulpgroepen www.zelfbeschadiging.nl Nederlandse Webstek voor en door mensen die zichzelf beschadigen. www.automutilatie-site.nl Deze site is door een ervaringsdeskundige opgezet om mensen te informeren over automutilatie, tips te geven om automutilatie te voorkomen of te stoppen en om herkenning te vinden voor diegene die ooit begonnen zijn.

41

Waar vind je educatief materiaal?

‘Voorkomen is wijs’

In volgende documentatiecentra en uitleendiensten vind je een groot deel van het educatief materiaal terug: * Databank van educatieve materialen over heel Vlaanderen. Voer bij ‘onderwerp’ de zoektermen ‘geweld’ of ‘pesten’ in. www.colibris.be/kb/zoek_kb.php

Materiaal 2010 te bestellen of te downloaden op www.icoba.be

* Online catalogus van het documentatiecentrum DocAtlas van de provincie Antwerpen. Klik links op ‘online catalogus’. Probeer volgende zoektermen eens: agressie, geweld, conflict, pesten, ruzie, seksueel misbruik, grenzen, weerbaarheid, verbondenheid. www.provant.be/leren/documentatiecentra/docatlas/index.jsp Icoba heeft een online agressiebibliotheek. Hierin vind je ook instrumenten en educatief materiaal terug. Surf naar www.icoba.be - klik links op ‘Agressiekiosk’ en vervolgens op ‘Agressiebib’.

Campagne 2010

* Sticker ‘Voorkomen is wijs’ * Posters - A2-formaat O Laat op tijd stoom af. Hoe zorg jij voor jezelf? O Een pluim kikkert op. Hoe geef jij erkenning? O Steek je kop niet in ’t zand. Meld geweld * Den Geweld-igen Courant - Knipselkrant met informatie en tips. * Brochures O Hoe help ik kinderen, jongeren en volwassenen hun agressie te beheersen?

In het documentatiecentrum van Rol en Samenleving (ROSA) kan je ook heel wat educatief materiaal terugvinden met volgende zoektermen: geweld, agressie, seksueel geweld, weerbaarheid, zelfverminking’: www.rosadoc.be/joomla/index.php/catalogus.html

Wegwijs in educatieve materialen

O Mijn rol in agressiepreventie. Brochure voor medewerkers O Voorkom agressie. Kijk en luister. Brochure voor beleidsmakers

Het Sensoa Documentatiecentrum bezit een uitgebreide collectie boeken, tijdschriften en audiovisuele media over seksualiteit, relaties, seksueel misbruik, weerbaarheid.... Deze collectie kan je online bekijken via http://www.sensoa.be/documentatiecentrum.php en klink dan aan de linkerkant door naar ‘docu-online’. Ook in het informatiecentrum van Jeugd en seksualiteit vzw vind je heel wat materialen rond seksualiteit en seksueel misbruik: www.jeugdenseksualiteit.be/m_ic/ Op www.wvavzw.be/infobestand.asp vind je een overzicht van materialen rond seksualiteit en seksueel misbruik en welke organisatie ze in haar bezit heeft. Als je wilt weten of de educatieve materialen ook te vinden zijn in een openbare bibliotheek, kan je terecht op http://zoeken.bibliotheek.be. Hiervoor dien je enkel het ISBN-nummer of de titel van het werk dat je wil opzoeken in te geven in de zoekrobot.

© Sociale Fondsen VOHI & 331 - Icoba, Brussel, November 2010. Deze publicatie is een uitgave van de Sociale Fondsen VOHI & 331 - Icoba. Ze staat ten dienste van de Vlaamse opvoedings- en huisvestingsinrichtingen

Via www.boekenbank.be kan je materiaal bestellen bij jouw favoriete boekhandel om de hoek.

en de Vlaamse welzijns en gezondheidssector. Ze mag niet gebruikt worden voor commerciële doeleinden. V.U.: Luc Jaminé, ICOBA, Handelskaai 48, 1000 Brussel

42

43

Voorkom

Dokter Prevent o

agressie.

Nood aan een klankbord, advies of ondersteuning bij je plannen? Icoba, is er voor jou. Doe beroep op ons als je nood hebt aan een klankbord, informatie, advies of begeleiding bij het uitwerken of verbeteren van je agressiebeleid. Bel, fax of mail naar: SF VOHI - Icoba P.a. VSPF vzw / Handelskaai 48 / 1000 Brussel / fax: 02 250 38 58 [email protected] / 02 229 20 32 [email protected] / 02 229 32 59 [email protected] / 02 227 60 08 [email protected] / 02 227 59 86

Op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je via www.icoba.be in op onze nieuwsbrief.